GAZİANTEP YÖRESİ HALK OYUNLARININ YAPISI VE İŞLEVLERİ

Transkript

1 T. C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK HALK OYUNLARI ANABİLİM DALI GAZİANTEP YÖRESİ HALK OYUNLARININ YAPISI VE İŞLEVLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Neslihan GÜZELOĞULLARI Danışman Yrd. Doç. Dr. M. Öcal ÖZBİLGİN İZMİR-2005 I

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...IV GİRİŞ: OYUN KAVRAMI...1 I. BÖLÜM: TÜRK HALK OYUNLARI ALANINDA TÜR ve BİÇİM DAĞILIMI İÇİNDE HALAYLARIN YERİ Türk Halk Oyunları Alanında Yapılmış Çalışmalar Halk Oyunları Tanımları Tür ve Biçim Kavramı Tanımları Türk Halk Oyunları nda Tür Tanımı Türk Halk Oyunlarında Biçim Tanımı Türk Halk Oyunları Türlerinin Sınıflandırılması Tür ve Biçim Dağılımlarında Halay Oyun Türü Halay Oyun Türünün Türk Halk Oyunları İçindeki Yeri...59 II. BÖLÜM: GAZİANTEP YÖRESİ HALAYLARI Coğrafi Durumun ve İklimin Yöre Oyunlarına Etkisi Sosyo-Ekonomik Yapının Yöre Oyunlarına Etkisi Dini İnançların Yöre Oyunlarına Etkisi Gaziantep Yöresi Halaylarında Dizim ve Tutuş Şekilleri Kadın Halayları Erkek Halayları Gaziantep Yöresi Halaylarının Oynanış Sırasına Göre Oyun Kümeleri ve İsim Tespitleri Kabalar Düzler ve Şirvaniler...84 II

3 Seçmeli ve Türkülü Oyunlar Gaziantep Yöresi Halaylarının Yapısal Analizleri...93 III. BÖLÜM: GAZİANTEP YÖRESİ HALK OYUNLARININ İŞLEVLERİ Eğlenme ve Eğlendirme İşlevi Toplumsal Değerlere ve Törenlere Destek Verme İşlevi Eğitim ve Kültürün Genç Kuşaklara Aktarılması İşlevi Toplumsal ve Kişisel Baskılardan Kurtulma İşlevi Sağlık Alanında Yaşam Kalitesini Yükseltme İşlevi Egzersiz Uygulanan Grubun Durumu Egzersiz Uygulanmayan Grubun Durumu SONUÇ KAYNAKÇA EKLER DİZİN III

4 ÖNSÖZ Oyun kavramının Türkçe içinde tanımlanması ile oyunun içinde yer alan geleneğe özgü unsurların da dikkate alınması gerekmektedir. Giriş bölümünde oyunun incelenmesi ile bu kavramın alt dalları arasındaki farklar ve benzerlikler saptanarak halk oyunlarının bu dallar arasındaki yeri daha iyi anlaşılmıştır. Bu araştırmamızda Türk Halk Oyunları türlerinden olan halaylar içinde Gaziantep yöresi halaylarının yapısal ve işlevsel özelliklerini ortaya koymaya çalıştık. Türk halk oyunlarının kim tarafından, nerede, ne zaman ve nasıl yaratıldıklarının araştırılması ile tür ve biçim konularının içerik ve anlamları daha iyi anlaşılacaktır. Gaziantep yöresi halaylarının daha önceki yıllarda yapılmış araştırmalardan derlenmiş yapısal incelemelerin toplanması ve düzenlenmesi yoluyla yöre halk oyunlarının şekil ve yapı özelliklerini belirlemeye çalıştık. Yöre halk oyunlarının işlevleri ise; kendi sosyal çevresi içinde düzenlenen geleneksel halk oyunları sunumlarının incelenmesi ve farklı bir bağlamda gerçekleştirdiğimiz halk oyunları öğretimi ve tekrarlanması yoluyla elde edilen yeni işlevlerin ortaya komulabilmesi şeklinde gelişmiştir. Yaptığımız bu çalışmasının, araştırma tekniklerinin kullanılması ile alandan elde edilen bilginin bilimsel bir şekilde yazıya geçirilmesi sırasında oluşan eksiklikler göz önüne alınarak; gelecekte Türk halk oyunlarının yapısı ve işlevleri hakkında yapılacak diğer araştırmalara zemin olmasını temenni ederiz. Çalışmamızın, konu seçiminden başlayarak her aşamasında yardımlarını bıkmadan esirgemeyen ve tamamlanmasında katkılarıyla yol gösterici olan Sayın hocam Yrd. Doç. Dr. M. Öcal Özbilgin e sonsuz şükranlarımı sunarım. Ege Üniversitesi Devlet Türk Müziği Konservatuvarı Türk Halk Oyunları Bölümü nde yüksek lisans yaparak ufkumun genişlemesine fırsat veren Sayın Yrd. Doç Dr. Cengiz Aydın a teşekkürlerimi borç bilirim. IV

5 Bilgilerinden yüksek lisans eğitimim boyunca yararlandığım, halk bilimi alanına adım atarak gelişmemi sağlayan Sayın Prof. Dr. Metin Ekici ye ve Prof. Dr. Fikret Türkmen e, ayrıca Türkçe dil bilgisi kuralları ve tez yazım kuralları konusunda bilgilerine başvurduğumuzda katkılarını esirgemeyen Arş Gör. Pınar Fedakar a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ege Üniversitesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Merkezi çalışma salonunda yapılan kısa süreli bir çalışma sonucunda halk oyunlarının sağlık alanında elde edilebilecek işlevlerinin ortaya konulabileceği konusuna destek veren Sayın Prof. Dr. Berrin Durmaz a ve Yrd. Doç. Sibel Eyigör e, ayrıca Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Merkezi çalışanları ile tanışmamı sağlayan doktor Figen Yetişkin e ayrıca böyle bir çalışma ile Gaziantep yöresi halk oyunları işlevlerinin araştırılması fikrini veren ve kaynak kişilerle görüşmemi sağlayan Gaziantep Üniversitesi Türk Musiksi Devlet Konservatuarı Türk Halk Oyunları Bölümü Arş. Gör. M. Serkan Ertural a desteklerinden dolayı minnet dolu teşekkürlerimi sunarım. Neslihan GÜZELOĞULLARI V

6 GİRİŞ: OYUN KAVRAMI İnsanlar, duygu, düşünce ve heyecanlarını anlatmada oyunu araç olarak kullanmışlardır. Bu yaratılardan bazılarının dans şekline dönüşmesiyle estetik bir görünüm haline gelen oyun, kuşaktan kuşağa taşınmasıyla kalıcılığını sağlamıştır. Günümüzde oyun, görsel yaratmalar içinde sanatsal gösteri niteliği taşıyan anlamı ile geleneğin yaratıcılık ve değişme unsurlarına 1 sahip bir öğesidir. Bu gelenek içinde halk oyunları, ait olduğu sosyal çevre ve şartlarda Türk toplumunun kültürel değerlerini yaşatıp, yayan bir değer olmuştur. Oyun, Türkçe bir sözcüktür ve dilimizde çeşitli anlamlarda kullanılmıştır. Bu anlamlar, ait olduğu zamana, sosyal çevre ve şartlara göre oluşmuşlardır. Bu bölümde, oyun sözcüğünün yerini ve önemini daha iyi anlayabilmek için, oyun nedir? sorusundan yola çıkılarak, çeşitli sözlükler, ansiklopediler ve farklı bilimsel alanlarda çalışan araştırmacıların yaklaşımlarını içeren tanımlara yer verilmiştir. Türkçede oyun kavramı hakkında günümüze kadar yapılmış tanımlarından yola çıkılarak halk oyunları yaratmalarının Türk toplumunun oyun oynama geleneği içindeki yeri ve önemi daha iyi anlaşılacaktır. Oyun kavramının Türkçe Sözlüğü ne göre; eğlence, kumar, hile, şaşkınlık uyandırıcı hüner, tiyatro veya sinemada sanatçının rolünü yorumlama biçimi, müzik eşliğinde yapılan hareketlerin bütünü, spor gibi anlamları yanında, atasözü, deyim ve birleşik kelimeler başlığı altında oyunu çıkmak, oyuna gelmek, oyuna getirmek, oyuna kurban gitmek, oyun almak, oyun bağlamak, oyun bozmak, oyuna çıkarmak, oyun etmek, oyun kurmak, oyun oynamak, oyun almak, oyun vermek, oyun yapmak gibi anlamları da bulunmaktadır. 2 Oyun kelimesi ile daima birlikte yer alan oynamak fiilinin Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri arasındaki kullanımları şu şekilde gösterilmiştir: Azerbaycan Türkçe sinde oynamag, Başkurt Türkçesinde uynav, Kazak Türkçesinde oynav, 1 Metin Ekici. Halkbilimi Araştırmalarında Üçüncü Boyut. Millî Folklor Uluslar Arası Halkbilimi Dergisi. Sayı; 60, Ankara: 2003, s Oyun Maddesi. Türkçe Sözlük. Cilt; 2, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, ss

7 Kırgız Türkçesinde oynā, Özbek Türkçe sinde oynämàk tır. Oyunun temsil anlamı, Azerbaycan Türkçesinde tamaşa, Başkurt Türkçesinde uyın, Kazak Türkçesinde oyın, Kırgız Türkçesinde teatr oyunu, Özbek Türkçesinde spektakl ile, oyun un hile anlamı ise; Azerbaycan Türkçesinde oyun, Başkurt Türkçe sinde aldav, Kazak Türkçe sinde kuvlık, aldav, Kırgız Türkçesinde aldō, Özbek Türkçe sinde āldàv, hiylö sözcükleriyle kullanıldıkları aktarılmıştır. 3 Türkçenin en eski sözlüklerinden olan Kaşgarlı Mahmut un Divanü Lûgat-it Türk adlı eserine baktığımızda oyun 4, Ol oyunda kaldı = o, yarışta kaldı. örneğinde yarış anlamında kullanılmıştır. 5 Oyun kavramının yarış anlamı bir ansiklopedik sözlükte de; Genellikle çeşitli ülkelerden gelen sporcuların bir araya toplanmasıyla gerçekleştirilen birçok sportif daldaki yarışmaların tümü. Olimpiyat oyunları. Akdeniz. oyunları. Üniversite oyunları. şeklinde tarif edilmiştir. 6 Sosyoloji alanında oyun kavramı tarif edilirken, spor ve halk oyunları kavramlarına da bakmak gerektiğine dikkat çekilmiştir. Sosyoloji Sözlüğü nün tanımına göre spor ; Yarışma ve rekabet üzerine kurulmuş, savaşçı güçleri olgunlaştıran disiplinli bir kolektif oyun tarzıdır. Spor hemen bütün toplumlarda büyük rol oynar ve her birinde özel şekiller alır. Bir nevi savaşa hazırlık olan silahlı eski sporların yerini zamanımızda koşu, boks, güreş ve top sporları geçmiştir. Boğa güreşinde kanlı şekil görülür. 7 Görülüyor ki, geçmişte yarış anlamını taşıyan oyun terimi, burada yine yarış üzerine kurulu bir tarz olarak kabul edilmiştir. Günümüzde oyunun yarış anlamı, spor alanında motivasyonu arttırıcı bir işlev yüklenmiştir. Divanü Lûgat-it Türk te yarış- anlamına gelen büdhüşmek sözcüğü, eylemin oyun da ve raks ta gerçekleştiğini bildirmektedir. Büdhişdi = oglan büdhüşdi = 3 Ahmet Bican Ercilasun. Oynamak, Oyun Maddeleri. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991, ss Kaşgarlı Mahmut. Oyun Maddesi. Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi IV. Çev. Besim Atalay. Ankara: Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992, 3. Baskı, s Kaşgarlı Mahmut. age. II. Kaldı Maddesi. s Yarış Maddesi. Dictionnaire Larousse Ansiklopedik Sözlük. Cilt; 5, İstanbul: Milliyet Gazetecilik, 1994, s Hilmi Ziya Ülken. Spor Maddesi. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969, s

8 çocuklar oyunda (rakısta) yarıştılar, (büdhüşür-büdhüşmek örneğinde oyun, yarış anlamında kullanılmıştır. 8 Oyunun yarış anlamında kullanıldığını gösteren örnekler, sözlük içinde farklı maddelerin açıklanması sırasında da görülmüştür. Örneğin kınışdı maddesinde ş sesini karşılayan Osmanlıca ش harfinin bazı anlamlara sahip olduğu ve buradan dört kolun meydana geldiği belirtilmiştir: Bu bölümde ش harfi bir takım anlamlara gelir. Bu fiillerin kökleri ikilidir. er tawar kaptı, ol anı tepti, ol meninğ birle topık tepişdi, ol meninğ birle tepişdi sözlerinde olduğu gibi ki o, mal kaptı, o, benimle top kapıştı, o, benimle tepişti demektir Üçüncüsü: Bu ش harfi isimlerde ل ile bir arada bulunabilir; bu suretle anlam oyunda, yarışta, atışta öndül anlamına gelir oynadım atlaşu,..oynadım altınlaşu sözlerinde olduğu gibi ki atı öndül koyarak, ortaya koyarak oyun oynadım, altını öndül koyarak oyun oynadım demektir; bu da bir çeşit yarıştır. Türkçede bazı filler ş sesini yapılarında taşıyarak işteşlik ifade etmektedirler. Bunlara anlamca işteş filler denmektedir. İşteş fiil, eylemin birden fazla kişi tarafından gerçekleştirildiğini; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fillerdir. Örneğin; uçuşmak, gülüşmek, görüşmek gibi. Bazı fiiller ise ş sesini kendi yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Böyle fiillere, yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak gibi örnekler verilmektedir. Buna bağlı olarak fiil çatılarının oluşumunda yer alan bu özellik, Divanü Lûgat-it Türk te yer alan büdüşmek fiilinde de görülmektedir. Büdhüşmek fiilindeki ş sesi, yapısında işteşlik bulunduran fiildir ve dansta yarışmak anlamında kullanılmaktadır. Sözlükte yarış- anlamını, oyna- ve büdhüş- fiilleri dışında farklı kelimelerin de ifade ettiği görülmektedir. Örneğin, meninğ birle ifadesi, cümlenin fiiline yarış- anlamını katmaktadır. 9 Oyun, her hangi bir görsel sunum içinde kişiye özgü estetik görünüm özelliklerinin sergilendiği yaratmalardır. Geçmişte oyun kavramı büdhik sözcüğüyle dans etmek anlamında kullanılmaktaydı. Daha sonra bu sözcük yerini, raks ve oyun 8 Kaşgarlı Mahmut. age. II. Büdhüşdi Maddesi. s Kaşgarlı Mahmut. age. II. Kökleşdi Maddesi. s

9 terimlerine bırakmıştır. 10 Yine anlamca bu sözcüğe yakın Büdik sözcüğü; oynayış, zıplayış ve raks anlamlarına gelmekteydi. 11 Örneğin, Kız büdhidi = cariye oynadı, raksetti cümlesinde oyun, dans anlamında kullanılmaktadır. Sözlük içinde büdhik sözcüğü, kurtga büdhik bilmes yerim tar ter = koca karı oyun bilmez yerim dar der. Örneğinde de görülmektedir. 12 Bu örnek, günümüzde oynamak istemeyen gelin yerim dar der cümlesiyle halâ kullanılmaktadır. Anlamı, bir işi yapmak istemeyen kişinin türlü bahaneler ortaya koyarak o işi yerine getirmemesini ifade etmektedir. Yukarıda verilen bilgilere göre oyun kavramı konusunda sonuç olarak şunları söylemek mümkündür: Divanü Lûgat-it Türk içindeki örneklerde de görüldüğü gibi oyun, rast gele bir hareket değil; öğrenilen, kabiliyete dayalı ve icra alanına sahip bir uygulama olmaktadır. Araştırma konumuz olan halk oyunları ya da halk dansları ise, oyun genel kavramı içinde yer alan bir alt dal olmaktadır. Oyun kavramının yarış, temsil, çocuk oyunları, seyirlik oyunlar, tiyatro, dini uygulamalar içinde gerçekleştirilen ritüeller gibi pek çok anlamları bulunmaktadır. Halk oyunları ise oyun kavramının pek çok alt grubundan sadece birisini oluşturmaktadır. Oyunun harekete ve estetiğe dayalı görsel bir türü olan halk oyunları, birçok araştırmacı tarafından oyun kavramından yola çıkılarak açıklanmaya çalışılmıştır yılları arası müzikolog ve araştırmacı Mahmut Ragıp Gazimihâl in, Türk Folklor Araştırmaları Dergilerinde yayımlanmış makalelerinde, oyun, raks, dans, halk oyunları, yurt oyunları terimlerinin eş anlamda kullanıldığı görülmektedir. Gazimihâl oyun kavramı üzerine yaptığı etimolojik araştırmalardan yola çıkarak, Türk halk oyunları kökenlerini tarif etmeye çalışmıştır. Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi, Türk Dil Kurumunca yapılan taramalar, çeşitli metinler ve farklı sözlükleri kaynak olarak kullanan Gazimihâl, Divanü Lûgat-it Türk te, büdik, büdhik, büyi kavramları ve büdhimek, büdhüşmek ve büdhütmek fiillerine dikkat çekmektedir. 10 Kaşgarlı Mahmut. age. IV. Büdhik Maddesi. s Kaşgarlı Mahmut. age. IV. Büdik Maddesi. s Kaşgarlı Mahmut. age. III. Büdhidi Maddesi. s

10 Ayrıca İbnü-Mühenna nın, XIII. asrın sonunda yazılmış Türkçe bir sözlük olduğunu, bu sözlükte Biyiçi=raksedici, Biyimek=raksetmek sözlerinin bulunduğunu söyledikten sonra, XIV. asrın başlarında yazılmış Abû Hayyan sözlüğünden de yararlanarak, oyunun Büğmek fiiline denk geldiğini ifade etmektedir. Bunun yanında Gazimihâl o yıllarda, Radloff un derlemelerinden de bahsetmiştir. Bu derlemelere göre; Biyü, Biyümek, Biyici ve Biyücü sözlerinin Kazan lehçesindeki kullanımlar olduğu ve oyuncuya Biy, Biyçi denildiğini, Komanca da Biymek, Altay ve Teleutçada Piyelemek, Kazak-Kırgızlarda oyuna Bilem ve Biyişi, oynamaya Bilemek dediklerini ifade etmektedir. Ayrıca Prof. K. K. Yudahin in Kırgız Sözlüğü nde Biy, Biyiçi (=Biylöö, Biylööçü) şekillerinin bulduğunu da söylemektedir. 13 Daha sonraki yıllarda Gazimihâl, Ziya Gökalp in Türk Medeniyeti adlı kitabına atıf yaparak, Türk menkıbelerinin birinci rolünün, Dede Korkut kitabının Oğuznâmesinde görüldüğünü belirtmektedir. Korkut Ata nın sadece kopuz çalmadığını, gerektikçe sazıyla oyuna da geçerek kahramanını hareket ve sazıyla canlandırdığını söylemektedir. Büy teriminin raks anlamından yola çıkarak bu hikayelerdeki boy boyladı, soy soyladı ifadesinin yanlış okunmuş olabileceğini, büy büyledi söz söyledi ibaresinin daha doğru olabileceğini ifade etmektedir. Büyü nün raksla olan ilişkisini, raksın Oğuzlarla gelen Şamanlık özelliğine sahip olmasına bağlamıştır. Gazimihal e göre bu etkinlikleri gösteren kişi şaman olmakta ve bu etkinlikler, şaman törenlerinde gerçekleşmektedir. Dede Korkut hikayelerinde oyun sözü ayrıca kadın raksı anlamına geldiğini de söylemektedir. Bunu da Ere varan kız, kalka kol salube oynaya, men kopuz çalam örneğiyle açıklamıştır li yıllarda oyun sözcüğünün şaman törenleriyle olan ilgisini etimolojik araştırmalarla açıklamaya çalışan Gazimihâl, bu karşılaştırmayı daha sonra bizim de üzerinde duracağımız halk oyunları içindeki türlerden verdiği örneklerle yapmıştır. 13 Mahmut Ragıp Gazimihâl. Halk Oyunları Konusunda Biyu-Bicu. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 1, sayı; 3, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1949, ss Mahmut Ragıp Gazimihâl. Büy Büylemek Söz Söylemek. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 7, sayı; 146, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1961, ss

11 Gazimihâl e göre şaman oyunlarının ülkemizin genellikle Doğu Anadolu Bölgesi nde oynanan Bar Oyunları yla benzerliği şu şekilde açıklanmaktadır: Şaman davullarının sapına, hatta kendisine Altayların kimi kabilelerinde bar denildiği gibi, bizim bar oyunlarında tutmak yardımcı fiiliyle bar tutmak denilmesi el ele bağlanmak ifadesiyle anlamdaş düşüyor.bar, Bağ, Bağı hep birdi, büğü ve büyü ile birdi, anlamdaş değişikliklerdi. Biyü ve Büyi ile anlamdaştılar. Şaman oyunlarındandılar Barların en eskisi ve orijinali şüphesiz ki Davul Bar ıdır. Barlı şaman oyununu düşündürür. Şaman bir yüzü geyik, diğeri at derili ve bar denilen davulunu nasıl kudsî bilir ve yalnız onu çalarak oynarsa, davul barı oynayan da aynı vechile, bir yüzü koyun, öteki yüzü irgeç derisi, kaplı davulu saygı yeri olan başı üstünde tutarak tek başına devreder. 15 Oyun oynamayı büyik geleneği olarak adlandıran Gazimihâl, kaşık oyunları nın kökenini de yine çeşitli kaynaklardan aldığı bilgilerden yola çıkarak açıklamaktadır. Kaşık oyunlarının, Doğu Türkistan ın şaman oyunlarıyla uymasını kullanılan ritim sazlara bağlamıştır. Doğu Türkistan da şaman, davul ve kayarak ile birlikte kaşık da kullanılmaktaydı. Mahmut Ragıp Gazimihâl, oyun teriminin büyü kavramıyla olan anlamdaşlığından yola çıkarak Türk Halk Oyunları nın kökenini şaman törenleriyle bağdaştırmaktadır. Orta Asya dan göç yoluyla gelen kültür içinde oyun olarak adlandırılan şaman törenleri zamanla yayılarak ve gelişerek toplumun geleneksel uygulamaları haline gelmiş olduğu kabul edilmektedir. Halk oyunları terimleriyle adlandırılan bu uygulamalar, tarihi derinliği, yayılma ve göç unsurlarına bağlı olarak incelenmiştir. Gazimihâl bu araştırmayı yaparken, Oğuz boyları Horasan dan geçerek Anadoluya göçmüşlerdi, şu halde Anadolunun bin yıl önceki ezgi ve ağız mevcutlarının tam eşitleri o çağda Orta Asya da aynen vardı 16 sözleriyle Oğuz boylarının Anadolu ya göç sebeplerinden de bahsederek bir nevi Türk toplumunun kültürel 15 Mahmut Ragıp Gazimihâl. Bar Denilen Oyunlarımızın Adına Dair. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 6, sayı; 125, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1959, ss Mahmut Ragıp Gazimihâl. Halk İnanışlarında Davul. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 2, sayı; 39, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1952, ss

12 değerlerinin oluşmasında rol oynayan Orta Asya kültürünün, var olan Anadolu kültürü ile sentezlenmesiyle oluşan halini açıklamaya çalışmaktadır. Bir başka araştırmacı olan Metin And, Türkçe de oyun ve oynamak kavramına, çocukların oyunu, tiyatro metni, dans, dramatik gösterim, kağıt, zar gibi baht oyunları, sporla ilgili eylemlerin dahil olması gerektiği görüşündedir. Oyunun tiyatro metni anlamında kullanılmasının yaygınlaşması Tanzimat döneminde Batı Tiyatrosu nun Türkiye ye girmesi ve Namık Kemal gibi yazarların oyun kavramını yazılı tiyatro metni anlamında kullanmasıyla gerçekleşmektedir. Bu dönemde oyun oynamak, tiyatro veya sinemada sanatçının rolünü yorumlama biçimi anlamında kullanılmaktaydı. And, ayrıca Farsça bâz ekiyle yapılan oyunbaz terimini güzel oyunlar oynayan, düzenci, hilekar anlamlarına geldiğini, fiil olarak, kurcalamak, tehlikeye koymak, değişiklik göstermek anlamlarını yüklendiğini ifade etmektedir. Oynaşmak fiili ise, hem birbiriyle oynamak, hem de sevişmek anlamlarına geldiğini söylemektedir. 17 Oyunun, zar ile oyun oynamak, fal açmak anlamları Uygur dönemine ait olan Irık Bitig adlı bir fal kitabından öğrenilmektedir. And, oyunun genel anlamını bu şekilde açıkladıktan sonra, oyun ile büyü terimlerinin eş anlamlı olma ilişkisini, M. Ragıp Gazimihâl ile benzer bakış açısı içinde tarif etmektedir. Bunu tarif ederken yine Kaşgarlı Mahmut un Divanü Lûgat-it Türk adlı eseri başta olmak üzere çeşitli sözlük ve kaynaklardan yararlanmıştır. Ayrıca bu ilişkiyi, Buryat dilinden, Uygur metinlerinden ve Göktürk yazıtlarından verilen örneklerle incelemektedir. Oyun un büyü ile olan ilişkisini anlayabilmek için büyü sözcüğüyle birlikte kullanılan şaman törenleri ve bu törenleri gerçekleştiren Şaman ın anlamlarına bakmak gerekmektedir. Şaman kelimesi Mançuca bir sözcük olup, zıplayan, dans eden anlamına gelmektedir. Türkçe de şaman a, kam da denilmektedir. Şaman ve bakşı 17 Metin And. age. s

13 terimleri kullanımları yaygınlık kazanmış yabancı kelimeler olmaktadır. 18 Örneğin, Orta Asya şamanının türlü adları arasında, Yakutlar, şaman için Türkçe bir sözcük olan oyun u kullanmaktadır. Moğolca da kadın şamana udahan, orta şamana orta-oyun, yüce şamana ulahan-oyun denilmektedir. Oyun sözcüğü yalnız şaman için kullanılmayıp, Türkistan da şamanın gerçekleştirdiği töreninin tümüne de denilmekteydi. 19 Orta Asya Türkleri arasında baksı, değişik sosyal görevler üstlenmektedir. Örneğin Türkmenler arasında baksı, her hangi büyüsel gücü ve görevi olmayan halk şarkıcısı dır. Uzbekçede baksı, şaman, doktor ve bilgin anlamlarına gelmekte ve kopuz kullanmaktadır. Afkan Türkmenistan da baksılar büyücülükle uğraşmaktadır. Kazak-Kırgızlar da baksının şarkıcı, şair, falcı, hoca, doktor gibi değişik anlamları var olmaktadır. Özet olarak baksı, şaman veya kam, din ve halk geleneklerinin de koruyucusu olarak görülmektedir. 20 And a göre oyunun dans anlamı şamanın bu törenlerde yaptığı hareketlerden çıkmaktadır. Şamana Buryat dilinde böge ya da bö denmektedir. Uygurca metinlerde Bügü sözcüğü, hikmet, hakim, doğaüstü güç anlamlarına gelirken biliglig, sözcüğü, hikmetli, bilgili anlamlarına gelmektedir. Bügü ayrıca Uygur hükümdarlarına verilen bir unvan olmaktadır. III. Uygur hükümdarı ( ) bügü kan diye anılmaktaydı. Aynı hükümdar bir de tengri ilig, bilge kağan ve tengriken unvanlarıyla da anılmaktaydı. Buradan çıkan sonuca göre bügü ile tengri sözcükleri ile bilge ve tengriken sözcükleri birbirine eşit olmaktadır. 21 And, bu eşitliğe daha sonra kut terimini de katarak büyü sözcüğünden, doğa üstü güç yaratmak ve raks anlamlarını etimolojik bir çalışmayla elde etmektedir. Bu çalışmada bügü sözcüğünün ilk hecesindeki ünlü harf, ö ya da ü olmaktadır. Eski Türk alfabelerinde ö/ü için tek işaret var olmaktadır. Mani alfabesiyle yazılmış 18 Abdülkadir İnan. Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995, 4. Baskı. ss Metin And. Oyun ve Bügü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, (Genişletilmiş Baskı), s Yıldıray Erdener. Baksı. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 18, sayı; 349, İstanbul: 1978, ss Metin And. age. s

14 metinlerde k/g, g harfiyle ifade edilmektedir. XIV. Yüzyılda yazılmış Codex Cumanicus daki Latin alfabesi içinde ö/ü ayrımı yapılmaktadır. Buradan yola çıkılarak sözcüğün eski zamanlarda bügü veya bögü olarak okunduğu kanâatine varılmıştır. Buna göre sözcüğün etimolojik araştırması için iki olasılık bulunmaktadır. Birincisi, büg/bük- diye bir fiilden ü ile zarf yapılarak kullanılan isim olabilmektedir. Bugün, tavla dilinde gele atmak bu özelliğe örnek olarak verilebilir. İkinci özellik ise kökün isim olma özelliğidir. Böylece bilinmeyen anlamlarıyla bük- diye bir fiil kökü ile büg+ /bük+ diye bir isim kökü bulunmaktadır. And, bügü sözcüğünün sihir ve büyü sözcükleriyle olan anlam ilişkisini isim ve fiil kökleriyle birleştirmeye çalışarak anlatmaya çalışmaktadır. Şamanların yaptıkları törenler içinde dans ın yer aldığı, Uygur metinlerinde geçen büdi- [ = raksetmek, el ve ayak ile tartımlı hareketler yapmak] fiilinden anlaşılmaktadır. Örnek olarak tengriler irin oyunın ırlayu büdiyü (= îlâhlar, ilâhîler okuyup, raksedip [ Buddha yı övdüler] ) verilmektedir. 22 Uygurlar ilk Türk devletlerinden olup, bir dönem Budizm dininin etkisi altında kalmışlardır. İşte bu dönemde yazılmış metinlerden Tanrılar için dua edilirken dans edildiği de söylenmektedir. And a göre Türkçede oyun birçok anlam içermesi Huizinga nın Homo Ludens kuramı ile açıklanabilmektedir. Bu kurama göre oyun kültürden öncedir, çeşitli kültürlerden çıkma ya da bir rastlantı sonucu değil, tersine çeşitli kültür biçimlerinin doğuşunda başlıca etkendir. 23 Hollandalı tarihçi J. Huizinga nın Homo Ludens 24 adlı eserinde ortaya koyduğu temel ilkelere göre, oyun kavramının kökeninde yarışma ve benzetme işlevleri bulunmaktadır. Bu işlevler And a göre benzetme ve gösteri niteliği taşıyan seyirlik oyun ların oluşmasına sebep olmaktadır. Buradaki benzetme terimi ayrıca ritüel 22 Metin And. age. ss Metin And. age. s Johan Huizinga. Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995, 1. Baskı. 9

15 sözcüğüyle de açıklanmıştır. Ritüel, evrene değgin bir olguyu benzetmece şeklinde tanımlanarak oyunun kökeninde dil, mitos ve ritüel bulunmaktadır. And tarihi derinlik içinde oyunların eskiliği ve yaygınlığı, yayılma yollarını 25 ve söz-eylem-işlev 26 özelliklerini ve oyun-kültür ilişkisini incelenmiştir. Bu çalışmalar ile Türk halk bilgisi yaratmaları içinde ortak özelliklerin farklı sosyal çevreler içinde nasıl çeşitlendikleri görülmektedir. Pertev Naili Boratav ın Türkçe de oyun kavramı hakkındaki araştırmaları ise halk bilimi içinde geleneklerin oluşum ve dönüşümlerini konu edinen konular doğrultusunda olmuştur. Boratav a göre Türk dilinde oyun, geniş anlamlı bir deyimdir. Hile, düzen anlamları yanında; deyim, tiyatro, kukla, karagöz, orta oyunu gibi seyirlik gösteriler anlamlarında da kullanılmaktadır. Boratav, oyunun dans anlamı olduğunu da belirtmiştir. Cirit, güreş, horoz dövüşü, saklambaç, bilye, topaç, aşık gibi tarzları, çocukların ve daha az ölçüde büyüklerin günlük geçim didinmelerinden ayırabildikleri boş zamanlarında- herhangi bir üretim çabasını, ya da başka çeşitten hizmeti zorunlu kılmadan, sadece eğlenme yoluyla dinlenmelerini sağlayan eylemler olarak nitelendirilmektedir. Pertev Naili Boratav halk bilimi içinde oyun kavramı içindeki anlamları halk bilimi içinde değerlendirerek tanımlamıştır. Halkbilimi içinde oyun, kökenleri katılaşmış, oluşumları ve dönüşümleri sona ermiş, yerli geleneklerle bağları kopmuş olanlardan oluşmayacaktır. 27 Ahmet Kutsi Tecer oyunu, kainatı kaplayan hareketin neticesinde oluşan hareket olarak tanımlamaktadır. Tecer edindiği bilgilerden XVI. Yüzyılın sonrasında Mevlevi dervişlerinin, At Meydanı nda yapılan Şehzade Mehmet in büyük sünnet düğününde yalnız Corporation olarak hükümdarı tebrik merasimine katılmakla kalmayıp birçok Esnaf zümresiyle birlikte yürüyüş ve gösteri halinde rakıslar icra ettiklerini ifade 25 Metin And. age. ss Metin And. age. ss Pertev Naili Boratav. 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999, 5. Baskı, ss

16 etmiştir. Mevlevi Semasının zamanımıza kadar gelen Âyin şekli; XVI. yüzyıldan sonraki bir tekamül mahsulü olarak tanımlamaktadır. 830/1427 tarihinde Bursa da yazılmış olan bir sema risalesini oyun tarihi açısından önemli kabul ederek incelemiştir. Bu risale, Ankara Maarif Kitaplığı yazmaları arasında 830/1427 tarihinde Bursa da yazılmış olan Garipname nüshasının sonunda yedi yapraklı bir sema risalesi olmaktadır. Kitabın müstensihi kendini Mü min Bin İbrahim El- Ankaravî diye tanıtmaktadır. 28 Metin And, bu risalenin bir başka yazmasını Ahmet Kutsi Tecer den daha önce, Agâh Sırrı Levent tarafından Fatih Kitaplığı nda 5335 no.da bulunan açıklamalarla 1955 yılında yayımladığını söylemektedir. Bu risalede oyunun oluşumu, Ol Kâf la Nun dendanesinden bir nağamat-i ilâhî koptı. Ol on iki perdeden dört Oyun doğdı. Şöylekim ol dört oyunun biri Çarh dır, biri Rakıs dır, biri Muallak, biri Pertav dır 29 cümlelerinde anlatılmaktadır. Bu hareket grubu sırayla dört mevsim ve insan hayatının dört aşaması ile bağdaştırılarak, oyun-ritim ilişkisi ve oyunların oynanış sırası anlatılamaya çalışılmıştır. Oyunların dini ayinler içindeki yeri ve müziğe bağlı olarak ilahi bir kaynaktan çıktığı görüşünü, o devirde İslam da Tasavvuf anlayışının yaygın olmasıyla açıklanabilmektedir. Örneğin Vahdet-i Vücut Görüşü ne göre İslamiyet te diğer dinlerde olduğu gibi özellikle başlangıç döneminde, çeşitli yorumların ortaya çıkmış, bu yorumlara bağlı olarak değişik mezhep ve tarikatların oluşmuş, halife seçimlerine doğal olarak siyasetin karışarak muhtelif fikir ayrılıklarının oluşmasına sebep olmuştur. Tarikatlar kendi fikirlerini daha çok yaymak, daha çok taraftar toplamak ve düşüncelerini en güzel şekilde ifade etmek için hem tarikatların adap ve erkanını hem de kendi yollarının cazibesini gösteren şiirler söylemişlerdir. Her birisi yaşadığı devrin sosyal özelliklerini aksettiren bu şiirler ilahi bir neşe içinde gerçekten zengin ve lirik bir edebiyat ortaya çıkarmıştır. Vahdet-i Vücut görüşünde; Vücut ve Varlık sözcükleri ile Vahdet ve Dirlik sözcükleri eş anlamda olmaktadır. Buna göre Vahdet-i 28 Ahmet Kutsi Tecer. Oyun Rakıs Hakkında Mühim Bir Eser I. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 5, sayı; 106, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1958, ss Ahmet Kutsi Tecer. Oyun Rakıs Hakkında Mühim Bir Eser II. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 5, sayı; 107, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1958, ss

17 Vücut, varlığın tek oluşu, varlığın bir oluşu demektir. Kainatta ya da evrende tek bir varlık vardır. O da Allah tır. Bizim varlık diye gördüğümüz her şey tecelli olmaktadır. 30 Cahit Öztelli, oyun ve millî oyun kavramlarını aynı anlamda kullanarak, Rıza Tevfik Bölükbaşı nın «Raks» adlı yazısını halk oyunları hakkında yazılmış ilk örnek olarak göstermektedir. Memalik-i Osmaniyede Raks ve Muhtelif Tarzları başlıklı bu yazının millî oyunlar hakkında o gün için çok önem kazanmış bilgiler verdiğini ifade etmiştir ki daha sonraki yıllarda da bu yazı halk oyunları hakkındaki ilk bilimsel yazı olarak kabul edilmiştir lü yıllarda oyun sözcüğü, sahip olduğu anlamlarla raks terimini de kapsamaktadır Raks, Büyük Osmanlı Lûgatı nda oynamak ve dans etmek anlamında, rakkas, rakkase ; dans eden, oynayan anlamlarında, raksân, rakseden anlamında kullanılmaktadır. Rakka ise büyücü sözcüğüyle tanımlanmaktadır. 32 Bir başka Osmanlıca-Türkçe sözlükte rakkase ; raksı, dansı, oyunu meslek edinmiş kadın olmaktadır. 33 Raks sözcüğü daha sonra, halk oyunları alanında zeybek ve hora türlerinin tasviri üzerine kullanılmaktadır. Raks, halk oyunları üzerine Rıza Tevfik Bölükbaşı tarafından yazılan ilk yazının başlığını taşımaktadır. Bir başka araştırmacı Türker Eroğlu oyunu; İnsanda iç güdüsel (insiyakî) olarak mevcut bulunan, temeli din ve büyü ile ilgili bazı töre ve törenlere dayanan; toplumların kültür yapılarına göre şekillenen ve toplumdan topluma farklılıklar gösteren; yer ve zaman bakımından günlük hayattan farklı; isteğe bağlı, gönüllü, hür hareketler. 34 olarak tanımlamaktadır. Eroğlu na göre halk oyunları ise, Ait olduğu 30 Fikret Türkmen. Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Ana Bilim Dalı Tasavvuf Edebiyatı Dersi Yüksek Lisans Ders Notları, Cahit Öztelli. İlk Millî Oyun Araştırıcımız. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt; 5, sayı; 118, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1959, ss Ali Alp Rıza; Sabahat Alp. Rakka, Rakkas-Rakkase, Raks, Raksân Maddeleri. Büyük Osmanlı Lûgatı. Cilt; 2, İstanbul: Türk Ar. 1958, ss Ferit Develioğlu. Rakkas, Rakkase Maddeleri. Osmanlıca-Türkçe Okul ve Yazışma Sözlüğü. Ankara: Doğuş Matbaacılık, 1964, s Türker Eroğlu. Halk Oyunları ve Halayların İncelenmesi. Ankara: Kılıçaslan Matbaacılık, 1995, 1. Baskı, ss

18 toplumun kültür değerlerini yansıtan; bir olayı, bir sevinci, bir üzüntüyü ifade eden; orijini din ve büyü ile ilgili (majik ve kültik) olan; müzikli (bir müzik aleti eşliğinde veya bir müzik aleti olmaksızın el, ayak gibi organlar veya bıçak, kılıç-kalkan v.b. araçlarla tempo tutarak; veyahut de şarkı-türkü söylemek suretiyle yaptıkları müzikten tempo olarak) olarak, tek kişi veya gruplar halinde icra edilen; ölçülü, düzenli hareketlerdir. 35 Oyunlar, yer verdiğimiz araştırmacılar tarafından sınıflandırılmaktadırlar. Bu sınıflandırmalara bakılarak, oyun kavramı içinde yer alan alt grupların birbirlerinden hangi niteliklerle ayrıldığı görülmektedir. Ülkemizdeki çeşitli araştırmacılar, oyun genel kavramını kendi bilimsel yaklaşımlarına göre sınıflandırmışlardır. Pertev Naili Boratav a göre oyunların içeriği ve özünü aşağıdaki dört kategoriye göre incelemek gerekmekte olup, oyunları bölgeler ve uluslar arası karşılaştırma amacı ile incelemek isteyen bilim adamının ilk ele alacağı olgular aşağıdaki gibi olmalıdır: 1) büyü, töre, kader olguları ile şartlanan davranışlar, taklitler; sanat yaratmaları; 2) vücut gücüne ve becerisine bağlanan davranışlar; 3) zihin gücüne ve becerisine dayanan davranışlar; 4) katışımlı oyunlar; bir oyundaki davranışlardan birinin veya ötekinin üstünlüğü kestirilmezse, iki davranış aynı önemde olursa oyun bu kümeye girer. Oyunların kümelenmesinde ikinci derecede bölünmelerini şartlandıran etkenler de Boratav a göre şunlardır: a) Anlatım biçimleri: Oyunlara koşulan, tekerlememsi veya uyaklı sözler veya; önceden belirlenmiş hareketler (jimnastik veya ritmik niteliğinde); ezgiler; 35 Türker Eroğlu. age. s

19 dramatik sahneler; geometrik çizgiler veya biçimler; beceri isteyen jestler, davranışlar, güç gösterileri; törelik anlatımlı hareketler, sözler. b) Oyunu amaçları ve işlevleri: Bunlar, oyunu aşan amaçlar ve işlevler de olabilir: «geçiş-giriş (initiation) sınamaları veya eğitim gibi. Doğrudan doğruya «oyun» un birer kesimi de olabilir: sayışmalarla oyundaki rollerin bölüşümünde belli bir görevi alacak kişinin seçilmesi, ya da belli rolleri almayacakların çıkarılması; bilinmeyeni, gizli olanı keşfetme (fal, niyet niteliğindeki oyunlarda); sözde büyülük güçlere başvurma; sanat zevkinin tadılması; yergi; yarışma; başarıları üstün olanın seçilmesi gibi. c) Oyunun yararlandığı maddeler, oyunun yeri, zamanı: Oyun araçları; oyuncaklar; oyunun dayanağı olan tabiat öğeleri: toprak, su, kar, buz, hava; oyunun yeri: açık hava, kapalı yer; oyunun zamanı: mevsimi, yılı, ayı, hafta içinde belli günleri, günün belirli vakitleri. d) Oyunun kişileri: Oyuncuların yaşı, cinsiyeti, sayısı; oyunda yer alışları ve sayılarının bölüşülmesi; tek başına oynanan oyunlar, toplu oyunlar, karşılıklı kümelerle oynananlar. Boratav, yukarıdaki ilkelere dayanarak kümeleme sistemini bir tablo haline getirmiştir. Kümeleme beş bölüme ayrılmıştır. Alt bölümler, büyük harflerle gösterilmiştir. I. Sadece çocuklara özgü oyunlar. (A-C) A. Büyüklerin küçükler için çıkardığı oyunlar. B. Çocukların söz oyunları. C. Takım halinde, danslı, türkülü oyunlar, ve basit taklit oyunları. II. Talih, kumar, fal, niyet oyunları; büyülük ve törelik oyunlar. (D-G) 14

20 D. Talih oyunları. E. Kumar oyunları. F. Niyet ve Fal oyunları. G. Törelik ve Büyülük oyunlar. III. Beceri ve Güç oyunları. (H-L) H. Asıl beceri oyunları. İ. Utmalı beceri oyunları. J. Cimnastikli ve ritmik oyunlar. K. Asıl güç oyunları. L. Güç ve beceri karmaşıklı oyunlar. IV. Zekâ oyunları. (M-R) M. Aldatmaca, yutturmaca oyunları. N. Bellek gücü, düşünme çevikliği, sezinleme oyunları. O. Saklamaca ve saklambaç oyunları. P. Çizgili oyunlar. Q. Taşlı oyunlar. R. Başkaca zekâ oyunları. Bu bölüme giren oyuncaklar. V. Katışımlı oyunlar. (S-T) S. Katışımlı oyunlar. 15

21 T. Oyuncaklar. 36 Metin And, oyun un genel kavramı içinde yer alan farklı dalları, oyunların yapısal tanımlarına, ve boyutlarına göre sınıflandırmak gerektiğini söylemektedir. 1. Oyunu amacı ya da gerekçesi. 2. Oyundaki eylem ve davranışlar. 3. Eylem ve davranışların kuralları. 4. Oyuna katılanların sayısı (en az, en çok belirtilerek). 5. Oyuna katılanların görev ve işlevleri. 6. Oyunun sonuçları, cezalar ve değerlendirmeler. 7. Oyuncuların birbiriyle ya da oyun gereç ve araçlarıyla eylem ilişkileri. 8. Oyunda eylem için gerekli yetenek ve beceriler. 9. Oyun yeri. İnsan eliyle yapılan oyun yeri ya da doğal çevre. 10. Oyunda doğal ya da insan yapısı araç ve gereçler. 37 And, bu boyutları tanımladıktan sonra Anadolu Dansları, Anadolu Dramatik Oyunları, Çocukların-Gençlerin-Yetişkinlerin Oyunları başlıkları altında incelemiştir. 1- Anadolu Dansları 2- Anadolu Dramatik Oyunları 36 Pertev Naili Boratav. age. ss Metin And. Türk Folklorunda Oyun Kavramı ve Oyunun Önemi. I. Uluslar Arası Türk Folklor Semineri Bildirileri. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1973, ss

22 a. Ölüp-Dirilme b. Kız Kaçırma c. Ölüp- Dirilme+Kız Kaçırma d. Günlük Yaşamdan Sahneler e. Esnaflık Benzekleri f. Tarımsal Oyunlar g. Çoban Oyunları h. Hayvan Benzetmeceleri i. Efsane ve Masallardan Oyunlar j. Şakalar ve Dilsiz Oyunlar k. Kukla 3- Çocukların-Gençlerin-Yetişkinlerin Oyunları a. Aşık Oyunları b. Yüzük Oyunları c. Top Oyunları d. Değnek Oyunları e. Taş ve Gülle Oyunları f. Koşma-Kovalama-Kurtarma-Zor Kullanma Oyunları g. Atlama-Sıçrama-Sekme Oyunları h. Saklama-Saklanma-Oranlama Oyunları 17

23 i. Dilsiz-Şaşırtma-Şaka Oyunları j. Dramatik Nitelikte-Büyülük-Törensel Oyunlar k. Çeşitli Oyunlar Metin And, oyun kavramı içinde halk oyunları nı, Anadolu Danslar ı, başlığı altında inceleyerek, Türkiye deki yedi bölgeye göre tasnif edilmiş halk oyunlarının isimlerini alfabetik sıralamayla göstermektedir. Sait Evliyalıoğlu ve Şerif Baykurt, oyun u, halk dansları, seyirlik oyunlar ve çocuk oyunları başlıkları ile üç ayrı bölümde incelemektedir: Seyirlik Oyunlar a- Seyirlik Köylü Oyunları b- Orta Oyunu c- Karagöz d- Kukla e- Meddahlık 2- Çocuk Oyunları 3- Halk Dansları Şükrü Elçin daha önce seyirlik oyunlar adı altında incelenmiş dalları, halk tiyatrosu adı altında ele almaktadır. Halk Tiyatrosu a- Köy Orta Oyunları (Köy Tiyatrosu) 38 Sait Evliyaoğlu; Şerif Baykurt. Türk Halk Bilimi. Ankara: Ofset Reprodüksiyon Matbaacılık, 1988, 2. Baskı, ss

24 b- Meddâh c- Karagöz (Zıll-i hayâl, hayâl-i zıll) d- Orta Oyunu e- Kukla 39 Günümüzde ise halk kültürü ile ilgili ürünleri araştıran Anonim Halk Edebiyatı ve Türk Halkbilimi disiplini içinde yaygınlaşarak kullanılan tasnifler şu şekilde olmaktadır. a. Halk Edebiyatı ve Tiyatrosu b. Halk Müziği ve Oyunları c. Gelenek, Görenek ve İnançlar d. Maddi Kültür veya El Sanatları e. Halk Bilgisi 40 Türk Halk Edebiyatı adlı kaynağa göre Köy Tiyatrosu (Köy Seyirlik Oyunları), Orta Oyunu, Karagöz (Gölge Oyunu) oyun çeşitleri metin den ziyade sanat gösterisi ni öne çıkaran gelenekler olması sebebiyle halk tiyatrosu veya seyirlik halk oyunları ana başlıkları altında incelenmesi gereken gelenekler olmaktadır. Bunun dışında kalan müzik, dans, hokkabazlık, maskaralık, inanışlar, töreler gibi unsurlar, halk biliminin konuları arasında yer almaktadır. Boratav a göre de bu oyunların, önceden hazırlanmış, yazılmış, ezberlenmiş, metinleri olmamaktır. Halk edebiyatı, seyirlik halk oyunlarının bütünü içindeki söz sanatıyla ilgilenmektedir Şükrü Elçin. Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, ss Mehmet Aça; A. Müge Ercan. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı Anonim Halk Edebiyatı. IV. Bölüm. Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2004, s Mehmet Aça, A. Müge Ercan. age. ss

25 UNESCO nun 32. Genel Konferansının 17 Ekim 2003 tarihli oturumunda kabul edilen Somut Olmayan Kültürel Mirasın (SOKÜM) Korunması Sözleşmesi ise, halkbiliminin incelediği ürünleri şu alt başlıklar halinde toplamaktadır: a. Sözlü Anlatımlar b. Gösteri Sanatları c. Toplumsal Uygulamalar, Ritüeller ve Festivaller d. Doğa ve Evrenle İlgili Bilgiler e. El Sanatları Geleneği Çalışmamızın Giriş kısmında; Türkçede oyun kavramının tanımlanması ile halk oyunlarının bu kavram içindeki yeri değerlendirilmiştir. Günümüze kadar yapılan tanımlar ve sınıflandırmalar incelendiğinde oyun kavramının alt dalları ve bu dallardan biri olan halk oyunları kökenlerinin din ve büyüyle ilgili ortak özelliklere sahip olduğu görülmektedir. Bu özelliğiyle halk oyunları yaratmaları, Türk oyun oynama geleneğinin bir parçası olarak günümüzde işlevini sürdüren bir halk bilgisi ürünü olmaktadır. Birinci bölümde, Türk Halk Oyunları alanında 1900 lü yıllardan bu yana yapılmış çalışmalarından yola çıkılarak çeşitli araştırmacıların halk oyunlarına bakışları değerlendirilecektir. Daha sonra, tür ve biçim kavramlarının tanımlarından yola çıkılarak Türk halk oyunlarının tür ve biçim anlamları tartışılacaktır. Ayrıca Türk halk oyunları türlerinin çeşitli araştırmacılar tarafından yapılmış sınıflandırmaları incelenerek, bu sınıflandırmalar sonucunda halay oyun türünün diğer türler içindeki özellikleri tanımlanmaya çalışılacaktır. İkinci bölümde, halk bilimi araştırmalarından metin merkezli yaklaşımlar içinde yer alan Yapısalcı Yöntem kullanılacaktır. Bu bölümde yapılan araştırma, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi halaylarının farklı olması ve halay oyun türünün kendi içinde birçok özelliğe sahip olması sebebiyle Gaziantep yöresi halaylarıyla sınırlandırılacaktır. Gaziantep yöresi halk oyunlarının sınırlılığına sebep olan etkenler 20

26 ise, geçmişte yapılan derlemeler ve kaynak kişilerle yaptığımız görüşmeler sonucunda ortak özelliklere sahip yanlarının yaşatıldığı Gaziantep merkez, Kilis Musabeyli ilçesi, Oğuzeli, Araban, Yavuzeli, Karkamış ilçeleri oluşturmaktadır. Ayrıca, yöre halk oyunlarının yapısının oluşumuna etki eden etkenlerden; coğrafi durum ve iklim, sosyoekonomik durum, dini inançlar gibi sebepler göz önüne alınarak bu alan içinde icra edilen halay oyun türünün özellikleri tanımlanmaya çalışılacaktır. Tezimizin üçüncü bölümünde ise Antropolojik Yöntem olarak da bilinen İşlevsel Yöntem den yola çıkılarak Gaziantep yöresi halk oyunlarının işlevleri; Eğlenme ve Eğlendirme İşlevi, Toplumsal Değerlere ve Törenlere Destek Verme İşlevi, Eğitim ve Kültürün Genç Kuşaklara Aktarılma İşlevi, Toplumsal ve Kişisel Baskılardan Kurtulma İşlevi başlıkları altında incelenecek ve bu işlevlere, Sağlık Alanında Yaşam Kalitesini Yükseltme İşlevi de eklenerek yeni bağlamda bir çalışma yapılarak Gaziantep yöresi halk oyunlarının günümüzdeki yeni işlevleri belirlenmeye çalışılacaktır. İşlevsel yöntem ile bu yörede icra edilen halk oyunlarının icra edilme, aktarılma nedenleri incelenerek açıklanacaktır. Ayrıca bu bölümde, Ege Üniversitesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Merkezi Ana Bilim Dalı başkanı Prof. Dr. Berrin Durmaz yönetiminde, Yrd Doç. Dr. Sibel Eyigör ile belirlenmiş egzersizler, SF 36 (Short Form 36) testi ile bir grup Geriatrik hasta grubu üzerinde iki ay boyunca haftada üç gün periyodik olarak tekrarlanarak hastaların tedavi öncesi ve sonrası yaşam kalitesi ölçümleri karşılaştırılmıştır. Egzersiz programı için belirlenen egzersizler içinde Gaziantep yöresi halk oyunlarından Esmer Gavli, Mani, Koseyri, Yağlık Kenarı, Hallume, Şeker oğlan, Demirci adlı halk oyunlarının bazı adım cümleleri ile ısınma, germe ve soğuma egzersizleri yer almaktadır. Bu çalışma ile, çalışmalara katılan kişilerin durumlarındaki olumlu ve olumsuz değişimler ve fiziksel sağlıkları üzerindeki değişimler gözlenmesi halk oyunlarının sağlık alanındaki işlevleri belirlenmeye çalışılacaktır. Çalışmamızın sonuç bölümünden sonra Bibliyografya ve Dizin den oluşan kısımlar verilecektir. Dizin; kişi isimleri ve Gaziantep yöresi halk oyunlarının isimlerinden oluşmaktadır. Son olarak Ekler bölümünde kaynak kişilerle ilgili bilgiler verilerek tamamlanacaktır. 21

27 I. BÖLÜM: TÜRK HALK OYUNLARI ALANINDA TÜR ve BİÇİM DAĞILIMI İÇİNDE HALAYLARIN YERİ Kültür, bir toplumun maddi ve manevi alanlarda yarattığı ürünler olmaktadır. Toplumlar kültürlerini, sanat, edebiyat, dil, duygu ve düşünceler yoluyla ifade etmektedirler. Kültür değerlerini meydana getiren, medeniyet veya medeniyetlerin nasıl oluştuğu konusunda çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Hollandalı tarihçi Johan Huizinga, Homo Ludens kuramıyla oyun kavramının kültürle olan ilişkisini anlatmaya çalışmaktadır. Bu kuram ile Huizinga, oyun kültürden öncedir görüşü üzerinde kültürün hangi özelliklerle oyunsal bir karakter taşıdığını araştırmıştır. Huizinga ya göre çeşitli kültürlerden çıkma ya da rastlantı sonucu oluşmayan oyun, çeşitli kültür biçimlerinin doğuşunda başlıca etken olmaktadır. Bir çok araştırmacı tarafından da; Türk halk oyunlarının oluşumu ve kökeni, geçirdiği dönemlerin incelenmesi ve bu dönemleri oluşturan etkenlerin kültürle olan ilişkisi bu kuramdan yola çıkılarak açıklanmaya çalışılmıştır. Biz bu bölümde tür kavramının tanımından yola çıkarak halay oyun türünün özellikleri üzerinde durmaya çalışacağız. Yurdumuzda halay oyun türünün görüldüğü bölgeler geniş bir alanı kapsamakla beraber, icrası en yoğun olduğu bölgeler; İç Anadolu nun bir kısmı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri nden oluşmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi; coğrafi bölgelerimizin en büyüğü olup, Malatya, Erzincan, Erzurum, Tunceli, Elazığ, Bingöl, Muş, Bitlis, Şırnak, Hakkari, Van, Ağrı, Iğdır, Ardahan, Kars illerini içine alırken, Güneydoğu Anadolu Bölgesi; Gaziantep, Adıyaman, Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır, Batman illerini kapsamaktadır. Genellikle halay oyunlarının oynandığı Doğu Anadolu Bölgesi nin Ağrı, Erzurum, Muş ve Kars gibi illerinde hem halay hem bar oyunlarının icra edildiği görülmektedir. Kars ve Iğdır da Azeri oyunlarına da rastlanmaktadır. İç Anadolu Bölgesi nin, Yozgat ve Sivas illerinde, Karadeniz Bölgesi nin, Tokat ve Çorum illerinde, Akdeniz Bölgesi nin 22

28 Kahramanmaraş, Hatay illerinde de halay oyun türü görülmektedir. Halay oyun türünün ağırlıklı icra edildiği bölge ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi dir. Türlerin oluşma nedenleri birçok sebebin bir araya gelmesine bağlanmaktadır. Bu sebepler, toplumun kültürel geçmişinde yaşanmış savaşlar ve karışıklıklar, göçler ve bu göçlerle bölgelere yerleşen toplulukların yerleşik kültürlerle benzerlik oluşturması veya oluşturmaması sonucu ortaya çıkan sentez kültür, coğrafi çevre ve iklimin oyunlar üzerindeki etkileri, ekonomik geçim kaynakları ve inançların etkileri olarak sıralanmaktadır. İbrahim Kafesoğlu na göre medeniyeti meydana getiren kültür değerlerinin doğuşunda başlıca üç faktör yer almaktadır. Bu unsurlar; coğrafi çevre, insan unsuru, cemiyet (topluluk) gibi etkenlerden oluşmaktadır. 42 Halk oyunları türlerinin oluşumu ve icra edilmesinde cemiyetin yani toplumu oluşturan fertlerin rolünün büyüktür. Ortak değer niteliği kazanan bu ürünler ile, toplumu oluşturan fertler bir araya gelmektedirler. Halk oyunları, millî kültür içinde yer alan değerlerin devamlılığının sağlanarak kuşaktan kuşağa aktarılmasında önemli işlevler yüklenmektedir. Bu bölümde, tür nedir? sorusundan yola çıkarak Türk halk oyunları alanında halay oyunları özelliklerinin tanımlanması ve diğer türlerle karşılaştırılması ile halayların halk oyunları içindeki yeri ve öneminin daha iyi anlaşılacağı kanaâtindeyiz Türk Halk Oyunları Alanında Yapılmış Çalışmalar Türkiye de Türk halk oyunları çalışmalarının başlangıcı olarak kabul edilen ilk bilimsel yazı, 1900 yılında Rıza Tevfik Bölükbaşı tarafından Nev-sâl-i Afiyet (Salnâmei Tıbbi) adlı bir tıp yıllığında yayımlanan Raks (Raks Ve Muhtelif Tarzları) adlı makale olmaktadır. Bu çalışmalar, Cumhuriyetin kurulmasıyla, Atatürk ün verdiği destekler ile sürdürülmüştür. Arzu Öztürkmen, cumhuriyetin başlangıcı döneminde halk oyunlarının millîleşmesi hususunda şunları ifade etmektedir: 1920 lerin milli raks ıyla 1980 lerin 42 İbrahim Kafesoğlu. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000, 19.Basım, ss

29 folklor oynama kültürü arasında önemli farklar vardır. Önceleri millilikleri sembolik bir ifade içeren halk oyunları, zamanla yeni kurulan ulus-devletin kurumları içinde belli bir dönüşüm yaşayarak kelimenin asıl anlamıyla millileşmişlerdir. 43 Aynı kaynağa göre, Kurtuluş savaşı sırasında Atatürk için düzenlenen birçok törende halk oyunları oynadığı bilinmektedir. Selim Sırrı Tarcan, Cumhuriyet dönemi başlangıcı sırasında yapılan çalışmaları destekleyerek Ege Bölgesi zeybek oyunlarının derlenmesinde ve düzenlenmesindeki katkıları ile araştırmalarını, 1926 yılında Tarcan Zeybeği adlı kitabında toplamıştır yılında Yusuf Ziya Demircioğlu başkanlığında başlayan yurt gezileri ile Türk Halk Müziği ve Türk Halk Oyunları alanında ilk derlemeler yapılmıştır. Bu derleme gezilerinde Selim Sırrı Tarcan da konferanslar ve halk oyunları gösterileri düzenlemiştir yılları arasında İstanbul Konservatuarı tarafından dört derleme gezisi gerçekleşmiştir. Derlenen türkü ve oyun havaları on beş defter halinde yayımlanmıştır. Daha sonra 1927 yılında teorik çalışmalar yapan Halk Bilgisi Derneği nin yayımladığı Rehber adındaki 15 maddelik kadroda halk danslarına Raks adı altında bir ana madde olarak yer verilmiştir yılında İstanbul Belediye Konservatuarı adına halk müziği derlemek üzere Mahmut Ragıp Gazimihâl, Abdülkadir İnan, Ferruh Arsunar ve Yusuf Ziya Demircioğlu ndan oluşan ekip, bir sinema operatörü yardımı ile Trabzon, Rize, Erzurum ve Erzincan halk oyunlarını filmle tespit etmiştir. 46 Halk oyunları çalışmaları, 1932 yılında Atatürk ün isteği ile kurulan Halkevleri sayesinde önem kazanmıştır. Buna bağlı olarak her ilde halk oyunları grupları oluşturulmuştur. Halkevlerinin yayımladığı dergiler, Çanakkale de Anafarta, Elazığ da Altan, Edirne de Edirne, Erzurum da Erzurum, Kırklareli nde Batı 43 Ayrıca bkz. Arzu Öztürkmen. Folklor ve Milliyetçilik. İstanbul: İletişim Yayınları, ss Arzu Öztürkmen. age. s Nail Tan. Folklor (Halkbilimi). İstanbul: Halk Kültürü Yayınları, 1985, İkinci Baskı, s Sait Evliyaoğlu; Şerif Baykurt. age. s

30 Yolu, Giresun da Aksu, Bafra da Altın Yaprak, Niğde de Akpınar, Gaziantep te Başpınar, Yozgat ta Bozok, Artvin de Çoruh, Çorum da Çorumlu, Malatya da Derme, Kars ta Doğuş, Sivas ta Dört Eylül, Denizli de İnanç, Adana da Görüşler, Manisa da Gediz, Antakya da Hatay olmaktadır yılında Ankara Devlet Konservatuarı nca düzenlenmiş derleme ekipleri tarafından Millî Eğitim Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü nün desteğiyle yılları arası yirmi yıl boyunca bütün yurt gezilmiştir. 16 derleme gezisinde 6565 halk türküsü ve halk oyun havası mum ve taş plağa alınmıştır de yılında Halkevlerinin kapatılması üzerine yapılan çalışmaların devamını 1955 de Yapı Kredi Bankası nın kurduğu Türk Halk Oyunları Yaşatma Ve Yayma Tesisi üzerine almıştır. Bu tesiste, Şerif Baykurt, A. Kutsi Tecer, Halil Bedi Yönetken, A. Adnan Saygun, M. Ragıp Gazimihâl, Muzaffer Sarısözen, Ruhi Su, Behçet Kemal Çağlar, Sadi Yaver Ataman çalışmışlardır yılında bu tesis tarafından ilk halk oyunları semineri düzenlenmiş ve 16 bildiri yayımlanmıştır Türk Halk Oyunları nı Yaşatma Ve Yayma Tesisi nin faydalarından biri de Milli Eğitim Bakanlığı ve TRT işbirliği ile halk giyimi kuşamı üzerine renkli dia ve fotoğraf koleksiyonu meydana getirilmiştir. 48 Türk Halk Oyunları nın cumhuriyet dönemi geçmişine bakıldığında 1930 lu yıllarda Halk evlerinin oyun repertuarı, 1960 ların öğrenci folklor dernekleri ve 1970 lerden sonra artan folklor derneklerininkilerle karşılaştırılırsa adına Türk Halk Oyunları denilen repertuarın büyük ölçüde değişime uğradığı görülür. Şerif Baykurt un tespitine göre ilk derlemelerle yaklaşık 400 kadar halk oyunu derlenmişti. Ancak bu oyunların büyük bir kısmı 60 lı yıllardan itibaren büyük şehirlerde gelişen halk oyunları faaliyetlerinde tutulmamış ve dernek repertuarlarına alınmamışlardı.bazı oyunları eleyen bazılarınıysa sabitleştiren bu süreç, esasında bir tür folklorun millileşmesi süreci içinde gelişmişti Nail Tan. age. ss Nail Tan. age. ss Ayrıca bkz. Arzu Öztürkmen. age. ss