TASARIM SÜRECİNDE GÖRSEL DÜŞÜNME VE GÖRSEL ANLATIM İLİŞKİSİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM

Transkript

1 Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü İç Mimari ve Çevre Tasarımı Anasanat Dalı İç Mimarlık Sanat Dalı TASARIM SÜRECİNDE GÖRSEL DÜŞÜNME VE GÖRSEL ANLATIM İLİŞKİSİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM Barış Yakın Sanatta Yüksek Lisans Ankara, 2012

2 TASARIM SÜRECİNCE GÖRSEL DÜŞÜNME VE GÖRSEL ANLATIM İLİŞKİSİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM Barış Yakın Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü İç Mimari ve Çevre Tasarımı Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2012

3

4

5 iii TEŞEKKÜR Tüm katkıları için; Değerli danışmanım Yrd. Doç. Mesut Çelik e; değerli jüri üyelerim Prof. Hüsnü Dokak a, Doç. Hakan Ertek e, Öğr.Gör.Dr. Emre Demirel e ve Öğr.Gör.Dr. Umut Şumnu ya; sevgili hocam Ferhat Dorkip e, Aysema Çağlayan a, sevgili arkadaşım Sırma Bilir e, ve sevgili aileme sonsuz teşekkürlerimle

6 iv ÖZET YAKIN, Barış. Tasarım Sürecinde Görsel Düşünme ve Görsel Anlatım İlişkisine Analitik Bir Yaklaşım, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Tasarım sürecinde, yaratıcı düşünme ve yaratıcı düşünceyi geliştirme aşamalarından görsel düşünme ve görsel anlatım arasındaki ilişki sistematiğinin araştırıldığı bu çalışmada; sözü edilen aşamaların ayrı ve birlikte, nasıl işlemlendiği ve hangi sonuçlara, nasıl ulaşıldığı incelenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde, araştırma konusu ve alanı hakkında genel bilgi verilmiş, literatürde konuyla ilgili yaklaşımlar belgelenmiştir. İkinci bölümde, tasarım sürecinin aşamalarından görsel düşünme araştırılmıştır. Düşünme sistematiğinde, soyut tasarım verilerinin yeri ve özellikleri incelenmiştir. Görsel düşünmenin de alt aşamalardan oluşan bir süreç olduğu tespit edilmiş ve bu aşamaların işleyişleri araştırılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde, görsel anlatım aşaması araştırılmıştır. Görsel anlatım elemanı eskizin, ortaya çıkış ve gelişme süreci irdelenmiş ve süreçte edindiği görevler üzerinde durulmuş, nitelikleri ve türleri incelenmiştir. İkinci ve üçüncü bölümde incelenen görsel düşünme ve görsel anlatım eylemlerinin birlikte çalışması ile bir sorgulama ve çözümleme eylemine dönüşümü ve bu ilişki sonucu ortaya çıkan içerik ve biçime dair verilerin döngüsel işleyişi, dördüncü bölümün araştırma konusudur. Beşinci bölümde, bir önceki bölümde edinilen, görsel düşünme ve görsel anlatım ilişkisinin ortaya çıkardığı; sorgulama ve çözümleme işlemleri, tasarımcı eskiz örnekleri üzerinde analiz edilmiştir. Gerçekleştirilen analiz ile sözü edilen işlemlerin, süreçte verimi ve başarıyı ne denli etkilediği ortaya çıkmıştır.

7 v Döngüsel çalışan sistemde gerçekleşen süreçte ve bu süreç sonucunda ortaya çıkan veriler, sonuç bölümünde tespit edilmiştir. Tasarım sürecinin, en yaratıcı aşamalarından olan görsel düşünme ve görsel anlatım ilişkisinde, gözden kaçırılan olgular üzerinde durulmuş, sürecin doğru işlemlendirilmesindeki anahtar veriler ortaya koyulmuştur. Anahtar Sözcükler Görsel Düşünme, Görsel Anlatım, Eskizle Düşünme, Çizerek Düşünme, Tasarım Süreci

8 vi ABSTRACT YAKIN, Barış. An Analytical Approach to the Relation Between Visual Thinking and Visual Expression, Master Thesis, Ankara, 2012 This research studies the relationship between visual thinking and visual expression, which is the key stage of creative thinking and developing creative thoughts in the design process. First, the thesis, examines the operation process of visual thinking and visual expression separately and then by together. The introduction of the dissertation gives general information about the topic. And by referring to the already existing studies within the field, the study tries to make a new and fresh reformation. The second chapter, examines the design process stage; visual thinking and the position of abstract design datas in design thinking. It investigates the visual thinking stage is a sub-process in the macro design process. Third chapter of the thesis, focuses on the visual expression stage. The chapter examines the appearance and development of sketches and their quailification and kinds. Depending on the previous ones, the forth chapter investigates the relation between visual thinking and visual expression, which occurs to a questioning and analising action. This relation unveils the cyclic systematic of content and form. The following chapter analyzes, designer sketches according to the questioning and solving actions, mentioned in the forth chapter. This analysis, notes the succes and eficiency of the process.

9 vii The result facts of the cyclic systematic in the process are discovered in the sixth chapter. This chapter emphasizes on the missing and the key facts, which occur through one of the most creative stages in design process. Key Words Visual Thinking, Visual Expression, Thinking through Sketches, Thinking through Drawing, Design Process

10 viii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY...i BİLDİRİM...ii TEŞEKKÜR...iii ÖZET.....iv ABSTRACT.....vi İÇİNDEKİLER... viii TABLOLAR DİZİNİ.... xi ŞEKİLLER DİZİNİ xiii 1. BÖLÜM: GİRİŞ Konuya Yaklaşım ve Sorunun Belirlenmesi Çalışmanın Amacı Araştırmanın Alanı ve Sınırları Literatür Araştırması BÖLÜM: GÖRSEL DÜŞÜNME İmgelerle Düşünme Sağ Beyin Çok Yönlü (Uzaysal) Düşünme Görsel Düşünme Aşamaları Bilişsel ve Duyuşsal Birikimler Gözlemleme Algılama Farkındalık Soyut Yorumlama ve Akılda Somutlaştırma...26

11 ix 3. BÖLÜM: GÖRSEL ANLATIM Bir Görsel Anlatım Elemanı Olarak Eskiz Eskiz Oluşturma ve Geliştirme Beyin Göz El İlişkisi Elin Yeteneği Eskizde Aracılar Eskizin Nitelikleri Eskiz ve İletişim Eskizin Kimliği Eskizde Başkalaşım Gizli Kalmış Bilgiler Eskizin Dili Düşünme ve Eskizin Sınırsızlığı Eskiz Türleri Arayış Eskizleri Araştırcı Eskizler Yaratıcı Eskizler Yorumlama Eskizleri Görsel Analiz Eskizleri İzlenim Eskizleri.. 68

12 x 4. BÖLÜM: GÖRSEL DÜŞÜNME VE GÖRSEL ANLATIM İLİŞKİSİ İçerik Sorgulamaları Çözümlemeleri Anlamsal Sorgulama Çözümlemeler Kavram Oluşturma ve Geliştirme İşlevsel Sorgulama Çözümlemeler İşleyiş İlişkileri Oluşturma ve Geliştirme Biçim Sorgulamaları Çözümlemeleri Konsept Oluşturma ve Geliştirme İçerik Biçim Sorgulama ve Çözümleme İlişkileri BÖLÜM: GÖRSEL DÜŞÜNME VE GÖRSEL ANLATIM İLİŞKİSİNİN TASARLAMA SÜRECİNE ETKİSİNİN, TASARIMCI ÖRNEĞİ ÜZERİNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Daniel Libeskind - Berlin Yahudi Müzesi Berlin Yahudi Müzesinin Ortaya Çıkışında Anlamsal - İşlevsel - Biçimsel Sorgulama ve Çözümleme İlişkileri BÖLÜM: GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA

13 xi TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1.: Yeni bilginin ortaya çıkışı ve uzaysal ortamda çok yönlü paylaşımı...17 Tablo 2.: Beyin, göz, el ve imgenin sırası olmayan döngüsel ilişkisi (Hanks, Belliston,1977,s.7) 33 Tablo 3.: Görsel düşünme ve Görsel Anlatım arasındaki döngüsel ilişki ve sonucu olarak yeni bilginin ortaya çıkışı Tablo 4.: İlişki sıralı yani tek yönlü olarak başlar, fakat sürecin ölçeği büyüdükçe döngüsel ve çok yönlü olduğu ortaya çıkar Tablo 5.: İlişki sıralı yani tek yönlü olarak başlar, fakat sürecin ölçeği büyüdükçe döngüsel ve çok yönlü olduğu ortaya çıkar Tablo 6.: Tek yönlü başlayan ilişki şemaları...93 Tablo 7.: Nesne-Olgu-Düşünce verilerinin zihinde yorumlanarak; Kavram oluşturma/geliştirme İşleyiş ilişkileri oluşturma/geliştirme aşamalarını ortaya çıkarması..94 Tablo 8.: Kavram İşleyiş ilişkileri oluşturma/geliştirme ve sonucunda konsept oluşturma/geliştirmenin sisteme dahil oluşu...94 Tablo 9.: Kavram ve İşleyiş oluşturma/geliştirme işlemlerinin kapsayanı olan başlıkların sürece dahil oluşu 95 Tablo 10.: Ölçeğin en büyük seviyeye ulaşması ile sorgulama/çözümleme ilişkilerinin ortaya çıkışı..96 Tablo 11.: Anlamsal verilerin, biçimsel sorgulama-çözümlemelere uğraması.110

14 xii Tablo 12.: Biçimsel verilerin, tekrar anlamsal sorgulama-çözümlemelere uğraması..111 Tablo 13.: Yeni anlamsal verilerin, tekrar biçimsel sorgulama-çözümlemelere uğraması..115 Tablo 14.: Yeni biçimsel verilerin, işlevsel sorgulama-çözümlemelere uğraması..116 Tablo 15.: İşlevsel verilerin, tekrar biçimsel sorgulama-çözümlemelere uğraması..117 Tablo 16.: İkincil öneme sahip anlamsal verilerin, biçimsel verilere dönüşmesi Tablo 17.: Biçimsel verilerin, yeniden işlevsel verilere dönüşümü Tablo 18.: İşlevsel verilerin, yeniden anlama dair nitelikler kazanması 124 Tablo 19.: Yeni anlamlar kazanan verilerin, biçimsel elemanlara dönüşümü

15 xiii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1 Somut ortamda düşünme, Darwin (Crowe ve Laseau, 1984, s.1) Şekil 2 Sağ-sol beyin alanları (Hanks ve Belliston, 1977, s.12) Şekil 3 Sağ ve sol beynin nitelikleri Şekil 4 Somutlaşan görsel düşünme verisi, Einstein (Crowe ve Laseau, 1984, s.99) Şekil 5 İki paralel çizgi ve çocukların imgeleri bilişsel-duyuşsal birikimleri ölçüsünde tamamlama yönelimleri (Tversky, 1999, s.4) Şekil 6 Bilgilerin, soyut ortamda somutlaştırılması Şekil 7 Eskiz süreci ve sürecin gelişimi (Edwards, 2008, s.256) Şekil 8 Çizim "yeteneği" öğrenilebilirdir (Crowe, Laseau, 1984, s.12) Şekil 9 : İlk grafik düşünmelerin içgüdüsel anlatımlar olduğuna dair eskizler, Laseau (Laseau, 1986, s.21) Şekil 10 Düşünerek çizme ile diyalojik iletişim; Gropius, Le Corbusier, Bruer, Markelius (RIBA Collections) Şekil 11 Düşünerek çizme ile diyalojik iletişim, Mendelsohn (Collins, 1980, s.16) Şekil 12 Akıl çizgiye dökülüyor, Le Corbusier (Collins, 1980, s.17) Şekil 13 Uzaya iletişim kurma amaçlı gönderilen ilk veri; görsel anlatımların evrensel bir iletişim aracı olmasının kanıtıdır (Hanks, Belliston, 1977, s.10) Şekil 14 Eskiz, Gehry (whistleforthewind.blogspot.com, t.y.) Şekil 15 Eskiz, Niemeyer (4.bp.blogspot.com, t.y.) Şekil 16 Eskiz, Venturi (edwardlifson.blogspot.com, t.y.) Şekil 17 Zihinsel işlemler sonucu bir boğa figürünün başkalaşımı, Picasso (İnceoğlu, 1997, s.9) Şekil 18 Dikey Başkalaşım Eskizleri (conceptart.org, t.y.)... 46

16 xiv Şekil 19 Yatay başkalaşım eskizleri (Koos, 2009, s.26) Şekil 20 Eski eskizlerde gizli kalmış bilgilerin, yeni eskizlerde yeni bilgi olarak ortaya çıkışı Şekil 21 Eskiz çalışmaları, anlatılmak istenilen düşünceyi ikinci planda bırakmamalıdır (Hanks, Belliston, 1977, s.111) Şekil 22 Seyrek çizgisel ve renkli görsel elemanlar kullanımı ile gerçekleştirilen anlatımlar (Paredes, 2009, s.282) Şekil 23 Yoğun kullanım, Coop Himmelb(l)au (İnceoğlu, 2012, s.45) Şekil sene öncesi düşüncesinin sınırsızlığı, Da Vinci (Hanks ve Belliston, 1977, s.7) Şekil 25 Bir film seti ve kamera organizasyonu yaratmak üzere görsel anlatımlar, Sergej Eisenstein - Korkunç Ivan (İnceoğlu, 1997, s.3) Şekil 26 Bir koreografi sisteminin görsel düşünme ile kompoze edilmesi (Crowe ve Laseau, 1984, s.141) Şekil 27 İhtiyaçlara çözüm arayışları, Tschumi (Lacy, 1991, s.229) Şekil 28 Kavramsal arayış eskizleri, Aalto (Collins, 1980, s.110) Şekil 29 Soyut veriler içeren arayış eskizleri (Edwards, 2008, s.243) Şekil 30 Ürünün ortaya çıkışına dair denemeler (Paredes, 2004, s.293) Şekil 31 Ortaya çıkacak ürünün ana hatlarına dair eskizler, Ando (İnceoğlu, 2012, 31) Şekil 32 Biçimlenişe dair ilk düşünceler, Ando (İnceoğlu, 2012, s.63) Şekil 33 Varolan bir yapının analizine dair eskizler (Crowe, Lasaeu, 1984, s.25) Şekil 34 Varolan bir yapının kanonik biçimlenişine dair analiz eskizleri (Crowe, Lasaeu, 1984, s.26) Şekil 35 Varolan bir nesnenin, görsel düşünme filtreleriyle süzülmüş, somut yansıması (Crowe, Laseau, 1991, s.119)... 69

17 xv Şekil 36 Yorumlanmış izlenim eskizleri (Lacy, 1991, s.162) Şekil 37 Görsel düşünme - görsel anlatım ilişki sistematiği ve temel aşamalar, Laseau (Laseau, 1986, s.21) Şekil 38 Yeni çözümler, yaratıcılığın üst düzey kullanımı, Da Vinci (Wikipedia.com, t.y.) Şekil 39 Görsel düşünme - görsel anlatım ilişkisi her eylemde gelişen bir sistemdir. Sürecin aşamalar dahilinde ilerleyişi (İnceoğlu, 2012, s.16) Şekil 40 Tasarlama süreci boyunca, ortaya çıkan ihtiyaçlar ve çözümleme işlemleri (Koos, 2009, s.44) Şekil 41 Haçın temsil ettiği "yüce gücün" arayışı, Ando (tashen.com, t.y.) Şekil 42 "Yüce güç" kavramının, tasarım elemanına dönüşmesinin sorgulamaları ve çözümlemeleri, Ando (taschen.com, t.y.) Şekil 43 İşlevsel ilişkilere dair metin destekli görsel anlatımlar (Edwards, 2008, s.231) Şekil 44 İşlevsel verilere göre biçimlenen ürün (Edwards, 2008, s.154) Şekil 45 Senaryo örneği üzerine bir sorgulama-çözümleme kurgusu Şekil 46 Biçimsel verilere (deniz kabuklusu) dayanan sorgulama-çözümleme denemeleri, Utzon (İnceoğlu, 2012, s.29) Şekil 47 Biçimlenişe dair sorgulama ve çözümlemeler (Laseau, 2001, s.106).. 87 Şekil 48 Santiago Calatrava nın Turning Torso isimli gökdelen yapısının analojik biçimleniş yaklaşımı (Zardini, 1996, s.52) Şekil 49 Santiago Calatrava nın Turning Torso isimli gökdelen yapısının analojik biçimleniş yaklaşımı (Zardini, 1996, s.51) Şekil 50 Kavram, biçim ve işleve dair sorgulama ve çözümlemeler, Holl (İnceoğlu, 2012, s.37) Şekil 51 Anlama dair veri; "yüce gücün", biçimsel özellikler kazanması (taschen.com, t.y.)... 98

18 xvi Şekil 52 Anlama dair veri; "yüce gücün", hacim vb. işlevsel nitelikler kazanması, Ando (Nerdinger, 2004, s.21) Şekil 53 İşlev sorgulama-çözümlemelerinden, yapının biçimlenişine dair verilerin ortaya çıkış süreci (Paredes, 2009, s.58) Şekil 54 : Analojik (biçim sorgulama-çözümleme) başlayan tasarım sürecinin, insan omurgasının işlevinden yeni bilgiler elde etmesi (işlevsel sorgulamaçözümleme) (Zardini, 1996, s.52) Şekil 55: Analojik (biçim sorgulama-çözümleme) başlayan tasarım sürecinin, insan omurgasının işlevinden yeni bilgiler elde etmesi (işlevsel sorgulamaçözümleme) (Zardini, 1996, s.51) Şekil 56 Projenin oluşmasında kullanılan ana kararlar, anlam, işlev ve biçime dair oluşur, Kahn (Laseau, 2001, s.80) Şekil 57 Senaryo örneğinde yaşanan süreç Şekil 58 Micromegas Arctic Flowers 1979, Libeskind (Libeskind, 1991, s.7) Şekil 59 Micromegas Dream Calculus 1979, Libeskind (Libeskind, 1991, s.8) Şekil 60 Micromegas The Garden 1979, Libeskind (Libeskind, 1991, s.10) 106 Şekil 61 Anlama dair eskizler, Libeskind (Akcan, 2010, s.164) Şekil 62 Berlin ve Yahudi nüfus arasında gelişen olayları betimleyen eskizi, Libeskind (Doğan ve Neressian, 2012, s.34) Şekil 63 Anlama dair eskizler, Libeskind (Akcan, 2010, s.165) Şekil 64 Biçimleniş kararının, Davut yıldızının deformasyonu ile oluşabileceğine dair Libeskind in görsel anlatım denemeleri, Libeskind (Doğan ve Neressian, 2012, s.36) Şekil 65 Biçimleniş kararının, Davut yıldızının deformasyonu ile oluşabileceğine dair görsel anlatım denemeleri (Doğan ve Neressian, 2012, s.37) Şekil 66 Micromegas The Garden 1979, Libeskind (Libeskind, 1991, s.10) 114

19 xvii Şekil 67 Chamber Works X-V 1983, Libeskind (Studio Daniel Libeskind, 2011) Şekil 68 İki çizgisel eleman arasındaki ilişkiyi betimleyen eskiz, Libeskind (Doğan ve Neressian, 2012, s.37) Şekil 69 İki çizgisel eleman arasındaki ilişkiyi betimleyen yaratıcı eskiz, Libeskind (TED-Talks, t.y.) Şekil 70 İki çizgisel eleman arasındaki ilişkiyi betimleyen yaratıcı eskiz, Libeskind (Akcan, 2010, s.166) Şekil 71 İki çizgisel eleman arasındaki ilişkiyi betimleyen araştırmacı eskiz, Libeskind (Akcan, 2010, s.165) Şekil 72 Davut yıldızı-şehir planı etkileşim diagramı, Libeskind (Doğan ve Neressian, 2012, s.37) Şekil 73 Davut yıldızı-kritik yapılar, olaylar diagramı, Libeskind (Akcan, 2010, s.166) Şekil 74 Sergi hacminde, kronolojik sıraya göre biçimlenecek elemanların kurgu eskizi, Libeskind (Doğan ve Neressian, 2012, s.37) Şekil 75 Süreklilik, sürgün ve soykırım kavramları - koridor ve hacim ilişkileri (Copans, Neumann, 2003) Şekil 76 Barok yapıyla yeni yapının işleve dair geçiş hacmi eskizi, Libeskind (Doğan, Neressian, 2012, s.37) Şekil 77 Barok yapıyla yeni yapının işleve dair dolaşım kurgusu eskizi, Libeskind (Doğan, Neressian, 2012, s.37) Şekil 78 Süreklilik, sürgün ve soykırım kavramları - koridor ve hacim ilişkileri, Wilks (sfac.wustl.edu) Şekil 79 Sürgün bahçesi denemeleri, Wilks (sfac.wustl.edu) Şekil 80 Soykırım kulesi denemeleri, Wilks (sfac.wustl.edu) Şekil 81 Süreklilik, sürgün ve soykırım kavramları koridor, hacim ilişkileri (Copans, Neumann, 2003)

20 xviii Şekil 82 Berlin (kırık çizgi) ve Yahudi nüfus (düz fakat kopuk çizgi) arasındaki ilişki şeması Şekil 83 Kuşbakışı Berlin (kırık çizgi) ve Yahudi nüfus (düz fakat kopuk çizgi) arasındaki ilişki (Studio Daniel Libeskind, 2011)

21 1 1. BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Konuya Yaklaşım ve Sorunun Belirlenmesi Tasarlama eylemi, yaşam döngüsünde ortaya çıkan bir ihtiyaç sonucunda varlık bulur. Yaratma ihtiyacı, ancak insana özgü olan, çözümleme yetisi ve yaratıcı beceri aracılığıyla var olabilir. Getzels (1975) yaratıcı beceriyi, birikim, hayal gücü ve karar alma sürecinin bir eylemi olarak görür ve evrensel bir kanaat getirilemeyecek, kişiye özgü bir olgu olduğunu savunur. Yaratma eylemi sonucunda ortaya çıkan somut veya soyut nesne, düşünce, olgu, yaşamsal öneme sahip, tamamen keyfi veya rastgele bir süreç sonucunda ortaya çıkmış olabilir. Tüm bu süreçlerin önem dereceleri tartışılabilir olsa da ihtiyaç sınıfına girer. Yaratımlar keyfi veya rastgele olaylar üzerine ortaya çıkmış gibi görünse de, altında yaratma yetisinin temel eylemlerinden olan çözümleme ve uyarlamayı gerçekleştiren bir aklın olduğu ortaya çıkar. Tasarım alanında ihtiyaç gidermenin, diğer alanlardan farkı, tasarımcının sürece, özgünlüğü doğrultusunda bir takım kavramları, yaratıcı ve artistik kaygılarla dahil etmesi olarak özetlenebilir. Bu özgün tavır, tasarlamaya başlanacak an itibariyle, geçmiş zamanda varolmuş/varolan bir takım somut veya soyut; nesne, düşünce veya olguyu yeni baştan yorumlayarak, yeni bir ürün ortaya çıkarır. Tasarlama süreci bir sorgulama ve çözümleme sürecidir. Tasarımcı, belirlenen ihtiyacı gidermek adına, aklında ortaya çıkan her tür veriyi sorgulayarak, sürece dahil eder. Bu sorgulama, sürecin her aşamasında devam edecektir. Sorgulama sürecinde gerçekleşecek zihinsel işlemler, tasarımcının özelleşmiş bir düşünme merkezi kullanması ile mümkün olacaktır. Bu düşünme biçimi, imgeler kullanılarak düşünmedir. Hançerlioğlu (2011, s.184), imgeyi, zihnin duyulur (görsel, işitsel vb.) bir kaynaktan gelen bilgilerin tasarımı (zihindeki

22 2 karşılığı) olarak açıklarken, bu açıklamasını Engels in düşünce tanımına yer vererek destekler. Hançerlioğlu nun belirttiği üzere Engels, düşüncenin, dış dünyadan duyumlarla alınan imgelerle oluşmasından başka bir şey olmadığını belirtmiştir. Yeni, yani geçmişte varolmayan bir ürün yaratmak, bu ürün hakkında bilinçli veya rastgele bilgiler üretmeyi veya türetmeyi gerektirir. Geçmişte varolmayan ürünün, nesnel dünyada ortaya çıkmadan önce sanal temsiliyeti oluşacaktır. Sanal temsiliyet soyut veya somut ortamlarda bulunabilir. Tasarımcının, bu temsiliyeti algılaması ve geliştirmesi için temsiliyetle olan iletişiminde birebir bir ilişki kurması verimi artıracaktır. Bu ilişki, soyut ortamda imgeleri kullanarak düşünmeyle ve bu imgelerin somutlaştırılması ile verimli hale gelir. İmgeler kullanarak düşünme imgelem- aşamasında, tasarımcı akılda canlandırma eylemini gerçekleştirirken, kendiyle iletişime geçmenin en verimli duyusu olan görselliğe yönelir ve görsel bir takım imgelerle düşünmeye başlar. Görsel imgelerle düşünme, zihinsel bir süreç olarak başlar. Bu sürecin gelişmesi, akılda yani soyut ortamda sınırlı kalır. Birey bilgiyi, bir noktaya kadar geliştirir ve sonrasında takılır. Zihinsel sürecin desteklenerek geliştirilmesi, sürecin daha nesnel bir ortama taşınması ile mümkün olur. Beynin sınırlanmış olan düşünme yetisi, sözü edilen dışavurumlarla aşılır. Bu nedenle, bu zihinsel eylemler -bilgi üretmeyi veya türetmeyi destekleyen ve yeni bilgiler ürettiren-, somut bir takım anlatımlarla dışavurulmaya ihtiyaç duyar. Tasarlama süreci sonunda, yaratıcı ve özgün ürünler ortaya çıkarmada, görsel düşünme ile onun ayrılmaz parçası görsel anlatımın ilişkisi birinci sırada önem taşır. Bu ikili ilişki, bütüncül sürecin her aşamasında, her tür çözümleme için var olacaktır. Grafik düşünme, benim eskiz yaparak düşünme için kullandığım bir terimdir. Mimaride, bu tip düşünme konsept üretme aşamaları ile

23 3 özdeşleşir ve bu aşamalarda düşünme ve eskiz yapma birbiriyle yakın çalışan, fikir geliştirici bir uyarandır (Laseau, 2001, s.1). Tasarlama eylemini başlatacak ilk tasarım düşüncesinden, tasarlama sürecinin sonunda ölçeğin büyümesiyle çözülecek detaylara kadar, geçen bütün aşamalarda görsel düşünme ile görsel anlatımın ilişkisi devam eder. Ortaya çıkacak her ihtiyaç için bu ilişki; sorgulama ve çözümleme işlemlerini yapmak ve çözümlemeyle yetinmeyip onu yaratıcı ve artistik kaygılarla geliştirmek için kullanılacak en sadık yöntemdir. Tasarım düşüncesini, dolayısıyla görsel düşünmeyi başlatacak ilk bilgi, akılda yoktan var edilmez. Süreç sonucunda ortaya çıkacak ürün yeni olsa da, bu ürünü, tasarımcının geçmişinden edindiği bilgilerin yeniden yorumlama kabiliyeti yaratır. Özetle yeni olan, eskilerin yorumlanmasıyla ortaya çıkar. Sözü edilen eskiler, soyut veya somut olan her şeydir. Tasarımcının duyuşsal ve bilişsel birikimi, olmayanı ortaya çıkarmak için kullanıma hazır bir depo görevi üstlenir. Özetle, herhangi bir verinin anlaşılması için harekete geçilen an itibariyle, o veriye ilişkin geçmişte edinilmiş bilgiler ilişkilendirilir. Görsel düşünme sürecinde kullanılacak bilgileri geliştirme işleminde birikimlerle eşzamanlı çalışan algılama, gözlemleme ve farkındalığın kilit öneme sahip rolleri vardır. Cüceloğlu (1992, s.98) algılamayı; duyu verilerinin örgütlenip yorumlanarak, çevremizdeki görüngü ve olaylara anlam verme süreci olarak tanımlar. Algılama, gözlemleme ve farkındalık, aynı zamanda; duyuşsal ve bilişsel alanların birikime dönüşmesinde en etkili elemanlardır. Görsel düşünme, tasarlama eyleminde yaratıcı üretimi, tek başına karşılamakta yetersiz kalabilir. Bunun nedeni görsel düşünme aşamasının akılda yani soyut ortamda sınırlı kalmasıdır. Bilgiler, bu düşünme sürecinde üzerine yenileri geldikçe silinecektir. Bilgilerin bu soyut ortamda kayba uğramaması için mutlaka somutlaştırılıp kaydedilmesi gerekir. Bu kayıtlar görsel anlatımlardır.

24 4 Görsel anlatımların, uygulandığı andan itibaren bilgileri kayıt altına alma işlevinin, önem sıralamasında alt sıralardaki bir işlevi olduğu ortaya çıkar. Görsel anlatımlar, tasarlama sürecinde yaratma eyleminin somutlaştığı elemanlardır ve bu bütüncül sürecin her aşamasında, yaratıcılığa ve düşünceleri geliştirmeye katkı sağlayan eleman olarak görev yaparlar. Zihinsel dışavurma eyleminin, insanoğlu için içgüdüsel bir hamle olduğu söylenebilir. Dolayısıyla, yaratmanın olmaszsa olmaz elemanları olan görsel düşünme ve görsel anlatımın da içgüdüsel eğilimler olduğu söylenebilir. Tarih öncesi çağlarda mağara duvarlarına yapılan görsel anlatımlar, onu uygulayan insanların aklındaki düşünceleri dışavuran elemanlardır. Bu anlatımlar, duyuşsal ve bilişsel birikimleri çok kısıtlı olan insanlar tarafından uygulanmış çalışmalar olmasına karşın, zihinsel ortamda kısıtlı kalamayarak somut ortamda açığa çıkma ihtiyacı sonucu varolmuşlardır. Bu içgüdüsel somutlaştırma eylemleri sonucu ortaya çıkan görsel anlatımlar, uygulandıkları andan itibaren ve hatta çağlar sonra, günümüz nesilleriyle dahi düşünceler paylaşır. Görsel anlatımlar iletişim kuran elemanlardır. İletişim, bu eylemi gerçekleştiren (kendi) ile veya diğer bireylerle kurulabilir. Tasarlama sürecinde kullanılan, en verimli görsel anlatım elemanları eskizlerdir. Eskiz çalışmaları, hatasız çizimler değildirler ve böyle olmaları beklenmez. Detaycı veya estetik kaygılar taşımayabilirler. Eskiz çalışmalarının en kritik görevi, soyut ortamdaki düşünceyi, somutlaştırarak düşünceyi geliştirecek yaratıcı katkıları yapmaktır. Eskiz çalışmaları, hali hazırda görsel anlatım çeşitlerinin en güvenilir olanıdır. Günümüzün çağdaş görsel anlatım teknikleri (bilgisayar programları vb.), eskiz üretme süreci ile benzer hatta eş uygulamalar olarak görülmüş, hatalı konumlara gelmiştir. Eskiz üretiminde, yaşanan düşünme - uygulama (dışavurma) sistematiğinin bir süreç olarak işlenmesi yaratma eylemini ortaya çıkaran en önemli olgulardandır. Teknolojik anlatım uygulamaları, henüz,

25 5 yalnızca sunum, planlama görevine ve tasarımı geliştikten sonraki sürece hizmet verirler. Özetle, el ile gerçekleştirilen eskizler ile karşılaştırmak büyük bir yanılgıdır. Binlerce yıl boyunca, tasarımcı için adeta bir uzuva dönüşmüş yaratım enstrümanı kalem, kontrol edilmesi en kolay ve uygulama hızı en yüksek, kısaca en etkili görsel anlatım aracıdır. Tasarlama eylemi ele alındığında kalem tasarımcıya, yalnızca bir araç olmaktan fazlasını verir. Kalem, çizgileriyle görsel anlatımı ortaya çıkarırken, tasarımcının planlamadığı yeni bilgiler yaratır ve tasarımı bir üst seviyeye çıkarır. Bu bilgiler, yeniden görsel düşünme eylemi sayesinde işlenir ve düşünme-anlatım ilişkisi ortaya çıkar. Görsel düşünme ve görsel anlatım birbirinden ayrı sistemlerde çalışmaz. Bu iki eylemin, birbirleriyle yaptıkları karşılıklı veri aktarımı sonucu, tasarım yaratısı yani yeni bilgiler ortaya çıkar. Karşılıklı veri aktarımı, tek bir işlem olamaz. Beynin işlem yapma hızı göz önüne alındığında, bu karşılıklı aktarımların sayısı hayal edilebilir. Aktarım sürecinin en önemli özelliği döngüsel bir sistematikte gelişmesidir. Bir veri, soyut ortamdan, somut ortama aktarılır ve ortaya çıkan yeni bilgi tekrar aklında yorumlanarak, sürekli bir döngü oluşur. Kısaca görsel düşünme ve görsel anlatım, birbirini sürekli olarak geri besler. Görsel düşünme ve görsel anlatım ilişkisi, tasarlama sürecinin genelinde içerik ve biçim sorgulamaları ve çözümlemeleri yapmanın tek yoludur. Tasarlama eylemi sonucu ortaya çıkacak ürünün başarılı olma derecesi, bu aşamadaki görsel düşünme ve görsel anlatım arasındaki döngüsel ilişkinin sayısı ile doğru orantılıdır. Görsel düşünme ve görsel anlatım ilişkisi, tasarlama sürecinin erken döneminde, yola çıkılan veya kullanılacak kavram ve konseptlerin sorgulanıp, çözümlenmesinde, devam eden dönemlerde ise karşılaşılacak her tür yaratım eylemini gerçekleştirmek üzere kullanılır.

26 6 Bu çalışma, tasarımcı düşüncenin, bütüncül tasarlama süreci boyunca, yaratma eylemlerinin, soyut veya somut ortamlarda hangi süreçlerden geçtiğini araştırmıştır. Tasarlama sürecinde, görsel düşünme ve görsel anlatım ilişkisinin, sorgulama ve çözümleme işlemlerinin hangi aşamalarda işlediği incelenmiştir Çalışmanın Amacı Tasarlama süreci boyunca, akıldaki bilgiler ile bu bilgilerin somutlaşması yeni bilgilerin ortaya çıkmasını sağlar. Yeni bilgilerin tekrar akılda yorumlanması ve yeniden somutlaştırılması ile bu yeni bilgiler gelişir veya daha yeni bilgiler ortaya çıkar. Bu işeyiş, yaratıcı tasarım için kilit öneme sahiptir. Yeni bilgi üretiminin gerçekleşebilmesi için görsel düşünme ve görsel anlatım süreçlerinin doğru ve yeterli ilişkiler kurarak ilerlemesi gerekir. Arnheim (2007) görsel düşünmenin; görmeyi, düşlemeyi ve çizmeyi kullanan bir düşünme yolu olduğunu savunur. Laseau (2001) ise grafik düşünme olarak adlandırdığı eylemi, çizim destekli bir düşünme eylemi olarak tanımlar. Tasarım sürecinde, yaratıcı üretimin ortaya çıkabilmesinin temeli, bu iki olgunun birbiriyle girdiği ilişki ile kurulur. Görsel düşünme ve görsel anlatım, aynı süreç içersinde bulunan, birbirinden asla ayrılmayan bir sistematikte varolurlar. Bu iki eylem birbirinden ayrı başlıklar olarak ele alınsa da, tasarlama sürecindeki görevlerinin gerçekleştirilmesi için birlikte çalışmaları şarttır. Görsel düşünme, görsel anlatım olmadan -soyut veya somut ortamlarda- son derece sınırlanmış kalacak, görsel anlatım ise görsel düşünme gerçekleşmeden ortaya çıkamayacaktır. Bu çalışma, görsel düşünme ve görsel anlatımın işleyiş sistematiklerini araştırmayı ve bu iki olgunun birliktelikleri sonucunda tasarımda yaratıcı düşünmenin ortaya çıkışını incelemeyi amaçlar.

27 7 Bir diğer amaç, günümüzde yalnızca birbirleriyle varolabildikleri dikkate alınmayan iki eylem olarak düşünülen görsel düşünme ve görsel anlatımın birlikte işleyişine dikkat çekmektir. Bu iki eylemin ilişkisindeki işleyişin farkındalığını sağlamak tasarım sürecinin doğru bir sistematikte hareket etmesini sağlayacaktır Araştımanın Alanı ve Sınırları Kavram, işleyiş ilişkileri ve konsept oluşturma, geliştirme ve uygulama aşamaları incelenmiş ve bu aşamalarda görsel düşünme ve görsel anlatım başlıklarının işleyişleri araştırılmıştır. Bu genel iki bölümün alt başlıklarına inilmiş ve süreçteki işleyişleri belirlenmiştir. Araştırmada, görsel düşünme ve görsel anlatımın ayrı olarak incelenmiş ve bu iki sürecin birlikte hangi sistemde çalıştıkları sorgulanmıştır. İki sürecin ortak çalışması ile oluşturulan kavram, işleyiş ilişkileri ve konspetin farkları belirlenmiştir. Elde edilen kriterlerle tasarımcı örnekleri üzerinde görsel düşünme ve görsel anlatımın çalışmalardaki yansımaları incelenmiştir. Bu incelemeden elde edilen verilerle, görsel düşünme ve görsel anlatıma bağlı süreçler çözümlenmiştir Literatür Araştırması Görsel Düşünme ve Görsel Anlatım ilişkisinin tasarım sürecinde tasarımcının beyin ve gözünün eğitilmesi, sonuçta çıkacak tasarımın niteliğine yansıyacaktır. Tasarımı diğer alanlardan ayıran en temel özellik bu yaratıcı beynin ve gözün kullanılmasının zorunluluğudur. Arnheim (1974) bu konuda, gözün eğitilmesi; düşüncenin yaratıcılığının geliştirilmesi olduğunu savunur. Tasarım süreci imge temelinde kurulmuş, imgenin en güçlü duyumu görsellik üzerinde yoğunlaşmıştır. Görmedeki bilinçlenme, gelişme ve geliştirme; çıkacak ürünün temelindeki mantığı açığa vuracaktır. Laseau (2001) da benzer bir bakışta

28 8 görmeyi öğrenmenin çizim becerisini geliştirmede en önemli anahtar olduğunu savunur. Çizim becerisinin gelişmesi, beyinde tasarlanan düşünceyi en verimli şekilde somut hale aktarmayı mümkün kılacaktır. Yine Laseau (2001) ya göre eskizlerin açık uçlu olmaları ve yeni düşüncelerin üretilmesine elverişli ortam yaratmaları tasarımcıya esnek ve kavramsal düşünme olanağı sağlar. Pallasmaa (2009) ya göre, tasarımcı bireyin kendini ifade edebilme yöntemlerinin, bütüncül tasarlama sürecindeki önemi tartışılmazdır. Mimarın elindeki kalem, tasarlayan akıl ile kağıt yaprağında oluşan imge arasındaki köprüdür. Ortaya çıkan eserin verdiği haz, tasarımcının ellerini, kalemini unutturur. Sanki imge, otomatik olarak akıldaki bilgiyi dışa yansıtılmış olur. Belki de eldir, dünyada somut halde vücut bularak, mekan, madde ve zaman gerçekliği barındırarak hayaldeki olguyu kurarak fizikselleştiren. Tasarımcının ortak dilinin çizim olması, bu dilin tasarlama sürecinin her aşamasında etkin bir çözümleme aracı olmasını sağlar. Nerdinger'e (2004) göre çizim, seçeneklerin ve ihtimallerin aracıdır. Hanks ve Belliston (1977) a göre çizme eylemi, problemleri görselleştirip onları; değerlendirilebilir, arıtılabilir, anlaşılabilir, iletişime açık hale getirilebilir ve çözümlenebilir hale getirecek bir araçtır. Görsel anlatım elemanı olan eskizler, bu aracılık görevlerini yerine getirirken, anlatmak istediklerine göre türlerine göre ayrılır. İnceoğlu (1995) ya göre eskiz türleri; Ana fikir araştırması, ilk tasarım ve tasarım süreci eskizleri, grafik analizleri ve görsel izlenim eskizleri olmak üzere dört çeşittir. Goel, serbest el eskiz çalışmalarının, sentaktik (biçimleniş kurgusu) ve/veya semantik (anlam) açılardan yeterince anlaşılır ve/veya karmaşık olmasının; yaratıcı ve araştırmacı problem çözme eyleminde önemli rol oynadığını savunur (Rodgers ve diğerleri, 2000, s.454).

29 9 Archer (1979), eskiz çalışmalarının, bütüncül tasarım sürecinin temel dili olduğunu savunur. Robbins (1994), tasarımcının kendiyle (monolojik) ve başkalarıyla (diyalojik) iletişim kurmada olmazsa olmaz bir unsur olduğunu savunur. Robbins (1994), bir düşünme aracı olan eskizlerin tasarımcıya 3 yolla destek verdiğini belirtir. Bunlardan birincisi erken dönemde, tasarım problemini tanımlamak ve ihtiyaçları belirlemektir. İkincisi, gelişen ve başkalaşan fikirlerle oynayıp, yaratıcılığı artırmaktır. Son görevi ise, tasarım önerisini ve problemin yeniden ele alınmasını değerlendirmek ve uygulamaktır. Pallasmaa (2009), bir mimarın ellerinin, hayal eden akıl ile bu hayal sonucu ortaya çıkmış olan imge arasındaki köprü olduğunu belirtir ve yapılan işin coşkusu ile ellerin ve kalemin unutulduğunu, imgenin adeta kendiliğinden aklın bir yansıtımı olarak ortaya çıktığını savunur. Nerdinger (2004), mimarların zihinsel eylemler-dışavurulmuş anlatımlar arasındaki ilişkiyi dile getiren sözlerini özetlemiştir. Ona göre; Le Corbusier, bir proje üzerinde öncelikle aklın işlemlere başladığını belirtir ve doğru an geldiğinde, bir kalem, bir kömür, bir boya alınıp; düşüncenin kağıda aktarılılacağını söyler. Fikir; yani çocuk doğar, dünyada vücut bulur. Carlo Scarpa, kendi mimarisini (kendi zihinsel sürecini) yegane mimarlık aracı ile; çizim ile gerçekleştirdiğini belirtir. Louis I. Kahn a göre, eğer bir mimar, bir ağacın yanından geçerse, onu yalnızca bir bitkibilimci gibi değil, kendi gerçekliğiyle görür ve çizmeye ağacın büyümesinden başlar. Çünkü, kafasında inşa etmek vardır. Mies van der Rohe, düşüncelerinin eline yol gösterdiğini ve elinin, düşüncenin gerçek değerini ortaya çıkardığını söyler. İsmi geçen mimarların ortak vurgusu, zihinsel bir süreç olmadan, dışavurulacak bir verinin de bulunamayacağıdır.

30 10 2. BÖLÜM GÖRSEL DÜŞÜNME 2.1. İmgelerle Düşünme İmgelerle düşünme yani İmgelemin veri olarak kullandığı imgeler de bir zihinsel süreç dahilinde alımlanır. Hançerlioğlu (2011), imgeyi; duyulur bir kaynaktan gelen tasarım olarak tanımlamış, düşünmeyi ise; aklın, kendi kendisini bilgi konusu yaparak, ansal çalışmayı incelemesi olarak açıklamıştır. Kendisi, imgeleri iki gruba ayırmıştır. Bunlar; duyusal imgeler ve ussal imgelerdir. Duyusal imgeleri, duyumlar, algılar ve tasarımlar olarak açıklarken, ussal imgeleri; kavramlar, önermeler, kuramlar ve varsayımlar olarak dallarına ayırır. Bu iki tanımı bir araya getiren kavram imgelemdir. Tanımını, yine Hançerlioğlu (2011); imgelerle düşünme yetisi yani edinilmiş imgeleri birleştirip kaynaştırma ve birleşiklerden yeni imgeler tasarlama yetisi olarak açıklamıştır. İmgelem, Hançerlioğlu (2011) ya göre, ikiye ayrılır: edinilmiş bir imgeyi yeniden canlandıran belleksel imgelem ve yeni buluşlar meydana getiren yaratıcı imgelem. Düşünme eylemi, en genel tanımıyla, bireyin soyut dünyasında sistemli veya rastlantısal anlamlandırmadır. Tasarımcı birey, somut maddesel dünyada var olan veya tamamen soyut boyutta bulunan olguları, duyuşsal olarak algılanabilir hale dönüştürür. Çünkü çalışmaları ve üretimi sonucu ortaya çıkacak ürün, bu duyuşsal sistemler aracılığıyla diğer bireylerle iletişim kuracaktır. Duyuşsal alan, duyu organlarıyla ortaklaşa çalışan hayal gücünü uyaran bir sistemdir. Bu duyuşsal alanların bireylerle birebir ilişkiye geçecek en güçlü hali görsellik olsa da tüm duyulara hitap edecek sonuçlar elde edilmesi de olasıdır.

31 11 Pallasmaa (2011) bu konuda, mimari eserlerin yalnızca görsellikten ibaret olmadığını tüm duyuları uyarabileceğini savunur. San (1977) a göre, imgesel düşünme, düşünme eylemini imgeler aracılığıyla yapar. Bilgi alma aracı imgelerdir, yöntemi ise kıyaslamadır. İmgesel düşünme ile birey, anlama ve sonuca gider ve imgesel düşünme ile bilgiler ve öğeler aynı anda bütünü kavrama üzerine çalışır. İmgelerle düşünme, akılda oluşturulan simüle edilmiş sanal gerçekliklerden meydana gelir. Bunlar akılda, imgeler yardımıyla üretilen gerçekliklerdir. Bahsi geçen gerçeklikler, maddesel dünyanın gerçeklikleriyle sınırlı kalmayabilir. Birey aklında kuracağı ve en önemlisi kendi belirleyeceği gerçeklikler dahilinde sınırsız düşünceler geliştirebilir. Baudrillard (2010) a göre imge ye özgü aşamalar; derin bir gerçekliğin yansıması, derin bir gerçekliği değiştiren ve gizleyen, derin bir gerçekliğin yokluğunu gizleyen ve gerçekliğin hiçbir çeşidiyle ilişkisi olmayan imgelerdir. Tasarım alanlarında imgelerle düşünme, yetersiz kalmış bir takım olguları, bir takım kavramlarla sentezleyerek akılda imgeler oluşturmak ve bu imgeleri simüle etmektir. Salt ihtiyaç gidermekten farkı, belirlenecek veya türetilecek kavramlar dahilinde bu ihtiyaçları gidermektir. Tasarlama sürecine gelince, imgelerle düşünme, sonuç ürünün somut üretimi aşamasına geçilmeden, bireyin ortaya çıkacak görüntüyü aklında canlandırıp, algılamasını ve yaşatmasını sağlar. Bu sayede, sonuçta ortaya çıkacak ürün, nesneleşmeden, bireyin aklında çok önceden üretilmiş olur. İmgeler aracılığıyla görsel düşünme, bu sanal üretimde tek başına yeterli ölçekte bir canlandırma işlemi yapamaz. Bunun nedeni imgelerle düşünmenin akıldaki yansımasının, sınırlı bir hafıza yüzeyinde oluşması ve tek bir yeni bilgi

32 12 eklendiği anda, bir önceki yansımanın silinmesidir. Kısıtlı hafıza, işlem hızı sınırsız olan beynin yaratıcılığını sınırlamakta, yeni fikirlerin imgeleriyle çok yönlü ilişkilendirmeler yapmasına fırsat tanımamaktadır (Şekil 1). Şekil 1 Somut ortamda düşünme, Darwin (Crowe ve Laseau, 1984, s.1) Düşüncelerdeki imgelerin, geliştirilebilmesi, yenileri ile ilişkilendirilip başka boyutlara taşınması için geçici olmayan, her istendiğinde geri dönülüp bilgi alışverişi yapılabilen bir ortama aktarılması gerekir. Bu kalıcı ortam için, soyut imgelerin somutlaştırılması gerekir. İmgeler, maddesel dünyadaki herhangi iki veya üç boyutlu anlatımlara dönüştürülerek kalıcılaştırılabilir. Bu kalıcı düşüncelerle bilgi paylaşımı mümkün olacak ve düşünce çok yönlü dallanabilecektir Sağ Beyin İnsan beyninin, bilgi işleme yöntemi birbirinin zıttı iki bölümde yapılır. Bu iki bölüm birbirlerinden tamamen farklı alanlarda uzmanlaşmış bir düşünme eylemi gerçekleştirirler. Bu iki bölüm; sağ beyin ve sol beyin olarak adlandırılmışlardır.

33 13 Edwards (2011), sağ ve sol beynin kendi özel yetenekleri içersinde bağımsız düşünebilme ve aynı zamanda da koordineli olarak çalışabildiklerinden bahseder. Nobel tıp ödüllü psikobiyolog Roger W. Sperry nin 1960 larda keşfettiği farklı düşünen bu iki beyin bölümünden sol beyin; sözel, mantıksal ve analitik düşünmeden sorumludur. Sağ beyin ise; sözel olmayan, görsel, uzaysal ve algısal bir düşünmeye hakimdir. Edwards (2011) a göre, sol beyin, çizgisel bir sistemde işler. Yani her işlemin tek çizgi üzerinde serpilmiş bir işlem sırası vardır. Bir işlem yapılır, biter sonra bir diğeri başlar. Sağ beyin ise, çizgisellikten uzak, çok yönlü çalışır. Olgular arasında ilişkiler, bağlantılar yakalamak, parçaları birleştirerek bütünü görmek üzerine işlem yapar. Edwards (2011), sol ve sağ beyin işlemlerinin anahtar kelimelerini şu şekilde belirlemiştir. Sol Beyin; Sözel Sentaktik Çizgisel Sıralı Analitik Mantıksal Sembolik Geçici Dijital Sağ Beyin; Sözel Olmayan Algısal Uzaysal (Çok Yönlü) Eş zamanlı Sentezci Sezgisel Somut Kalıcı Uzamsal

34 Şekil 2 Sağ-sol beyin alanları (Hanks ve Belliston, 1977, s.12) 14

35 15 Şekil 3 Sağ ve sol beynin nitelikleri Mickelwright (2005), tasarım alanlarında, sözlü düşünmek yerine, görsel düşünmeye başvurulması gerekliliğini ortaya koyar. Benzer bi yaklaşımla, görsel düşünmenin sağ beyinle paralel olarak çalışmasını Albert Einstein, Fransız matematikçi Jacques Hadamard a gönderdiği mektupta vurgulamıştır. Einstein, mektupta matematik ve fizik alanlarındaki düşünme sistematiğinde somut elemanlarla düşünmenin gerekliliğini dile getirmiştir. Mektupta, kelimelerin veya bir dilin, yazılı veya sözlü olarak düşünme sistematiğinde hiçbir rolü olmadığından bahsetmiştir.

36 16 Şekil 4 Somutlaşan görsel düşünme verisi, Einstein (Crowe ve Laseau, 1984, s.99) Sağ beynin bünyesinde bulunan işlemlere bakıldığında, tasarlama sürecine hakim olan bölge olduğu söylenebilir. Ortaya çıkacak ürünün oluşturulmasından, geliştirilmesine dek geçen süreçte yapılacak işlemler, sağ beynin yukarıda belirtilmiş çözümlemelerinden geçmesi şarttır Çok Yönlü (Uzaysal) Düşünme Tasarlama eyleminin gerçekleştiği bütüncül süreç için geçerli olan bir bilgi ağı sistematiği uzaysal düşünmedir. Bu sistem, uzaysal yani üç boyutlu bir soyut ortamda çalışır. Bu düşünme tipinde gerçekleştirilecek işlemler için bir kesin uygulama sırası belirlemek mümkün değildir. Yani çizgisel bir ortamda gerçekleşen, birinci işlemin bitişinin ardından ikinci işlemin başlaması gibi özetlenebilecek bir sistematikle çalışılamaz.

37 17 Tablo 1: Yeni bilginin ortaya çıkışı ve uzaysal ortamda çok yönlü paylaşımı Süreçte ortaya çıkan herhangi bir bilgi, uzaysal bir ortama yayılmış diğer bilgilerle, çok yönlü bir ilişkiler ağı kurar. Bu üç boyutlu ilişkiler ağı sayesinde, birden fazla bilgi ile sentezlemeler yapılabilir ve bu sentezlemeler sonucunda yeni bilgiler üç boyuta yayılarak yerlerini alır. Bilgilerin uzaysal yayılımı sayesinde her bir farklı bilgi ile aynı anda veri alışverişi yapılabilir. Bu sayede, tasarlama süreci yüksek başkalaşım hızı ve sınırsız yaratıcılık derecelerine ulaşılabilir.

38 Görsel Düşünme Aşamaları Görsel düşünme süreci, bireyin aklında soyut ve/veya somut imgeler oluşması için gerekli eylemlerin gerçekleştiği süreçtir. Bu süreci oluşturan alt aşamalar bulunur. Görsel düşünmenin sağ beyinle ortaklaşa çalışmasının sonucu olan zihinsel eylemler, bilişsel ve duyuşsal birikimlerden yararlanma, algılama, gözlemleme ve farkındalık olarak belirlenebilir. Bu aşamaların bir uygulanma sırası yoktur, çoğunlukla eş zamanlı çalışır. Görsel düşünme eyleminin uzaysal yönelimle gerçekleşen bilgi alışverişi sayesinde bu aşamalar arası işlemler sürekli bir sistematikte gerçekleşir. Laseau (2001), görsel analiz yapmanın şartları olarak; gözlem yapmayı, algılamayı, ayrıntıyı fark etmeyi ve hayal gücünü geliştirmeyi belirtir Bilişsel ve Duyuşsal Birikimler Görsel düşünme aşamasında tasarımcı bilişsel ve duyuşsal alanlardan beslenir. Edinilmiş bilgi birikimini, beynin düşünce sistematiğini oluşturan bilişsel alan ve sezgileri, hayal gücünü temsil eden duyuşsal alan, görsel düşünme aşamasının destekçileridir. Bilişsel (cognitive) sözcüğü ile enformasyonun alınması, toplanması, depolanması ve işlenmesi sırasında gerçekleşen bütün zihinsel işlemleri anlatmak istiyorum: Duyusal algı, bellek, düşünme ve öğrenme (Arnheim, 2007, s.31). Ashcraft (1998), benzer tanım getirerek, bilişi, algılama, öğrenme, hatırlama, düşünme ve anlama eylemleri ile yaşanan zihinsel eylemlerin edinilmesi ve kullanılması olarak açıklar. Ayrıca, düşünsel her işlem için kullanılması gerektiğini savunur.

39 19 Aydınlı (1992) ya göre, bilişsel alan düşünce sistemi ve bilgi birikimini; duyuşsal alan ise, sezgi ve hayal gücünü geliştirir. Şekil 5. İki paralel çizgi ve çocukların imgeleri bilişsel-duyuşsal birikimleri ölçüsünde tamamlama yönelimleri (Tversky, 1999, s.4) Bu iki alan temelde birbirinden ayrı çalışamaz. Tasarımda kavramı ortaya çıkaracak, yaratıcılığı tetikleyecek olan duyuşsal alan; bilişsel alan olmadan zayıf kalır. Hançerlioğlu (2011), tasarımın tanımını yaparken, duyumsal tasarımla, ussal tasarımın daima birbirlerini etkileyerek yol aldığını, bundan dolayı da duyumsal bilgiyle ussal bilginin daima birbirlerine geçtiklerini ve gerçek bilginin bu şekilde oluştuğunu belirtmiştir.

40 20 Özet olarak, duyuşsal verilerin (imgelerin) toplanması ile bilişsel veriler oluşur. Bilişsel alan, bu verilerin zihinsel herhangi bir işlemlendirilmesi ile varlık bulur. Görsel düşünme sürecinde, bu iki alan, üretilecek yeni bilgilerin ortaya çıkmasında zihnin geriye dönüp taramalar yapması ve/veya yeni edinilen bilgilere destek sağlayarak gelişimi sağlar. Tversky (1999) ye göre başarılı bilişsel alanlar, insan hafızasının limitlerini genişletir ve aynı anda hafızaya alınmış bilgiyi değerlendirme yetisi kazandırır. İnsanlar akılda tutabildikleri bilgi miktarı ve bu bilgiye uygulayabildikleri zihinsel işlem sayısı ile sınırlanmıştır Gözlemleme Tasarımcı çevresinde gelişen her türlü soyut veya somut olguyu, kullanıcıdan farklı görmek zorundadır. Turgay (2003), bakmak ve görmek arasındaki farkın, gözlem yapmayı meydana getirdiğini savunur. Bakmak yerine görmek farkı bir görsel düşünme sürecinin tamamlayıcı özelliklerindendir. Hançerlioğlu (2011), gözlemi doğal olayların gözle incelenmesi olarak tanımlar ve gözlemin, olayların nedenini bilmek için gerçekleştirilen bir eylem olduğundan söz eder. Gözlemleme yapmak, ilgilenilen konuyla ilgili bilgi toplamak anlamına gelir. Bilgi toplama eyleminde kullanılacak zihinsel işlemler, gözlemlemeyi oluşturan işlemlerdir. Tasarımcının hedefi, toplanan verileri süreçle ilişkilendirerek, bu verilere müdahale edebilecek bilgi doygunluğuna ulaşmaktır. Arnheim (1974), sözü edilen doygunluk sınırının aşılması halinde, seçimsel algının kontrolü yitirilir.

41 21 Gözlemleme, bireyin bilgi ile etkileşimi sürecinde, onu alması, depolaması ve işleme tabi tutması olarak tanımlanabilir. Bu tanımlama, Arnheim (2007) ın kavrama tanımı ile aynıdır. Gözlemlemek, yalnızca bir izleme eylemi değil; alınan ve depolanan bilgi hakkında yorum katarak onu anlamlandırmak işlemlerini de barındırır. Tasarımcı için gözlemleme eylemi yalnızca göz-beyin arası koordineli çalışma sonucu edinilen bilgilerle sınırlı değildir. Tasarımcı gözlemleme eylemine, elini kalemini ve kağıdını dahil ettiğinde, beyinde oluşmuş fakat gizli kalmış odaklanmalar ortaya çıkacaktır. Gözlemlenen bilgi kağıta aktarıldığında, gerçek dünyanın imgesinin bir tasarımcı kimliği filtresinden geçmiş hali dışavurulacaktır. Tasarımcının bilişsel ve duyuşsal birikimleri ile yoğurulan gözlemlemeler sonucu kağıtta ortaya çıkan bu imgeler, tasarımcıya görünenden farklı şeylerden bahsedecek, beyninde yeni fikirler uyandıracaktır. Bu nedenle, tasarımcının her an, anlık kayıt yapabileceği elemanlara ihtiyacı vardır. Tasarımcı için en ilkel ve pratik fakat en etkili kayıt elemanlarından biri eskiz defteridir. Tasarımcı, beklenmedik bir anda karşısına çıkan "şeyleri" eskiz defterine, kendi edinim ve çıkarımlarıyla somutlaştıracaktır. İnceoğlu (1995), gözlem yapmanın yorucu bir iş olduğunu ve bu işi alışkanlık haline getirmenin yolunun tekrar etme olduğunu savunur ve bu tekrarların kağıt üzerinde olanının tasarımcı için en yararlısı olduğunundan bahseder Algılama Aydınlı (1992) algının tanımını; Çevreden gelen uyarıcı etkilerin duyu organlarıyla hissedilmesi ve kavranmasıyla ilişkin zihinsel bir olgu olarak yapar. Algılamada da zeka kullanılır. Düşünme eylemi, algılama eyleminden sonra işleme giren bir sistem değil, algılama eyleminin de içinde kullanılan ve birlikte çalışan bir sistemdir.

42 22 Duyumcu felsefeciler, daha önce duyuların tanımamış olduğu bir bilgi veya olgunun, akılda da bulunamayacağını belirtmişlerdir. Duyular aracılığyla alınan verilerin, akılda işlem görmesi sonucunda, bu veriler kullanılabilir bilgiye dönüşür. Arnheim (2007), algı olarak adlandırılan süreç sırasında sürüp giden işlemlerin düşünme eyleminden farksız olduğunu savunur. O na göre görsel algı, görsel verilere dayanan bir düşünme türüdür. Görsel algı fotografik hafızanın çok ötesine geçen bir sistemdir. İçinde bulunulan çevrenin elemanları, insan gözünde sarı leke olarak adlandırılan bölgede; çevrenin gerçekliğinden farksız bir imge oluşturur. Fakat görsel algı, gözde oluşan bu dokunulmamış imgede, bireyin bilişsel ve duyuşsal alanlarının katkısıyla, bireye özgü odaklar belirler. Bilişsel ve duyuşsal alanları, gözün anlık imgeden yapacağı çıkarımlar yapar ve bu çıkarımlara yoğunlaşır. Analitik düşünce ve öngörüyle bir şeyin özünü yakalayabilir ve onu olmadığı şeylerden ayırdedebiliriz. Önemli ayrıntıları ve bunların genel örge içinde nasıl yer aldıklarını kaydedebiliriz (Ching, 2010). Arnheim (1966) a göre, fotoğraf makinasının pasif seçiciliğinin aksine, insanın görsel mekanizması gelen imajları aktif bir seçicilikle kabul eder. Fotoğraf makinesi, insan gözünün taklit edilmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bir çevreyi anlık olarak durdurur ve olduğu gerçekliğiyle yansıtır. Göz ise seçicidir. Fotoğraf makinesinde kullanılan filtrelerin belirli renkleri eleyip belirli renkleri kaydetmesi gibi göz bu filtrelemeyi bütün iki ve üç boyutlu çevresel elemanlar için uygular. Bireyin anlık ilgisi doğrultusunda netlemeler ve odaklanmalar yapar. Rapaport (1977), gerçek çevreden gelen mesajların öncelikle kültürel ve kişilik faktörleriyle filtre edildiğini ve belleğimize bu doğrultuda yerleştiğine dikkat çekmektedir.

43 23 Göz, dış dünyanın anlık karelerini işler ve bu karelerden görsel algılama yapar. Görsel algı, gözünün dış dünyayı fotoğraflaması sonucu oluşan imge ile sınırlı değildir. Bir anlık bir bakışta gözde oluşan bir imgedeki her bir elemanın, insan beyninde kendine özgü farklı anlamları vardır. Bu anlamlandırma her bireyde farklı oluşur ve farklı olgular ifade eder. Bir imge içindeki bir çöp kutusu elemanı, kimi için atıkların depolandığı hijyenden yoksun depo ünitesi iken kimi için öğle yemeğini çıkarabileceği bir beslenme deposudur. Görme, her şeye rağmen insan duyularının en gelişmişi olarak kabul edilir. İnsan çevresel faktörlerden çıkarım ve anlamlandırmayı en kolay göz yardımıyla yapacaktır. Tasarımcı açısından, eserinin somutlaşmış halinin yalnızca görme duyusuna hitap etmesi sınırlanmış bir bakış açısıdır. Üçüncü boyutla çalışan tasarım dallarının görme dışındaki duyularla, ortaya çıkacak eserin kavramsal nitelik ve karakterini, kullanıcıya aktarabilmesi beklenir. Pallasmaa (2011), mimarlık açısından ele aldığı olguya; vurguladıkları duyu kipine göre birçok mimarlık türü bulunabileceğinden söz eder. Egemen göz mimarlığının yanı sıra, kas ve teni vurgulayan bir dokunsal mimarlığın bulunduğunu ve işitme, koku ve tat alanlarını tanıyan mimarlıklar aynı sistemde var olduğunu savunur. Kızıl (2000) a göre algısal süreci etkileyen dış etkenler; seçici dikkat ve örgtüleme (Gestalt İlkeleri), algısal süreci etkileyen iç etkenler ise; örüntü algılaması ve derinlik algılamasıdır. Projelerin grafik anlatımında kullanılan bilgisayarlar, büyük oranda zaman ve emek kayıplarını engeller. Bilgisayar temelli grafik anlatım, teknik çizim ve realistik üç boyutlu anlatımlarda yoğunlaşmıştır. Yapılan herhangi bir hata veya değişikliğe anında yapılabilecek lokal müdahaleler, bilgisayar kullanımının en önemli avantajlarındandır.