ÜNİTE 11 KİMYASAL MADDELER VE TEHLİKELERİ İÇİNDEKİLER. Prof. Dr. Arif DAŞTAN HEDEFLER GAZLARIN TEHLİKELİ ETKİLERİNDEN KORUNMA YOLLARI

Transkript

1 GAZLARIN TEHLİKELİ ETKİLERİNDEN KORUNMA YOLLARI İÇİNDEKİLER Patlama Riskinin Değerlendirilmesi Tehlikeli Patlayıcı Ortamın Önlenmesi Konsantrasyonların Sınırlandırılması Gaz Alarmları Ateşleme Kaynaklarının Patlayıcı Ortam İle Bir Araya Gelmesinin Önlenmesi Tehlikeli Bölgelerin Sınırlandırılması Gaz Silindirlerinin Depolanması Ve Taşınması Gaz Zehirlenmeleri Ve Koruyucu Tedbirler KİMYASAL MADDELER VE TEHLİKELERİ Prof. Dr. Arif DAŞTAN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Gazlardan kaynaklanan riskleri öğrenecek, Gazların tehlikelerinden korunma yolları öğrenecek, kavramları konusunda bilgi sahibi olacaksınız. ÜNİTE 11

2 GİRİŞ Öncelikle riskin ne olduğu teşhis edilmeli ve ona göre tedbirler alınmalıdır. Maddenin en hareketli hâli gaz halidir. Bu da gazların çabuk yayılmasına, yani gaz toksin özellikte ise ya da patlayıcı özellikte ise etkisini en hızlı ve etkin en geniş alanda göstermesine yol açar. Bu yüzden gazların zararlı etkilerinin en aza indirilmesi için azamî ölçüde tedbir alınması gerekir. Bu bölümde özellikle gazların patlayıcı etkilerini en aza indirmek için alınması gereken tedbirler anlatılacaktır. GAZLARIN TEHLİKELİ ETKİLERİNDEN KORUNMA YOLLARI Patlama Riskinin Değerlendirilmesi İşyerinde risk değerlendirmesi yaparken patlayıcı ortamdan kaynaklanan riskler Patlayıcı ortam oluşma ihtimali ve bu ortamın kalıcılığı, Statik elektrik de dâhil tutuşturucu kaynakların bulunma, faal ve etkili hâle gelme ihtimalleri, İşyerinde bulunan tesis, kullanılan maddeler, prosesler ile bunların muhtemel karşılıklı etkileşimleri, Olabilecek patlamanın etkisinin büyüklüğü, yukarıdaki sayılan maddeler dikkate alınıp değerlendirilecektir. Değerlendirme Kriterleri: Patlama riski değerlendirilirken aşağıda sayılan kriterler de dikkate alınmalıdır: Ortamda tutuşabilir maddeler mevcudiyeti, patlayıcı ortama yol açacak patlayıcı karışımın havadaki dağılım oranı, patlayıcı atmosfer meydana gelebileceği yerler, tehlikeli patlayıcı atmosferin oluşma ihtimali, tehlikeli patlayıcı ortamın oluşumunun güvenli bir şekilde önlenip önlenemeyeceği, tehlikeli patlayıcı ortamın ateşlenmesinin (tutuşmasının) güvenli bir şekilde önlenip önlenemeyeceği ayrı ayrı değerlendirilmelidir. Ayrıca patlama riskinin değerlendirilmesi yapılırken, Patlamadan Korunma Dokümanının hazırlanması bu değerlendirmenin yapılmasını kolaylaştıracaktır. Gerekli risk değerlendirmesi yapıldıktan sonra patlamadan korunmak için alınacak teknik ve organizasyon önlemler uygulanmaya başlanmalıdır. Tehlikeli Patlayıcı Ortamın Önlenmesi Tehlikeli patlayıcı ortam oluşmasını önlemeye her zaman öncelik verilmelidir. Bu birincil önlem olarak adlandırılır ve patlayıcı ortamlarla ilgili olarak yapılması gereken ilk ve en önemli tedbir Birincil Önlemlerin alınmasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Tutuşabilir maddeler yerine mümkünse başka madde kullanımı tutuşabilir. Maddelerin kullanımından kaçınarak veya onları azaltarak tehlikeli patlayıcı ortam oluşması engellenebilir. Tutuşabilir çözücülerin ve temizleme ajanlarının yerine sulu çözeltiler kullanımı buna bir örnektir. Tozlarda, patlayıcı bir karışım oluşmaması için, kullanılan maddelerin parça boyutunu büyütmek bazen mümkündür. Parçacık boyutunun azaltılamadığı süreçlerde tedbir alınmak zorundadır. Tozun yığın oluşturmaması için tozların ıslatılması veya yapıştırıcı ürünlerin kullanımı bazı işlemlerde mümkündür. Konsantrasyonların Sınırlandırılması Gazlar ve tozlar havada yalnızca belli konsantrasyonlarda patlayıcıdırlar. Belli işletme ve çevre şartları altında, bu patlama limitleri dışında bunları muhafaza etmek mümkündür. Eğer bu şartlar güvenilir bir şekilde temin edilirse, orada patlama tehlikesi yoktur. Kapalı kaplarda ve işletmede, çoğunlukla tutuşabilir sıvıların gazları ve buharlarının konsantrasyonları kolaylıkla patlama limitlerinin dışında tutulabilir. Toz teneffüs edildiğinde ciddi akciğer hastalıklarına yol açtığı gibi uygun konsantrasyona oluşması durumunda toz bulutu patlayıcı da olabilir. Örnek: Eğer sıvının yüzeyindeki sıcaklık her zaman parlama noktasının (flash point) altında tutulabilirse ve tutuşabilir sıvıların üstündeki buhar karışımının konsantrasyonun patlama limitinin altında tutulursa muhtemel bir patlama önleyebilir. Üst patlama limiti düşük parlama noktası ile tutuşabilir sıvı için genelde aşılır (örneğin, bir arabanın benzin deposunda). Tozlar düşünüldüğünde, konsantrasyonların sınırlanmasıyla patlayıcı karışımdan kaçınmak oldukça zordur. Eğer askıdaki toz konsantrasyonu düşük patlama limitinin altında ise, yerleşmiş toz yığınları oluşur (eğer yeteri kadar hava akımı yoksa). Bu tozlar da havada birikip, tehlikeli karışım oluşturabilir. İnert (işletmede ortam oksijeniyle kimyasal olarak reaksiyona girmeyen maddeler) madde kullanımı: Tehlikeli bir patlayıcı ortamın oluşması yakıtın seyreltilmesiyle veya işletmede ortam oksijeniyle kimyasal olarak reaksiyona girmeyen maddeler (inert) kullanılarak da engellenebilir. Bu inerting olarak bilinir. Bu önlemin tasarımı için, patlama meydana gelmeden en yüksek oksijen konsantrasyonunu bilmek gerekir. Bu deneysel olarak belirlenebilir. Maksimum izin verilebilir oksijen konsantrasyonu, sınırlanmış oksijen konsantrasyonundan emniyet sınır konsantrasyonun çıkarılmasıyla bulunur. Eğer yakıt inert bir maddeyle seyreltilirse, maksimum izin verilebilir yakıt konsantrasyonu aynı şekilde belirlenmek zorundadır. Eğer oksijen konsantrasyonu çok çabuk değişiyorsa veya işletmenin farklı bölümlerinde çok farklı olabiliyorsa, çok büyük güvenlik magrini (sınır değeri) gerekebilir. İşletim hataları ve ekipman aksaklıkları da düşünülmelidir. Örneğin: Temel inert gazlar azot, karbondioksit, soy gazlar ve su buharlarıdır. İnert tozları kalsiyum sülfat, amonyum fosfat, sodyum hidrojen karbonat, taş tozları, vb. içerir. Seçilen inert maddelerin yakıtla reaksiyona girmemesi önemlidir (Örneğin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 alüminyumla karbondioksit reaksiyona girebilir.). Gazlarla inertleşme genelde gaz yer değişiminin yeteri kadar düşük temin edildiği kapalı ortamlardaki işletmelerde uygulanabilir. Eğer inert gaz olarak işletmede zehirli gazlar kullanılıyorsa ve işletmede rahatça yayılıyorsa, oksijenle yer değiştireceği için, çalışanlar boğulma ya da zehirlenme riskiyle karşılaşabilirler. Çalışma ortamı etrafında patlayıcı ortamın oluşumunu sınırlandırmak veya önlemek: Bir işletme etrafında tehlikeli patlayıcı ortamın oluşumu mümkün olduğunca engellenmelidir. Bu kapalı işletmeler yoluyla başarılabilir. İşletmenin bölümleri bu yüzden sızdırmaz olmalıdır. Fabrika tasarımı öngörülen işletme şartları altında önemli bir sızma meydana gelmeyecek şekilde yapılmalıdır. Bundan emin olmanın yollarından biri düzenli bakımdır. Patlama tehlikesine neden olabilecek patlayıcı gazlar, buharlar, sisler veya yanıcı tozların isteyerek veya istemeyerek ortaya çıkması hâlinde, bunların güvenli bir yere uygun şekilde yönlendirilmesi veya uzaklaştırılması sağlanmalı, bunun yapılması pratik olarak mümkün değilse yayılmalarını önleyecek başka uygun önlemler alınmalıdır. Gaz Alarmları İşletme civarındaki konsantrasyonlar, örneğin gaz alarmlarıyla, izlenebilir. Bu alarmların kullanımı için önemli öncelikler aşağıdadır: Maddelerin muhtemel mevcudiyetinde, kaynağın yeri, maksimum kaynak mukavemeti ve dağılma şartları yeteri kadar bilinmelidir. Cihazın cevap süresi (response time), alarm seviyesi ve çapraz duyarlılık gibi özelikleri kullanım şartlarına uygun olmalıdır. Önleme noktalarının yerleri ve sayısı beklenen karışımları hızlı ve güvenilir şekilde algılanabilir olarak seçilmelidir. Cihazın etkili olmasıyla koruyucu önlemler alınana kadar hangi alanların riskli olduğu bilinmelidir. Bu acil alanlarda yukarıdaki noktalara bağlı olarak ateşleme kaynaklarından sakınılmalıdır. Ateşleme Kaynaklarının Patlayıcı Ortam İle Bir Araya Gelmesinin Önlenmesi Eğer tehlikeli patlayıcı ortamın oluşmasını engellemek mümkün olmuyorsa, onun ateşlenmesi önlenmelidir. Bu, muhtemel ateşleme kaynaklarının azaltılması veya patlayıcı ortam ile bir araya gelmesinin önlenmesi için alınacak koruyucu tedbirlerle başarılabilir. Etkili tedbirler belirlemek için, ateşleme kaynaklarının farklı tipleri ve onlara müdahale yolları bilinmek zorundadır. Muhtemel böyle bir tehlikeli patlayıcı ortam ve ateşleme kaynağı aynı anda bulunuyorsa ve yeri tahmin edilebiliyorsa, buna göre gerekli önlemlerin kapsamı belirlenmelidir. Bu gerekli tedbirler aşağıda tanımlanan bölge (zone) sistemi bazında yapılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Ateşleyici (Tutuşturucu) Kaynakları Sıcak yüzeyler Alevler ve sıcak gazlar Mekanik olarak üretilen kıvılcımlar Elektrik cihazları Kaçak ve başıboş elektrik akımları (Kısa devre, manyetik indüksiyon vb.) Statik elektrik Aydınlatma Radyo frekanslı elektromanyetik dalgalar (10 üzeri 4 Hz-3.10 üzeri 12 Hz) Elektromanyetik dalgalar (3.10 üzeri 11 Hz-3.10 üzeri 15 Hz) Ultrasonik ses dalgaları Adyabatik sıkıştırma ve şok dalgaları Tozların kendi kendine tutuşmalarını sağlayan ekzotermik reaksiyonlar Tehlikeli Bölgelerin Sınıflandırılması Tehlike Bölgeleri (Hazardous Area) patlayıcı hava-gaz karışımının bulunduğu veya bulunma ihtimalinin olduğu yerlerdir. Patlamayı önleme kurallarının uygulanabilmesi için; yanıcı gaz ve buharlarının havaya karışabilme ihtimalinin olduğu sahaların ve bu sahalar içerisinde yanıcı gaz ve buharlarının bulunabilme ihtimallerinin bilinmesine ihtiyaç vardır. Gaz Tüplerinin Güvenilir Kullanımı Gaz tüpleri ile basınç altında taşınabilen ve depolanabilen gazlar aşağıda belirtilen alanlarda yaygın olarak kullanılırlar. Kimyasal işlemler, sentez çalışmaları, Lehimleme, kaynak ve alevle kesme işlemleri (ısıl işlemler), Solunum sağlama uygulamaları (ör: dalgıçlıkta, acil yardım kurtarma hizmetlerinde, KOAH hastalarında oksijen takviyesinde), Tıbbi ve laboratuvar işlemleri, Araç yakıt sistemleri (örneğin, forkliftlerde), Yangın söndürme faaliyetleri, Isınma ve mutfak işleri, Su arıtımı vb. gıda sanayinde. Görüldüğü gibi uygarlığın olduğu her mekânda gaz tüplerinin kullanımına ihtiyaç duyulmaktadır. Hayatı kolaylaştıran bu aparatlar aynı zamanda birazda risk taşırlar. Gaz tüplerinden kaynaklanan riskler aşağıda özetlenmiştir. Tüplerin patlaması veya basınçlı gazın ani boşalması, Tüplerin patlaması sonucu parça fırlaması, Yayılan gaz veya sıvıyla temas (Örneğin: Klor aşırı derecede zehirli, ve tahriş edici bir gazdır.), Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 LPG gibi yanıcı gaz veya sıvı kaçağı sonucu oluşan yangın, Basınçlı gaz tüplerinin düşmesi veya devrilmesi sonucu mekanik patlamalar. Bu riskleri en aza indirmek için, tüplerin taşınması, etiketlemesi, depolanması, güvenilir olarak kullanılması için gerekli tedbirler alınmalıdır. Gaz Tüplerinin Etiketlenmesi Gaz tüpleri kolaylıkla çıkmayacak bir etiket ile etiketlenmelidir. Etiket üzerinde açık ve net bir şekilde tüpün içerdiği gaz cinsi belirtilmelidir. Gaz tüpüne bağlanacak bir kart üzerine üretici firmanın adı adresi, dolum tarihi, bulunduğu laboratuvarın numarası, kullanıcının adı ve kullanım süresi not edilmelidir. İçeriği belirsiz olan tüpler üzerine İçeriği bilinmiyor şeklinde yazılmalıdır. Şekil 4.1. Gaz silindirlerinin içeriği silindir üzerinde etiket ile not edilmelidir. Gaz tüplerinin taşınması Gaz tüplerinin bir araç ile bir yerden başka bir yere taşınmasında aşağıdaki kurallara uyulması gerekir: Tüpleri aracın içinde devrilmeyecek, birbirine çarpmayacak ve aracın dışına taşmayacak şekilde sabitleyerek yerleştirin ve aksi belirtilmediği sürece dik olarak taşıyın. Tüpler için uygun koruyucu vana başlıkları ve kapları kullanılmalıdır. Hortum ve regülatör bağlantılarını tüplerden ayrılması gerekir. Taşımadan önce tüplerin valf koruyucu başlıklarının tam olarak takıldığından emin olunmalıdır. Propan gaz tüpleri dik taşınmalı ve yanıcı gaz tüpleriyle zehirli gaz tüpleri beraber taşınmamalıdır. Tüpler araçtan derhal indirilmeli ve iyi havalandırılmış güvenli bir alana nakledilerek depolanmalıdır. Tüplerde sızıntı şüphesi olduğu durumlarda aracı durdurup problemi tespit ederek üreticiyle bağlantı kurulması gerekir. Bir kaza sonrası acil durum ekiplerine kaza bildirimi yapma durumunda, kazanın hangi tür gaz tüpü taşınırken olduğunu bilgisi verilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Şekil 4.2. Gaz silindirlerinin araçla nakledilmesi. Bina içerisinde gaz silindirleri yere yatay konumda özel taşıyıcılar üzerinde taşınmalıdır. Gaz tüplerini taşımadan önce üzerlerindeki regülatörü çıkarmak ve güvenlik başlığını takmak gerekmektedir. Gaz tüplerinin depolanması Şekil 4.3. Gaz silindirleri için taşıma aparatları. Gaz tüpleri düşme veya çarpma sonucunda patlayabilirler. Bu nedenle sıkıca bulundukları zemin veya duvara monte edilmelidirler. Gaz tüpleri su veya çözücü buharlarının yoğun olduğu, korosif maddelerin bulunduğu yerlerde depolanmamalıdır. Olası sızma, rutubet vb. dış etkenlere karşı tüplerin depolandığı yer daima havalandırılmalıdır. Tüp depoları doğrudan güneş ışığına maruz kalmamalıdır. Dolu ve boş tüpler karışmalarını önlemek amacı ile ayrı bölümlerde depolanmalıdır. Yanıcı gaz içeren tüpler oksijen ve azot oksit tüpleri ile aynı ortamda depolanmamalıdır. Gaz tüpleri açık aleve ve yüksek sıcaklıklara (50 oc ve üzeri) maruz bırakılmamalıdır. Gaz tüpleri devrilmelerini önleyecek şekilde zincir ile sabitlenmelidir. Gaz tüpleri tüp taşımak amacı ile özel olarak tasarlanmış taşıyıcılar ile taşınmalıdır. Gaz tüpleri taşıma esnasında veya kullanılmadıklarında kapakları kapalı tutulmalıdır. Gaz tüplerinin bağlantıları laboratuvar teknik elemanlarınca yapılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Boş gaz tüpleri işaretlenmeli, laboratuvar ve depo yönetimine bilgi verilmelidir. Bağlantı hortumları ve regülatör günlük olarak kontrol edilmelidir. Şekil 4.4. Gaz silindirleri için sabitleme yöntemleri (Zincir, kafes veya uygun aparatlar). Yeni sipariş verilmiş ya da değiştirilmiş bir tüp üreticiden teslim alınırken aşağıdaki noktalara dikkat etmek gerekir: Herhangi bir tehlike anında en değerli şeyin İnsan Hayatı olduğunu daima hatırlayınız. Tüpün üzerinde, içindeki gazı ve tehlikelerini gösteren uyarı etiketinin olup olmadığı kontrol edilmelidir. Etiket yok veya okunamıyor ise durum, tüpü dolduran firmaya iletilmelidir. Tüp boğazının bir yanal yüzünde; tüpü üreten firmanın ticari unvanı ve ilk test tarihi ile diğer yanal yüzünde tüpü dolduran ve testini yapan firmanın ticari unvanı ve son test tarihinin 0,5 mm derinliğinde kalıcı olarak yazılmış olup olmadığı kontrol edilmelidir. İlgili dağıtıcı firmadan, gazın tehlikeleri ve özelliklerine ilişkin bilgilerin bulunduğu güvenlik bilgi formlarının da sağlanması gerekir. Gaz Yangınlarına Müdahale Gaz yangınlarında eğer gaz kaynağının vanası, kişinin kendini tehlikeye sokmadan ulaşacağı bir yerde ise, öncelikle vana kapatılmalıdır. Yangın söndürücü, doğrudan ana kaynağından basınçla boşalan gaz üstüne uygulanmamalı ve gaz akışı bittikten sonra alevleri söndürmek için kullanılmalıdır. LPG, doğal gaz, hidrojen tüpleri vb. gibi gaz yangınlarında ana vanaya ulaşmak mümkün değilse, öğrenci ve tüm personelin binayı tahliye etmesi sağlanmalıdır. Gaz Zehirlenmeleri ve Koruyucu Önlemler Gaz zehirlenmesi yeterli oksijen bulundurmayan ya da karbonmonoksit ya da başka bir zehirli gaz içeren havayı solumak sonucu oluşur. Doğal oksitlenme olayı kimi zaman kıyılarda, sarnıçlarda, lağımlarda, silolarda havadaki oksijenin azalmasına neden olabilir. Eğer yeterli havalandırma yapılmazsa bu hava zehirlenmeye yol açabilir. Karbonmonoksit zehirleyici, kokusuz ve renksiz bir gazdır. Egzozlardan çıkan gazlarda, işlenmiş gazlarda ve yeterli oksijen olmadan yanma durumlarında ortaya çıkar. Günümüzde işlenmiş gazdan daha fazla kullanılan doğal gaz karbonmonoksit içermez. Ancak bazı durumlarda doğal gaza işlenmiş gaz eklenebilir. Doğal gaz ancak bütünüyle yanmadığında ve havada oksijenden çok Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 daha fazla miktarda bulunduğunda zehirleyici olur. Karbonmonoksit zehirlenmesi genellikle kömür ya da odunun ısıtıcılarda tam yanmaması, gazla çalışan makinelerin kapalı yerlerde çalışması, işlenmiş gazın borulardan kaçak yapması, doğal ya da işlenmiş gazın tam yanmaması sonucu ortaya çıkar. Gazların zehirlenmeye yol açmasının yanı sıra bir de patlama tehlikesi vardır. Patlama, yanıcı gazların kapalı bir ortamda birikmesinden sonra ufak bir kıvılcımla oluşabilir. Gaz zehirlenmesinde alınacak önlemler: Gazın birikmiş olabileceği kullanılmayan yerlere girilmemeli. Kuyuları ve sarnıçları doldurarak ya da dikkatlice kapatarak çocuklar korunmalı. Kapalı ya da havalandırılmayan yerlerde birkaç dakikalığına da olsa araba ya da gazla çalışan bir makinayı çalıştırmamak. Gazı evde kullanırken gereken önlemler alınmalı, bozulan aletler hemen tamir edilmelidir. Herhangi bir gaz kaçağı durumunda gaz şirketine haber verilmeli ve ilgili gelene kadar bütün ana musluklar kapatılmalıdır. Gaz zehirlenmesinde ilk yardım İlk olarak zehirlenen kişi bölgeden çıkartılmalı ve özel aygıtların ve yardımın gelmesi için gerekli yerlere haber verilmelidir. Hasta solumuyor ya da yetersiz soluyorsa yapay solunum yaptırılmalıdır. Hastanın kurtulma şansı, eğer soluk alıp verme çabası gösteriyorsa, çok daha yüksektir. Gaz zehirlenmesinde kurtarma Evde en güvenilir kurtarma yöntemi ana musluğu hemen kapatmak ve bölgeyi havalandırmaktır. Bu önlemi almadan girişilen kurtarma işlemi çok tehlikelidir. Patlama tehlikesi tam yanmamasından doğan sorunlarda pek fazla değildir. Kurtarma sırasında zehirlenme tehlikesi etkilenen bölgede kalma zamanına bağlıdır. Buruna mendil ya da benzeri bir şey bağlama zehirli gazların girmesini önlemez. Zehirlenme egzoz gazlarından doğduysa örneğin bir garajda, patlama tehlikesi yoktur. Burada soluğunu tutarak ya da bir-iki kez soluk alarak zehirlenen kurtarılabilir. Sarnıçta zehirlenen birini kurtarmak için aşağıya inenin herhangi bir tehlike anında yardımcılarının yukarıya çekilebilmesi için beline bir ip bağlanması gerekir. Metan Gazı Patlaması sonucunda meydana gelen ders niteliğinde bir iş kazası 8 Ağustos 1992 tarihinde, Tekirdağ-Çorlu daki bir fabrikanın su deposu patlamış ve su deposunun üzerindeki yemekhanede bulunan işçilerden 31 i hayatını kaybetmiş ve 87 si de yaralanmıştır. Tekerrür etmemesi için, hatalardan ders çıkarılmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır. Fabrikanın su deposunda meydana gelen patlamanın nedenleri aşağıda verildiği gibidir: Fabrikanın ihtiyacı olan su, işyeri sahasındaki sondaj kuyularından temin ediliyordu. Arazinin jeolojik yapısı, geçirgen olmayan killi formasyonlarla, geçirgen olan kum ve çakıllı formasyonlardan oluşuyordu. Fabrika, sondaj kuyuları ile bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 tabakalar arasında biriken suyu dalgıç pompalarla çekerek depoya aktarmakta idi. Formasyonda mevcut olan metan gazı, geçirgen kısımlardan geçerek yer altı suyuna karışıyordu. Yeraltından sondajla alınan ve metan gazı da içeren su, içi kum dolu bir filtrasyon sisteminden geçirilerek tamamen kapalı devre olarak su deposuna alınıyordu. Yani, su ile birlikte metan gazı da depoya taşınmış oluyordu. Yaklaşık 1500 m3 hacminde ve 3 metre derinliğindeki su deposunun havalandırma sistemi veya bacası yoktu. Deponun iki adet taşma borusu olduğu hâlde, bu borular da depo üst seviyesinden çıktıktan sonra, 50 cm aşağıya indirilmiş ve yağmur suyu tahliye borularına bağlanmıştı. Bundan dolayı, havadan hafif olan metan gazı, su deposunun tavanında 100 m3 den fazla olan bir hacimde birikmişti. Aslında, su deposunun içerisinde % 15 in üzerinde metan gazı bulunmaktaydı. Ancak, patlamanın meydana gelebilmesi için gerekli olan oksijen yeterli oranda mevcut değildi. Su deposu üzerindeki iki adet demir kapağın olduğu bölüme, binanın arkasında bulunan merdiven altından girilmekte idi. Kaza anında, görevli iki kişi, bu kısma gelerek kapağın birisini açmış ve su seviyesi ile debisini ölçmek için çalışmaya başlamıştır. Bu kişilerden birisi, su deposu içerisine doğru birkaç basamak inerken, diğer kişi ise dışarıda kapak kenarında beklemektedir. Kapağın açılması ile birlikte, içerideki metan gazı hava ile buluşmuştur. İlk parlama, iki işçinin bulunduğu depo üzerindeki alanda meydana gelir. Kapağın açılması ile dışarıya çıkan metan gazı, muhtemelen işçilerden birisinin içmekte olduğu sigara ateşinden ateşlenerek dışarıda kapak kenarında beklemekte olan işçiyi 8-10 metre ileriye fırlatır. Bu olaydan deponun içindeki işçi habersizdir. Bu sırada, içerideki işçi de kalkıp dışarı çıkmak isterken arkadaşını göremeyince şaşırır. Ancak, arkadan gelen yakıcı sıcaklığı fark ederek metre koşmuş ve yıkılmıştır. Asıl patlama da, bundan sonra patlamalar zinciri şeklinde gerçekleşmiştir. Böyle bir kazanın meydana gelmemesi için; sondaj kuyusundan çıkarılan su, herhangi bir şekilde atmosfere açık olarak dinlendirilse idi, havadan daha hafif olan metan gazı uçardı ve depoya girmezdi. Yine, su deposunun üst seviyesinden doğrudan atmosfere açılan yeterli havalandırma bacaları olsaydı, metan gazı depoya gelmiş olsa bile depoda birikmezdi. Parlayıcı, patlayıcı, tehlikeli ve zararlı maddelerin bulunduğu yerlerde, bu maddeleri veya bunların buhar ve gazlarını tutuşturabilecek olan kıvılcım veya çıplak alev çıkaran sigara ve benzerlerinin içilmemesi gerekirdi. İşyerlerinin güvenlik alanı içinde, kibrit, çakmak, ateş, kızgın veya akkor hâlinde cisimler ile parlayabilecek veya yangın doğurabilecek her türlü maddenin taşınması ve kullanılmasının yasaklanması ve bu hususun kontrol edilmesi zorunludur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Tartışma Hidrojen gazı ile dolu basınçlı bir tüp, darbeye maruz kalınca çok şiddetli patlamaya yol açabilir. Bu patlama mekanik bir patlama mı, kimyasal bir patlama mı yoksa her ikisini de içeren bir patlama mıdır? Tartışınız Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Özet Gazların olumsuz etkilerini en aza indirmek için öncelikle risk oluşturan unsurların belirlenmesi gerekir. Patlamaya yol açan unsurların giderilmesi ya da en aza indirgenmesi gerekir. Gazın gerek toksin etkisi ve gerekse patlama şiddeti konsantrasyonu ile doğru orantılıdır. Bu yüzden riski oluşturan gaz konsantrasyonu mümkün olduğunca en az seviyede tutulmalıdır. Gaz kaçağını veya belli bir konsantrasyonun üzerinde gaz birikmesini algılayan sensörler ve alarm sistemleri tehlikenin ikaz edilmesi konusunda büyük yararlar sağlar. Patramalarda üç ana unsur olan, yanıcı, yakıcı ve tutuşturucu üçlüsünden en az birinin yok edilmesi gerekir. Tehlikeli bölgelerin sınırlandırılması ve diğer güvenli bölgelerden izolasyonu tahribatları en aza indirgemede önemli yöntemlerden biridir. Gaz tüplerinin etiketlenmesi, birbiriyle tepkime verecek gazların farklı alanlarda depolanması, gaz tüplerinin bulundukları yerlerde düşme ve çarpmalara maruz kalmamaları için sabitlenmesi ve gazların bulundukları yerden başka yerlere taşınırken özel taşıyıcı aparatların kullanılması büyük önem arz etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Ödev Tamamen boş olan bir helyum gazi silindiri, klor gazını muhafaza etmek için kullanılabilir mi? Neden? Gaz silindirlerinin farklı renklerle boyanmasının önemi nedir? Oksijen, azot ve hidrojen gazlarının depolandığı silindirlerin renklerini araştırınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi patlama riskini en aza indirmek için yapılması gereken ilk adımdır? a) Ateş kaynaklarının izolasyonu b) Patlama riskinin tespiti c) Tüplerin sabitlenmesi d) Tüplerin etiketlenmesi e) Boş tüplerin tahliyesi 2. Aşağıdakilerden hangisi gaz patlamalarını en aza indirmek için alınması gereken tedbirlerden biri değildir? a) Gaz alarmlarının kullanılması b) Havalandırma c) Tutuşturucu kaynağın izolasyonu d) Tehlikeli gazların atmosfere tahliye edilmesi e) Atık gazların imhası 3. Gaz silindirleri ile alakalı aşağıdaki ifadelerin hangisi doğrudur? a) Gaz silindirleri yatık hâlde, yuvarlanarak taşınmalıdır. b) En sık kullanılan Hidrojen ve Oksijen silindirleri aynı yerde depolanmalıdır. c) Boş tüplerle dolu tüpler ayrı yerlerde depolanmalıdır. d) Silindirler bulundukları yerlere uygun aparatlarla sabitlenmelidir. e) İnert helyum silindiri hiçbir şart altında patlayıcı değildir. 4. Gaz silindirleri ile alakalı aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Açık havada ve güneş altında saklanmalıdır. b) Etiketlenmelidir. c) Sabitlenmelidir. d) Bulundukları ortam havalandırılmalıdır. e) Boş ve dolu tüpler ayrı yerlerde depolanmalıdır. 5. Hangisi gazların sebep olduğu hastalıklardan biri değildir? a) Slikozis b) Kanser c) KOAH d) Hepatit e) Akciğer yetmezliği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 6. Aşağıdakilerden hangisinde kimyasal patlama riski yoktur? a) Helyum b) Asetilen c) Hidrojen d) Klor e) LPG 7. Aşağıdakilerden hangisi yanıcı ve zehirli olmayan basınçlı gazlar sınıfına girer? a) Karbondioksit b) Azot c) Asetilen d) Hidrojen e) Klor 8. Aşağıdakilerden hangisi oksitleyici gazlar sınıfına girer? a) Karbondioksit b) Azot c) Oksijen d) Hidrojen e) Bütan 9. Aşağıda bir arada verilen hangi iki gaz aynı araçta taşınabilir? a) Bütan-Oksijen b) Hidrojen-Oksijen c) Hidrojen-Helyum d) Asetilen-Oksijen e) LPG-Oksijen 10. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Gaz silindirleri kamyonetlerde yatık halde taşınmalıdır. b) Gaz silindirleri bulunduruldukları yerlerde duvara sabitlenmelidir. c) Helyum inert olduğu için kimyasal patlamaya uğramaz. d) Klor gazı hem zehirli hem de tahriş edici bir gazdır. e) Azot boğucu bir gazdır. Cevap Anahtarı 1.B, 2.D, 3.D, 4.E, 5.D, 6.A, 7.B, 8.C, 9.C, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Prof. Dr. Lale Zor, Laboratuvarda Yangın ve Patlama Olayları ve Önlemleri Anadolu Üniversitesi Yayınları Prof. Dr. Lale Zor, Kimyasalların Etiketlenmeleri, Taşınmaları ve Depolanmaları Anadolu Üniversitesi Yayınları Nihat Eğri Patlayici Ortamlarda İş Güvenliği İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü. Esin Aytaç. Kürkçü, Erdem Babaarslan, Özlem İlik, Funda Şentürk, Bahar Tiryaki, Cemal Burak Yaşaroğlu Kimyasalların Güvenle Depolanması, İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü. 2011, Ankara Tevfik GÜYAGÜLER, Toz Madencilik Dergisi OT:III, 6, Potentially Explosive Lab Chemicals Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16