İKİNCİ BÖLÜM Temel Hak ve Hürriyetler ve Anayasal Ödevler

Transkript

1 ÇALIŞMAYA KATILANLAR BİRİNCİ BÖLÜM Anayasanın Felsefesi ve Temel İlkeleri Masa Yöneticisi: Prof. Dr. Yusuf Şevki Hakyemez (Karadeniz Teknik Ünv. Hukuk Fak.) Sekreter: Y. Doç. Dr. Hüseyin Yıldız (Turgut Özal Ünv. Hukuk Fak.) Katılımcılar: Doç. Dr. Kemal Başlar (Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fak.) Y. Doç. Dr. Vahap Coşkun (Dicle Ünv. Hukuk Fak.) Y. Doç. Dr. Murat Tümay (Selçuk Ünv. Hukuk Fak.) Y. Doç. Dr. Ali Rıza Çoban (Anayasa Mahkemesi Raportörü) İKİNCİ BÖLÜM Temel Hak ve Hürriyetler ve Anayasal Ödevler Masa Yöneticisi: Doç. Dr. Bekir Berat Özipek (İstanbul Ticaret Ünv. Ticari Bilimler Fak.) Sekreter: Prof. Dr. Ali Şafak (Turgut Özal Ünv. Hukuk Fak.) Katılımcılar: Doç. Dr. Yüksel Metin (Süleyman Demirel Ünv. Hukuk Fak.) Doç. Dr. Osman Can (Marmara Ünv. Hukuk. Fak.) Y. Doç. Dr. Hikmet Tülen (Anayasa Mahkemesi Raportörü) Y. Doç. Dr. Adnan Küçük (Kırıkkale Ünv. Hukuk Fak.) Av. Hakan Yıldız (Hukuk ve Hayat Derneği temsilcisi) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Devletin Yapısı ile İlgili Tartışmalar Masa Yöneticisi: Prof. Dr. Hasan Tahsin Fendoğlu (İnönü Ünv. Hukuk Fak.) Sekreter: Prof. Dr. Ahmet Battal (Turgut Özal Ünv. Hukuk Fak.) Katılımcılar: Prof. Dr. Erol Cansel (Turgut Özal Ünv. Hukuk Fak.) Doç. Dr. Faruk Bilir (Selçuk Ünv. Hukuk Fak.) Y. Doç. Dr. Levent Korkut (Medipol Ünv. Hukuk Fak.) Y. Doç. Dr. Musa Sağlam (Anayasa Mahkemesi Raportörü) Y. Doç. Dr. Ali Bengi (Turgut Özal Ünv. Hukuk Fak.) I

2

3 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...XIII Giriş... 1 Mukayeseye Esas Taslaklar ve Kapsamlı Görüşler... 3 BİRİNCİ BÖLÜM Anayasanın Felsefesi ve Temel İlkeleri I- ANAYASA YAPIM USULÜ... 7 Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Ali Rıza Çoban Özet... 7 A- ANAYASAYI YAPACAK MECLİS MEVCUT İÇTÜZÜKLE Mİ.... ÇALIŞACAK?... 8 B- YENİ ANAYASA İÇİN REFERANDUM ŞARTI ÖNGÖRÜLMÜŞ MÜ?... 8 C- ANAYASAYI DEĞİŞTİRME USULÜ NASIL ÖNGÖRÜLMÜŞTÜR?... 9 D- ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİ İÇİN REFERANDUM ŞARTI ÖNGÖRÜLMÜŞ MÜ?... 9 E- ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİNİN DENETİMİ USULÜ II- ANAYASANIN YAPISI Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Vahap Coşkun Özet A- ANAYASAYA HÂKİM OLAN TEMEL İLKELER NELERDİR? B- TOPLUMUN UFKUNU AÇICI BİR FELSEFEYİ VE RUHU YANSITIYOR MU? C- ÇERÇEVE Mİ, DÜZENLEYİCİ VE KAPSAMLI BİR ANAYASA MI? D- KONULARIN DÜZENLENME SIRALAMASI NASILDIR? III

4 III- ANAYASANIN İDEOLOJİSİ Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Murat Tümay Özet Ayrıntılar IV- CUMHURİYETİN NİTELİKLERİ Hazırlayan: Prof. Dr. Yusuf Şevki Hakyemez Özet A- GENEL ÇEREÇEVE B- CUMHURİYETİN NİTELİKLERİ OLARAK NELER SAYILMIŞ? C- NİTELİKLERİN GÜCÜ KONUSUNDA BİR SIRALAMA VE ÜSTÜNLÜK (DEĞİŞTİRİLMEZLİK) VAR MI? D- TEMEL KAVRAMLAR TANIMLANMIŞ VEYA BELİRLİ PRENSİPLERE BAĞLANMIŞ MI? E- TEMEL NİTELİKLERİN EVRENSEL HUKUK KURALLARINA YAKINLIK DERECESİ NEDİR? V- ANAYASANIN BAŞLANGIÇ KISMI Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Hüseyin Yıldız Özet A- GENEL ÇERÇEVE B- BAŞLANGIÇ KISMI VAR MI? VARSA, GENEL OLARAK NELERİ İÇERMEKTEDİR? Taslaklardaki Başlangıcın genel muhtevası Taslaklardaki Başlangıcın genel muhtevasının karşılaştırılması C- BAŞLANGIÇ KISMININ TEMEL FELSEFESİ, VİZYONU, HEDEFİ VE KULLANDIĞI REFERANS KAVRAMLAR NELERDİR? Felsefe/Vizyon a- Taslakların kapsamı b- Felsefe ve vizyon çerçevesinde taslaklar arasında karşılaştırma Başlangıcın Referansları a- Taslakların kapsamı b- Başlangıcın referansları çerçevesinde taslaklar arasında karşılaştırma D- DEVLETİN AMAÇ VE GÖREVLERİ NASIL TANIMLANMIŞ VE BİREY KARŞISINDA DEVLET NASIL KONUMLANDIRILMIŞTIR? IV

5 1- Taslakların kapsamı Devlet-birey ilişkisi çerçevesinde taslaklar arasında karşılaştırma.. 31 E- TASLAKLARIN BAŞLANGIÇ HÜKÜMLERİ ARASINDA GENEL DEĞERLENDİRME VI- ANAYASA TASLAKLARINDA YENİ KAVRAMLAR VE KURUMLAR.33 Hazırlayan: Doç. Dr. Kemal Başlar Özet A- YAP ın ÖNERİLERİ B- BİLİM KURULU TASLAĞININ ÖNERİLERİ C- TBB TASLAĞININ ÖNERİLERİ D- TÖZ ÜNİVERSİTESİ TASLAĞININ ÖNERİLERİ E- TESEV TASLAĞININ ÖNERİLERİ F- TÜSİAD TASLAĞI G- TUSKON TASLAĞI H- SDE TASLAĞI İKİNCİ BÖLÜM Temel Hak ve Hürriyetler ve Anayasal Ödevler I- TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN GENEL FELSEFESİ Hazırlayanlar: Doç. Dr. Bekir Berat Özipek Av. Hakan Yıldız Özet II- HÜRRİYETLERİN TARİFİNDE VE SINIRLANDIRILMASINDA TERCİH EDİLMİŞ OLAN YÖNTEM Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Hikmet Tülen Özet A- HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASINA İLİŞKİN YAKLAŞIMLARI B- TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERE GÜVENCE SAĞLAMAK AMACIYLA ÖNGÖRÜLMÜŞ KURUMSAL MEKANİZMALAR C- TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERE İLİŞKİN MİLLETLERARASI ANDLAŞMALARIN İÇ HUKUKTAKİ YERİ V

6 III- DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Adnan Küçük Özet A- TASLAKLARIN GENEL YAKLAŞIMI B- METİNLERDE DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİNİN DÜZENLENİŞİ C- DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİNİ İFADE ŞEKİLLERİ D- DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ VE DİNİ GEREKLERİN YERİNE GETİRİLMESİ E- DİNİN SİYASETE ALET EDİLMESİ YASAĞI F- LAİKLİK VE DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİNİ TEMİNAT ALTINA ALINMASI G- MİLİTAN YA DA DEMOKRATİK LAİKLİK H- NÜFUS CÜZDANLARINDA DİN HANESİ I- DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ KONUSUNDA ULUSLARARASI BELGELERE REFERANS YAPILMASI J- DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİNİN DİĞER DİN MENSUPLARINI DA KAPSAMASI K- DİNİ CEMAAT VE GRUPLAŞMALARIN ANAYASAL TEMİNATA KAVUŞTURULMASI L- BAŞÖRTÜSÜ YASAĞI MESELESİ M- DEVLETİN DİNLERE MÜDAHALE ETMEMESİ IV- ÇOĞULCU HAKLAR Hazırlayan: Doç. Dr. Yüksel Metin Özet A- ANADİL EĞİTİMİ VE ANADİLDE EĞİTİM KONUSU NASIL DÜZENLENMİŞTİR? B- DİN EĞİTİMİ KONUSU NASIL DÜZENLENMİŞTİR? C- AZINLIKLARIN MİLLETLERARASI ANDLAŞMALARDAN DOĞAN HAKLARI NASIL DÜZENLENMİŞTİR? D- VATANDAŞLIĞIN TARİFİ NASILDIR, UNSURLARI NELERDİR?. 62 VI

7 V. CEZA HUKUKU İLKELERİ Hazırlayan: Prof. Dr. Ali Şafak A- HAK ARAMA HÜRRİYETİYLE İLGİLİ ÖNERİLER B- KANÛNÎ HÂKİM GÜVENCESİYLE İLGİLİ ÖNERİLER C- SUÇ VE CEZALARA İLİŞKİN ESASLAR D- İSPAT HAKKINA İLİŞKİN ESASLAR E- MAHKEMELERİN BAĞIMSIZLIĞINA İLİŞKİN ESASLAR F- HAK ARAMA HÜRRİYETİ VE ÂDİL YARGILANMA HAKKIYLA İLGİLİ ÖNERİLER G- ASKERÎ YARGIYLA İLGİLİ ÖNERİLER H- YARGITAY LA İLGİLİ TEKLİFLER I- ASKERİ YARGITAY LA İLGİLİ ÖNERİLER VI- ANAYASAL ÖDEVLER Hazırlayan: Doç. Dr. Yüksel Metin Özet A- GENEL ÇERÇEVE B- VATAN HİZMETİ VE VİCDANİ RET KONUSU ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Devletin Yapısı ile İlgili Tartışmalar I- SİYASİ PARTİLER VE SEÇİM SİSTEMİ Hazırlayan: Doç. Dr. Faruk Bilir Özet A- BİLİM KURULU Parti denetimi ve kapatılması konusu nasıl düzenlenmiştir? Hazine yardımı devam ettirilmekte midir? Ülke barajına yer verilmiş midir? Türkiye milletvekilliği yer almakta mıdır? Dokunulmazlıklar konusu nasıl düzenlenmiştir? Sonuç B- TBB Parti denetimi ve kapatılması konusu nasıl düzenlenmiştir? VII

8 2- Hazine yardımı devam ettirilmekte midir? Ülke barajına yer verilmiş midir? Türkiye milletvekilliği yer almakta mıdır? Dokunulmazlıklar konusu nasıl düzenlenmiştir? Sonuç C- SDE Parti denetimi ve kapatılması konusu nasıl düzenlenmiştir? Hazine yardımı devam ettirilmekte midir? Ülke barajına yer verilmiş midir? Sonuç D-MAZLUMDER E- TOBB Parti denetimi ve kapatılması konusu nasıl düzenlenmiştir? Hazine yardımı devam ettirilmekte midir? Ülke barajına yer verilmiş midir? Türkiye milletvekilliği yer almakta mıdır? Dokunulmazlıklar konusu nasıl düzenlenmiştir? F-TÖZ ÜNİVERSİTESİ G-TUSKON Parti Denetimi ve Kapatılması Siyasi Partilere Yapılan Hazine Yardımı Türkiye Milletvekilliği Kavramı Yasama Dokunulmazlığı H- TESEV Parti denetimi ve kapatılması konusu nasıl düzenlenmiştir? Hazine yardımı devam ettirilmekte midir? I- TÜSİAD Parti denetimi ve kapatılması konusu nasıl düzenlenmiştir? Hazine yardımı devam ettirilmekte midir? Ülke barajına yer verilmiş midir? Türkiye milletvekilliği yer almakta mıdır? Dokunulmazlıklar konusu nasıl düzenlenmiştir? J- TASLAKLARIN AYRINTILI MUKAYESESİ K- ÖNERİLERİN MADDELER HALİNDE ORTAYA KONULMASI VIII

9 II- ANAYASA TASLAKLARINDA HÜKÜMET SİSTEMİ Hazırlayan: Prof. Dr. Erol Cansel- Doç. Dr. Faruk Bilir Özet A- TÜSİAD Başkanlık sistemi tartışmalarındaki tavrı nedir? Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve yetkileri nasıl düzenlenmiştir? B- TESEV Başkanlık sistemi tartışmalarındaki tavır nedir? Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve yetkileri nasıl düzenlenmiştir? C- TBB Başkanlık sistemi tartışmalarındaki tavır nedir? Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve yetkileri nasıl düzenlenmiştir? Başbakanın anayasal konumu ve Cumhurbaşkanı ile ilişkileri nasıl düzenlenmiştir? D- SDE Başkanlık sistemi tartışmalarındaki tavrı nedir? Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve yetkileri nasıl düzenlenmiştir? Başbakanın anayasal konumu ve Cumhurbaşkanı ile ilişkileri nasıl düzenlenmiştir? E- BİLİM KURULU Başkanlık sistemi tartışmalarındaki tavır nedir? Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve yetkileri nasıl düzenlenmiştir? Başbakanın anayasal konumu ve Cumhurbaşkanı ile ilişkileri nasıl düzenlenmiştir? F- TUSKON Hükümet Sistemi Cumhurbaşkanının seçilmesi ve yetkileri G- TÖZ ÜNİVERSİTESİ H- ABANT PLATFORMU IX

10 I- TOBB Başkanlık sistemi tartışmalarındaki tavrı nedir? Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve yetkileri nasıl düzenlenmiştir? J- TASLAKLARIN GENEL MUKAYESESİ III- İDARENİN YAPILANDIRILMASI Hazırlayan: Prof. Dr. Hasan Tahsin Fendoğlu Özet A- ÜNİTER YAPININ DEVAMI VEYA YUMUŞATILMASI KONUSUNDA TERCİH Bilim Kurulu TBB MAZLUMDER TÜSİAD TESEV SDE SONUÇ B- DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞININ ANAYASAL KONUMU Bilim Kurulu TÖZ Üniversitesi MAZLUMDER YAP TBB TESEV TÜSİAD SDE C- ÜST KURULLARIN STATÜSÜ Radyo ve Televizyon Üst Kurulu Yükseköğretim Kurulu Devlet Denetleme Kurulu Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurulu D- SOSYAL DEVLET İLKESİNDEN DOĞAN KURUMLAR Bilim Kurulu TÜSİAD X

11 3- SDE TÖZ Üniversitesi IV- ASKER - SİYASET İLİŞKİSİ Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Levent Korkut V- OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USULLERİ Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Ali Bengi Özet A- OLAĞANÜSTÜ HAL Sebepleri İlanı ve şartları Hukuk devleti ilkesiyle ve temel haklarla ilişkilendirilmesi B- SIKIYÖNETİM, SEFERBERLİK VE SAVAŞ HÂLLERİ VI- YARGININ YAPILANDIRILMASI Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Musa Sağlam Özet A- YENİDEN YAPILANDIRILMA NEDENLERİ Demokratik meşruiyet ve çoğulculuk Yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı İnsan onuru odaklı bir yargı Yargıda vesâyet kurumlarının tasfiyesi B. SOMUT ÖNERİLER Anayasa Mahkemesi a- Kompozisyon b- Yetkiler c- Yüce Divan d- Bireysel başvuru e- Teşkilat yapısı Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu a- Kompozisyon b- Yetkiler ve Kararlar XI

12 3- Diğer Yüksek Mahkemeler Sayıştay Yüksek Seçim Kurulu Yerindelik Denetimi Diğer somut öneriler KATILIMCILARDAN CEVAPLARI İSTENEN SORULAR İNDEKS XII

13 KISALTMALAR ABD AİHM AİHS AKDTYK AYİM AYM BYDŞ DDK DİB HSYK HYK KHK KKNMK m. madde MAZLUMDER MGK MSB OHAL RTÜK s SDE SYK TBB TBMM TCK TESEV TOBB TÖZ Amerika Birleşik Devletleri Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Anayasa Mahkemesi Bölgesel ve Yerel Diller Şartı Devlet Denetleme Kurulu Diyanet İşleri Başkanlığı Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Hakimler Yüksek Kurulu Kanun Hükmünde Kararname Kamu Kurumu Niteliğinde Meslek Kuruluşları İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği Milli Güvenlik Kurulu Milli Savunma Bakanlığı Olağanüstü Hal Radyo ve Televizyon Üst Kurulu sayfa Stratejik Düşünce Enstitüsü Savcılar Yüksek Kurulu Türkiye Barolar Birliği Türkiye Büyük Millet Meclisi Türk Ceza Kanunu Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Turgut Özal (Üniversitesi Taslağı) XIII

14 TSK TÜSİAD TUSKON UAİÇS vb. YAP YAŞ YÖK YSK YYÖŞ Türk Silahlı Kuvvetleri Türk Sanayiciler ve İşadamları Derneği Türkiye İşadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu Ulusal Azınlıklara İlişkin Çerçeve Şözleşmesi ve benzeri Yeni Anayasa Platformu Yüksek Askerî Şura Yükseköğretim Kurulu Yüksek Seçim Kurulu Yerel Yönetim Özerklik Şartı XIV

15 Giriş 1982 Anayasasının tümüyle yürürlükten kaldırılması ve yeni bir anayasa yapılması ülkemiz için gecikmiş, hatta kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. 12 Haziran 2011 tarihinde yapılmış olan genel seçimlerden sonra oluşan TBMM nin gündeminde yeni bir anayasanın hazırlanması da yer almaktadır. Yeni anayasanın TBMM tarafından ilgili komisyonlar eliyle hazırlanacağı ve Genel Kurulca kabul edileceği açıktır. Ancak yeni anayasanın olabildiğince yüksek seviyede bir katılımla hazırlanması ve tartışılması, kalıcılığı ve etkisi açısından önemlidir. Yaklaşık on yıldan bu yana, TBMM tarafından yapılacak olan bu çalışmaya ışık tutması amacıyla, anayasanın metnine ya da muhtevasına yönelik olarak çeşitli akademik, siyasi ya da sosyal gruplarca çok sayıda örnek çalışma ve teklif yapılmış bulunmaktadır. Bütün bu çalışmaların gün ışığına çıkarılmasının ve Türk anayasacılık tecrübesi ile birleştirilerek objektif bir çalışmayla ve mukayeseli bir biçimde ortaya konulmasının TBMM nin ve kamuoyunun işini kolaylaştıracağı düşünülmüştür. Bu maksatla, topluma karşı sorumluluğumuzun gereği olarak yeni anayasa hazırlıklarına katkıda bulunmak üzere Turgut Özal Üniversitesi Hukuk Fakültesince Mart 2011 de bir çalışma başlatılmıştır. Bu çalışmada, 1982 Anayasasını yenilemek için bu tarihe kadar Türkiye nin önde gelen sivil toplum kuruluşlarınca ortaya konulmuş ve kamuoyuna yansıtılmış bütün kapsamlı görüş lerin ve anayasa taslakları nın karşılaştırılması, ortak ve farklı yönlerinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Bunların toplamı oniki adettir. Çalışmanın ilk aşamasında ismi geçen katılımcı bilim adamları arasında konular dağıtılmış, kendilerine -kitabımızın sonunda yer verilmiş olan- ana sorular gönderilmiş, öncelikle bunlara cevap aramaları ve ayrıca genel olarak karşılaştırma yapmaları istenmiş, gelen cevaplar birleştirilmiş ve böylece kitabımızın ham biçimi ortaya çıkmıştır. İkinci aşama olarak da Haziran 2011 tarihlerinde tartışmalı toplantılar yapılmıştır. Birinci gün üç ayrı masada basına ve izleyiciye kapalı oturumlarla üç ana konu müzakere edilmiştir. Birinci masada anayasanın felsefesine ait düşünceler, ikinci masada anayasanın başlangıç hükümleri konusundaki teklifler, üçüncü masada ise anayasada yer alması gereken temel haklar ve ödevlere dair görüşler derlenip karşılaştırılmıştır. 1

16 İkinci gün ortak oturumda her üç masanın yöneticileri ve sekreterleri tarafından, bir gün önceki çalışmanın özet sonuçları üç masanın katılımcılarıyla paylaşılmış ve böylece ulaşılan sonuçlar teyit ve tevhit edilmiştir. İkinci gün son oturumda özet sonuçlar program koordinatörü tarafından basın toplantısı ile kamuoyuna duyurulmuş ve basın mensuplarının sorularına cevaplar verilmiştir. Ardından, katılımcılar ayrıntıya yönelik çalışmalarını tamamlamışlar, çalışma raporları bir araya getirilerek yeni anayasa çalışmalarına katkıda bulunmak isteyen herkes için yararlı olabilecek geniş bir malzeme ortaya konulmuştur. Bu kitapta, taslaklarda yer alan bilgi görüş ve tesbitlere ve bunların objektif bir bakış açısıyla incelenmesinden elde edilen mukayeseli sonuçlara yer verilmiştir. Bu tekliflerin isabetli ya da diğerlerine nazaran daha üstün olup olmadığı gibi sübjektif değerlendirmelere ve katılımcıların konuya ilişkin şahsi görüş ve tekliflerine ise değinilmemiştir. Burada önemli olan, yeni anayasa yapımına, siyasi tarihimizde şimdiye kadar görülmemiş ölçüde katılımın olması, eski güdümlü STK ların yerine tarafsız bakış açısı geliştiren NGO ların ağırlıklarını hissettirmeleri ve böylece gerçekten halkın her kesiminin dolaylı olarak bu tartışmalarda seslerini duyurmalarıdır. Bu olay Türk demokrasisi için bir milattır. Yukarıdan âtıfet sunanların yerini, artık, tabandan bedel ödeyerek hak ve hukuk isteyenler almakta, bu suretle, Türkiye muasır medeniyete erişmede seviyesini her geçen gün yükseltmektedir. Bu, hürriyet, adâlet, iç barış, kalkınma ve refah isteyen toplumun bir zaferidir. Prof. Dr. Sacit ADALI Prof. Dr. Ahmet BATTAL 2

17 Mukayeseye Esas Taslaklar ve Kapsamlı Görüşler (1) Türkiye Odalar Ve Borsalar Birliği (TOBB) Taslağı: TOBB tarafından 2000 yılında hazırlanan Anayasa Taslağı 1. (2) Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) Taslağı: TÜSİAD tarafından yayımlanan, 1996 yılında Prof. Dr. Bülent TANÖR tarafından hazırlanıp 2006 yılında Prof. Dr. Zafer ÜSKÜL tarafından güncellenen ve anayasaya ilişkin önemli değerlendirme ve önerilerin yer aldığı Türk Demokrasisinde 130 Yıl isimli rapor. (3) Türkiye Barolar Birliği (TBB) Taslağı: TBB tarafından 2001 yılında hazırlanan ve 2007 yılında güncellenerek kamuoyuyla paylaşılmış olan Anayasa Taslağı 2. (4) Bilim Kurulu Taslağı: Haziran 2007 de Prof. Dr. Ergun ÖZBUDUN un başkanlığında akademisyenlerden oluşan bir Kurul tarafından hazırlanan Anayasa Taslağı 3. (5) Türkiye İşadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu (TUSKON) Taslağı: TUSKON tarafından 2007 de hazırlanan Anayasa Taslağı 4. 1 TOBB Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, Anayasa 2000, Nisan 2000, TOBB, Ankara. (TOBB un talebi üzerine Ergun ÖZBUDUN, Fazıl SAĞLAM, Tekin AKILLIOĞLU ve Yavuz SABUNCU dan oluşan ekibin ortak çalışmasıyla hazırlanmıştır). Bu anayasa Önerisi ile ilgili bilgiler, Hukuk ve Hayat Dergisinin 2008 yılında yayınlanan 6. sayısından alınmıştır. Dergi, bu sayıda 65 ila 344. sayfalar arasında 1982 Anayasası ve Anayasa Değişiklik Önerileri adı altında TOBB, TÜSİAD, TUSKON, TBB ve Bilim Kurulunun önerilerini karşılaştırmalı olarak tablo halinde sunmaktadır. 2 Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, TBB Yayınları no: 131, Ankara, Bu Anayasa Önerisi TBB talebi üzerine Prof. Dr. Rona AYBAY, Prof. Dr. Fazıl SAĞLAM, Prof. Dr. Süheyl BATUM, Prof. Dr. Oktay UYGUN, Doç. Dr. Korkut KANADOĞLU, Yard. Doç. Dr. Ece GÖZTEPE, Yard. Doç. Dr. Faruk BİLİR ve Koordinatör üye Avukat Teoman ERGÜL ün ortak çalışmasıyla hazırlanmıştır. ( ) Yukarıdaki internet adresinden ulaşılan metinde ilk olarak 2007 Anayasa Önerisi yer almaktadır. Bu eserde Ek II de TBB Genel Kurulunun 2-3 Ekim 1982 de anayasa konusunda yaptığı olağanüstü toplantının raporu sunulmuştur (s ). Ayrıca TBB nin 2001 ve 2007 yıllarında açıkladığı Anayasa Önerileri arasındaki farklar TBB tarafından yapılan bir açıklama ile kamuoyuna duyurulmuştur. ( ). 3 ( ) Taslağın hazırlanması talebi Adâlet ve Kalkınma Partisinden gelmiş ve taslak Ergun ÖZBUDUN başkanlığında Yavuz ATAR, Serap YAZICI, Levent KÖKER, Fazıl Hüsnü ERDEM ve Zühtü ARSLAN dan oluşan ekip tarafından kaleme alınmıştır. Bu taslağın metnine, genel gerekçesine ve madde gerekçelerine aşağıdaki adresten ulaşılabilir: ( ). 4 TUSKON tarafından yapılan anayasa önerisinin bağımsız bir metnine ulaşmak mümkün olmamıştır. Ancak bu metni Hukuk ve Hayat Dergisinin 2008 yılında yayınlanan 6. sayısında verilen karşılaştırmalı anayasa tablosundan yola çıkarak ortaya koymak mümkündür. Maddeler halinde yeni bir anayasanın önerisi sunan en son metinlerden biri olması nedeniyle dikkate alınmıştır. Çünkü Derginin sunum yazısında (s. 65) Ayrıca Bilim Kurulu tarafından hazırlanan anayasa taslağının müzakeresi sürecinde TOBB koordinatörlüğünde sivil toplum kuruluşlarının katılımıyla yapılan Çalıştay da da sunulan TUSKON un anayasa önerisine yer 3

18 (6) İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği (MAZLUMDER) Görüşü: MAZLUMDER tarafından Ekim 2010 da Ankara da yapılan Yeni Bir Anayasa ya İnsan Hakları Bağlamında İlkesel Öneriler konulu çalışma. (7) Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV) Görüşü: TESEV tarafından Yeni Anayasanın Temel İlkeleri ile ilgili olarak Aralık 2010-Nisan 2011 de gerçekleştirilen toplantılarda ortaya konan görüşleri içeren Rapor 5. (8) Yeni Anayasa Platformu (YAP) Görüşü: Doç. Dr. Osman Can, Av. Mehmet Uçum, Av. Enver Sezgin ve arkadaşlarından oluşan YAP tarafından Aralık 2010-Mayıs 2011 tarihleri arasında değişik illerde gerçekleştirilen 24 anayasa toplantısı sonucunda hazırlanan Türkiye nin Yeni Anayasası İçin Genel Esaslar Raporu ile ülke genelinde gerçekleştirdikleri halk toplantılarında ifade edilen taleplerin ortaya konulduğu basın açıklaması metni. (9) ABANT PLATFORMU Görüşü: 30 Nisan - 1 Mayıs 2011 tarihleri arasında Türkiye Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı tarafından Abant ta düzenlenen Yeni Dönem Yeni Anayasa başlıklı toplantının sonuç bildirgesi 6. (10) Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) Görüşü: TÜSİAD tarafından Mart 2011 de yapılan ve yeni anayasanın yapım yöntemi, temel ilke, kural ve kurumları, din ve vicdan özgürlüğü, kimlikler ve kuvvetler ayrılığı başlıklarının ele alındığı yuvarlak masa toplantılarında ortaya çıkan görüş 7. (11) SDE Görüşü: SDE tarafından 2011 yılında yayımlanan, İnsan Onuruna Dayanan Yeni anayasa başlıklı çalışma 8. verilmiştir denilmektedir. Bununla ilgili bilgiler Hukuk ve Hayat Dergisinin 2008 yılındaki 6. sayısından alınmıştır. Burada bu önerinin kimler tarafından kalem alındığına dair herhangi bir bilgi yer almamaktadır. 5 Yeni anayasasina Dogru.pdf ( ) Bu metin Mustafa ERDOĞAN ve Serap YAZICI tarafından kaleme alınmıştır. Metnin hazırlanması aşamasındaki tartışmalara bu iki uzmanın yanında Ergun ÖZBUDUN, Hasan CEMAL, Ümit CİZRE, Cengiz GÜLEÇ, Etyen MAHÇUPYAN, Can PAKER, Tosun TERZİOĞLU ve Mehmet Salih YILDIRIM katılmıştır. 6 Geleneksel hale gelen Abant Platformu nun 23. Toplantısı da Yeni Dönem Yeni anayasa başlığını taşımaktaydı ve toplantı anayasa ile ilgili genel nitelikte öneriler içeren bir sonuç bildirgesiyle son bulmuştur. ( option/frontpage/content/3049 ( )). 7 rsc/shared/file/yeni-anayasa-yuvarlak-masa.pdf ( ) Bu çalışmada beş ayrı masa oluşturulmuş, çalışmanın eş koordinatörlüğünü ise Ergun ÖZ- BUDUN ve Turgut TARHANLI üstlenmiştir. 8 ( ) SDE nin Yeni anayasa Raporu da altı farklı çalıştayın verilerini bir araya getirmektedir. Yeni Anayasada Vatandaşlık, Yeni Anayasada Din ve Vicdan Özgürlüğü, Yeni Anayasada İnsan Haklarının Genel Rejimi, Yeni Anayasada Türkiye nin İdari Yapısı ve Yerinden Yönetim İlkesi, Yeni Anayasada Türkiye nin Hükümet Sistemi ve Yeni Anayasada Vesâyet ve Asker-Sivil İlişkileri başlıklarını taşıyan Çalıştaylardaki sonuçlar ortak bir raporda toplanmıştır. Çok sayıda uzmanın katıldığı Çalıştayların verileri Bekir Berat ÖZİPEK, Levent KORKUT, Murat YILMAZ, Vahap ÇOŞKUN, Yusuf ŞEVKİ HAKYEMEZ ve Yusuf TEKİN den oluşan SDE nin Yeni Anayasa Çalışma Grubu tarafından derlenmiştir. 4

19 (12) Turgut Özal (TÖZ) Üniversitesi Taslağı: Turgut Özal (TÖZ) Üniversitesi Hukuk Fakültesi nce Mart Ağustos 2011 tarihleri arasında hazırlanan ve anayasanın özellikle ihtiyaç duyulduğu düşünülen üç kısmının (başlangıç, mevcut anayasanın ilk üç maddesine karşılık gelen düzenlemeler, temel haklar ve özgürlükler) örnek metin olarak kaleme alındığı, diğer konularda ise prensipler bazında sürece katkı sağlayacak görüşlerin bildirildiği Anayasa Taslağı. 5

20 6

21 BİRİNCİ BÖLÜM Anayasanın Felsefesi ve Temel İlkeleri Bu bölümde, eldeki her bir anayasa taslağının ve kapsamlı görüşün felsefesi ve temel ilkeleri ile başlangıç hükümlerine dair çalışmalar derlenip karşılaştırılmıştır. Masa Yöneticisi: Prof. Dr. Yusuf Şevki Hakyemez (Karadeniz Teknik Ünv. Hukuk Fak.) Sekreter: Y. Doç. Dr. Hüseyin Yıldız (Turgut Özal Ünv. Hukuk Fak.) Katılımcılar: Doç. Dr. Kemal Başlar (Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fak.) Y. Doç. Dr. Vahap Coşkun (Dicle Ünv. Hukuk Fak.) Y. Doç. Dr. Murat Tümay (Selçuk Ünv. Hukuk Fak.) Y. Doç. Dr. Ali Rıza Çoban (Anayasa Mahkemesi Raportörü) I- ANAYASA YAPIM USULÜ Hazırlayan: Y. Doç. Dr. Ali Rıza Çoban Özet Bütün taslaklarda, anayasanın ele aldığı konuların maddeler itibariyle sıralanması hususunda 1876 dan 1982 ye kadar, küçük farklılıklarla da olsa, yerleşik hale gelen sistematiğin takip edildiği görülmektedir. Ancak TÖZ Üniversitesi taslağı radikal bir değişiklikle insan onurundan başlanmasını önermekte ve konu sıralamasını değiştirmektedir. TBMM nin anayasa yapımı için mevcut İçtüzükle mi çalışacağı hususunda taslaklarda herhangi bir görüşe yer verilmemiştir. Raporların genellikle kabul ettiği görüş, olağan parlamentonun yeni anayasayı yapabileceği yönündedir. Raporların ortak yanı, anayasa yapım sürecinin katılımcı olması, parlamento dışı parti ve kuruluşlarla sivil toplum örgütlerinin de metnin hazırlanmasına katılımının sağlanmasıdır. Anayasa değişikliğinin referanduma sunulması konusunda, Bilim Kurulu ve TUSKON taslaklarında mevcut anayasadaki sisteme uyulması yeterli görülmüştür. TÜSİAD, SDE, Abant Platformu, YAP ve TESEV in raporlarında yeni anayasanın yürürlüğe girebilmesi için halkoyuna sunularak kabul edilmiş olması gerektiği vurgulanmıştır. 7

22 Bütün taslaklarda anayasa değişiklik teklifi TBMM üye sayısının 1/3 ü olarak öngörülmüştür. Anayasa değişikliği için halk girişimi gibi bir yöntem hiçbir taslakta önerilmemiştir. Anayasa değişikliklerinin denetimi konusunda farklı yöntemlerin ileri sürüldüğü görülmektedir. TBB taslağı esas bakımından denetimi anayasanın değiştirilemez hükümlerine uyumluluk kriterine bağlamıştır. A- ANAYASAYI YAPACAK MECLİS MEVCUT İÇTÜZÜKLE Mİ ÇALIŞACAK? Çeşitli sivil toplum kuruluşları tarafından hazırlanan taslaklarda yeni anayasanın nasıl yapılması gerektiği hususunda herhangi bir görüşe yer verilmemiştir. Bu taslaklar usul sorununa değinmeksizin anayasanın içeriğine ilişkin önerilerini kamuoyuna açıklamışlardır. Yeni anayasanın nasıl yapılacağı daha ziyade yeni yazılan raporlarda yer almaktadır. Raporların genellikle kabul ettiği görüş olağan parlamentonun yeni anayasayı yapabileceği yönündedir. Azınlıkta olmakla birlikte anayasa meclisi ya da kurucu meclis kurulması önerilerinin de bulunduğu görülmektedir. Anayasa Meclisi sadece anayasa taslağını hazırlamakla görevli bir meclis olarak düşünülürken, Kurucu Meclis anayasa taslağını hazırlama ve kabul etme yetkisine sahip sadece bu amaç için kurulmuş bir meclis olarak önerilmektedir. Bu öneriler dikkatle incelendiğinde, ister özel Meclislerce yapılsın isterse olağan Meclis tarafından yapılsın, anayasanın hazırlık sürecinin katılımcı olmasının ortak bir talep olduğu görülmektedir. Bu durumda anayasanın yapımı hususunda Meclis Başkanlığının inisiyatif alması ve öncelikle siyasi parti gruplarının temsilcileri ile yöntem konusunda görüşmeler başlatması gerekli görülmektedir. Kabul edilen metnin yürürlüğe girebilmesi için pek çok raporda önerilen husus halkoylamasıdır. Toplumun anayasaya sahip çıkması ve metni benimsemesi için kendi onayından geçirilmesinde büyük yarar olduğu varsayılmaktadır. B- YENİ ANAYASA İÇİN REFERANDUM ŞARTI ÖNGÖRÜLMÜŞ MÜ? Bilim Kurulu ve TUSKON taslaklarında anayasanın yürürlüğe girişini düzenleyen maddelerde, eğer halkoylamasına gidilecekse onun sonucunda kabul edilmiş sayılıp Resmî Gazetede yayınlandığı tarihte yürürlüğe girmesi gerektiği öngörülmektedir. TBB taslağında, kabul edilerek Resmi Gazetede yayınlanmadan bahsedilmekle birlikte bu kabulün halkoylamasınca mı yoksa TBMM nce mi yapılacağı konusunda herhangi bir açıklık bulunmamaktadır. Fakat, yukarıda da değinildiği gibi, yeni yayınlanan TÜSİAD, SDE, Abant Platformu, YAP, TESEV gibi sivil toplum kuruluşlarının raporlarında yeni anayasanın yürürlüğe girebilmesi için halkoyunca kabul edilmiş olması şarttır. 8

23 C- ANAYASAYI DEĞİŞTİRME USULÜ NASIL ÖNGÖRÜLMÜŞTÜR? Anayasa değişikliklerinin görüşülmesi konusunda mukayeseli hukuka bakıldığında çok farklı yöntemlerin bulunduğu görülmektedir. Bunlar arasında özellikle teklifle görüşme arasında belli bir sürenin geçirilmesi, birden fazla görüşme, görüşmeler arasında belirli süreler, bir parlamento tarafından kabul edildikten sonra teklifin görüşülmesi için seçime gidilerek yeni oluşan parlamentonun tekrar görüşmesi veya normal seçim dönemini bekleyip seçimden sonra oluşan parlamentonun tekrar ele alması gibi usuller yer almaktadır. Hazırlanan taslaklarda yalnızca iki kez görüşme ve bir taslakta da bu görüşmeler arasında yedi gün geçmesi zorunluluğuna yer verildiği görülmektedir. Bu yönüyle bakıldığında anayasa değişikliklerinin hızlı bir şekilde yapılmasına imkan tanınmak istendiği anlaşılmaktadır. Bütün taslaklarda anayasa değişikliği teklif etme yetkisi TBMM üye tam sayısının 1/3 ü oranındaki milletvekillerine tanınmıştır. Başka ülkelerin anayasalarında yer alan, Cumhurbaşkanına, hükümete ya da halka anayasa değişikliği teklif etme yetkisi bu taslakları hazırlayanlarca kabule şayan görülmemiştir. Özellikle TBB taslağında kanunlar için halk girişimine imkan tanınmış, ancak, aynı şey anayasa değişiklikleri için düşünülmemiştir. Bilim Kurulu ve TUSKON taslaklarında iki defa görüşülme usulü, TOBB taslağında da yedi gün arayla iki kez görüşülme usulü öngörülmüş, TBB taslağında ivedilikle görüşülememe şartı getirilmiştir. TOBB taslağında gizli oylama öngörülmüş, diğer taslaklarda oylamanın gizliliğinden söz edilmemiştir. Mukayeseli hukukta da açıkça gizli oylama yöntemini benimseyen fazla anayasa bulunmamaktadır. Ancak anayasa değişikliği gibi önemli bir konuda parti disiplininden ziyade milletvekillerinin bireysel tercihlerini ön plana çıkarmak adına gizli oylamaya yer verilmesinin önemli olduğu söylenebilir. Kabul çoğunluğu kural olarak bütün taslaklarda TBMM üye sayısının 2/3 ü olarak öngörülmüştür. Ancak Bilim Kurulu ve TUSKON taslaklarında TBMM üye sayısının 3/5 inin kabul ettiği anayasa değişikliklerinin halkoyuna sunulması öngörülmektedir. TOBB taslağında ise her iki oylamada 2/3 çoğunluğun elde edilmiş olması şartı öngörülmüştür. D- ANAYASA DEĞİŞİKLİKLERİ İÇİN REFERANDUM ŞARTI ÖNGÖRÜLMÜŞ MÜ? Bilim Kurulu ve TUSKON taslağında, mevcut anayasada olduğu gibi, 3/5, 2/3 aralığında zorunlu, 2/3 ten fazla kabul oyu halinde ihtiyari referandum öngörülmüştür. Fakat bu taslakların mevcut düzenlemeden farkı, referandum kararını Cumhurbaşkanının değil, 2/3 çoğunlukla parlamentonun vermesidir. 9