1997 Kasım ında Mersin de düzenlenen 2. Tiyatro Kurultayı üzerine Milliyet Sanat Dergisi nde yayınlanan yazım. Y. E.

Transkript

1 1997 Kasım ında Mersin de düzenlenen 2. Tiyatro Kurultayı üzerine Milliyet Sanat Dergisi nde yayınlanan yazım. Y. E. (İKİNCİ) TİYATRO KURULTAYI ÜZERİNE Yücel Erten Devlet Tiyatro, Opera ve Bale Çalışanları Vakfı (TOBAV), Kasım tarihlerinde, Kültür Bakanlığının desteği ile Mersin'de bir "Türkiye Tiyatrolar Kurultayı" düzenledi. Bu tür buluşmaların yararlı olduğu kuşkusuz. Ama doğal olarak bunların, yeterince akılcı ve kucaklayıcı olması da beklenir. Ben çağrılı olmadığım bu kurultaya, kendi olanaklarımla ve yurttaş sıfatı ile katıldım ve "(İKİNCİ) TİYATRO KURULTAYINA KATKI VE ELEŞTİRİ" başlığını taşıyan bir kitapçık dağıttım. Bu yazımda da, yeterince akıllı ve kucaklayıcı düzenlenmediğini düşündüğüm bu kurultaya ilişkin bazı gözlem ve görüşler dile getirmek istiyorum. TOBAV'ın kurultay hazırlıklarının, düşünsel düzeyde yeterli olmadığı, ilk göze çarpan konuydu. Çağrı yazısı ve buna bağlı olarak baştan belirlenmiş çalışma gruplarının oluşumu, temelli mantıksızlık ve yanlışlarla doluydu. Savrukluk, özensizlik, bilgisizlik ve belleksizlik üstüste yığılmış gibiydi. Örneğin kurultayın adına karar verilememişti. Bazı belge ve afişlerde "Türkiye Tiyatrolar Kurultayı" bazılarında da "Türkiye Tiyatro Kurultayı" ibaresi görülüyordu. İlk tiyatro kurultayı, 7 yıl önce, yine Kültür Bakanlığının desteği, daha doğrusu öncülüğü ile (O günkü Kültür Bakanı Sayın Namık Kemal Zeybek'tir) 1990 yılında düzenlenmiş olmasına rağmen; bu kurultaydan "2. Türkiye Tiyatro Kurultayı" sıfatı esirgenmişti. Kurultay'ın Mersin'de düzenlenmesi de, başka bir yanılgıya işaret ediyordu. Böyle bir kurultaya katılacakların büyük çoğunluğunun Ankara ve İstanbul'dan olacağı, tiyatro coğrafyamızdan bellidir. Kurultayı Mersin'de yaparak, otel yemek ve yol harcamalarının ikiye katlanması gerekli miydi? Pek çoğu sezon gereği görev başında olan ve görev yerinden ayrılıp Mersin'e gidemeyen tiyatrocular bakımından bu bir kayıp oldu. Bildiri sunacakların anlaşılmaz bir biçimde sınırlandırılmış olması, ayrı bir eksiklikti. Çağrı yazısında yer alan şu cümle, düzenleyici TOBAV'ın sivil toplum anlayışı hakkında ciddi kaygılar uyandırıyordu: "Sivil toplum kuruluşlarını temsilen katılacak kişilerin, sözkonusu sivil toplum kuruluşu üyesi olması, kurultayda kuruluşunu temsil edeceğine dair yönetim kurulu kararının, karar defterine yazılmış halinin bir fotokopisinin en kısa zamanda Vakfımız genel merkezine gönderilmesi gerekmektedir." TOBAV'ın çağrı yazısındaki şu cümlenin de, kurultayın sonuçları bakımından bir talihsizlik olduğunu düşünüyorum: "Kuruluşunuzu temsilen göndereceğiniz kişiler, sizleri temsil edecek, kurultayda 1

2 beyan etmiş olduğu görüşler, bundan sonra yapılacak yeni bir çalışmaya kadar kuruluşunuza ait görüşler olarak kabul edilecektir." Doğal ki burada. görüşlere sıra numarası verip klasörlere koyarak "kabul edecek" olan makamın neresi olduğu sorusu çıkıyor ortaya. Çağrıdan anlaşıldığına göre, siyasal erki taşıyan Kültür Bakanlığı değil de, işgüder durumundaki TOBAV. TOBAV'ın, tiyatro alanındaki diğer kuruluşlar karşısında, kendisine böyle amir bir pozisyon biçmesi de yadırgandı. Kültür Bakanlığı'nın doğrudan muhatap olacağı bir toplantının, sonuç almak bakımından daha verimli olacağı açıktır. Oysa bu durumda, işgüder durumundaki bir vakfa ihale edildiği için; Bakanlık açısından, hiçbir konuda ve hiçbir biçimde bağlayıcı olmayacağı kuşkusu yaygındı. Böyle bir kurultaya katılacak kimi insanların, yönetimleriyle çelişen görüşler öne sürmeleri de en doğal ve demokratik haklarıdır. Ama TOBAV, ödenekli tiyatrolara ve çeşitli kurumlaşmalara ilişkin bildirileri, mevcut yönetimlerin tercihlerine terketmiş oldu. Bir başka deyişle TOBAV, ödenekli tiyatrolarımızın, emir-komuta zinciri içinde temsil edilmesine çanak tutmuş oldu. Kurultayın grup çalışmalarının bilinçten yoksun ana başlıkları ile altındaki maddelerde ortaya çıkan bilinçaltı kilitlenmesi ilginçti. Türk tiyatrosunun temel sorunlarını kümelendirmede; şimdiye kadar böyle bir gecekondu, böyle bir balık istifi yapılmadı, bundan sonra da kolay kolay yapılamaz! Türkçe ve yazım yanlışları bir yana; birbirine ilişkin, hatta birbirine koşut konular, aynı gün içinde ayrı ayrı gruplarda ve dolayısıyla birbirinden habersiz ele alındı. Bunun en çarpıcı örneği, "ödenekli tiyatrolar" konusunda görülüyordu. Ödenekli tiyatrolar, hem "kurumsallaşma" grubunda tartışılıyordu, hem "belediye tiyatroları" grubunda, hem de "ödenekli tiyatrolar" grubunda. Ayrıca "tiyatro eğitimi" grubunda da bir "bölge tiyatroları" tartışması vardı. Ama hepsi de aynı günde ve aynı saatlerde! Bu savrukluk ve savurganlık, neredeyse çözüm değil de kafa karışıklığı ve iletişimsizilik istendiği duygusunu uyandırıyordu. Ya da özerklik kavramı, "Belediye Tiyatroları" ve "Ödenekli Tiyatrolar" başlıklarının altında yeralmıyor da başka bir grupta yer alıyordu. Oysa özerkliğin, asıl ödenekli tiyatroların konusu olduğu açık! Öte yandan "ödenekli tiyatrolar yasası ve eksikleri" gibisinden uyduruk ya da bulanık kavramlarla karşılaşılıyordu. Oysa Türkiye'de "ödenekli tiyatrolar yasası" diye bir şey yok. "Devlet Tiyatroları Kanunu" var, bir de yeni "Devlet Tiyatroları Yasa Tasarısı" var. Olmayan yasanın eksikleri ne ola ki? Yanısıra, "bölge tiyatroları" kavramı, "Tiyatro eğitimi ve sorunları" ana başlığının altında yeralıyordu. Belli ki, bölge konservatuvarları deyince, hemen altına bölge konservatuvarları da eklenme gereği duyulmuş. Belki şu düşüncenin bir uzantısı: "Bölge konservatuvarlarımız olsaydı, oralardan bölge tiyatrolarımız da doğardı". İyi ama, aynı gün, "belediye tiyatroları" başka bir grupta, "ödenekli tiyatrolar" da daha başka iki grupta tartışılıyordu. Ve o gruplarda "bölge tiyatroları" diye bir kavram yoktu!... Eski bir öyküyü anımsadım: Konservatuvarda bir yönetici, kuartet çalışmakta olan öğrencilere öyle demiş: "Herkes kuartetini kendi odasında çalsın!" 2

3 Kurultay çağrısındaki kavram karmaşası ve vulgarizasyon, ödenekli tiyatrolara ilişkin bölümde doruklara tırmanıyordu. Saygısızlık ya da özensizlik, ana başlıktan başlamaktaydı: "Ödenekli tiyatrolarda olması ve olmaması gerekenler"... Türkiye'nin ödenekli tiyatrolarına ilişkin bir temel tartışmanın, böylesine vulgarize edilmiş bir ifade ile başlıklandırılmasına gönlüm razı olmuyor. Bunu büyük bir eksiklik olarak nitelendiriyorum!... Bu gafın içerdiği bir başka gafa yukarıda değinmiştim: Nedense belediye tiyatroları ödenekli sayılmıyor, ayrı bir grupta tartışılıyor. Kronik kavram karmaşası!... Yine değinmiştim: Özerklik kavramı da bilerek ya da bilmeyerek pas geçilmiş!... Özensizlik, alt başlıklarda da sürüyordu: "eski yönetim anlayışının değişmesi, gerekçeleri" Bu "eski yönetim anlayışı" ne demek acaba? Çağdışı, çağgerisi, geleneksel, ataerkil, merkeziyetçi, egemen yönetim anlayışı denilebilir. Başka şeyler de denilebilir. Ama "eski" ne demek? Bu, kavram yoksunluğu değil mi? Kaldı ki, bütün ödenekli tiyatrolar, nasıl olur da aynı kefeye koyulur? Yoksa TOBAV, İstanbul Belediyesi şehir Tiyatroları'nı, Bakırköy Belediye Tiyatrosu'nu, İzmit Belediye Tiyatrosu'nu, ödenekli tiyatro saymamakta kararlı mıdır? TOBAV, vulgarizasyonu had safhaya tırmandırmakta kararlı görünüyor. Çünkü bir sonraki alt başlık şöyle: "genel müdürün rakiplerini çalıştırmaması bir hakmıdır?" Buradaki "genel müdürün rakipleri" sözü, bir aculluk belirtisi değil mi? Ödenekli tiyatrolarda böyle bir sorun varsa; bunun ifade ediliş biçimi böyle mi olmalı?... Devlet Tiyatrolarından başka bir yerde genel müdür bulunmadığına göre; ödenekli tiyatroları, yalnızca Devlet Tiyatrolarından ibaret sanma gafleti burada da sürdürülüyor!... Alt başlık: "oyuncu ve yönetmenlerin söz söyleme yasağı, sanatsal özgürlük" TOBAV, ödenekli tiyatrolarda, oyuncu ve yönetmenlerin söz söylemesinin yasak olduğunu, buraya bir şikayet gibi koymuş ama; bu kurultaya katılımı sınırlı tutan ve böylece bazı tiyatro adamlarının söz söyleme hakkını kısıtlayan yine TOBAV değil mi? Alt başlık: "görev verilmeyen oyuncu ve yönetmenlerin çaresizlikleri" Çaresi "Birim Tiyatrolar"dır! TOBAV bu kavramı unutmuş görünüyor. Alt başlık: "sahnelerin, sahnelerde yönetilmesi" TOBAV, yıllardır ödenekli tiyatrolarımızın gündemine girmiş olan "Birim Tiyatrolar" kavramını kullanmamak için bu ifadeyi icadetmek zorunda kalmış anlaşılan! Oysa bu kavram, 90 kurultayında ortaya atılıp tartışılmıştır. Ayrıca 91 Mersin seminerinde sunulan TOBAV bildirisinin de özünü, "Birim Tiyatrolar" anlayışı oluşturur. Üstelik seminerin sonuç bildirgesinde de yeralmıştır. Dahası var: Devlet Tiyatroları çalışanlarının emek ve katkıları ile oluşan yeni yasa tasarısı da "Birim Tiyatrolar" anlayışına dayanır. 3

4 mu? Bu kadar unutkanlık, TOBAV'ın kurumsal kimliğini tartışmalı hale getirmiyor Alt başlık: "oyunculuk mesleğini tanımlamak için özel yasa çıkarılması, bu yasa ile tiyatro alanında hizmet veren 657 sayılı yasaya bağlı idari personelin de sözleşmeli olabilmesi sağlanması" "Oyunculuk mesleğini tanımlamak için özel yasa" ne demek oluyor? Hem böyle bir yasanın ödenekli tiyatrolarla ilgisi ne? "Oyunculuk Mesleğini Tanımlama Özel Yasası" ile, idari personelin sözleşmeye bağlanması, mükemmel bir buluş! Ben de rejisörlük mesleğini tanımlayan bir özel yasa isterim. O yasa ile de "Oyunculuk Mesleğini Tanımlama Özel Yasası"na uymayanların sözleşmesi feshedilsin; ama idari personelin zaten bu konuyla bir ilgisi olmadığı için, onlar yine sözleşmeli kalsın!... Alt başlık: "ödeneği veren kuruluşların tiyatronun yönetimine ve artistik anlayışına karışma hakkı olmalıdır olmamalıdır" Ne demek, "olmalıdır olmamalıdır"? TOBAV lisede münazara mı düzenliyor? Tabii ki olmamalıdır! TOBAV bu kadarcık şeyi söyleyemiyor mu? 1991 Mayıs'ında Mersin'de düzenlenen seminerde, TOBAV adına öne sürülmüş görüşleri unuttular mı? Yoksa vazgeçtiler de açıkça söyleyemiyorlar mı?... Üzülerek belirtmeliyim ki, yurt çapındaki bir tiyatro toplantısı, hiç bu kadar geri, bu kadar teslimiyetçi bir noktadan başlamamıştı! Ve son alt başlık: "Tiyatro suç işler mi? İşlerse nasıl cezalandırılmalıdır?" TOBAV, malûmatfüruşluk edeyim derken, işi densizliğe kadar vardırıyor. Tiyatronun ya da tiyatro sanatının nasıl cezalandırılacağı sorusuna çanak tutmak da neyin nesi? Üstelik, soru yanlış yerde. Çok gerekliyse, 3 numaralı üst başlık altında yer almalıydı... Kurultayda dağıttığım kitapçıktaki yazımın bir bölümünde şunları yazmışım: "Görülüyor ki, TOBAV'ın Bakanlık desteği ile düzenlenecek tiyatro kurultayına çağrı yazısı, bir kavram karmaşası, bir bilgisizlik, dağınıklık, savrukluk belgesi, bir ciddiyetsizlik ve saygısızlık anıtıdır. Sözü uzatmayayım: Büyük olasılıkla, bu üç günde yine havanda hızlı su dövme yarışı yapılacak. Ülkenin dört bir yanından derdini anlatmak için gelenler, biraz da birbirlerinden habersiz, değişik çıkarlar ve sorunlar üzerine haldır haldır konuşacak; sonra tatlı bir yorgunluk ve vatanı kurtarmış olma duygusu ile evlerine dönecekler. Ama kısa süre sonra yine sancılanıp yakınmaya başlayacaklar: "O kadar kurultaylar düzenledik, sorunlarımızı aktardık da ne oldu?!..." Sonra bir yedi yıl, belki bir on yıl daha beklenecek. Sonra yine aynı terane... Meslekdaşlar hatırlayacaklar: 1990 "Tiyatro Kurltayı"nda elbirliği ile önemli saydığımız üç şeyi savunmuştuk: 1. Ödenekli tiyatroların yeniden yapılanması zorunludur. Demokratik yerinden yönetim doğrultusunda ve özerklik anlayışı içinde birimleşmelidir. 2. Tiyatro alanımızdaki bütün sorunların üç gün içinde tartışmaya açılması, 4

5 yararlı olsa da yeterli değildir. Sorunlar, telaş içinde, birbirini çiğnercesine dile getirilmekte ve yumak çözülememektedir. Sorunlara çözümler oluşturulması bir yana; bir sınıflandırma ya da önem sıralaması bile mümkün olamamaktadır. Bu yüzden değişik alanların ve cephelerin yeterince irdelenebileceği bir "Küçük Kurultaylar Dizisi" gereklidir. "Ödenekli Tiyatrolar Kurultayı", "Tiyatro Eğitimi Kurultayı", "Özel Tiyatrolar Kurultayı", "Amatör Tiyatrolar Kurultayı" ve benzeri Küçük kurultaylar dizisinin Bakanlık desteğinde gerçekleştirilip somut adımlar atılabilmesi için; çeşitli kuruluşların temsilcilerinden oluşan bir "İzleme Komitesi" kurulmalıdır. Bu talep, 5 komisyon raporunun 3'ünde açık, 2'sinde de anlaşılabilir şekilde yeralmıştı. Daha önce yapılan Sinema Kurultayı'nda önerilip de gerçekleşemeyen "İzleme Komitesi", Tiyatro Kurultayı'nda kabul ettirilebilmişti. Oyun Yazarları Derneği, Eleştirmenler Birliği, TODER, TİYAP ve benzeri kuruluşların temsilcilerinden oluşan bu komitenin, çalışmalarını yürütebilmesi için; TOBAV'ın da sekreterya görevini üstlenmesi kararlaştırılmıştı. Ama bunu izleyen süreçte, TOBAV'ın o günkü ve bu günkü başkanı Tamer Levent, bir tek adım atmadı. Uyarılarımıza rağmen komiteyi bir tek defa olsun toplamadı, çalıştırmadı. Komiteyi işletmekle yükümlü olduğu halde; hiç bir şey yapmayarak, yokolup gitmesine göz yumdu. Böylece tiyatro alanımızın, anlamlı ve güçlü bir oluşumunu heder etti. Şimdi de aynı TOBAV, Bakanlığın olanakları ile tiyatro kurultayı düzenliyor. Ama katılımı güçleştiriyor, demokrat ve sivil anlayışı çiğniyor, amir pozlarına giriyor, yaklaşımlarında çarpık ve özürlü bir resim veriyor. Ve bütün bunları, benim vergilerimden oluşan kaynakları kullanarak yapıyor. Yine sormadan edemiyorum: Her defasında Amerika'yı yeniden keşfetmek zorunda mısınız? Hadi keşfettiniz, her defasında Batı Hint Adaları sanmak zorunda mısınız?" Korkarım, bu söylediklerim büyük oranda doğru çıktı. Düzenlemedeki bakışsızlık nedeniyle, grup oturumları kısır kaldı. Bildiriler üzerinde tartışma olanağı bulunamadı. Hem grup çalışmalarında, hem de genel kurulda, görüş ve öneriler yeterince irdelenemedi. Grup raporları ve sonuç bildirgesi, zaman baskısı altında ve uzayan yöntem tartışmaları arasında gerçekleşti. Grup raporlarında ve sonuç bildirgesinde öngörülen "izleme komitesi" perçinlenemedi; korkarım, kuralsızlığa ve raslantıya kaldı. Peki ama, bu kurultayın hiç mi iyi yönü yoktu? Kuşkusuz iyi yönleri, pek çok bakımdan artıları ve katkıları vardı. Son derece ilginç ve tutarlı bildiriler sunuldu. Dinleyebildiklerim ve okuyabildiklerimin çoğu, beni tiyatro dünyamızın düzeyi açısından umutlandırdı, heyecanlandırdı. 5

6 Tiyatrocular coşkulu, enerji dolu insanlardır. Bu kurultayda da öyle bir ortak enerji, öyle bir dayanışma gerçekleştirdiler ki; bu koşullarda ortaya çıkabilecek en iyi grup raporlarını ve sonuç bildirgesini oluşturdular. Tüm katılımcıları, özellikle de sonuç bildirgesine olağanüstü emek veren grubu, özverileri ve tutarlılıkları için kutlamak gerekir. Sonuç bildirgesinin bence en önemli yanı, ödenekli tiyatroların özerklik anlayışına dayalı olarak, yerinden yönetim biçiminde yeniden yapılanmasının gerekliliğini bir kez daha açıkça vurguluyor olması. Simdi bu kurultaydan geriye hepimizi ilgilendiren bir soru kalıyor: Kurultayımızı yaptık. Bundan sonra ne yapacağız? Sakın ola ki bir 7 yıl daha bekleyecek miyiz? Yücel Erten Kasım