KİMYASAL RİSKLERİN SINIFLANDIRILMASI VE İŞARETLENMESİ, İŞARET SİSTEMLERİ (NFPA VB.)

Transkript

1 T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI İş Teftiş Kurulu Başkanlığı KİMYASAL RİSKLERİN SINIFLANDIRILMASI VE İŞARETLENMESİ, İŞARET SİSTEMLERİ (NFPA VB.) İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü Hakan ÜNAL İş Müfettişi Yardımcısı İstanbul-2011

2 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... I TABLO LİSTESİ...II ŞEKİL LİSTESİ... III 1. GİRİŞ ULUSAL VE ULUSLAR ARASI SİSTEMLER GHS (Global Harmonized System) Tüzüğü GHS (Globally Harmonized System) nin Hazırlanması ve İçeriği Avrupa Birliği Uygulamaları CLP Tüzüğü Türkiye deki Sınıflandırma ve İşaretleme Sistemleri NFPA STANDARTLARI NFPA 704 Standardı Tanımlar Genel Düzenlemeler Sağlığa Zararlı Risklerin Derecelendirilmesi Yanıcılık Risklerinin Derecelendirilmesi Parlayıcı Tozlar Reaktiflik Risklerinin Derecelendirilmesi Özel Riskler Su Reaktivitesi Tanımlama Kriterleri NFPA-704 Sınıflandırma Örnekleri NFPA 30 Standardı Tanımlar Yanıcı ve Parlayıcı Sıvıların Sınıflandırılması Yanıcı ve Parlayıcı Sıvıların Kaplarda Depolanma Şartları Yanıcı ve Parlayıcı Sıvı Depolama Üniteleri Yanıcı ve Parlayıcı Sıvıların Kapalı Ortamda Depolanması Yanıcı ve Parlayıcı Sıvıların Açık Alanda Depolanması NFPA 400 Standardı Tanımlar Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Sınıflandırılması Tehlikelerin Sınıflandırılması NFPA STANDARTLARININ İŞ GÜVENLİĞİ UYGULAMALARI NFPA Standartlarının İşyerlerine Uygulanmasının Avantajları SONUÇ VE DEĞERLENDİRME...46 KAYNAKLAR...47 I

3 TABLO LİSTESİ Sayfa Tablo 1 : CLP Tüzüğü ile Gelen Değişiklikler... 6 Tablo 2 : Sistemde Kullanılan Ölçüler...12 Tablo 3 : Sağlık Tehlikelerinin Derecelendirilmesi...13 Tablo 4 : Sağlık Tehlikelerinin Miktarsal Derecelendirilmesi Tablo 5 : Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Yanma Duyarlılık Derecelendirilmesi...17 Tablo 6 : Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Reaktifliklerinin Derecelendirilmesi...20 Tablo 7 : Özel Risklerin Sınıflandırılması Tablo 8 : Su Reaktifliği Derecelendirme Kriterleri...22 Tablo 9 : NFPA-704 e Göre Sınıflandırma ve İşaretleme Örnekleri...23 Tablo 10: NFPA-30 a Göre Sınıflandırma Sistemi...26 Tablo 11: Sınıf I, Sınıf II ve Sınıf IIIA Kategorisindeki Sıvıların Depolanmasına.İlişkin Azami Limitler...29 Tablo 12: Kontrol Alanı Başına Azami Depolama Limitleri Tablo 13: Depolama Taban Alanına Göre Azami Depolama Limitleri...31 Tablo 14: Korunmamış Kapalı Depolarda Azami Depolama Limitleri...32 Tablo 15: Açık Ortamda Yanıcı ve Parlayıcı Kimyasal Depolama Limitleri Tablo 16: Organik Peroksitlerin Sınıflandırılması...37 Tablo 17: Yükseltgen Maddelerin Sınıflandırılması...38 Tablo 18: Reaktif Maddelerin Sınıflandırılması...39 Tablo 19: Suda Reaktif Maddelerin Sınıflandırılması...39 Tablo 20: Kontrol Alanı Başına Azami Depolama Limitleri...42 II

4 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1 : NFPA 704 İşaretleme Karesi...11 Şekil 2 : NFPA 704 İşaretleme Karesi ve Rakamları...11 Şekil 3 : NFPA 704 Karesi Örneği...12 Şekil 4 : İş Güvenli Açısından NFPA Standartları Uygulama Adımları Sayfa III

5 1. GİRİŞ Kimya sanayinin faaliyet alanı doğal maddelerin kimyasal yapısını değiştirerek diğer endüstrilerde veya günlük yaşamda kullanılmak üzere yeni maddeler üretmektir. Kimyasalların üretilmesi ve kullanımı gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerin ekonomik gelişmelerinde temel faktördür ve yaşamımızın bir parçası haline gelmişlerdir. Geçtiğimiz yüzyılın ikinci yarısında kimya sanayi, tüm sanayi ile karşılaştığında çok hızlı bir büyüme gerçekleştirmiştir. 50 yıl önce yılda sadece ton kimyasal üretilirken, bugün bu rakam tona ulaşmıştır[1]. Farklı kaynaklarda farklı rakamlar verilmekle beraber ve tüm dünyada ortalama ila arasında kimyasalın kullanıldığı tahmin edilmektedir. Bu kimyasalların büyük bir bölümü ticari ürünlerin karışımları olarak bulunmaktadırlar ila 7000 arasında değişen sayıda kimyasalın zararlı olduğu bilinmektedir. Zararlı kimyasalların yaklaşık kadarı kanserojen etkilidir[2]. Ancak bütün kimyasallar aynı derecede zararlı değildir ve aynı yolla ve aynı şekilde ve aynı sürede zarar vermezler, ayrıca kimyasalların zararlı etkileri sadece kendi özellikleri ile sınırlı değildir ve bir kimyasal birden fazla zararlı etkiye de sahip olabilir[3]. Bazı kimyasalların zararlarının yıllar sonra ortaya çıktığı düşünülürse hiç bir kimyasalı tamamen tehlikesiz kabul etmemek gerektiği ortaya çıkmaktadır. Pek çok ürünün tehlikeli olarak görülmemesi ve yaratacağı sonuçların risk olarak algılanmaması, bazı maddelerin kanıksanmış ve sıradan ürünler olarak tehlikesiz olarak kabul edilmiş olması, kimyasal, maruziyet sonrası belirgin, gözle görünür, hemen fark edilir bir etkinin ortaya çıkmaması, kullanılan bir çok kimyasalın etiketinde sadece ticari ismin bulunup içerikleri hakkında bilgi olmaması, kimyasalların değişik isimlerinin bulunması da kimyasalların riskini artıran faktörlerdir. Bu riskleri ortadan kaldırmanın öncelikli yolu tehlikeyi ortadan kaldırmak, diğer bir değişle tehlikeli kimyasalı tehlikesizle veya daha az zararlı olanla değiştirmektir. Bir kimyasal yerine geçirilen başka bir kimyasalın aynı işlevi 1

6 görmesi, ucuz ve kolay elde edilebilir olması aynı zamanda da sağlığa zararsız veya daha az zararlı olması gerekir, ancak bu her zaman mümkün değildir. Kimyasalların güvenli bir şekilde üretilmesi, kullanılması, taşınması ve yok edilmesi diğer bir değişle kimyasal risklerin kontrol altında tutulabilmesi için ilk ve en önemli adım kimyasalların özelliklerinin ve aynı zamanda da çevreye ve insana olan zararlarının bilinmesidir. Kimyasalların kullanım alanı, sayıları, zararları göz önüne alındığında bu bilgilerin kolaylıkla ve tüm kullanıcılar tarafından bilinmesinin olanaksız olduğu da ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle kimyasalların özellikleri nedeniyle son derece kompleks olan bu bilginin, kullanıcının kolaylıkla anlayabileceği, zararları ve önlemleri de içerecek sistematik bir biçimde düzenlenmesi gerekir. Sınıflandırma ve etiketleme sistemleri bu amaca hizmet etmek üzere geliştirilmiş araçlardır. Kimyasalların fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre, etkilerine göre, taşıdıkları risklere göre değişik sınıflandırmalar bulunmaktadır. Bu çalışmada öncelikle Kimyasal risklerin sınıflandırılması, işaretlenmesi ve işaret sistemleri ile ilgili olarak ulusal ve uluslar arası standartlar ile ilgili genel bilgi verildikten sonra çalışmanın esas konusu olan NFPA (National Fire Protection Association) tarafından yayımlanmış konu ile ilgili standartlar ayrıntılı şekilde irdelenecektir. 2

7 2. ULUSAL VE ULUSLAR ARASI SİSTEMLER Çalışmanın bu bölümünde kimyasal risklerin sınıflandırılması, işaretlenmesi ve işaretleme sistemleri ile ilgili olarak ulusal ve uluslar arası belirli standartlar hakkında irdeleme yapılacaktır. Uluslar arası standartlar olarak, Birleşmiş Milletler tarafından yayımlanmış olan GHS (Globally Harmonized System) ve Avrupa Birliği tarafından çıkarılmış olan CLP tüzükleri irdelenecektir. Ulusal standart olarak ise ülkemizdeki durum hakkında bilgi verilecektir GHS (Globally Harmonized System) Tüzüğü Kimyasalların Sınıflandırma ve Etiketlemesine ilişkin Birleşmiş Milletlerin Küresel Uyumlaştırılmış Sistemi (BM GHS), sınıflandırma ve etiketleme kriterlerinin uyumlaştırılması yoluyla tehlikeli kimyasalların küresel olarak aynı fiziksel, çevresel, sağlık ve güvenlik bilgilerini içermesi için bir temel teşkil eder. Dünya çapında aynı kimyasalın fiziksel, sağlık ve çevresel tehlikeleri hakkındaki bilgilerin farklı şekillerde etiketlenmesi sorunuyla başa çıkabilmek amacıyla BM düzeyinde geliştirilmiştir [4]. Aynı zamanda, bir ürünün ihracı sırasında, genellikle farklı kriterlerden ötürü farklı farklı sınıflandırılıp, etiketlenmesi zorunluluğundan kaynaklanan ticari engelleri de azaltmak amacını taşımaktadır. Örneğin Oral toksitesi LD 50 = 257 mg/kg olan madde; Amerika da toksik, Avustralya da zararlı, Japonya da toksik, Hindistan da toksik değil, Çin de tehlikeli değil olarak sınıflandırılmaktadır. GHS ile yukarıda belirtilen farklılıkların ortadan kaldırılması hedeflenmiştir GHS (Globally Harmonized System) nin Hazırlanması ve İçeriği Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 1990 yılında kabul ettiği Kimyasalların Kullanımında Güvenlik Hakkında 170 no lu Sözleşme ve 177 no lu Tavsiye Kararı ile kimyasalların üretimi, kullanımı, depolanması, taşınması kimyasal atıkların yok edilmesi ve işlenmesi, içerisinde kimyasal bulunan kapların bakım ve onarımında alınacak önlemleri sıralamıştır. 170 no lu Sözleşme kimyasalların sınıflandırılmasında, kimyasalların özelliklerinin ve sebep olabilecekleri fiziksel ve sağlık zararlarının esas alınmasını, taşıma esnasında da Birleşmiş Milletler Teşkilatının Tehlikeli Maddelerin Taşınması ile ilgili Tavsiye Kararına (UNRTDG) 3

8 uyulmasını öngörmektedir. GHS nin ilk versiyonu ise Kimyasalların Sınıflandırılması, Paketlenmesi ve İşaretlenmesi Küresel Harmonizasyonu Alt Komitesinde (SCEGHS), Aralık 2002 yılında kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Birleşmiş Milletler Uzmanlar Komitesinin 10 Aralık 2004 tarihinde yaptığı toplantıda, mevcut GHS tüzüğü üzerinde değişiklikler yapılmış, özellikle paketleme ve işaretleme yükümlülüklerinin geliştirilmesi, malzeme güvenlik bilgi formlarının hazırlanması, piktogramların uygulanması konularında yenilikler getirerek; GHS nin ilk revize halini 2005 yılında yayımlamıştır. 15 Aralık 2006 tarihindeki toplantıda patlayıcıların sınıflandırılması ve etiketlenmesi, toksik gaz ve karışımların sınıflandırılması ve yapı taşı yaklaşımının eklenmesi ile ikinci revize halini almış ve 2006 yılında yayımlanmıştır. 12 Aralık 2008 tarihindeki toplantıda ise uzun zamanlı maruziyet (kronik toksitoloji), ozon tabakasına zararlı karşım ve bileşiklerin tanımlanması konularında değişiklik yapılmış, üçüncü revize hali ile 2009 yılında yayımlanmıştır ve halen yürürlülüktedir. AB dışında da pek çok ülke GHS yi ulusal yasalar düzeyinde uygulamayı hedeflemektedir. Bunlar arasında ABD, Kanada, Yeni Zelanda, Brezilya, Çin, Filipinler, Rusya, Japonya, Meksika, Güney Afrika Cum. ve bazı başka Afrika ülkeleri yer almaktadır. Uygulanma durumu değişkenlik göstermekte; hâlihazırda kendi GHS uygulaması olan ya da uygulamak üzere olan (AB, Japonya, Yeni Zelanda, Güney Kore gibi) ülkelerden bir GHS uygulaması aşamasında (ABD gibi) ya da GHS uygulanmasına ilişkin görüşleri yeni tartışmaya başlayan ülkelere dek çeşitlilik arz etmektedir. GHS sistemini uygulamak için her bir ülke, sektöre özel yasalar veya ulusal standartlar gibi kendi yasal düzenlemesini belirlemektedir Avrupa Birliği Uygulamaları Avrupa Birliği nde kimyasal risklerin sınıflandırılması ve işaretlenmesine ait çalışmalar 1967 yılında yayımlanan 67/548/EEC sayılı Tehlikeli Maddeler Direktifi ne (DSD olarak bilinmektedir) dayanmaktadır. Bu direktifi 1976 yılında yayımlanan 76/769/EEC sayılı Kısıtlamalar direktifi takip etmiştir yılında ise 88/379/EEC sayılı Tehlikeli Müstahzarlar Direktifi yürürlüğe girmiştir yılında 91/155/EEC sayılı Güvenlik Bilgi Formu Direktifi ile tehlikeli kimyasallar ile birlikte malzeme güvenlik bilgi formu hazırlanması zorunlu hale gelmiştir de 4

9 ise 93/793/EEC sayılı Mevcut Bildirilmiş Maddelerin Risk Değerlendirmesi direktifi yayımlanmıştır yılında 88/379/EEC sayılı Tehlikeli Müstahzarlar Direktifi yürürlükten kaldırılmış ve 99/45/EC sayılı yeni direktif (DPD olarak geçer) getirilmiştir yılında başlayan REACH politikası çalışmaları sonucu 30/12/2006 tarihinde REACH tüzüğü yürürlüğe girmiştir. 31/12/2008 tarihinde ise CLP tüzüğü kabul edilmiş ve kademeli olarak yürürlüğe girmiştir CLP Tüzüğü Halihazırda AB nin sınıflandırma, etiketleme ve ambalajlamaya ilişkin yasal düzenlemesi iki temel öğeye dayanır : Tehlikeli Maddeler Direktifi (67/548/EEC no.lu DSD), Tehlikeli Müstahzarlar Direktifi (99/45/EC no.lu Direktif DPD) da uygulamaya giren madde veya karışımların sınıflandırması, etiketlemesi ve ambalajlanmasına ilişkin CLP Tüzüğü kademeli olarak bu iki direktifin yerini alacaktır. CLP tüzüğü Birleşmiş Milletler tarafından çıkarılmış olan GHS tüzüğüne uyum amacıyla çıkarılmıştır. Sınıflandırma ve etiketlemeye ilişkin temel özellikler DSD/DPD ile CLP de benzer olmakla birlikte, BM GHS nin terminolojisi, sınıflandırma kriterleri ve etiketleme öğeleri ve (EC) No 1907/2006 (REACH) Tüzüğü nden devralınan prosedürün entegrasyonundan ötürü bazı farklılıklar vardır. Resmi değişikliklerden biri, BM GHS den doğrudan doğruya alınan terminolojiden kaynaklanan değişikliktir: Örneğin, müstahzarlar CLP de karışım olarak geçmekte, risk ibareleri ve güvenlik ibareleri yerini tehlike ibareleri ve önlem ibareleri ne bırakmış, DSD de çok bilinen tehlike kategorileri ise resmi olarak tehlike sınıfları ile yer değiştirmiştir. AB, BM GHS de yer alan tehlike sınıflarından DSD deki tehlike kategorilerine en yakın olan tehlike sınıflarını CLP ye almıştır. Bu tehlike sınıfları, daha sonra tehlike kategorilerine veya etkinin önemini ya da maruziyet yolunu dikkate alan farklılıklara göre bölümlere ayrılacaktır. CLP deki sınıflandırmanın genel kapsamı DSD ile karşılaştırıldığında, geçiş hükümleriyle sıralanmak üzere tehlike sınıflarının toplam sayısı - özellikle fiziksel zararlar (5 ten 16 ya)- artmıştır. Yukarıda ayrıntılı şekilde irdelendiği gibi CLP tüzüğüne kademeli olarak geçişle Avrupa Birliği tehlikeli kimyasalların risklerinin belirlenmesi, sınıflandırılması ve 5

10 işaretlenmesi mevzuatında önemli değişiklikler oluşacaktır. Bu temel değişiklikler tablo-1 de özetlenmeye çalışılmıştır[5]. CLP Tüzüğü, kademeli olarak uygulanacaktır. Resmi olarak kanıtlanabilen piyasaya sürülmüş olan (raflardaki/depolardaki) ürünlerin yeniden etiketlenmesi ve ambalajlanması için 2 yıllık ek süre tanınmıştır. Tablo-1: CLP Tüzüğü ile Gelen Değişiklikler DSD / DPD DSD terminolojisi, örneğin: müstahzar/tehlikeli Tehlike kategorisi Risk ibaresi/güvenlik ibaresi CLP Birleşmiş Milletler GHS terminolojisi, örneğin: Karışım/zararlı tehlike sınıfı tehlike ibaresi/önlem ibaresi DSD fiziksel, sağlık ve çevre zararları için tehlike kategorileri Karışımların sınıflandırılması için DPD hesaplama kuralları Karışım sınıflandırması için test yapma, insan deneyimleri veya hesaplamaları DSD tehlike kategorilerini en iyi yansıtan farklılıkları da içeren BM GHS tehlike sınıfları; CLP deki tehlike sınıfı sayısı, DSD deki tehlike kategorisi sayısından fazladır. DPD hesaplama kurallarından türetilen BM GHS hesaplama yöntemleri (toplanırlık, toplam) Benzeri test edilmiş karışım verilerine ve zararlı içerikli maddelere ait ayrı ayrı bilgilere dayanan karışımların sınıflandırılmasına izin veren köprü prensibi eklenmiştir. Eğer varsa uyumlaştırılmış sonra normal olarak tüm tehlike kategorileri için sınıflandırma Üye Ülke Önerisine göre Uyumlaştırılmış sınıflandırma Eğer varsa uyumlaştırılmış sınıflandırma sonra karsinojen, üreme için zehirli veya solunum hassaslaştırıcı maddeler için sınıflandırma; duruma göre diğer etkiler Üye Ülke önerisine göre yada üretici, ithalatçı yada kullanıcı tarafından öneriye göre Uyumlaştırılmış sınıflandırma (Kaynak: CLP Temel Rehber, (2009), Avrupa Kimyasallar Ajansı Yayınları) 6

11 2.3. Türkiye deki Sınıflandırma ve İşaretleme Sistemleri Ülkemizde kimyasal risklerin sınıflandırılması ve işaretlenmesi konusundaki düzenlemeler Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan yönetmelikler ile belirlenmektedir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Büyük Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik ile tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlarda büyük endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indirilmesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli önlemler, usul ve esaslar belirlenmiştir tarih ve mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik, Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik ( dan itibaren yürürlülükte), Tehlikeli Maddelere ve Müstahzarlara İlişkin Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve Dağıtılması Hakkında Yönetmelik ( dan itibaren yürürlülükte), Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü Hakkında Yönetmelik ile ülkemizde kimyasal risklerin sınıflandırılması ve işaretlenmesi mevzuat tamamlanmıştır. Özellikle Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik, kimyasal risklerin insan sağlığı ve çevre üzerinde yaratabilecekleri olumsuz etkilere karşı etkin kontrolünü ve verimli gözetimini sağlamak üzere sınıflandırılmasına, işaretlenmesine ve ambalajlanmasına ilişkin idari ve teknik usul ve esasları düzenlenmektedir. Söz konusu yönetmelik, Avrupa Birliği nin Tehlikeli Maddeler Direktifi (67/548/EEC no.lu DSD) ve Tehlikeli Müstahzarlar Direktifi (99/45/EC no.lu Direktif DPD) esas alınarak hazırlanmıştır. Avrupa Birliğinde kademeli olarak uygulamaya giren, 1272/2008/EC Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalajlanması (CLP) Tüzüğü ne uyumlaştırılmış mevzuat henüz ülkemizde yürürlüğe girmemiştir. Çevre ve Orman Bakanlığı bünyesinde yürütülmekte olan AB destekli (CLP) Tüzüğü nün Türkiye de Uyumlaştırılması için Teknik Destek Projesi (SEI) kapsamında mevzuatımızın söz konusu uygulamalara uyumlaştırılması hedeflenmektedir. 7

12 3. NFPA STANDARTLARI NFPA (National Fire Protection Association) Amerikan Ulusal Yangından Korunma Birliği, 1896 yılında bir grup sigorta temsilcisi tarafından, zamanın yeni ve hızla gelişen pazarlarından yangın sprinker sistemlerini standartlaştırmak amacıyla kurulmuştur. Ardından yangından korunmak için binalarda ve inşaatlarda bulunması gereken tüm gereklilikler ile ilgili standartlar hazırlamışlardır yılına kadar endüstriyel alanlarda standartlar oluşturmayan kurum, bu tarihten itibaren her alanda standart oluşturmaya başlamıştır. Günümüzde merkezi Massachusetts de bulunan NFPA nın 300 ün üzerinde standardı bulunmaktadır[6]. Standartları kanun olarak yayımlanmamakla birlikte, pek çok profesyonel çevrede kullanılmaktadır ve çoğu mahkeme tarafından kabul görmektedir. Standartların hazırlanmasında itfaiye teşkilatları, sigorta firmaları, endüstri çalışanları, devlet yetkilileri, mühendisler, tüketiciler gibi meslek gruplarından 6000 in üzerinde kişi çalışmaktadır. NFPA kimyasal risklerin sınıflandırılması konusunda iki temel standart yayımlamıştır. Bunlardan ilki NFPA- 30 Yanıcı ve Parlayıcı Sıvılar Standardı, diğeri ise NFPA-400 Tehlikeli Kimyasallar Standardıdır. Çalışmamızda bu iki standarda ile kimyasal risklerin belirlenmesi ve işaretlenmesi ile ilgili en temel Standard olan NFPA Kimyasal Maddelerin Tehlikelerinin ve Acil Durum Önlemlerinin Tanımlanması Standart Sistemi de ayrıntılı olarak irdelenmiştir NFPA 704 Standardı NFPA Kimyasal Maddelerin Tehlikelerinin ve Acil Durum Önlemlerinin Tanımlanması Standart Sistemi ile ilgili ilk çalışmalar 1957 yılında başlamıştır. NFPA Yanıcı Sıvıların Özelliklerinin Belirlenmesi, Sınıflandırma ve Etiketleme Alt Komisyonundaki çalışmalar 1960 yılına kadar sürmüştür yılında son şekli verilen NFPA 704 standardı, 1961 yılında resmi olarak yayımlanmış ve yürürlüğe girmiştir. 1964, 1966, 1969, 1975, 1980, 1985, 1987, 1990, 1996, 2001 yıllarında revize elinden standartlar en son 28 Haziran 2006 tarihinde özel risklerin belirlenmesi, sembollerin yerleştirilmesi ve hiyerarşisi, tozların yanıcılıklarının derecelendirilmesi üzerine tavsiyeler gibi konular eklenilerek revize edilmiş; 17 8

13 Ağustos 2006 tarihinde NFPA versiyonu adıyla Amerikan Ulusal Standardı olarak kabul edilmiştir[7]. NFPA 704 sisteminin temel amacı, kimyasal maddelerin tehlikelerini ve bu tehlikelerin derecelerini basit, kolayca anlaşılabilen ve algılanabilen bir şekilde gösteren işaretleme sistemi oluşturmaktır. NFPA-704, NFPA tarafından yayınlanan kimyasal risklerin işaretlenmesi konusunda tek ve en önemli Standard olma özelliğini taşımaktadır. Bu temel amaç doğrultusunda sistemin diğer amaçları; 1. Kamu ve Özel sektörde çalışan acil durum personelleri için (itfaiyeci vb.) noktasal ve hızlı bir şekilde bilgi akışı sağlayan bir sistem oluşturmak. 2. Yangın ile acil durum müdahale planlarının ve operasyonlarının hazırlanmasında yardımcı olmak. 3. Mühendisler, tesis güvenlik personeli gibi tehlikelerin derecelendirilmesinde çalışan tüm personele yardımcı olmak. 4. Yangın ve acil durum sırasında izlenecek yolu belirmede yol gösterici olmak. NFPA 704 standardı tehlikeli kimyasal maddelerin kullanıldığı, işlendiği, üretildiği her türlü endüstriyel, ticari, bilimsel ve akademik faaliyetlerin yürütüldüğü yerlerde uygulanmak üzere hazırlanmıştır. Ancak standartlar bu tür maddelerin halka açık yerlerde taşınmasında uygulanmaz. Ayrıca aşağıda belirtilen konularda da uygulanmaz: - Mesleki maruziyet - Parlayıcı ve patlayıcı kimyasalların sınıflandırılması - Sağlık üzerine kronik riskten başka tehlikesi bulunmayan kimyasal maddeler - Tetrojen, mutojen, onkojen (tümör oluşturabilen), vb. tehlikelerin sınıflandırılması Tanımlar Kaynama Noktası: Sıvının buhar basıncının, sıvıyı çevreleyen atmosferik hava basıncına eşit olduğu sıcaklık. Kaynama noktasını tanımlamak için atmosferik hava basıncı 14,7 psia (760 mm Hg) olarak kabul edilmektedir. Karışımlarda kaynama noktası sabit olmayacağından, karışımın %20 lik kısmının ASTM D 86 da (Petrol Ürünlerinin Atmosferik Basınç Altında Damıtılması Standard) belirtilen şekilde damıtıldığı nokta kaynama noktası olarak kullanılır. 9

14 Yanma Noktası: Bir sıvının ASTM D 92 test metoduna göre ateşe maruz bırakıldığında; tutuşmaya ve kimyasal olarak bozunarak yanmaya başladığı en düşük sıcaklık. Parlama Noktası: Bir sıvının yada katının; havayla karışımının tutuşturucu bir karışım oluşturacağı gazları yüzeyinden yamaya başladığı en düşük sıcaklık. Stabil Madde: Hava, su, ısı gibi maruz kalacağı dış etmenlere karşı kimyasal yapısı bozunmadan kalabilme kapasitesine sahip maddeler. Stabil Olmayan (Reaktif) Madde: Şok, basınç, sıcaklık gibi şiddetli kimyasal ortam değişiklikleri altında, yapısı bozunan, yoğunlaşan ya da kendiliğinden reaktif hale gelen saf ya da bileşik haldeki maddelerdir. Basit Asfeksi (Boğucu) Gaz: Ortamda yaşamı sürdürecek kadar oksijen bulunmasına izin vermeyen, herhangi başka bir fiziksel ya da yaşamsal tehlikesi olmayan gazlar. LD 50 Akut Oral Toksikoloji Değeri: Test edilen maddenin, erkek ve dişi genç albino farelerinden oluşan bir popülasyona 14 gün süreyle ağız yoluyla uygulandığında, popülasyondaki farelerin yarısının ölümü ile sonuçlanmasını sağlayan dozudur. LD 50 Akut Dermal Toksikoloji Değeri: Test edilen maddenin, albino tavşanlarının çıplak derilerine 24 saat sürekli temas ettirilmesi sonucu, 14 gün içerisinde temas eden hayvanların yarısının ölümü ile sonuçlanmasını sağlayan dozudur. LC 50 Akut Solunumsal Toksikoloji Değeri: Test edilen gaz, toz ya da sis haldeki maddenin, erkek ve dişi genç albino farelerinden oluşan bir popülasyon üzerinde 1 saat süreyle solunuma maruz bırakılması sonucu, 14 gün içerisinde popülasyondaki farelerin yarısının ölümü ile sonuçlanmasını sağlayan konsantrasyonudur Genel Düzenlemeler NFPA 704 işaretleme sistemi tehlikeli maddeleri aşağıda belirtilen sınıflarda incelemektedir: 1. Sağlık 2. Yanıcılık 3. Reaktiflik Sistem kimyasal maddelerin tehlikelerini, en yükseği dört olmak üzere 4 ile 0 arasında değişen sayısal değerlerle göstermektedir. 10

15 Tehlike işaretlemeleri çapraz şekilde yapılmaktadır. Bunlardan saat 9 yönündeki çeyrek kare sağlık, saat 12 yönündeki çeyrek kare yanıcılık, saat 3 yönündeki çeyrek kare ise reaktiflik derecelendirilmesi için kullanılmaktadır. Ayrıca mavi renk sağlık, kırmızı renk yanıcılık, sarı renk ise reaktiflik için kullanılır [7]. Çapraz karenin alt kısmında, saat 6 yönünde kalan çeyrek kare ise ileride detaylı olarak incelenecek olan Özel Riskler için kullanılır, bu alan için herhangi bir renk önerilmez. Şekil-1: NFPA 704 İşaretleme Karesi Sistemde kullanılacak işaretleme karelerin ve rakamların genel özellikleri aşağıda gösterilmiştir: Şekil-2: NFPA 704 İşaretleme Karesi ve Rakamları 11

16 Tablo-2 NFPA 704 de kullanılan rakamların ve yerleştirilen karelerin ölçülerini göstermektedir. Tablo-2: Sistemde Kullanılan Ölçüler (mm (inç)) Şekil-3 de ise yukarıda belirtilen açıklamalar ve ölçüler göz önüne alınarak hazırlanmış NFPA-704 derecelendirme karesi görülmektedir: Şekil-3: NFPA 704 Karesi Örneği Sağlığa Zararlı Risklerin Derecelendirilmesi Bu bölümde tehlikeli kimyasal maddelerin tüm vücut, göz ve/veya deri ile temasları, solunmaları yada yutulmaları sonucu meydana gelecek kişisel zararlar derecelendirilecektir. Tehlikeli kimyasallarla düşük konsantrasyonlarda uzun süreli temas sonucu ortaya çıkabilecek kronik rahatsızlıklar ile yanma sonucu ortaya çıkan ısı ve patlamaların sağlık üzerindeki etkisine bu sınıfta yer verilmemiştir. Söz konusu tehlikeler tablo-3 de derecelendirilmiştir: 12

17 Tablo-3: Sağlık Tehlikelerinin Derecelendirilmesi. TEHLİKE DERECESİ 4 - Acil Durum Şartları Altında Ölümcül Olabilen Maddeler DERECELENDİRME KRİTERLERİ LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 1000 ppm e eşit ya da daha az olan gazlar. LC 50 değeri 1000 ppm e eşit yada daha az olan sıvılardan, 20 ºC deki (68 ºF) doymuş buhar konsantrasyonu LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değerinden 10 kat yada daha fazla zehirli olanlar. LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 0,5 Mg/L ye eşit yacda daha az olan tozlar ve sisler. LD 50 Akut dermal zehirlilik değeri 40 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. LD 50 Akut oral zehirlilik değeri 5 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. 3- Acil Durum Şartları Altında Kalıcı ve Ciddi Sağlık Sorunlarına Olabilen Maddeler LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 1000 ppm den büyük ancak 3000 ppm e eşit yada daha az olan gazlar. LC 50 değeri 3000 ppm e eşit yada daha az olan ve 4. sınıfa girmeyen sıvılardan, 20 ºC deki (68 ºF) doymuş buhar konsantrasyonu LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değerine eşit yada daha az olanlar. LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 0,5 Mg/L den büyük ancak 2 Mg/L den küçük yada eşit olan tozlar ve sisler. LD 50 Akut dermal zehirlilik değeri 40 Mg/Kg den büyük ancak 200 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. LD 50 Akut oral zehirlilik değeri 5 Mg/Kg den büyük 13

18 ancak 50 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. Solumum yolu için tahriş edici özellikteki maddeler. Göz için tahriş edici veya körlük oluşturucu özellikteki maddeler. Cilt için tahriş edici özellikteki maddeler Doku hasarı ya da kısmi donmalara denen olan krojenik gazlar. Kaynama noktası -55 ºC (-66,5 ºF) ye eşit ya da daha düşük olan LPG gazları. 2 - Acil Durum Şartları Altında Geçi Yaralanmalara Neden Olabilen Maddeler LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 3000 ppm den büyük ancak 5000 ppm e eşit yada daha az olan gazlar. LC 50 değeri 5000 ppm e eşit ya da daha az olan ve 3. yada 4. sınıfa girmeyen sıvılardan, 20 ºC deki (68 ºF) doymuş buhar konsantrasyonu LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değerinin 1/5 ine eşit yada daha az olanlar. LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 2 Mg/L den büyük ancak 10 Mg/L den küçük yada eşit olan tozlar ve sisler. LD 50 Akut dermal zehirlilik değeri 200 Mg/Kg den büyük ancak 1000 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. LD 50 Akut oral zehirlilik değeri 50 Mg/Kg den büyük ancak 500 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. Kaynama noktası -30 ºC (-22 ºF) ile -55 ºC (-66,5 ºF) arasında olan ve maruziyet süresine bağlı olarak ciddi doku hasarlarına yol açabilen LPG gazları. Gözde ciddi tahrişlere neden olan, göz yaşartıcı 14

19 özellikte kimyasal maddeler. Deri için birinci derecede tahriş edici ve hassaslaştırıcı maddeler. Solunum yolunu tahriş edici maddeler. 1 - Acil Durum Şartları Ciddi Tahrişlere Neden Olabilen Maddeler LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 5000 ppm den büyük ancak ppm e eşit yada daha az olan gazlar ve buharlar. LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 10 Mg/L den büyük ancak 200 Mg/L den küçük yada eşit olan tozlar ve sisler. LD 50 Akut dermal zehirlilik değeri 1000 Mg/Kg den büyük ancak 2000 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. LD 50 Akut oral zehirlilik değeri 500 Mg/Kg den büyük ancak 2000 Mg/Kg ye eşit yada daha az olan maddeler. Solunum yolu, göz ve cilt için az-orta dereceli tahrişlere neden olabilen maddeler. 0 - Acil Durum Şartları Altında Önemli Riskler Ortaya Çıkarmayan Maddeler LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri ppm den büyük olan gazlar ve buharlar. LC 50 Akut solunumsal zehirlilik değeri 200 Mg/L den büyük tozlar ve sisler. LD 50 Akut dermal zehirlilik değeri 2000 Mg/Kg den büyük olan olan maddeler. LD 50 Akut oral zehirlilik değeri 2000 Mg/Kg den daha çok olan maddeler. Solunum yolu, göz ve cilt için tahrişlere neden olmayan maddeler. 15

20 Sağlık risklerinin derecelendirilmesinde NFPA-704/2007 versiyonunda, tablo-4 deki verilere ek olarak miktarsal sınıflandırma da yapılmıştır. Miktarsal değerlendirmelerde bölüm de tanımlanan oral LD 50, dermal LD 50, ve solunumsal LC 50 değerleri kullanılmaktadır. Söz konusu derecelendirme tablo-4 de gösterilmiştir: Tehlike Sınıfı Tablo-4: Sağlık Tehlikelerinin Miktarsal Derecelendirilmesi. Solunan LC 50 (ppm) Gaz/Buhar Doymuş Buhar Derişimi (ppm) Toz/Sis Solunumu LC 50 (mg/l) Oral LD 50 (mg/kg) Dermal LD 50 (mg/kg) Deri/Göz Teması Aşındırıcı, kalıcı göz hasarları Yüksek tahribat, kalıcı rahatsızlıklar, ph 2 ya da 11,5 ise aşındırıcı Az-orta derece göz tahribatı 0 > >200 >2000 Genellikle >2000 tahriş edici değildir. Kaynak: NFPA-704 Kimyasal Maddelerin Tehlikelerinin ve Acil Durum Önlemlerinin Tanımlanması Standart Sistemi versiyonu, (2007), NFPA Yayınları Yanıcılık Risklerinin Derecelendirilmesi NFPA-704 standart sisteminde tehlikeli kimyasal maddelerin ikinci sınıflandırılma şekli yanıcılık özelliklerine göredir. NFPA-704 karesinin en üst kısmında kırmızı alan içinde yanıcılık özelliği derecelendirilmektedir. Tehlikeli kimyasal maddelerin yanma duyarlılıklarına göre NFPA-704 standartlarındaki derecelendirilmesi tablo- 5 de gösterilmiştir: 16

21 Tablo-5: Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Yanma Duyarlılık Derecelendirilmesi TEHLİKE DERECESİ 4 Atmosferik basınç ve normal ortam koşullarında hızlıca yada tamamen buharlaşan veya havadaki dispers parçacıkları yanmaya hazır halde bulunan maddeler. 3- Hemen her türlü ortamda tutuşabilen katılar ve sıvılar, hemen her türlü ortamda hava ile karışımları yanmaya hazır olan maddeler. DERECELENDİRME KRİTERLERİ Yanıcı gazlar. Yanıcı krojenik maddeler. Basınç altında sıvı halde bulunan, 22,8 ºC (73ºF) nin altında parlama ve 37,8ºC (100ºF) nın altında kaynama noktasına sahip gaz veya sıvı haldeki maddeler. Havaya maruz kaldığında kendiliğinden tutuşan maddeler. Ağırlıkça %0,5 den çok yanıcı yada parlayıcı solvent içeren katı maddeler. 22,8 ºC (73 ºF) nin üstünde parlama ve 37,8 ºC (100 ºF) nın üstünde kaynama noktasına sahip gaz veya sıvı haldeki maddeler. Tutuşma riski yüksek toz bulutları oluşturan kalınlığı 75 mikrometreden daha ince katı partiküller (Aleminyum, Zirkonyum, Titanyum ve Bis-fenol A gibi tozlar). Oksijene bulaşması durumunda aşırı hızlı yanan maddeler (örnek: kirli nitroselüloz ve pek çok organik peroksidler). 2 Tutuşması için orta derecede ısıtılması gereken ya da yüksek sıcaklıktaki ortamlara ihtiyaç duyan maddeler. 37,8 ºC (100 ºF) nin üstünde parlama ve 93,4 ºC (200 ºF) nın üstünde kaynama noktasına sahip gaz veya sıvı haldeki maddeler. Tutuşma riski orta dereceli olan toz bulutları oluşturan kalınlığı 420 mikrometreden daha ince katı partiküller. Lifli, talaş yada parçalı halde hızlı yanan ve aniden parlayan alev oluşturma riskine sahip Pamuk, sisal, 17

22 kenevir gibi maddeler. Yanıcı buharlar yayabilen katı/yarı katı maddeler. 1 - Tutuşması için Ön Isıtma Gereken Maddeler. Bu gruptaki maddelerin tutuşabilmesi için normal ortam koşullarında önemli derecede ön ısıtma gerekir. ASTM D 6668 metoduna göre 815.5ºC (1500ºF) de 5 dakika sıcaklığa maruz bırakıldığında yanan, yanma indexi F değeri 0 ile 1 arasında olan maddeler. Parlama noktası 93,4 ºC (200 ºF) nın üzerinde olan sıvılar, katılar ve yarı katılar. CFR 173 Kalıcı Yanma Test Metodu na göre kalıcı yanmayan ve Parlama noktası 35 ºC (95 ºF) nın üzerinde olan sıvılar. Ağırlıkça %85 i ya da daha fazlası suda yanıcılığı olmayan bir katı/sıvı maddeden oluşan suda çözünebilir çözelti veya dispersiyon içerisindeki Parlama noktası 35 ºC (95 ºF) nın üzerinde olan sıvılar. ASTM D 92 metoduna göre kaynama noktasına kadar ya da açık fiziksel değişim görülene kadar test edildiğinde, yanma noktası bulunmayan sıvılar. 420 Mikrometreden daha büyük çaplı toz, granül ve tanecikli yapıdaki maddeler. Normal ortam şartlarında patlayıcı olmayan ve kalınlığı 420 mikrometreden daha kalın katı partiküller (PVC gibi). Genel olarak yanıcı olan tüm maddeler. 0- Ateş Altında Yanmayan Maddeler. Doğası gereği yanıcı olmayan taş, beton vb ASTM D 6668 metoduna göre 815.5ºC (1500ºF) 5 dakika sıcaklığa maruz bırakıldığında yanmayan maddeler. 18

23 Parlayıcı Tozlar Parlayıcı tozlar ile ilgili bölüm NFPA-704 ün önceki revizyonlarında mevcut olmayıp, 2007 versiyonunda standarda eklenmiştir. Parlayıcı toz; partikül çapı 420 mikrometre veya daha küçük olan, havadaki dispers parçacıklarının tutuşması sonucu patlayıcı etki gösteren madde olarak tanımlanmaktadır. Bu tür maddeler havada asılı bulunup bir sis tabakası oluştururlar ve bu tabakanın tutuşması sonucu parlama ve yangına sebep olurlar. Minimum patlayıcı konsantrasyon (MEC), havada asılı bulunan parlayıcı toz, ASTM E 1515 test metoduna göre (Parlayıcı Tozların Minimum patlayıcı konsantrasyon Değerinin Hesaplanması Standardı), teste tabi tutulduğunda; patlayıcı etki gösterdiği minimum konsantrasyondur (kütle/hava hacmi). Patlayıcı tozların meydana getirdiği patlama etkisinin belirlenmesinde aşağıdaki veriler belirleyicidir: 1. MEC değeri 2. Minimim Tutuşma Enerjisi 3. Partikül boyutu dağılımı 4. Nem içeriği 5. Optimum derişimdeki maksimum patlama basıncı 6. Optimum derişimdeki patrlama basıncının artış oranı 7. K st değeri (Basınç artışının normalleştirilmiş oranı) 8. Zemin tutuşma sıcaklığı 9. Toz bulutunun tutuşma sıcaklığı 10. Tutuşmayı engellemek için gerekli Limit Oksijen Derişimi (LOC) 11. Elektrik akımına karşı direnç 12. Elektrik yükü nötrleme süresi 13. Elektriksel iletkenlik Parlayıcı tozların yanıcılığının daha hassas değerlendirilmesi isteniyorsa, burada göz önünde bulundurulması gereken en önemli etkenler partikül boyut dağılımı, MIE değeri, yürütülen işlem hakkındaki tecrübe ve bunlarla ilişkili diğer faktörlerdir Reaktiflik Risklerinin Derecelendirilmesi Standardın bu kısmında maddelerin serbest enerji yayabilme yatkınlıkları derecelendirilmektedir. Tehlikeli maddelerin saf yada ticari haldeki reaktiflikleri serbest enerji açığa çıkarma kolaylıkları, oranları ve miktarları göz önüne alınarak derecelendirilmiş ve bu derecelendirme tablo-6 da gösterilmiştir. 19

24 Tablo-6: Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Reaktifliklerinin Derecelendirilmesi TEHLİKE DERECESİ 4 Normal sıcaklık ve basınç altında kendiliğinden parlama, patlama ya da patlayıcı reaksiyona girme eğiliminde olan maddeler. 3- Kendiliğinden parlama, patlama ya da patlayıcı reaksiyona girme eğiliminde olan ancak bu reaksiyonu verebilmek için güçlü bir uyarıcı kaynağa yada ısıya ihtiyaç duyan maddeler. 2 Yüksek sıcaklık ve basınç altında şiddetli kimyasal değişime uğrayan maddeler. 1-Normalde reaktif olmayan, ancak yüksek sıcaklık ve basınçlarda reaktif hale gelebilen maddeler. 0 - Yangın sırasında bile reaktif özellik göstermeyen maddeler. DERECELENDİRME KRİTERLERİ Normal sıcaklık ve basınç altında bölgesel mekanik ya da termal şoklara duyarlı maddeler. Isı ile reaksiyonun sonucu 250ºC (482ºF) de 1000 W/mL ya da daha fazla ani enerji yoğunluğu üreten maddeler. Isı ile reaksiyonun sonucu 250ºC (482ºF) de 100 W/mL ye eşit ya da daha fazla, ancak 1000 W/mL den daha az ani enerji yoğunluğu üreten maddeler. Yüksek sıcaklık ve basınç altında bölgesel mekanik ya da termal şoklara duyarlı maddeler. Isı ile reaksiyonun sonucu 250ºC (482ºF) de 10 W/mL ye eşit ya da daha fazla, ancak 100 W/mL den daha az ani enerji yoğunluğu üreten maddeler. Isı reaksiyonu sonucu 250ºC(482ºF) de 0,01W/mL ye eşit ya da daha fazla, ancak 10 W/mL den daha az ani enerji üreten maddeler. Isı ile reaksiyonun sonucu 250ºC (482ºF) de 0,01 W/mL den daha az ani enerji yoğunluğu üreten maddeler. DFC yöntemine göre test edildiğinde 500ºC (932ºF) ya da daha düşük sıcaklıklarda ısı açığa çıkarmayan maddeler. 20

25 . Bu kısım kapsamında; sudaki reaktiflik bu başlık altında derecelendirilmiş olmayıp, da incelenecek olan Özel Riskler başlığı altında irdelenmiştir. Acil durumlarda meydana gelebilecek istenmedik karışımlar sonucu oluşabilecek beklenmedik tehlike faktörleri (suyla olan karışımla hariç tutulmuştur), çok fazla varyasyonda olabileceği için bu derecelendirme sırasında göz önünde bulundurulmamıştır Özel Riskler Bu başlık altında özel problemlere ve yangın söndürme tekniklerine ihtiyaç gösteren sudaki reaktivite ve oksidasyon özellikleri sınıflandırılmıştır. Özel riskler için kullanılan semboller ve kullanıldıkları maddeler tablo-7 de gösterilmiştir. Tablo-7: Özel Risklerin Sınıflandırılması SEMBOL W OX AS KULLANILMA KRİTERİ Su ile şiddetli şekilde ya da patlayıcı özellik göstererek reaksiyon veren maddeler. Oksitleyici özellik gösteren maddeler Basit asfeksi (boğucu) özellik gösteren Nitrojen, Helyum, Neon, Argon, Kripton ve Ksenon gazları için kullanılır Su Reaktivitesi Tanımlama Kriterleri Su reaktifliği özelliğinin, bölüm de irdelenen tehlikeli kimyasalların reaktifliklerinin derecelendirilmesi kısmında değerlendirilmediği, NFPA-704 karesinde de yine sarı alanda belirtilmeyip, özel riskler kısmına dahil olduğu unutulmamalıdır. Buradaki amaç, acil durumlarda; kimyasalın bulunduğu yere müdahale sırasında su ile teması sonucu ortaya çıkacak reaksiyonu ve enerji bilmek ve bu duruma göre hareket etmektir. Su reaktifliği değerlendirmesinde 4. derece bulunmayıp, en yüksek risk grubu 3 olarak belirlenmiştir. Grup 2 ve grup 3 için W sembolü kullanılmaktadır (grup 2 için W 2, grup 3 için W 3 sembolü kullanılabilir), grup 0 ve 1 için ise özel riskler bölümünde herhangi bir işaretlemeye gerek duyulmamaktadır. Su reaktifliği derecelendirme Kriterleri tablo-8 de gösterilmiştir: 21

26 Tablo-8: Su Reaktifliği Derecelendirme Kriterleri TEHLİKE DERECESİ 3- Özel Riskler Bölümünde W sembolü Yer Alması Gereken Maddeler. 2 Özel Riskler Bölümünde W sembolü Yer Alması Gereken Maddeler. 1- Özel Riskler Bölümünde W sembolü Yer Alması Gerekmeyen Maddeler. DERECELENDİRME KRİTERLERİ Suyla reaksiyonu sırasında ısı yada basınca gerek duymadan patlayıcı reaksiyon veren maddeler (katı maddelerin karışma ısısı fiziksel özelliklere ve çözünme miktarına bağlı olduğundan, bu tür maddelerin derecelendirilmesi nitel olarak yapılabilir). Karışma ısısı 600 cal/g a eşit ya da daha büyük olan maddeler. Suyla; ısı ya da basınca gerek duymadan, tehlike yaratabilecek oranda yanıcı ve/veya toksik gaz açığa çıkarmak gibi şiddetli reaksiyon veren maddeler (katı maddelerin karışma ısısı fiziksel özelliklere ve çözünme miktarına bağlı olduğundan, bu tür maddelerin derecelendirilmesi nitel olarak yapılabilir). Karışma ısısı 100 cal/g a eşit ya da daha büyük ancak 600 cal/g den küçük olan maddeler. Suyla; reaksiyon veren ancak bu reaksiyonları şiddetli olmayan maddeler Karışma ısısı 30 cal/g a eşit ya da daha büyük ancak 100 cal/g den küçük olan maddeler. Su ile reaksiyonu sonucu, toksik ya da yanıcı gaz oluşumuna yol açan ısı veya gaz açığa çıkaran maddeler. 0- Özel Riskler Bölümünde K Karışma ısısı 30 cal/ g den küçük olan maddeler. W sembolü Yer Alması Gerekmeyen Maddeler. 22

27 NFPA-704 Sınıflandırma Örnekleri Bölüm 3.1 in başından itibaren NFPA-704 derecelendirmede sistemleri ve metodolojileri ile işaretleme yöntemleri ayrıntılı şekilde irdelenmiştir. Bu kısımda ise sözü edilen bölüme irdelenen metotlara göre sınıflandırılmış ve işaretlenmiş tehlikeli kimyasallara örnekler verilecektir. Söz Konusu örnekleme tablo-9 da verilmiştir: Tablo-9: NFPA-704 e Göre Sınıflandırma ve İşaretleme Örnekleri NFPA-704 GÖSTERİMİ Kimyasal İsmi Amonyak (NH 3 ) Sülfürik Asit (H 2 SO 4 ) Sülfür dioksit (SO 2 ) NFPA-704 GÖSTERİMİ Kimyasal İsmi Hidrojen Peroksit (H 2 O 2 ) Nitrobenzen (C 6 H 5 NO 2 ) Potasyumdikromat (K 2 Cr 2 O 7 ) NFPA-704 GÖSTERİMİ Kimyasal İsmi 2-Propanol (C 3 H 8 O) (İzopropil Alkol) Sodyum Hidroksit (NaOH) Formik asit (CH 2 O 2 ) 23

28 3.2. NFPA 30 Standardı NFPA 30 Yanıcı ve Parlayıcı Sıvılar Standart Sistemi ilk olarak 1913 yılında ABD de, uygulaması belediyeler tarafından yapılan Yanıcı Sıvıların İşlenmesi, Taşınması ve Kullanılması Üzerine Önerilen Yöntemler adı altında yürürlüğe girmiştir yılında teknik gereksinimler ve öngörüler aynı kalmak üzere, uygulamanın bir standart halini alması görüşü benimsenmiş ve NFPA-30 olarak yayımlanmıştır. İlk yayımlandığı 1913 den günümüze kadar geçen yaklaşık bir asırlık süre içerisinde pek çok revize versiyonu yayımlanan NFPA-30 son olarak NFPA versiyonu adı altında 15 Ağustos 2007 tarihinde Amerikan Ulusal Standardı olarak kabul edilmiştir[8]. NFPA 30 sisteminin temel amacı; atık sıvılar da dahil olmak üzere, yanıcı ve parlayıcı sıvıların üretimi, depolanması ve kullanılması sırasında güvenli çalışmayı sağlayacak temel önlemleri belirlemektir. NFPA 30 standardı yanıcı ve parlayıcı sıvıların kullanıldığı, işlendiği, üretildiği ve depolandığı her türlü endüstriyel, ticari, bilimsel ve akademik faaliyetlerin yürütüldüğü yerlerde uygulanmak üzere hazırlanmıştır. Ancak NFPA-30 standardı aşağıda özellikleri belirtilen sıvılar için uygulanmaz: 1. Erime noktası 37,8ºC (100ºF) ya da daha yüksek olan sıvılar de tanımlanan sıvı kavramına göre gerekli akışkanlık kriterini karşılamayan sıvılar de tanımlanan krojenik sıvılar ve likid gazlar. 4. Parlama noktası olmayan, ancak belirli şartlar altında yanabilen sıvılar. 5. Airesol ürünler. 6. Sis, serpinti ya da köpük haldeki maddeler. 7. Yanıcı ve parlayıcı sıvıların taşınması sırasında. 8. Petrol yakıtı ile çalışan araçlarda bulunan fuel oil tanklarında yanıcı ve parlayıcı sıvıların depolanması ve kullanılması sırasında Tanımlar NFPA-30 standardında kullanılan terimlerin tanımları aşağıda verilmiştir: Kaynama Noktası: Sıvının buhar basıncın, kendini çevreleyen atmosfer basıncına eşit olduğu sıcaklıktır. 24

29 Yanma Noktası: Bir sıvının ASTM D 92 test metoduna göre ateşe maruz bırakıldığında; tutuşmaya ve kimyasal olarak bozunarak yanmaya başladığı en düşük sıcaklıktır. Parlama Noktası: Sıvının ya da kullanılan depolama aracının yüzeyine yakın yerden, hava ile karışımı yanıcı olan yeterli miktarda gaz buharlaşmasının başladığı sıcaklıktır. Ham Petrol: Rafineride işlenmemiş ve 101,325 kpa (14,7 psi) basınç altında parlama noktası -90ºC (-130ºF) nin altında olan hidrokarbon karışımlarıdır. Krojenik Sıvı: 101,325 kpa (14,7 psi) basınç altında kaynama noktası -90ºC (-130ºF) nin altında olan sıvılardır. Tehlikeli Madde ya da Kimyasal: Kaynama veya parlama noktası ile ilgili olarak yangına neden olabilecek maddelerdir. Kap: Sıvıların depolanması yada taşınması için kullanılan, kapasitesi 119 gal (450 L) yada daha az olan araçlardır. Yüksek Tehlike seviyesi-2 İçeriği: Parlama ya da hızı yanmaya neden olabilecek kimyasal içerikler için kullanılır. Bu amaçla bu standart içinde Sınıf I, II yada IIIA olarak tanımlanan sıvılar açık konteynırlarda yada 103 kpa (15 psi) ve üstündeki basınçlarda kapalı konteynırlarda depolanırlar. Yüksek Tehlike seviyesi-3 İçeriği: Parlamayı ya da fiziksel hasar verebilecek reaksiyonları destekleyebilecek kimyasal içerikler için kullanılır. Bu amaçla bu standart içinde Sınıf I, II yada IIIA olarak tanımlanan sıvılar 103 kpa (15 psi) ve üstündeki basınçlarda kapalı konteynırlarda depolanırlar. Likit Gaz: 20ºC (68ºF) sıcaklık ve paketlenmiş olduğu basınç altında hem sıvı hem gaz formunda olan maddelerdir. Sıvı: ASTM D 5 test metoduna göre asfalt zemin üzerinde penetrasyon değeri 300 yada daha yüksek olan veyahut da ASTM D 4359 metoduna göre sıvı olarak tanımlanan, spesifik erime noktası tam olarak belirlenemeyen viskozik maddelerdir. Parlayıcı Sıvı: Kapalı bir kapta parlama noktası 37,8ºC (100ºF) ya da üzerinde olan sıvılardır. Yanıcı Sıvı: Kapalı bir kapta parlama noktası 37,8ºC (100ºF) nın altında olan sıvılardır. 25

30 Reaktif Sıvı: Şok, basınç, sıcaklık gibi şiddetli kimyasal ortam değişiklikleri altında, yapısı bozunan, yoğunlaşan ya da kendiliğinden reaktif hale gelen saf ya da bileşik haldeki sıvılardır. Stabil Sıvı: Reaktif özellik göstermeyen sıvılardır. Kontrol Alanı: Diğer alanlardan yangına dayanıklı bariyerlerle ayrılmış, tehlikeli kimyasal depolanan alan Yanıcı ve Parlayıcı Sıvıların Sınıflandırılması NFPA-30 standardı kapsamına giren tüm sıvılar bu bölümde sınıflandırılmaktadır. Temel olarak yanıcı sıvılar Sınıf-I, parlayıcı sıvılar Sınıf-II ve Sınıf-III olarak isimlendirilmektedir. Diğer özelliklere göre standarda yapılan alt sınıflandırmalar tablo-10 da gösterilmiştir: Tablo-10: NFPA-30 a Göre Sınıflandırma Sistemi Sınıf-IA Parlama noktası 22,8ºC (73ºF) ın ve kaynama noktası 37,8ºC (100ºF) ın altında olan sıvılar. SINIF- I YANICI SIVILAR SINIF- II PARLAYICI SIVILAR Sınıf-IB Sınıf-IC Sınıf-II Parlama noktası 22,8ºC (73ºF) ın altında ancak kaynama noktası 37,8ºC (100ºF) veya üzerinde olan sıvılar. Parlama noktası 22,8ºC (73ºF) veya üzerinde ancak kaynama noktası 37,8ºC (100ºF) ın altında olan sıvılar. Parlama noktası 37,8ºC (100ºF) veya üzerinde ancak 60ºC (140ºF) ın altında olan sıvılar. SINIF- III PARLAYICI SIVILAR Sınıf-IIIA Sınıf-IIIB Parlama noktası 60ºC (140ºF) veya üzerinde ancak 93ºC (200ºF) ın olan sıvılar. Parlama noktası 93ºC (200ºF) veya üzerinde olan sıvılar. 26

31 Yanıcı ve Parlayıcı Sıvıların Kaplarda Depolanma Şartları Bu bölümde yanıcı ve parlayıcı sıvıların kaplarda depolanma şartları belirlenecektir. BU bölümde geçen; Depolama ünitesi ya da kap deyimi kapasitesi 450 L yi (119 gal) aşmayan, Taşınabilir tank deyimi kapasitesi 2500 L yi (660 gal) aşmayan, Orta büyüklükte kap deyimi kapasitesi 3000 L yi (793 gal) aşmayan, Depolama birimini ifade etmektedir. Ayrıca bu bölümde belirlenen standartlar aşağıda belirtilen faaliyetler için uygulanmaz: 1. Kara taşıtları, uçaklar, botlar, taşınabilir ve sabit motıorların fuel oil tanklarının içerisinde bulunan yanıcı ve parlayıcı sıvılar L (1,3 gal) kapasitesi aşmamak şartı ile, içki veya meşrubat ürünlerinin ayrı ayrı paketli olarak saklanmasında. 3. Yanıcı ve parlayıcı sıvı içeriği hacimce %50 yi geçmemek, paketli halde yanıcı özellik taşımamak ve paketli halde hacmi 5 L (1,3 gal) aşmamak kaydı ile gıda maddeleri, sağlık malzemeleri ve kozmetik ürünleri için. 4. ASTM D 92 metoduna göre kaynama noktasına ya da sıvıda açık bir şekilde fiziksel değişikler gözlenen bir sıcaklığa kadar ısıtıldığında, yanma noktası gözlemlenmeyen sıvılar için. 5. Tahtadan yapılmış fıçı ya da variller içinde depolanan şarap yada diğer alkollü içkiler için. NFPA-30 standardına göre sınıflandırılmış yanıcı ve parlayıcı sıvıların çeşitli kaplar içerisinde depolanabilmelerine ilişkin standartlar aşağıda belirtilmiştir: Sıvının yangından korunmuş bir şekilde depolanabilmesi için NFPA standart yangın testine tabii tutulması ve yanmaya karşı dayanıklı olduğunun belirlenmesi gerekir. Tüm taşınabilir tanklar ve orta büyüklükte kaplar yangın sırasında oluşacak iç basıncı karşılayabilecek kapasitede, tankın üst kısmında en az 1 adet havalandırma aygıtına sahip olmalıdır. Bu havalandırma aygıtı en az 10 psi (70 kpa) basıncı ya da kap içerisinde oluşan yanma basıncının %30 unu ölçebilen bir manometreye sahip olmalıdır. 27

32 14,7 psi (101 kpa) basınç ve 15,6ºC (60ºF) sıcaklık altında saatte en az 170 m 3 temiz hava sağlayabilen ve iç basınca bağlı olarak otomatik çalışan bir havalandırma sistemi kurulmalıdır. Bu sistem manometre basıncı 5 psi (35 kpa) değerine ulaşmadan önce otomatik olarak çalışmalı ve temiz hava sağlamalıdır. Hasar görmüş ya da sızıntı riski bulunan kapasitesi 230 L (60 gal) u aşmayan kaplar, sağlam bir kabın içine yerleştirilmiş olmak şartı ile geçici olarak depolama faaliyetlerinde kullanılabilir. Ancak hasarlı ya da sızıntı riskli bulunan kabı çevreleyen kap, ilk kap ile aynı maddeden yapılmış olmalıdır. İçerisinde özel önlem alınmadan yanıcı veya parlayıcı madde depolanan kaplar, taşınabilir tanklar ve orta kapasitede kaplar en yakın duvardan, kolondan, kirişten ve ısı ya da ışık kaynağından 915 mm (36 inç) uzakta konumlandırılmalıdırlar. Sınıf I kapsamındaki kimyasal maddelerin; yüksekliğinin yarısı ya da daha fazlası zemin altında bulunan ve yangın sırasında müdahale güçlüğü yaratacak konumda olan binalarda depolanması yasaktır. Sınıf I içerikli kimyasal maddelerin taşımacılığında kullanılan endüstriyel araçlar NFPA 505 (Endüstriyel Taşımacılıkta Kullanılan Araçların Bakımı Operasyonu ve Özellikleri Standard Sistemi) standartlarına uygun olmalıdır. Bina bakımı, boyanması ya da buna benzer işlemlerde sık sık kullanılan kimyasal maddeler daha önceden belirlenmiş depolama alanlarının dışındaki yerlerde; uygun kaplar içerinde olmak ve en fazla 10 günlük ihtiyaca cevap verecek miktarda bulundurulmak şartı ile depolanabilirler. Sınıf-IB ve Sınıf-IC suda çözünebilir sıvılar plastik kaplar içerisinde 230 L (60 gal) kapasiteyi aşmadan depolanabilir. Sıvının saflık değerinin metal kaptan etkilendiği ya da sıvının metal yüzeyde yüksek oranda korozyona sebebiyet verdiği durumlarda, sınıf-ia ve sınıf-ib sıvılar cam kaplar içerisinde 5L (1,3 gal) kapasiteyi aşmadan depolanabilir. Sınıf I, Sınıf II ve Sınıf IIIA kategorisindeki yanıcı ve parlayıcı sıvıların kaplarda, taşınabilir tanklarda ve orta kapasitede kaplara depolanmasına ilişkin maksimum depolama limitleri tablo 11 de gösterilmiştir: 28