ILAHIYAT FAKULTESI DERGISI

Transkript

1 Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayınları No: 8 ISSN DiCLE ÜNiVERSiTESi D 8 am 8 ILAHIYAT FAKULTESI DERGISI Hakemli Dergi ClLT: IV SAYI: 2 DiY ARBAKIR

2 FAKÜLTE YAYlN KURULU D. Ü. ilahiyat Fakültesi Adına Sahibi: De kan Prof.Dr. Alıdulbaki TURAN Yayın Komisyonu: Doç Dr. Muhammet ÇELİK (Başkan) Editör: Doç.Dr. İbrahim COŞKUN Üye: Doç.Dr. Abdurrahman ACAR Bilgisayar Dlıgi ve Mizanpaj: Doç.Dr.İbrahim COŞKUN Son Okuma: Doç.Dr.Mesut ERDAL Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayınları No: 8 ISSN Baskı: D.Ü. Matbaası Baskı Tarihi: 15/12/2002 DİYARBAKIR

3 İşARi TEFSİRİN SINIRLARI VE ELMALILI HAM.Di y AZlR'DA İşARi TEFSİR Doç.Dr. Muhammed ÇELİK* THE BORDERS OF İNSPRATİC EXPLANATİON AND İNSPRATİC EXPLANATİON OF ELMALILI HAMDİ Y AZIR "Işari Tefsir" is a sort of the understand ing studies of Kur'an. In our sources we see that "Işari Tefsir", whch know restricted to "sufı tefsir", has a extensive domain including "sufi tefsir" too. For validity of this sort of tefsir he has to befıt to "zahir tefsir." In this article wetried to show that "İşari Tefsir" is not cosist of "Sufi Tefsir" giving examples from M. Haındi Yazır's tefsir naıned "Hak Dini Kur'an Dili" by the majority ofvotes. GİRİŞ Kur'an-ı Kerim, nüzfile başlamasıyla beraber, gündemin birinci maddesine oturarak inisiyatifi ele almış, mürnin münkir hemen herkesin dikkat ve meraklarını çekmiştir. Bundan itibaren, aniaşılmak ve yorumlanmak üzere bahse konu olmuştur. Bu yöndeki faaliyetler, ilk zamanlarda "te'vil", daha sonra genellikle "tefsir" adıyla anılmıştır. İlk müfessir Hz. Peygamber'e ve vahiy atmosferini yaşamaya mahzar olan sahabeye dayanan rivayet ağırlıklı tefsire, sonraları çoğunlukla bu rivayetlere aykırı düşmeyecek şekilde akıl ve tefekkürün daha bariz bir tarzda devreye girmesiyle dirayet tejsiri katılmıştır. Kur'an, aniaşılmak ve amel olunmak için geldiğini açıkça bildirmektedir. "Biz, Kur'an'ı aniaşılıp öğüt alınması için kolaylaştırdık. Öğüt alan var mı?" 1 Bu itibarla, içtimai tefsir, lügavi tefsir, edebi, hukuki ve fenni keşiflere yönelik anlama ve yorumlama gayretleri, duyulan ihtiyaç üzerine kendini belli etmiştir. Bunun *D. Ü. ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. 1 Kamer (54), 17, 22, 32, 40.

4 2 Muhammed Çelik yanında, usı11 bakımından daha farklı ve daha hususi bir bakış açısını yansıtan işari tefsir adı verilen çalışmalar yapılmış ve bu faaliyetler kesintisiz devam etmektedir. Bunlar, Gazzall'nin (505/1111) deyişiyle Kur'an'ın "kıyısız bir umman 2 " olduğunun göstergesidir. İşari tefsire kaynak gösterilen rivayetlerden biri şöyledir: "Her ayetin bir zahrı, bir de batnı; her harfin bir haddi, her haddin bir matlaı vardır 3." Suyfiti, bu ve buna yakın ınıinadaki hadisleri kaydettikten sonra şöyle der: Zahr ve batn'ın birçok manaları vardır. Ezcümle: ı. Ay etin batın manasını araştırıp elde edilen manayı zahiri ile karşılaştırınca esas manasma vakıf olunur. 2. Her ayete göre amel edecek bir kavim vardır, ayrıca ona göre amel edecek bir kavim de gelecektir. 3. Ayetin zahiri lafzıdır; batını ise te'vilidir. 4. Ebu Ubeyde şöyle demiştir -ki bu daha isabetli görünüyor-: "Allah Teala'nın, geçmiş toplumları ve onların başlarından geçen olayları anlatmasından ilk etapta (zahir), önceki insanların yok edilmelerini haber verdiği anlaşılır; bu, sadece bir toplumun durumunu anlatmaktır. Bu kıssaların batıni derüni manası ise sonrakilere vaz-u nasihat etmek ve onları, öncekilerin yaptıkları kötülüklerden sakındırmaktır. Aksi takdirde, onlar da öncekilerin başına gelenlerin aynısına maruz kalırlar." 5. en-nakib, beşinci bir görüş zikretmiştir: "Ayetin zahrı, onun alimiere açıkça görünen manalarıdır. Batnı ise, ayetin ihtiva ettiği sırlardır ki, Allah Teala hakikat erbabını bunlara muttali kılmıştır. Her harfin bir haddi var ifadesinin anlamı; Allah'ın, onun manası için irade ettiği bir sınır var, demektir. Her haddin bir matlaz vardır, ifadesinin anlamı ise; kapalı olan manalardan ve hükümlerden her birini bilmeye,tanımaya ve muradına vakıf olmaya yönelik bir giriş (açık kapı) var, demektir 4." Suyfiti şöyle devam eder: "Bunu, İbn Ebi Hatim'in Dehhak tarikiyle İbn Abbas'tan tahric ettiği şu rivayet desteklemektedir. işbu rivayette İbn Abbas şöyle demiştir: Kur'an'ın dallan ve fenleri vardır; zahrları ve batnları vardır. Onun harikaları tükenmez; onun nihayetine varılmaz. Onunla rıfk ile yürüyen kurtuluşa erer, ancak ona şiddetle yaklaşan batar. Onda kıssalar, meseller, helal ve haram, nasıh ve mensuh, muhkem ve müteşabih, zahr ve 2 Ebu Hamid Muhammed el-gazzall, Cevahiru'l-Kur'an, thk. Dr. M. R. Rıza ei-kabbanl, Beyrfıt, Daru İhyai'I-Ulfırn, ,3. baskı, İbn Hibban, Sahih, I, 146; ei-münavl, Feyzu'l-Kadlr, lll, Celaluddln es-suyfıtl, el-itkıln fi Ulfuni'l-Kur'iin, Thk:. M. Ebu'l-Fadl İbrahim, Tehriin, 1343, IV, 225.

5 İsarf Te[sirin Sınırları ve Elmalı/ı Hamdi Yazzr 'da iisarf Te[sir 3 batn vardır. Kur'an'ın zahrı tilavettir, batnı ise te'vildir. Onunla ilgili alimlerle sohbet edin, sefihlerden sakının 5." Görüldüğü gibi Ebu Ubeyde ve Suyiiti gibi alimiere göre işiiri anlam geniş kapsamlıdır. Ancak işiiri tefsirin alanının sonraları daraltıldığı ve si1fi tefsirden ibaret olarak görülmeye başladığını görmekteyiz. Mesela, Muhammed Abdulazim ez-zerkani (1367/1948) işari tefsiri şöyle tarif eder: "İşari tefsir, Kur'an'ı, süliik ve tasavvuf erbabının gördüğü gizli bir işaretten dolayı, ilk anda anlaşılan (zahir) anlamından başkası ile yorumlamaktır 6." Zerkani'nin tanımladığı bu nevi tefsir sübjektif yorumlara açıktır. Bu itibarla, işari tefsirin makbul olabilmesi için aşağıdaki şartları haiz olması gerekir: 1. Kur'an'ın yüce nazmının zahirine aykırı düşmemelidir. 2. Muradın, zahir olmayıp sadece o batın mana olduğunu ileri sürmemelidir. 3. Uzak, saçma sapan yorumlara gitmemektir. 4. Verilen mana, şer' i ve akli bir delille çelişmemelidir. 5. Verilen manayı destekleyen başka bir delil olmalıdır 7 Bu şartları haiz olan işari tefsir makbul olur. Muhammed ez-zehebi, bu şartları şöyle açıklar: "Buradaki makbulün anlamı, onun red edilmemesidir; yoksa kabulü vacip anlamında değildir. Red edilmemesi konusuna gelince; bir kere o, zahire aykırı olmadığı gibi, lafza zorlama bir anlam vermek de söz konusu değildir. Ona aykırı ve onunla çelişen şer'i bir delil de yoktur. Onu kabul etmenin vacip olmamasının sebebi ise, vecd ve heyecan hallerine özgü olmasıdır. Bu nevi hallere ait şeyler ise delil ve bürhana dayanmaz. Sfrfı bunları içinden hisseder. Ayrıca bu, siifı ile Rabbi arasında bir sırdır. Bu itibarla, o buna sarılabilir ve gereğince davranabilir, fakat başka hiç kimseyi onu kabule zorlamamalıdır 8 İşari tefsir adı altında yapılan sübjektif yorumların kabul edilebilir bir tarafının olmadığı izaha muhtaç bir konu değildir 9 "Naslar zahir manalarma göredir. Dolayısıyla, nasların zahiri manalarını bırakıp batı! ehlinin iddiası 5 Suyfitl, İtkfuı, N, Muhammed Abdulaiim ez-zerkfuıl, Men hilu1-irffin fi Ulfuni1-Kur'fuı, el-kahire, el-halebl, 1336/ 1918, ll, Zerkfuıl, Men hilu1-irfiin, II, 8 I. 8 Dr. Muhammed Hüseyn ez-zehebl, et-tefslr ve'l-müfessirı1n, 2. baskı,el-kahire, Dfuu'l Kitabi'l-Haöıs, J396/l976, II, Bkz Suyfitl, itkan, N, 223.

6 4 Muhammed Çelik olan yorumlara sapmak ilhaddır 10." "Naslar zahirierine göre değerlendirilmekle beraber naslarda bir takım incelikleri bildiren gizli işaretler de vardır; bu işaretler, sülı1k erbabına açılır. Bu işari manalarla, murat olan zahir mana arasını uyuşturmak mümkündür. Bu, imanın kemalinden, mahza İrfandan kaynaklanan bir durumdur 11." İşari tefsirin bir özelliği de çoğunlukla orijinal oluşudur. Kur'an'ın hedeflerinden biri körü körüne taklitten sakmdırmaktır 12 Nitekim Hz. Ali'nin şöyle dediği kaydedilmiştir: "Nezdimizde Allah Teala'nın kuluna, Kitabı'ndan bir anlayış vermesinden başka bir şey yoktur 13." A. İşari Tefsirin Sırurları Klasik kaynaklarımızda işari tefsir geniş bir alana şamil olarak görülmesine rağmen, sonraları bu tefsir, yukarıda görüldüğü gibi sf!fi tefsir veya tasavvuji tefsire indirgenmiştir. Oysa, işari tefsir, sadece bu nevi tefsirden ibaret olmayıp. sı1fı tefsiri de içine alan daha kapsamlı bir tefsir faaliyetidir. Bu gerçeği tespit için konu ile ilgili literatürü incelemek yeterlidir. Kur'an'da işari tefsire delalet eden birçok ayet vardır. Mesela, Hz. Yusuf, rüyaları tabir ilmini Allah' ın kendisine öğrettiğini ifade eder 14 Hz.Yusufun, gözlerini kaybeden babasının gözlerinin kendi gömleği ile açılacağını bildirmesi ve dediği gibi olması 15 yine bu ilmin cümlesindendir. Onun bu ilmi kesinlik bildirir 16 Hz. Yakup Filistin'den, Mısır'da bulunan oğlu Yusufun kokusunu almasını 17 imkansız görenlere: "Allah'tan aldığım ilimle ben sizin bilmediğinizi bilirimııı, dediğini öğreniyoruz. Bu ayet ve özellikle Kehf Suresi ayetlerinde, Hızır'ın, Hz. Musa'ya verilenden başka bir bilgiye sahip olduğunu anlatan kıssa, Allah'ın bazı kullarına lütfettiği bir kavrayış ve ledünni bir ilim olduğunu açıkça bildirmektedir 19 "Kehf 10 Zerkaru, MencThilu'l-İrfıin, ll, (Nesefı'den naklen). 11 Zerkaru, Menillıilu'l-İrf'an, Il, (Teftezfull'den naklen). 12 Bkz. Maide: 5/104; Bakar: 2/170; Hud: ll/62-63 vb. 13 ŞihıThudd1n Mahmud ei-alilsi, Rilhu'l-Mefuıl fı Te~lri'l-Kur'fuıi'l-' Aiim ve's-seb'i'l Mesaru, Beyrfit, Dfuu1-Fikr, 1408/ hk., XXI, Yusuf: 12/ Yusuf: 12/ Muhammed b. Cerir et-taberi, Cfuniu'l-Beyfuı 'an Te'vlli'l-Kur'an, Beyrfit, Dfuu'l-Kurubi'l- İlmiyye, 1412/1992, 12/42 hk., YIL Yusut: 12/ Yusuf: 12/ Bkz. Süleyman Ateş, İşarl Tetsir Okulu, 28.

7 İs ari Te(sirin Sımrları ve Elma lı! ı H mn di Yazır 'da i is ari Te(sir 5 Süresindeki bu kıssa, açık ve tatbikatlı olarak bu alemde ve hayatta bilinen ve keşfedilen şeylerin ötesinde bilinmeyen pek çok şey olduğunu ispatlamaktadır. En büyük insanın bile bilmediği, bildiğinden her zaman daha çoktur 20." Sunduğumuz bu örneklerin, nübüvvetin hususi durumları olduğu açıktır. Ancak Kur'an, bu konuda yelpazeyi geniş tutup, işaretten anlamayı açıkça teşvik etmektedir. Yaptıkları yüz kızartıcı fiillerden dolayı cezalandırılan toplumdan alınması gereken İbretlerden bahsedilmektedir: -. - ::>:rı..:.ıg'i ~..., ~~.- -~u. "Kesinlikle bunda işaretten anlayanlar için nice İbretler vardır 21." Buradaki anahtar kavram dyettir. er-rağıb el-isfehıini ( ), ayet maddesinin açıklarken şunları kaydeder: "Ayet, bariz alarnet demektir. Bunun hakikati, görünen bir şeyin görünmeyen başka bir şeye delalet etmesidir. Bu ikisinden, görünürde olanı idrak eden kimsenin bizzat görmediği diğerini de idrak ettiği anlaşılır. Çünkü bu ikisinin hükmü aynıdır. Bu durum akıl ve duyulara göre açıktır. Gidilecek yol için onu gösteren işareti tanımanın gerekli olduğunu bilen kimse işareti görünce yolu bulduğunu anlar. Aynı şekilde, yapılmış bir şeyi (masnu') görünce, onu yapanın (Sani') varlığını da anlar" 22 Geniş bir ınıina alanına sahip olan ayet kavramı Kur'an'da; belirti (2/248), hüccet (30/22), mu'cize 52/211), İbret (26/158), hayrette bırakan görülmemiş iş (23/50), Kur'an ayeti (başlangıcı ve sonu olan kelam) (39/50), yerde, gökte ve ikisi arasında bulunan varlıklardan alınacak ibretler, dersler, işaretler (43/3), kıyamet alametleri 2 l (6/158) vb. anlamları ifade eder. Allah Telila'nın iki nevi ayeti vardır; birisi varlık alemindeki kevni (sözsüz) ayetler, diğeri de münzel Kitap'taki kavli (sözlü) ayetlerdir 24 Kevni ayetler, tabii sebepler altında gömülü kalmış iken, Kur'an onları yeniden canlandırmış ve bunları Allah'ın işaretleri (ayetleri) olarak açıklığa kavuşturmuştur. Bu her iki nevi ayet, Allah'ın zat, sıfat, alıkarn ve iradesine işaret ettiklerinden ayet diye isimlendirilmiştir. Kur'an, bu her iki çeşit ayet hakkında düşünmeye ve bundan gerekli sonuçları çıkarmaya çağırır: 20 Ebu'I-Hasan ed-nedvi, Kehf Suresi'nin düşündürdükleri, Çev. Dr. Hüseyin Küçükkalay, İstanbul, I 975, (özetle). 21 Hicr: 15/ er-rağıb el-isfehanl, el-müfredat fi Garibi'l-Kur'an, Thk. M. S. Geylani, Beyrfit, Dfuu'l Ma'rife, ts., AY md., Bkz. Aıusi,, 6/158 hk.,vm, M. Harndi Yazır, Hak Dini, 2/164 tefsirinde, I, 569; krş. İzutsu, Kur'an'da Allah ve İnsan, 128; Fazlur-Rahman, Ana Konularıyla Kur'an, Çev. Yrd. Doç. Dr. Alpaslan Açıkgenç, Ankara, 1987, 165.

8 6 Muhammed Çelik "Kur'an'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalbierinin üzerinde kilitleri mi var? 25 " "Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında, gece ve gündüzün değişmesinde, insanların faydasına olan şeyleri denizde taşıyıp giden gemilerde, Allah'ın gökten su indirip onunla ölmüş olan yeri diriiterek üzerine her çeşit caniıyı yaymasında, rüzgarlan ve yer ile gök arasında emre hazır bekleyen bulutlan evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk için ayetler vardır 26." Kur'an, hem sözlü, hem sözsüz ayetlerden işaret almaya teşvik etmektedir. Biz, sözlü ayetler, Kur'an ayetlerinin işari anlamları üzerinde duracağız. Buna teşvik eden birçok ayetler vardır. Ayrıca "Kur'an'ı iyice düşünmüyorlar mı? Yoksa, kalbierin üzerinde kilitleri mi var? 27 " "Kur'an'ı düşünmüyorlar mı? Eğer o, Allah'tan başkası tarafindan gelmiş olsaydı, onda birbiriyle çelişen çok şey bulurlardı 28 " gibi ayetlerin işari tefsiri teşvik ettiği kaydedilmiştir 29 Allah kullarını, zahir ve batın nimetiere boğmuştur 30 Nimetierin başında gelen Kur'an'ın 31 da, zahiri lafzi anlamlarının yanında, ilk bakışta fark edilemeyen deruni anlamları o nimetierin en mühimi olsa gerektir 32 Bunun yanında, Allah'ın zahir ve bıitın sıfatları 33 nın olması, O'nun ketarnının da zahir ve batın yönlerinin olacağını düşündürmektedir. Hz. Peygamber'in (asm) şöyle dediği rivayet edilmiştir: "İyi bilin ki bana Kur'an verildi, onunla beraber bir misli daha var 34." Bu hadisin bu nevi tefsiri işaret ettiği kaydedilmiştir 35 Keza, yukarıda geçtiği gibi, Hz. Peygamber'den şöyle rivayet olunmuştur: "Her ayetin bir zahrı, bir de batnı; her harfın bir haddi, her haddin bir matlaı vardır 36." Ayrıca, İbn Mesfid'un, "Öncekilerin ve sonrakilerin ilmini arzulayan Kur'an'ı deşelesin" sözü de bu çerçevede değerlendirilmiştir 37 işari tefsirin yoğun olarak görüldüğü yerlerden biri Huruf-i Mukattaa'dır. İbn Cerir et-taberi (Ö: 31 0/922), Arap dili bilginlerinin Huruf-i Mukattaa'yı alfabe harflerinden ibaret görmelerini doğru bulmayarak şöyle der: Huruf-i Mukattaa'yı; "Bu Kitab'ın bütün harflerinde 25 Muhammed: 47/ Bakara: 2/ Muhammed: 47/ Nisa: 4/ Süleyman Ateş, İşari TefSir Okulu, 3 I Lukmiin: 31/ Duha: 93/1 I: Kalem: 68/ Krş. Süleym~n Ateş, İşari TefSir Okulu, 27; Prof. Dr. Sadık Kılıç, P. Lory, Kii.5fuıi'ye C'JÖre Kur'an'ın Tasavvufi Tefsiri (İstanbul, İnsan Yay., 200l)'nin sunuşunda, Hadid: 57/3. 34 Ahmed b. Hanbel, IV, l3 ı. 35 Süleyman Ateş, İşari Tefsir Okulu, İbn Hibbfuı, Sahih, I, 146; el-münavi, Feyzu'l-Kadir, III, Suyiiti, itkiin, IV, 226.

9 İsarf Te[sirin Sınırları ve Elmalılı Hamdi Yazır 'da iişarf Te[sir 7 şüphe yoktur" şeklinde yorumlamak yanlıştır; çünkü bu, sahabe, tabiun ve onlardan sonra gelen tefsir ve te'vil otoritelerinin görüşüne aykırıdır 38 İbn Atiyye (Ö: 546/1151 ), çoğunluk alimierin (cumhur), s fire başlarında yer alan Huruf-i Mukattaa'nın bir takım manalar ihtiva ettiği görüşünde olduğunu kaydeder 39 Bedruddin ez-zerkeşi (Ö: 794/1392), de aynı görüşe meyledip der ki: Bu konuda farklı iki görüş vardır. Birincisi: Bunlar, gizli bir ilim, kapalı bir sır olup bilgisi Allah'a mahsustur. Fahruddin er-razi (Ö: ), kelamcılam bu görüşü kabul etmeyip şöyle dediklerini nakleder: Allah'ın Kitabı'nda, insanların anlamadığı hususların bulunması caiz olmaz; çünkü Allah Teala, Kur'an üzerinde iyiden iyiye düşünülmesini ve O'ndan alıkarn istinbatını emretmiştir 40 İkincisi: Huruf-i Mukattaa'nın muradı bilinmektedir. Bu konuda, uzak veya yakın yirmiden fazla görüş olmakla birlikte şu görüş, birincisini de kapsamakta ve onu açıklamaktadır. "Allah'ın her kitapta bir sırrı vardır. O'nun Kur'an'daki sırrı ise, bazı surelerio başlarında gelen Huruf-i Mukattaa'dır". İbn Faris (395/1004) şöyle der: Sanırım, bu sözü söyleyen şunu kasdetmiştir: O sır, Allah'tan ve ilirnde ileri gidenlerden başkasının bilemeyeceği sırdandır 41 Huruf-i Mukattaa'nın bir takım anlamlar ifade ettiğini kaydeden alimler, işari tefsire de yol vermiş olmaktadırlar. İşari tefsir geniş bir alana sahiptir. Kaynaklarımızdan, hadis otoritelerinin ayetlerden, hadis ilmine dair işaretler aldıklarını öğreniyoruz. Örnek 1: "De ki: 'Allah'tan başka yalvardıklarınızı gördünüz mü? Onlar yerden neyi yarattılar? bana gösterin! (..) Eğer doğru iseniz bundan önce gelmiş bir kitap, yahut bilgi kalıntısı getirin 42 Muhaddisler, bu ayetteki ~ ().. ~:_,Gt 'JI (bilgi kalıntısı) ifadesinden, "hadis için isnadın şart olduğuna" bir delil çıkarmışlardır 43 Örnek 2: ~c.~ JY'uf i$ J;;.:;j ~-;. 38 Taberi, Ciimiu1-Beyan, 211 hk., I, Burada Taberl, önemli bir Tefsir Usfilü kaidesi zikretmektedir. O da, tefsir ve te'vilin sahabe ve tabiun görüşlerine aykırı olmayacak şekilde yapılmasıdır. 39 el-kadi Ebu Muhammed Abdulhak b. Talib İbn Atiyye, el-muharreru'l-veclz fi Tefslri1- Kitfıbi1-Aiiz, Thk. A. Abduşşafi Muhammed, Beyrut, Diiru1-Kutubi'l-İimiyye, 1413/1993, 2/1 hk., I, Razi. Tefsir. 211 hk. 41 Bedr~ddin ~z-zerkeşi, el-burhan fi Ulumi1-Kur'an, Thk. M. Ebu'l-Fadl İbrahim, Beyrut, Daru'l-Ma'rife, , I, Ahkaf: 46/4. 43 Celaluddin es-suyuti, Tedribu'r-Riivi fi Şerhi Takribi'n-Nevavi, Thk İrffin el-a.5şii Hassfine, Diiru'l-Kitiibi'l-Fikr, Bcyrut, 1414/1993, 341.

10 1-8 Muhammed Çelik "Gün gelecek her sınıftan insanları, tabi oldukları önderlerine nispet ederek çağıracağız. (..) 44 ayeti hakkında hadisçiler şöyle demiştir: "Hadis ebiinin bundan daha şerefli menkibesi olamaz; çünkü onların Hz. Peygamber'den (asın) başka önderleri yoktur 45 Örnek 3: Hadisçiler, hadis kitabeti ve tedvini için yine bir ayetten işaret almışlardır. Bahis konusu ayet, Hz. Musa ile Firavun arasında geçen konuşmayı bildirmektedir: Firavun: "Peki ya ilk nesillerin hali ne olacak? dedi 46." Cevap olarak Musa: ~ \J_, ;i.j ~ll )-:-1\$. ı) ;i.j J.iç. t+j;. (J\.9 "Onların bilgisi Rabbimin yanında bir kitapta kayıthdır, Rabbim şaşmaz ve unutmaz, dedi 47." İyad'ın naklettiğine göre, aralarında Ebu Külabe ve Ebfı'l-Melih'in de bulunduğu birçok sahabe ve tabifın, mezkur ayetin metoini kaydettiğirniz kısmını hadis yazımı ve tedvini için delil getirmişlerdir 48 Fıkıh ilminde lafzın delaleti önce zahir, peşinden işari anlam açısından ele alırur 49 Kur'an'ın ilk etapta anlaşılan tefsirinin yanında; bir de ilk etapta görülmeyen, üzerinde düşünülünce elde edilebilen işari tefsiri vardır. Nitekim, hemen bütün tefsir kitaplarında, sarih veya zahir tefsirin mukabili olarak işari tefsir yer almaktadır. Gazali (505/1111), Cevahiru'1-Kur'an'da, Kur'an ile ilgili iki disiplini birbirinden ayırır. Bunlar dış aleme (zevahir) dair ilimler ile öze ait ilimlerdir 50 Ayrıca Gazzali, adı geçen eserinin dokuzuncu faslım "Kur'an'ın ihtiva ettiği remizler ve işaretler" konusuna ayırmıştır 51 Fahruddin er-razi (606/1209), Fatiha Suresinin tefsirinde, besınele'ye dair yirmi dört nükte (işaret) kaydeder. 44 isra: ı 7/7. 45 Suvfiti. Tednbu'r-Ravi Tabii: io/5 ı Tiihii: 20/ Bkz Suvfiti, Tedribu'r-Riivi, İbareni~ de/aleti: Nassın latiz ve sigasından ilk bakışta anlaşılan manaya, harfi miinasına (ziihir) delalet etmesi demeh.1ir. Bu Jafuı dti/ bi '/-ibare denilir. işaret in deltil eti: Lafzın, ibarenin delaletinin ve sözün sevkediliş gayesinin dışında kalan, fukat yine de dil ve mantık kurallarına göre lafızdan dolaylı olarak çıkarılabilen bir manaya delaletidir. Mesel, Kur'an'da Medine'ye hicret eden muhacirlerin "fakirler" olarak nitelendirilmesinin (Haşr: 59/8) Mekkede'ki mallan üzerinde mülkiyet haklarının sona erdiğine ve kafirlerin istilasının temellük sebebi olduğuna işaret yoluyla delalet ettiği söylenir Birincisi gramer, fıloloji, kıraat ilminin yanında veya metnin kelimelerinin ne anlama geldiğini bilmeyi (zahiri yorum) vb. içerir. Öze ilişkin bilgilerin en önemlisi ise Allah ve öte dünyaya ilişkin bilgilerdir (marifet). sı Gazall, Ceviihiru'I-Kur'an, 58.

11 İşarf Te(Sirin Sınırlan ve Elmalı/ı Ham di Yazu 'da iisarf Te(Sir 9 Kadi Beydav1 (685/1286), tetsirinin mukaddimesinde, Kur'an'ın nüktelerini, inceliklerini (letaif) ortaya koymak için bu eseri kaleme aldığını bildirir. İşari tefsir çoğunlukla; işaret, ima, remiz, nükte gibi tabirlerle ifade olunmaktadır. Mesela, şu ifadede, işareten kelimesi bizim kastettiğimiz anlamda kullanılmıştır: "Kur'an'dan birçok ilimierin esası elde edilmiştir. Bir kısım ayetler vardır ki, başka bir takım ilimlerin, fenlerin mevzularını teşkil eden meseleleri icazkiir bir surette özet olarak saralıelen veya işaret en ihtiva etmektedir 52 ". Bu tür okumaların sakıncaları olabilir. Ancak, sakıncaları var diye bu bilgi hazinesinin yolu kapatılamaz. Zira az kötülük için çok iyiliği içeren bir iş terk edilmez. O halde, her şeyi zahire hamledip zahirilerin yanlış ınezhebini ortaya çıkanneaya kadar tefrit etmek ne derecede zararlı ise, her şeye mecaz gözüyle baktırıp sonunda batınilerin batı! mezhebini sonuç verecek kadar ifrat sevgisi de bir o kadar zararlıdır 53 Bu itibarla, orta yolu gösterecek, ifrat ve tefriti kıracak yalnız dinin özüne uygun hareket etmek, akıl, mantık ve hikmettir. Bir işle çok uğraşan kimse, genellikle başka alanlarda bilgisiz olur. Bundan dolayı, maddi alanda fazla yoğrulan, maneviyatta zayıflar ve sathi olur. Sadece zahiri tefsir ile iktifa eden Kur'an'ın deriini anlamlarına nüfuz edemez ve yaptığı iş noksan kalır. Sarih mana, çoğunlukla bir tanedir ve behidir. Aksi takdirde bu mananın belirlenmesinde alimierin büyük çoğunluğunun tasvibi gerekir. Ama sarih mananın altında gizli olan işari ve remzi rniina böyle değildir. İşari ıniina bir bütün olup her çağa mahsus kısımları vardır. Bu açıdan, işari miina, Kur'an'ın ayetiyle veya sarahatiyle çelişmek şöyle dursun, bilakis O'nun icaz ve belağatine hizmet eder. Dolayısıyla, bu nevi işaretiere itiraza sebep yoktur. İşiiri tefsirle ilgili yaptığımız bu girişten sonra, şimdi de Elmalılı. Harndi Yazır'm, henüz aşılamanuş eseri Hak Dini Kur'an Dili'nde işari tefsire yaklaşımını örneklerle sunacağız. 52 9Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, I, B. Said Nursi, Muhakemat, 23; Elmalılı M. Harndi Yazır, Hak Dlni Kur'an Dili, Eser Yay., istanbul, 1971, Tekvlr: 80/1-12 hk., VIII, 5613.

12 10 Muhammed Çelik B. Elmalılı M. Harndi Yazır'a Göre İşari Tefsirin Değeri Elmalılı M. Harndi Yazır ( ) ve onun Hak Dini Kur'an Dili adlı eseriyle ilgili son zamanlarda birçok akademik çalışmalar yapılmış 54, sempozyum düzenlenmiştir 55 Ancak bu eserin henüz bütün yönleriyle ineelenmediğini söyleyebiliriz. Hak Din Kur'an Dili'ni, baştan sona taradığımda, onun dikkatimi çeken yönlerinden biri yaptığı işari tespitler olmuştur. Bunları ele almak faydadan hali değildir. Müfesirimiz, Kalem Suresi'nin ilk ayeti hakkında şunları yazar: Bu, w 'w.j~ c;.j ~ı:, de kalem, metnin ibaresiyle (bilibare nass) ilôhl kalem manasına; işaret yoluyla (bilişare) da insan kalemi manasma gelmektedir 56 Bu nevi tefsirin hususi olduğunu ise İnsan Suresi 21. ayetinin açıklamasında dile getirir: "Bu ayetin mazmunu, cismani, ruhani daha bazı işari manalar ilham edebilirse de onlar zevkterin inceliklerine ait ledünniyattır ( sırlardır ) 57." 54 Elmalılı Harndi Yazır'ın tefsiri hakkında şu çalışmalar yapılmıştır: Fahri Gökcan, Commantaire du Coran Par Elmalılı, Paris, 1970 (Universite de Paris'te yapılmış doktora tezi); İsmet Ersöz, Elmalılı Mehmed Yazır ve Hak Dini Kur'iin Dili, Konya, 1985 (S. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış doktora tezi); Mustafa Özel, Elmalılı ve Mevdudi'nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım, İzmir, 1999 (D. E. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış dok.iora tezi), Coşkun Dikbıyık, Elmalılı M. Yazır'ın Tetsirindeki Felsefi Unsurlar, İstanbul, 1986 (M. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); İbrahim Gürses, Elmalılı Tefsirinde Psikoloji Konular, Bursa, 1990 (U. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); Yasin Çırçır, Elmalılı Muhammed Harndi Yazır'ın Peygamberlikle İlgili Görüşleri, Bursa, 1995 (U. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); Alaattİn Dikmen, Elmalılı Tefsirinde Sosyolojik Yaklaşımlar, (U. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); Nurettin Başyiğit, Elmalılı'da ilmi Tefsir, Bursa, 1996 (U. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); Hüseyin Kurt, Elmalılı Muhammed Harndi Yazır'ın Felsefi Düşüncesi, Ankara, 19% (A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); İkram Demirel, Elmalılı Muhammed Harndi Yazır'ın Ahiret Hayatı Hakkındaki Görüşleri, Bursa, 1997 (U. O. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); Elmalılı M. Harndi Yazır'ın Tefsirinde Allah ve Alem, Van (Y.Y. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi); Hatice Özsaraç, Elmalılı M. Harndi Yazır ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara, 1997 (A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış :yüksek lisans tezi); Sabri Yılmaz, Elmalılı Tefsirinde Kader Problemi, İzmir, 1997 (D. E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yapılmış yüksek lisans tezi). Geniş bilgi için bkz. Dr. Mustafu Özel, "Hak Dini Kur'iin Dili Üzerinde Yapılan Akademik ~alışmalar", İslami Araştırmalar Dergisi, Cilt: 14, sayı ı, 2001, Elmalılı M. Harndi Yazır Sempozyumu, 4-6 Eylül, TDV Yay., Ankara, M. Harndi Yazır, Hak Dini Kur' an, VIU, M. Harndi Yazır, Hak Dini Kur'iin, VIII, 5509.

13 İsarf Te(sirin Sınırları ve Elmalı/ı Ha~ndi Yazır 'da iişarf Te(sir ll M. Harndi Yazır, Tefsirinin bir çok yerinde işari tefsire, gerek teorik açıdan, gerekse pratik açıdan girer. Bazen de konuya yaklaşımında teori ile pratik iç içedir. Müfessirimizin ana ilkesi, selefe saygıdır. Geçmiş alimierin eserlerine, yani geleneğe hakkıyla vakıf olduğu, eserinin hemen her sayfasında kendini belli etmektedir. "Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olunamayacağı" bir realitedir. Bu, hiç şüphesiz önceki alimierin her dediğine dört elle sarıldığı; görüşler arasında hiç tercihe, hatta bazılarını tenkide gitmediği anlamına gelmez. Bilakis önceki alimierin görüşlerinden doğru bulduklarını zikretmekte, doğru bulmadıklarını ise usul-i dairesinde tenkit etmektedir. Biz bu çalışmamızda münhasıran, adı geçen eserin işari yönünü ele aldığımızdan, müellifınin bu yöndeki tespitlerine; önceki alimlerden bu hususta yaptığı nakilleri tasvip veya tenkirline örnekler sunmaya çalışacağız. Müfessirimiz, işari tefsiri şöyle değerlendirir. "Kur'an'ın lisanı lügaz ve muamma gibi remizden ibaret sembolik bir ifade değildir. Şüphe yok ki nususta asi olan mani bir karine bulunroadıkça zahiri üzere hami olunmaktır. Bununla beraber şu da muhakkaktır ki Kur'an'ın Ümmü'l-Kitab olan muhkematının yanında hafi, miişkil, milemel ve miiteşiibihatı, haikikatı, meciizı, sarihi, kinayesi, istiaresi, temsili, tensisi, imiisı, beliiğatinin mikteleri, tiirizleri, telmihleri, remizleri de vardır. Bütün bunlarda en vazılı olan mana maksut olmakla beraber müstetbeat-i terakib 58 denilen ve tali derecede matlup olan nice ifadeler de vardır. Usul ilminde malum olduğu üzere zahiri n zahir olması aynı zamanda te 'vi!, tensis, mecaz ihtimallerini kesmiş olmak lazım gelmeyeceği cihetle o zahire münafı ve münakız olmayarak maiyetinde bazı ihtimallerle tali derecede bir çok işaretierin aniaşılıp istinbat olunabilmesi, muhkematın vuzuh ve beyanına aykırı olamayacağı gibi, bilakis!isan arabiy mii.bin 59 olmasının levazıınındandır. Bundan dolayı Kur'an'da hiç batın, remiz ve ima yoktur, demek doğru olmaz. rji,.3, w gibi sı1re başlarında gelen harfler ne sı1rette tefsir edilirse edilsin remzi olmaktan hali denemez. Fakat Kur'an, "O 'nu gereği gibi düşünmiiyorlar mı? Eğer Kur 'an Allah 'tan başkasına ait olsaydı, elbette içinde birçok tutarsızlıklar bulurlardı60,' esası üzere çelişkiden beri, son derecede beliğ bir kelam olduğu için, zahiri ve batını arasında aykırılık ve çelişkiden münezzehtir. Haddi aşmamak şartıyla ondan zaman zaman vehbi ve zevki olarak alınan tulfıat ve ilhamlara nihayet tasavvur olunamaz 61." İşari tefsirin, Kur'an surelerinin harflerinden hareketle bazı anlamlara ulaşmak, şeklinde de tezahür ettiği bilinmektedir. Müfessirimiz, Nas 58 m üstetheat-i terakib: Satır aralarında işaret! e anlatmalar. 59 Şuiira: Nisa: 4/ Harndi Yazır, Hak Dini Kur' an, Tekvlr: 80/l-12 hk., Vlll, 5614.

14 12 Muhammed Çelik sılresının zahir tefsirini tamamladıktan sonra şöyle der: "Nas suresinin harfleri tekrarsız sayıldığında yirmi ikidir. Fatiha harfleri de böyledir. Aifisi'nin nakline göre bunun nüzul senelerine remiz olduğunu söyleyenler olmuştur. (..) Lakin meşhur olan yirmi üç senedir. Şu halde yirmi iki seneden fazla olmakla beraber tam yirmi üç sene de dolmamış olduğunu söylemek hepsine uygun olur. Gerçi dil ile ilgili bir kaydı, akli veya tabii bir delaleti olmayarak tamamıyla tesadüf kabilinden görünen bu gibi tevafuklara alıkarn terettüp ettirilecek kadar delil getirmeye elverişli, ifadesi kastedilen bir ım1nayı murat etmek nazarıyla bakmak doğru olmaz ise de, hakikatte Wihi ilme nazaran tesadüflin söz konusu olmayacağı ve her tesadüflin dahi işin aslında bir hikmetinin ve manasının bulunmasının gerekeceği düşünülürse bu gibi tesadüfierin yerine göre remzi bir mana ifadesinden yoksun kalamayacağı da inkar edilemez. Bu sebeple bunları da latif işaretler ve satır aralarından anlaşılan bilgiler kabilinden olan zevki nüktelere dahil remizler, imalar halinde kaydedip mütalaa etmek faydasız olmaz. Kur'an'da bu kabilden de birçok incelikler bulunduğu malum(dur) 62 " dedikten sonra bunların, Kur' an' ın müteşabihleri cümlesinden olduğunu şöyle belirtir: "Maamafih müteşabihat vadisi demek olan bu gibi nüktelerden muhkemata aykırı manalar çıkartınağa kalkışmak, Hurufılik sapıklığıyla Biitmllik karanlığına sürüklenmek demek olacağı, bunun ise Kur'an'ın zulmerten nfıra götüren açık beyanına aykırı olduğu şüphesiz olmakla beraber muhkemata aykırı olmayarak sezilen, duyulan panltılar (!emalar), ışıklar (lemhalar), ince ince irfanları, zevkleri okşayan remizler, imalar, kalden ziyade hale ait olan ve ehlinden başkasına örtüsünü açmayan harikalar da ne kadar incelense o kadar faydalı, o kadar güzel olur. Mesela Kur'an'ın başı besınelenin (ba)sı ile başladığı, sonu da "niis"ın "sin"i ile son bulduğu düşünülünce, bunun "bes", yani yetişir, kafi, işte o kadar demek gibi olduğu, bunun da "Biz Kitap'ta hiç bir şeyi eksik bırakmamışızdır. Sonra, Rab'lerinin huzurunda toplanacaklardır." (En'am, 6/38) muhkem meflıumuna uygun olarak Kur'an'ın başka bir kitaba, diğer bir delile ihtiyaç bırakmayacak derecede din esaslarının hepsini içeren, yeterli bir hidayet rehberi olduğuna bir reıniz, yani "Kendilerine okunan kitab (Kur'an)ı sana indirmemiz onlara yetmedi mi? Şüphesiz inanan bir toplum için bunda bir rahmet ve öğüt vardır." (Ankebfıt, 29/51) muhkem manasma da işaret olması gibi anlayışlar boş değil, hoştur 63 ". Kehf Suresinde anlatılan Musa ile Hızır kıssası ile ilgili ayetlerin tefsirinde ise şöyle der: "O halde demek olur ki muktaza-yı batın, mukteza~ 62 M. Harndi Yazır, Hak Dini, IX, 6429 vd. 63 M. Harndi Yazır, Hak Dini, IX, 6429 vd.

15 İsari Tefsirin Sınırları ve Elmalı/ı Hamdi Yazır 'da iisari Te(sir 13 yı zahire muhalif olabilir. Bundan dolayı hakikatle şeriatin çelişkisi lazım gelmez. Zira, şeriat hükm-i haktır. Hükm-i hak ise hakikatte ne ise odur 64." 1. ibareyle İşari Tefsir İşari tefsirin tasawufi tefsirden ibaret olmadığı, onu da içine alan daha geniş bir tefsir olduğu, belli başlı tefsir kitaplarında görüldüğü gibi, M. Harndi Yazır'nın Hak Dini Kur'an Dili adlı tefsirinde de açıkça görülmektedir. Bu durum, sadece bir konuya münhasır değildir; Kur'an'ın ana konuları ve bunların şubeleri durumundaki hemen her konu ile ilgili ayetlerin tefsirinde karşımıza çıkmaktadır. Şöyle: a. Ulôhiyet Kur'an'ın ana konusunun, muhataplarını şeksiz ve şirksiz doğru bir Allah inancına kavuşturmak olduğu bilinmektedir. Allah'ın varlığını bilip inanmanın yanında, O'na yaraşmayan vasıflardan beri olduğunu kabul ve ikrar etmek imanın temel şartlarının başında gelir. "Gökleri ve yeri yaratan A!Hih hakkında şüphe ha? (...) 65 " "Eğer yerde ve gökte Allah'tan başka ilahlar olsaydı, bunların ikisi de muhakkak bozguna uğrardı. (.f,r, Ulfıhiyetle ilgili meseleler, Kur'an'ın hemen her suresinde yer almaktadır. Bu itibarla, Elmalılı, konu ile ilgili ayetlerin sarih-zahir tefsirinin yanı sıra işari yönüne de temas etmektedir. Müfessirimiz, Allah'ın varlığını ispat sadedinde gelen, "O Allah, yedi göğü, birbiri üzerinde tabaka tabaka yarattı. (.. r" ayetinin, önce a:iakla ilgili olan sarih-zahir tefsirini yapar: ".. Fizik açıdan a:iaktan yürümektir ki bu itibarta yedi semanın altısı ay ile beraber yerküremizin Neptün gezegeninin en uzak sınırına kadar güneş sistemi içinde, yedincisi de güneş sistemi sınırlarından bakışianınıza erebilen samanyolunun ötesine kadar olan muhittir ki yerküremizin atmosferinden itibaren bunların tümüne birden sema adı verilir 68." Daha sonra işari tefsire geçer: "Bu defa ruhani bakış açısıyla olan bu ikinci mülahazaya gelelim: Bu açıdan kendimize bakınca şuur alemimizin bir seması demek olan gönlümüzde, ruhumuzda bir yerküre gibi " til " &ı M. Harndi Yazır, Hak Dini, V, İbrahim: 14/ Enbiya: Mülk: 67/2. 68 M. Harndi Yazır, Hak Dini, VII, (Elmalılı M. Harndi Yazır'dan yaptığımız iktihasları mümkün mertebede sadeleştirerek vereceğiz).

16 14 Muhammed Çelik vicdanının merkezi bulunan kalbimizde iman ve irade şuuru uyandırmak üzere çevre (muhit) ile ilgili yedi pencere buluruz ki bunlardan bize devamlı olarak ruh yayılır. Beşi yalnız cismani çevre hadiselerine bakan beş duyu, altıncısı onların elde ettikleri ile daha ilerisine bakan akıl ve mantık, yedincisi herkeste sarih ve kavi olmamakla beraber hepsinden geniş olan ilham ve vahiy kuvveleridir. İşte biz, duyular (meşair) denilen bu yedi pencereden kalbirnize inip çıkan ruh ve hasiret nurunun kuvvet ve zaafina göre hakikatten haberdar olur ve ona göre iman ve irade cehdiyle akibetimiz olan gayeye doğru yürürüz. Nefes alırken ciğerlerimize kabiliyederine göre hava girip çıktığı gibi his ve idrakte de duyularımıza ruh inip çıkarken o cereyanları yerli yerine hakkıyla ulaştırmaya ve yaymaya hizmet eden ve Melaike denilen birçok gizli ve hayırlı maddi ve manevi kuvvetler bulunduğu ve engelleri hertaraf ederek idrakimizi, İmanımızı, irademizi takviye için çalıştığı gibi bilakis o ruh cereyanlarının bize nüzulü sırasında yol kesen eşkıya gibi pusu kuran birikimlerimizi soyrnağa ve hiç olmazsa vehim ve hayal telkiniyle kalabalık edip bizi aldatarak neüzzübillah idrakimizi, İmanımızı, irademizi gizliden gizliye saptırıp bozmağa çalışan maddi ve manevi bir takım şer ve alçak kuvvetler de vardır ki bunlara da cin ve şeytan denilir" 69 Afiiktan enfüse yol almaya çalışırken, meselelere yaratılışın birliği açısından yaklaşması dikkat çeker: "Gezegenlerden her biri merkez etrafinda birbiri üstüne böyle tabaka tabaka birer sema sahası teşkil ettikleri gibi idrak alemimizde en aşağıda tatma, onun üstünde dokunma, onun üstünde koklarna, onun üstünde işitme, onun üstünde görme, onun üstünde akıl, onun üstünde vahiy, hadiseler ve ilgili oldukları hususlar olmak üzere tabaka tabaka birer genişlik sahası arzederler 70 ". Şu ayet de Allah'ın varlığını ispata dairdir: "De ki: Sizi gökten ve yerden kim rızıklandırıyor? Ya da kulakların ve gözlerin sahibi kimdir? ( ) 71 " Müfessirimiz bu ayetin tefsirinde şöyle der: Bu ayetin, "(.. ) Kul, nevafıl ile bana öyle yaklaşmaya çalışır ki Ben de onu severim. Onu sevince de, artık Ben onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum. ( ) 72 " hadis-i kudsisi mazmunu olan şuhfıd billah meselesine bir işareti içerdiğini kaydetmeden geçemeyeceğiz 73 Küfrandan sakınmak gerektiğini şu ayetin işaretinden tespit eder: re M. Harndi Yazır, Hak Dini, VII, M. Harndi Y azır, Hak Dini. VII. 5 I Yunus: 10/ Buhfui. Rikak: M. H~di Yazır, Hak Dini, IV, 2708.

17 İsarf Te(sirin Sınırları ve Elmalı/ı Harndi Yazzr'da iisarf Tefsir 15 "Karınca vadisine geldikleri zaman bir karınca: 'Ey karıncalar dedi, yuvalarımza girin ki Süleyman ve orduları, farkında olmayarak sizi ezmesinler 74 ". Bu karıncanın diğerlerine yuvaya girmeyi emretmesi şunun içindir: Kavmi, Süleyman'ın (as) celaletini görürler de Allah TeiWi'nın kendilerine olan nimeti hakkında küfrana düşerler diye korktu. İşte, "sakın sizi kırmasınlar" demekten muradı buydu, yani kuvve-i maneviyenin kırılması idi. Bu suretle bunda dünya erbabıyla oturup kalkmanın sakıncalarına bir uyarı vardır 75 b. Ahiret Kur'an, Allah'ın varlığına ve birliğine imandan sonra en çok Ahiret'e iman konusu üzerinde durmuştur. Kur'an'ın üçte birinin Ahiret hayatına dair oluşu, konunun ağırlığını ve önemini gözler önüne senneye kafidir. Birçok ayette, Ahiret' e iman, Allah'a iman ile birlikte zikrolunduğu gibi 76, Ah iret' i inkar edenlerin Allah'ı da inkar durumuna düştükleri bildirilir 77 "Çünkü sorguya çekileceği ve dünyada yaptıklarının karşılığını göreceği ikinci bir hayata inanmayan kimsenin Tanrı'nın varlığını kabul edişi, çoğu zaman felsefi bir kanaatten öteye geçemez. Felsefi kanaatler kalbin değil fıkrin ürünleridir ve kişinin davranışiarına yön verme gücünden genellikle yoksundur" 78 Ahiret konusunun Kur'an'da ağırlıklı mesele oluşundan dolayı konu ile ilgili ayetterin sarabatinden sonra işaretine Müfessir Elmalılı, yönelir. Bunu örneklerle görelim: Örnek I: Hümeze S firesindeki ~~UI.)C. F #' ayeti hakkında şöyle der: "Erbab-ı işaret, bunda ruhani azabın şiddetine işaret olduğunu söylerler 79." Örnek 2: Karia S firesindeki ı);j~i Jü1Jilt3: 0-dll 0~ ~:i= hakkında şöyle der: Burada ateşperestlerin ve onlar gibi batıl akideleriyle kendilerini ateşiere atanların acıklı durumlarına dahi bir işaret yok değil ise de yalnız onları değil, iyi ve kötü bütün insanları saracak olan ve gerek hak uğrunda, gerek batıl peşinde can vermek için çırpınıp serilenterin hepsiyle alakası 74 Nemi: M. Harndi Yazır, Hak Dini, V, 3668 (Razl'den naklen). 76 '.. Ali Imran: 3/ll4; Tevbe: 9/44, Bkz. Nisa: 4/38; Ra'd: 13/5. 78 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu. AHiRET md.. DİA İstanbul I M. Harndi Yazır, Hak Dini, IX, 6094.

18 16 Muhammed Çelik bulunan bir günün korkusunu tasavvur ettirmektedir. Aifisi'nin naklettiği üzere Te'vilat sahibi 80 demiştir ki: Bunun te'vilinde bir kaç anlam üzerinde ihtilaf etmişler ise de hepsi bir manaya döner; o günün korkusundan hayret ve ızdıraba işarettir 81 c. Peygamberlik Kur'an'ın temel konularından biri de Peygamberlere imandır. Bu mesele Allah'a imana dayanır. Zira, peygamberliğin ispatına, ancak Allah'a, O'nun ilmine, kudretine ve kainatın işlerini idaresine inanan kimse muhatap olur. Bundan dolayı, Hz. Peygamber'e iman Allah'a iman ile beraber zikredilir 82 Sözüne itibar edilen herkes; filozoflar ve bilginler, insan nevinden bazı zatların, kendilerine gelen vahye dayanarak, insanların mutluluğunu hedefleyen prensipleri halka tebliğ ettikleri, çirkin fiillerden onları sakındırdıkları 83 konusunda görüş birliğindedirler. M. Harndi Yazır'ın, ilgili ayetlerin sarih tefsirinden sonra işari anlamları tespite yöneldiğini görüyoruz. Peygambere gelen vahiyin zaruri bir ilim oluşunu anlatmak için, "Rabbin bal arısına şöyle vahyetti: 'Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kurdukları çardaklardan kendine göz göz ev edin 84 " ayeti hakkında şunları kaydeder: "Denebilir ki arının sanatı bir Nübüvvet vahyi olmamakla beraber zaruri bir hüküm ifade etmesi açısından ona benzerdir. Ve vahiy denilen ruhi durum kuvvet ve isabetini tasavvur ve tefekkür edebilmek cihetinde ilhamdan daha kuvvetli bir misaldir. Yani Hak Teala tarafından arıya bal yapmak ruh ve sanatı şaşmaz bir zorunluluk (vücup) ve isabetle verildiği gibi, Peygambere gelen vahiy de Allah'tan gelen zaruri bir ilim (ilmi ledünni)dir. Ve buna işaretle rabbuke buyurulmuştur 85." Müfessirimiz, Mülk: 67/2 ayetlindeki 'seb'a semavat =yedi kat gök' ifadesinden mi'raca da bir yol bularak şöyle der: "Mi'rac-ı Muhammedi'nin o harime ulaşmasına da işaret olunmuş ınirac hadislerinde de seb 'a semavat hem cismani, hem ruhiini açılarla ifade olunarak Cibril ile beraber yedinci sema nihayetinde Cennetü'l-Me'va'mn bulunduğu sidre-i münteha'ya ve oradan yalnız olarak Arş-ı Hakk'a varılmış olduğu anlatılmıştır. (..) Bu sfıretle ruhiini ve hakiki semaların görüş mesafemizi sınırlandıran yedi 80 Ebu Mansur ei-maturidi. 81 M. Harndi Yazır, Hak Dini, IX, Maide: 5/ Krş. 4/ ; 46/9. 84 N ahi Sılresi: 16/ M. Harndi Yazır, Hak Dini, V, 3108.

19 İsari Tefsirin Sınırları ve Elma/ılı Hamdi Yaztr 'da iisarf Te(sir 17 semadan daha çok ve daha yüksek olduğu da anlaşılmış bulunur. Öyle ki bu yedi semanın tümüne birden dünya seması demek doğru olur 86 SafTat silresinin 10. ayeti vahyin korunması ile ilgilidir: "Yalnız bir çalıp kapmaca olursa, onu da delip geçen bir alev takip eder 87 ". Müfessirimiz bu ayeti şöyle tefsir eder: "Bir kulak hırsızlığı ile mele-i 'ala haberlerinden, vahiy ve ilham ürünlerinden çalıp kaçan bulunur. Onu da semadan arza doğru delip geçen bir alev takip eder. Şihaplar dünya semasının sabit süsü olarak bilinen yıldızlar gibi büyük olmamakla beraber yine yıldızlar cümlesinden sayılabilecek küçük ve küme küme dolaşan cisimlerdendir. (..) Bununla beraber şeytaniara atılan şihabdan murat ruhiini bir şihab olması da pek muhtemeldir. Asıl mesele aşağıdan semiiya karşı tecavüz etmek isteyenlerin vaziyetterini göstererek ilahi olan ilhamlardan bir kulak hırsızlığına kalkışan, dinler uydurmaya çalışan dinsizlerin maddi ve manevi hezimet ve perişanlıktarım anlatmaktır" 88 Ayetlerden, Hz. Peygamber' e dair işaretler tespit etmesi bu çerçevede incelenebilir: "Yoksa bir tuzak mı kurmak istiyorlar? Asıl tuzağa düşecek olanlar, o inkar edenlerin ta kendileridir 89." O küfredenler kendileri aldanacak, o tuzak kendi başlarına geçecektir. Nitekim, Resuluilah sağ salim hicret etti ve Ebu Cehiller Bedir' de kendileri yakalandı lar. Bu suretle bu ayet daha önceden gaybı haber vermiştir. Gaybı onların değil, Allah'ın bilip Peygamberine haber verdiğini anlatmıştır. Denilmiştir ki süikastı tertip edenlerin Bedir'de katiedilmeleri hisetin on beşinci senesinde olmuştur. Burada da (Tur ayetlerinde) " ;.1 " kelimesinin on beş defa. zikredilmesiyle buna işaret olunmuştur. Şihab9!hın dediği gibi bu kabil gizli işaretierin Kur'an'ın mu'cizelerinden olması uzak bir ihtimal olarak görülemez 91 Keza Müddessir SOresi 32. ayette geçen "Kamer" kelimesi hakkında şöyle der: "Burada 'Kamer', gece, sabah kendi manalarında ve ilahi orduların belirme parıltılarına işaret olmakla beraber dünyanın zulmete boğulduğu cahiliye devri içinde nübüvvet nurunun doğuşu, o gecenin yok olmaya yüz tutuşu ve parlamak üzere bulunan hayır ve hakikat sabahının yaklaşması anlarıyla İslam güneşinin doğuşu esnasına da ima vardır ve hatta asıl anıatılmak istenen budur 92." 66 M. Harndi Yazır, Hak Dini, VII, Saffiit: 37/ M. Harndi Yazır, Hak Diııj, VI, Tfir: 52/ Şihfib el-hafaci (Ö:l069/1659), Beydavi Tefsiri üzerine yazdığı İnayetu'I-Kadi ve Kifiiyetu'r-Radi adlı haşiyenin sahibidir. 91 M. Harndi Yazır, Hak Dini, VII, M. Harndi Yazır, Hak Dini, Vlll,

20 18 Muhammed Çelik "Nefes almaya başladığı dem sabaha 93." Sabahın teneffüsii, açılmaya başladığı sıradır ki tatlı tatlı badi sahasının Jetafetine de işaret eder. Bunun gece sıkıntısını izale eder bir işaret ifade ettiğinde şüphe yoktur. Bu suretle bu, "Ahiret senin için dünyadan daha hayırlıdır%' mazmunu üzere büsn-i iikıbet ile v'ad-ü tebşir vardır. Bu dünya, onlar için sabaha yönelmiş bir gece ve her nefsin ne hazırlamış olduğunu bileceği o kıyamet vakti böyle teneffiis eden bir sabah demek olduğunu müjdelemektedir 95 Yine, "Gökten su indiren O' dur. Sonra onunla her çeşit bitkiyi çıkardık, o bitkiden bir yeşillik çıkardık, ondan da birbiri üzerine binmiş daneler; hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar; üzüm bağları; zeytin ve nar bahçeleri yetiştiriyoruz. (..)%" ayetinin zahir tefsirinden sonra şunları kaydeder: "Bununla Mekke' de bu ay etin nazil olduğu sırada İslam dininin henüz o çim, o tomurcuk misalinde olduğuna, Kur'an'ın semadan inen bir rahmet bulunduğuna ve müminlerin istikbali o cennetler ve kemale ermiş meyveler gibi olacağına bir işaret dahi edilmiştir 97 ". Müfessirimizin, Kur'an'ın i'cazına dair sunduğu işaretleri bu çerçevede kaydedebiliriz. "Yerküreyi uzattı. (..) Orada bütün meyvalardan iki çift yarattı. (.. r" "Bu ayette geçen 'zevceyn' tabiriyle her meyvada çifileşen mutlak manada erkek ile dişi, 'isneyn' tasviriyle de bunların hünsası ve gayrı hünsası anlatılmıştır. Biz bugünkü bitki ilminin şahitliğiyle anlıyoruz ki bu ayetin'orada bütün meyvalardan iki çift yarattı' cümlesinde başlı başına bir ilmi mu'cize vardır. Bu hakikatin bin bu kadar sene evvel Kur'an'da haber verilmiş olması Kur'an'ın Kİtabullah ve bunu getirenin Hak Peygamber olduğuna başlı başına büyük bir delil oluştur~". Enbiya Sfıresi: 21/33. ayetinin tefsirinde de şunları yazar: "Şüphe yok ki eskilerin nazarında da fen! er, şimdilerinki gibi ve belki daha kuvvetli kanaatletakip ediliyordu. Demek ki bugün bu ve emsali iiyetlerde, Kur'an'ın fenne karşı büyük bir zaferini okumaktayız. O halde bildiğimiz fenne aykırı görünen noktalara tesadüf edildiği zaman Kur'an'ı fenne uydurmağa çahşmamalı, fenni Kur'an'la uyuşturmağa çalışmalıdır. Zerre miktarı insafı olanların itiraf etmesi lazım gelir ki 'Her biri bir yörüngede yüzmektedirler' (36/40) kavli, Allah Teaiii'nın kudret ve vahdaniyetini, ayetlerini görünen alemde gösterirken, aynı zamanda ilahi ayetlerden birisi de Hz. Muhammed'in nuru olduğunu göstermek için Hz. Muhammed'in 93 Tekvir: 81/ Duha: 93/4. 95 M. Harndi Yazır, Hak D1ni, VIII, En'iim: 6/ M. Harndi Yazır, Hak Dini, lll, Ra'd: 13/3. 99 M. Harndi Yazır, Hak Dini, IV, 2956.