3 SA Y! 2 w m. s e r i m ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 s e r i m 3 SA Y! 2 w m İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 AĞAÇ MALZEMENİN RUTUBETİ VE ÖLÇÜLMESİ Doç. Dr. R am azan KAN TA Y 1 K ı s a Ö z e t Bu yazıda önce ağaç m alzem ede pratik bakım dan önem li bazı rutubet halleri tanıtılm ış ve kurutm a bakım ından önemli olan başlangıç rutubeti sonuç rutubeti ve lif doygunluğu rutubet hali üzerinde durulm uştur. Sonra kurutm ada kereste enine kesitinde rutubet dağılışının önemi açıklanarak kurutm a sırasında ve kurutm a sonunda kerestenin iç ve dış tabakaları arasında olm ası gereken rutubet farkları belirtilm iştir. Y azının son bölümünde ağaç m alzem elim rutubetinin ölçülmesinde kullanılan pratik yöntem ler tanıtılm ış ve özellikle rutubet ölçerlerle rutubet ölçülm esinde dikkat edilecek hususlar açıklanm ıştır. B u bölümde ayrıca rutubet ölçerlerin seçilm esinde ve satın alınm asında göz önünde bulundurulacak hususlar belirtilerek bu aletlerin satın alınm asında uygulayıcıya yardım cı olabilecek bilgiler verilm iştir. 1. G İR İŞ K u ru tm a d a ağ aç m alzem enin ru tu b e tin in kolay ve h a ta sız b ir şekilde ölçülm esi ve m ik ta rın ın hem ta m k u ru ağırlığının yüzdesi o la ra k hem de a ğ ırlık o larak bilinm esi çok önem lidir. Bu nedenle bu yazıda u y g u lay ıcıy a ağ aç m alzem enin ru tu b e ti ve ölçülm esi k o n u ların d a y ardım cı olabilecek p ra tik bilgiler özetlenm iştir. 2. PRATİK B A K IM D A N Ö N E M L İ B A ZI R U T U B E T H A L L E R İ A ğ aç m alzem ede a n c a k su n i o larak elde edilebilen iki e k strem ru tu b e t hali m ev cu ttu r. B u n lar tamlruru hal ile tam y aş hald ir. Bu ik i ru tu b e t hali dışında ağ aç m alzem enin içerisinde odun m addesi su ve h av a vard ır. O dunun içerisindeki su hü cre çeperi içerisinde ve h ü cre boşlu k ların d a bulunm a k ta d ır. H ücre b oşluklarında bulunan ve ak ıcı v eya dam layıcı şekilde olan suya se rb e st su, h ü cre çeperi içerisinde m isel ler ve fib ril le r a ra sın d a k i b o şlu k lard a bulu n an su y a ise hü cre çeperine bağlı su veya h ig ro sk o p ik su adı verilm ektedir. 1 İ.Ü. Orman Fakültesi öğretim üyesi, Bahçeköy - S a rıyor/istanbul. 2 Bu yazı Sınai Eğitim ve G eliştirm e M erkezi Genel M üdürlüğünce Düzenlenen Orman Ü rünleri Kurutma Seminerinde sunulm uştur. Yayın Kom isyonuna Sunulduğu Tarih :

3 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ VE Ö LÇ Ü M LER İ 59 H eı-haııgi bir odunun p a rç a sı bir k u ru tm a dolabında 103 ± 2 C sıcaklık d erecesinde a ğ ırlığ ı değişm ez hale gelinceye k a d a r k u ru tu la c a k olursa, ru tu b e tin i ta m am en k ay b ed erek odun kitlesi ve h av ad an ib a re t b ir d u ru m a g elm ektedir. Böylece y u k a rıd a belirtilen tam kuru rutubet haline erişilm ek ted ir. B una k a rşılık odun p a rç a sı uzunca bir sü re su içerisinde b ıra k ıla c a k olursa, odun içerisindeki b ü tü n h av a b o şlu k ları su ile d o larak odun p arçası, yalnız odun k ü tlesi ve su d an ib a re t b ir d u ru m a gelm ektedir. Böylece, diğer b ir su n i ve e k stre m h a l olan tam y aş rutu b e t hali elde edilm ektedir. A ğaç m alzem ede serb est suyun hiç bulunm adığı, fa k a t h ü cre çeperine bağlı suyun m üm kün olan en y ü k sek m ik ta rd a bulunduğu ru tu b e t haline lif doygunluğu ru tu b e t hali adı verilm ektedir. S ağ lam ve dikili halde bulunan bir a ğ a ç gövdesinin su durum u taze hal o larak ifade edilm ektedir. T aze hald eki ru tu b e t m ik ta rla rı a ğ a ç tü rü, ağ aç yaşı, ağ aç gövde k ısım ları, yetişm e m u h iti ve m evsim e göre değişm ekte ve h içb ir zam a n lif doygunluğu ru tu b e t m ik ta rın ın a ltın a düşm em ek ted ir (T ablo 2). H ava kurusu rutubet hali p ra tik te ağ aç m alzem enin a ç ık ta doğal o la ra k k u ru tu lm ası ile ulaşılan k u ru lu k derecesinin ifadesidir. Bu k u ru lu k derecesi çeşitli f a k tö rlere g ö re değişm ekte olup, '% a ra sın d a b u lu n m ak tad ır. Ö rneğin, O rta A v ru p a iklim k o şu lların d a yaz aylarında, % iken kış ay ların d a % ye y ü k selm ek ted ir (D ittric h 1969, K önig 1962), T ü rk iy e iklim k o şu lların d a ise d ah a düşü k olup, yaz ay la rın d a % 10 a k a d a r d ü şm ek tedir (A. K u rto ğ lu 1984). A ncak, bilim sel b akım dan h av a k u ru su ru tu b e t hali p ra tik te anlaşıldığı gibi değildir. L if dojrgunluğu ru tu b e t derecesi ile ta m k u ru h a l ara sın d a d ü şü k ru tu b et derecelerine k a d a r (k alo rifer ile ısıtılan y erlerde % 5-7) ağaç m alzem e ile h av a a ra s ın d a m ey d an a gelen ve ru tu b e t alış verişinin sona erdiği denge d u ru m ların d a h av a k u ru su ru tu b e t haline u laşılm a k tad ır. B ilim sel çalışm alard a h av a k u ru su ru tu b e t derecesi % 12 o la ra k alın m aktadır. K u ru tm a önem li olan d iğ er iki ağ aç m alzem e ru tu b e ti ise, başlangıç rutubeti ile sonuç rutubeti (son ru tu b e t) dir. D oğal v eya te k n ik k u ru tm a d a k u ru tm an ın başlad ığ ı a n d a ağaç m alzem enin sahip olduğu ru tu b e te b aşlangıç ru tu b e ti, k u ru t m an ın sonunda sahip olduğu ru tu b e te de sonuç ru tu b e ti denm ektedir. K u ru tm an ın yönetilm esinde ve k u ru tm a süresinin h esap lan m asın d a başlangıç ru tu b e ti önem li b ir fa k tö rd ü r. K usursuz ve ekonom ik b ir k u ru tm a y apab ilm ek için, ru tu b e t b ak ım ın d an büyük fa r k la r g ö steren k e resteler b ir a ra d a k u ru tu lm a m alıd ır. B undan b a şk a h e r p a rtid e k u ru tu la n k erestelerin başlan g ıç ru tu b e tle ri h a tasız bir şekilde belirlenm elidir. D ah a so n rak i bölüm lerde y eri geldikçe açık lan acağ ı üzere, k u ru tm a n ın yönetilm esine tem el teşk il eden başlan g ıç ru tu b e ti, k u ra l o la ra k aynı p a rtid e k u ru tm a y a ta b i tu tu la c a k k e re ste le rin en ru tu b e tli o lan ları arasm d ap se çilen ö rn ek ta h ta la r y ard ım ı ile te sp it edilm ektedir. K u ru tm a n ın gidişi en y ü k sek ru tu b e te sahip ö rnek ta h ta la ra göre yönetilm ektedir. B aşlangıç ru tu b e ti b ak ım ın d an çok büyük fa r k la r g ö steren k ereste lerin b ir a r a da k u ru tu lm a sı ile te k n ik ve ekonom ik yönden bazı sa k ın c a la r m ey d an a g elm ektedir. B u n ları şu şekilde özetlem ek m üm kündür.

4 60 R A M A ZA N K A N TA Y '1 B a laııgıç ru tu b e ti y ü k sek olan ta h ta la rın belli sonuç ru tu b e te u laşm ası d ah a uzun sürede, buna k a rşılık düşük ru tu b e tli ta h ta la r ın ise, istenilen sonuç ru tu b ete u laşm ası d ah a kısa sürede m üm k ü n o lacaktır. Böylece ru tu b e ti d ü şü k ta h ta la r g erek siz y ere fırın d a tu tu la ra k fırın k a p a site si iyi değerlendirilem eyecektir. 2 D iğer ta r a fta n başlan g ıç ru tu b e ti b ak ım ın d an büyük fa r k la r g ö steren ta h ta la rın sonuç ru tu b etlerin d e de büyük fa r k la r m ey d an a g elm ektedir. Böylece, bu fa rk la rın giderilm esi için k u ru tm a sonunda u y g u lanan d en k leştirm e peryodu süresi bu fa rk la rın büyüklüğü oran ın d a u z a y a ra k m a s ra fla rı a rtıra c a k tır. K u ru tu la c a k ağ aç m alzem enin başlan g ıç ru tu b e tle ri a ra sın d a k i fa rk la r lif doyg u n lu ğ u ru tu b e t derecesinin ü stü n d ek i ru tu b e t derecelerinde % 15 i, lif doygunluğu ru tu b e t derecesinin altın d ak i ru tu b e t derecelerinde ise % 5 i aşm am alıd ır (B erkel, 1978). 3. L İF D O Y G U NLU ĞU R U T U B E T D E R E C E S İ V E K U R U TM A B A K IM IN D A N Ö N E M İ K u ru tm a işlem inde lif doygunluğu ru tu b e t derecesi önem li b ir dönüm n o k ta s ı dır. Bu nedenle bilinm esi önem li ve gereklidir. 1. K u ru tm an ın başlangıcından lif doygunluğu ru tu b e t derecesine u laşın cay a k a d a r ağ aç m alzem e içerisindeki serb e st su y u n kolay h a re k e ti nedeniyle k u ru m a sab it ve hızlı bir sey ir tak ip etm ek te, buna k a rş ılık lif doygunluğu ru tu b e t d erecesinin a ltın d a bu hız düşm ekte ve g ittik ç e azalm a k ta d ır. K u ru tm a hızında a rtış sağ lam ak için lif doygunluğu ru tu b e t derecesinin a ltın a in ild ifi zam an o ağaç, tü rü için uygun olan en y ü k sek sıcak lık derecesine çıkılm ası g erek m ek ted ir. 2. A ğaç m alzem enin su kaybı ile b o y u tların d a m ey d an a gelen değişm eler lif doygunluğu ru tu b e t derecesine u la ş tık ta n so n ra b a şla m a k ta d ır. K u ru tu lan m alzem enin k alitesin i k o ru m ak b akım ından lif doygunluğu ru tu b e t derecesinin üstünde ve özellikle bu n o k ta y a y a k la şırk e n d ik k a tli d a v ra n m a k ve koru y u cu k u ru tm a ş a r tla r ı u y g u la m a k lazım dır. Ö rneğin, lif doygunluğu ru tu b e t derecesi % 30 olan b ir ağ aç tü rü n d e k eresten in ru tu b e ti % 25 e ininceye k a d a r koruyucu k u ru tm a koşu lları sürdürülm elidir. 3. D iğer ta r a fta n ağ aç m alzem enin ço ğ unlukla fiziksel ve m ek an ik özelliklerine a it d eğ erlerin m ik ta rı lif doygunluğu ru tu b e t derecesi ile ilgili b u lu n m a k ta dır. ö rn e ğ in m ek an ik özelliklerden direnç, lif doygunluğu ru tu b e t derecesinin a l tın d a ru tu b e t azald ık ça a rta r, arttıkça, azalır. L if doygunluğu ru tu b e t derecesi ağ aç tü rü n e, ağ aç gövdesinin çeşitli k ısım la rına, odun yapısının k ab a veya ince oluşuna göre d eğişm ektedir. L if doygunluğu ru tu b e t d erecesi ile odunun özgül ağ ırlığ ı ve h ig ro sk o p ik p o tan siy eli ara sın d a ilişki v ard ır. K alın ve odun m addesi b akım ından zengin b ir h ü cre çeperi, ince b ir hücre çeperine göre bünyesine d ah a fazla su alab ilm ek ted ir. M icel ler a ra s ı ve fib ril ler a ra s ı b o şlu k ları açık olan diri odun bu bo şlu k ların öz odun m addeleri ile dolu b u lunduğu öz oduna n a z a ra n h ücre çeperi içerisine d ah a fazla su alabilm ektedir. L if doygunluğu ru tu b e t derecesi % 20 ile % 40 a ra sın d a değişm ekte olup, o rta la m a ola.vak % 30 (veya bazı k ay n a k la rd a % 28) k ab u l edilm ektedir.

5 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ V E Ö LÇ Ü M L ER İ 61 A ğaç tü rle ri lif doygunluğu ru tu b e t m ik ta rı b akım ından 5 sın ıfa a y rılm a k ta dır (T rendelenburg, 1939; A.Y. B ozkurt, 1980). 1. L if doygunluğu ru tu b e t m ik ta rı çok yüksek, y an i % 32 - % 35 olan ağaç tü rle ri : G öknar, H uş, Ih lam u r, K avak, B atı K ayını, Kızılağaç. 2. L if doygunluğu ru tu b e t m ik ta rı yüksek, y an i % 30 - % 34 olan ağ aç tü r leri : G öknar, L âdin, Ç am ve M elez diri odunu. 3. L if doygunluğu ru tu b e t m ik ta rı o rta, y ani % 24 - % 28 olan ağ aç tü rle ri ; Çam, Melez, D uglas G öloıarı özodunu. 4. L if doygunluğu ru tu b e t m ik ta rı düşü k y an i % 22 - % 24 olan ağ aç tü rle ri : A kasya, Ceviz, D işbudak, K estane, K iraz ve Meşe. 5. L if doygunluğu ru tu b e t m ik ta rı çok düşük, y an i % 18 - % 22 olan ağ aç tü rle ri : S edir ve A rdıç. Ü lkem iz ağ aç tü rlerin e a it lif doygunluğu ru tu b e t d ereceleri T ablo l de verilm iştir (A.Y. B o zkurt, 1980; A. K urtoğlu, 1984). Tablo 1. Bazı ağaç türlerim izin Lif doygunluğu rutubet miktarları,. A ğaç tü rü L if D oygunluğu ru tu b e t m ik ta rı (% ) U lu d ağ G öknarı 34,0 T oros G öknarı 32,0 D oğu L adini 32,0 T oros K araçam ı 2 8,0-3 0,0 S arıçam 29,8 K ızılçam 25,5 L ü bnan Sediri 21,0 S ak allı K ızılağaç 34,6 D oğu K ayını 29,2 S aplı M eşe 26,0 S apsız M eşe 26,2 B ilindiği gibi lif doygunluğu ru tu b e t derecesi, h acım d a ra lm a m ik ta rı yüz'desi olan (3V ve hacim yoğunluk değeri R y ard ım ı ile aşa ğ ıd a k i fo rm ü le d a y a n ıla ra k h e sapla n m a k ta d ır.

6 62 R A M A ZA N K A N TA Y 4. AĞAÇ M A LZEM ED E R U T U B E T D A Ğ IL IŞI 4.1. T aze H alde R u tu b e t D ağılışı T aze halde bulunan ağ aç m alzem e ru tu b e t m ik ta rı b ak ım ın d an y ek n esak değildir. Su m ik ta rı ağ aç tü rle rin e göre geniş sın ırla r içerisinde değ iştiğ i gibi, aynı ağ aç tü rü n d e a ğ a ç ta n ağ aca, h a tta aynı ağ aç gövdesinde d eğ işik lik ler g ö sterm ek tedir. Suyun ağ aç gövdesi içerisindeki dağılışı y ek n esak değildir. B iyolojik b ak ım d an en genç olan gövde k ısım ları d ah a fa z la m ik ta rd a su iletirler. Böylece gövden in dış kısm ını o lu ştu ra n d iri odun öz oduna g öre su ca d ah a zengindir. T ablo 2 çeşitli a ğ a ç tü rlerin d e taze halde diri ve öz odunda bu lu n an su m ik ta rla rın ı göste rm e k te d ir. T ablonun incelenm esinden de anlaşılacağ ı gibi ibreli a ğ a ç la rd a öz odun ile diri odun a ra sın d a k i ru tu b e t fa rk ı y a p ra k lı a ğ a ç la ra göre d ah a b ü y ü k tü r. Öz odun ile diri odun arasın d ak i ru tu b e t fa rk ı, k u ru tm a b akım ından önem li olup, ta z e h aldeki k eresten in k u ru tm a fırın la rın d a k u ru tu lm a sın d a m u tla k a d ik k a te alınm alıdır. K u ru tm a n ın gidişinin k o n tro l ve tak ib i için alm an ö rneklerin seçilm esinde diri odun ve öz odun k ısım ları y eterli o ran d a tem sil edilm elidir. K u ru tm a h e r kadem ede en y ü k sek ru tu b e te sahip k e re ste le r d ik k a te a lın a ra k yönetilm elidir. D iğer önem li b ir n o k ta d a diri odunun öz odundan d ah a hızlı ve y ek n e sa k k u ru m asıd ır. B u nedenle k u ru tm an ın sonuna doğru öz odun k ısım ların ın ru tu b e ti d ah a y ü k sek tir K u ru tm a S ırasın d a R u tu b e t D ağılışı ve R u tu b e t M eyli A ğaç m alzem ede önce dış ta b a k a la r k u ru m a y a başlar. S o n ra iç ta b a k a la rd a g ittik ç e d a h a içeriye olm ak üzere k u ru m a y a k a tılm a k ta d ır. D ışarıd an içeriye doğru uygun b ir ru tu b e t m eyli olu ştuğu ta k tird e k u ru m a k u su rsu z b ir şekilde g e r çekleşir. Bu m eylin g erektiğ in d en dik olm ası halinde ise iç ta b a k a la rd a n dış ta b a k a la ra doğru olan ru tu b e t ak ışı kesilm ektedir. Böylece yalnız dış ta b a k a la r k u ru y a ra k dış sertleşm e (k ab u k laşm a ) hali o rta y a çık m a k ta d ır. B u sak ın calı d u ru m dan k a ç ın m a k için dış ta b a k a la rın hızlı k u ru m ası önlenm elidir. R u tu b e t m eyli v eya ru tu b e t fa rk ı (R u tu b et düşüşü de den m ek ted ir) K ollm ann (1955) ta ra fın d a n verilen ve y akla şık değ erler elde edilm esini sa ğ la y a n aşağ ıd ak i eşitlik ten y a ra rla n ıla ra k bulu n m ak tad ır. R u tu b et m eyli «^ U i - U g l ) d x d B u ra d a U i K erestenin iç ta b a k a la rın d a k i ru tu b e t m ik ta rı, U sl k e re ste çevresindeki h av a ş a rtla rın ın o lu ştu rd u ğ u denge ru tu b e ti m ik ta rı ve d cm o larak k ereste k alın lığ ıd ır. K u ru tm a sırasın d a k eresten in dış ta b a k a la rın d a k i ru tu b e t m ik ta rı en k ısa z am a n d a k u ru tm a koşu lların ın dikte e ttiğ i ru tu b e t dengesine u la şm a k ta ve U s, ~ U d o lm aktad ır. i K eresten in iç ta b a k a la rın d a k i ru tu b e t U,, dış ta b a k a la rın d a k i ru tu b e t U d ise ru tu b e t fa rk ı olan A U.=U, U a değeri k u ru m a sırasın d a suyu h a re k e te geçiren g ü cün ölçüsü o la ra k k ab u l edilebilir. K oruyucu ve k aliteli b ir k u ru tm a n ın ödevi r u tu b e t m eylinin uygun şekilde ay arlan m ası İle k u ru m a olayının o p tim al bir şekilde gidişini sağ la m a k tır.

7 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ V E Ö LÇ Ü M L ER İ 63 Tablo 2. Ç eşitli ağaç tü rle rin in taze haldeki öz ve d iri odunlarında bulunan rutubet m iktarları (BERKEL 1970, 1973). A ğaç tü rü Özodun D iri veya odun Olgun odun % % İĞ N E Y A P R A K L I A Ğ A ÇLA R : S arıçam (P ü ıu s silv estris L.) T oros K araçam ı (P in u s n ig ra v ar. P a lla sia n a D. Don.) K ızılçam (P in u s b ru tia Ten.) V eym ut Ç am ı (P in u s stro b u s L.) Ş eker Ç am ı (P in u s la m b e rtia n a D ougl.) A v ru p a L adini (P icea exelsa L ink.) S itk a L adini (P icea sitch en sis C arr.) U lu d ağ G öknarı (A bies b o rn m ü llerian a M attf.) A v ru p a G öknarı (A bies p e c tin a ta Loud.) Toros Sediri (C edrus libani B arr. Leud.) K ıyı S ekoyası (Sequoia sem pervirens E ndi.) Boylu M azı (T h u ja p lic a ta D. Don) A di D uglas (P seu d o tsu g a tax ifo lia B ritt.) Y A P R A K L I A Ğ A Ç L A R : Ç oruh M eşesi (Q uercus tschorochensis K. K och) M acar M eşesi (Q uercus h u n g arica H ub.) S Saçlı M eşe (Q uercus cerris L.) D oğu K ay ım (F a g u s orieııtalis L ipsky) B a tı K ay ın ı (F a g u s silv atica L.) K estan e '(C astan ea sa tiv a Mili.) B eyaz çiçekli Y alancı A k asy a (R obinia pseudoacacia L.) S ivri m eyveli D işbudak (F rax in u s oxycarp a W illd.) 51 G ürgen (C arp in u s b etulus L.) T itre k K av ak (P opulus trem u la L.) O va A k çaağ acı (A cer cam p estre L.) G üm üşü Ih la m u r (T ilia tom en to sa M oench.) A di K ızılağaç (A lnus g lu tin o sa G aeı tn.) R u tu b e t m eylinin büyük olm ası k u ru tm a n ın k alitesin i d ü şü rm ek te çok k ü çük olm ası ise, k u ru tm a sü resin in u zam asın a neden o lm ak tad ır. B ir k u ru tm a işlem inde U 1= U d= U el olduğu ta k tird e, teo rik o larak k ereste içerisinde h e r tü rlü ru tu b e t h a re k e ti sona erm ek ted ir. i 4.3. K urutm a Sırasında ve Kurutm a Sonunda İç ve D ış Tabakalar A rasuıda R utubet Farkı T ek n ik k u ru tm a d a k u ru tm a n ın çeşitli b a sam ak ların d a ru tu b e t m eylinin ne olm ası g e re k tiğ i konusu n d a belli değ erler verilm em iştir. Ç a ta l örn ek ler yard ım ı ile

8 64 RA M A ZA N K A N TA Y k u ru tm a sırasın d a oluşan gerilm eler k o n tro l edilerek, ru tu b e t m eyli k u su rla ra n e den o lm ay acak düzeyde tu tu lab ilm ek ted ir. Ü lkem izde yap ılan a ra ş tırm a la rd a (R. K antay, 1978) y ü k sek k aliteli k u ru tm a denem elerinde bile lif doygunluğunun ü stü n d ek i ru tu b e t derecelerinde ru tu b e t m ey linin çok büyük olduğu g ö rü lm ü ştü r. L if doygunluğu ile sonuç ru tu b e ti arasm d a ise, sa b it olm adığı ve sonuç ru tu b e tin e doğru g ittik ç e azald ığ ı te s p it edilm iştir. E sasen lif doygunluğunun ü stünde ru tu b e t m eylini k o n tro l etm ek g ü çtü r. R esim l de 25 m m k a lın lık ta k i k ay ın k erestesin in k u ru tu lm a sı sırasın d a örnek ta h ta la rın enine k esitleri içerisinde ru tu b e t d ağılışı eğrileri görü lm ek ted ir. B u denem ede k aliteli bil1 k u ru tm a g erçek leştirilm iştir. K ollm ann (1955) e g ö re güç k u ru y a n ağaç tü rle rin in k u ru tu lm a sın d a lif doyg u n lu ğ u n a y ak la şırk e n ve lif doygunluğu ru tu b e t derecesinin a ltın d a iç ve dış ta b a k a la r a ra sın d a k i ru tu b e t fa rk ı % 5 i aşm am alıdır. T ek n ik k u ru tm a n ın sonunda k eresten in iç ta b a k a la rı ile dış ta b a k a la rı a r a sın d ak i ru tu b e t fa rk ı belli b ir m ik ta rı geçm em elidir. Z ira k u ru tu lm u ş ve k u llan ılm ay a h a z ır hale gelm iş k erested ek i büyük ru tu b e t fa rk la rı, k u llan ış am acına göre biçildikten so n ra defo rm asy o n lara neden olm ak tad ır. /. Başlangıçla 2.? 1 inci soofte 3. U uncü «4.5 7 inci '/ 5.76» * * , um/û IQ mm Tahta ortasından L&aklık mm 10 5 O 5 10 mm Tahta ortasından uzgkhk Resim mm kalınlıktaki doğu kayını kerestesinin kurutma fırınında kurutulm ası sırasında! örnek tahtaların enine kesitlerinde rutubet dağılışı eğrileri (KANTAY 1978). TG L (1969) a göre k u ru tm an ın sonunda k erested e bulunm ası g ereken ru tu b e t fa rk la rı T ablo 3 de verilm iştir. T ablonun incelenm esinden de an laşılacağ ı gibi ru tu b e t fa rk la rı k erestenin özgül ağ ırlığ ı (a ğ a ç tü r ü ) na, kalın lığ ın a ve so-

9 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ V E Ö LÇ Ü M L ER İ 65 nuç ru tu b e tin e bağ lı o la ra k değişm ektedir. Ö rneğin bu tab lo y a göre özgül a ğ ırlığı 0,56 g r/c m 3 ten büyük olan Ç oruh M eşesi ve D oğu K ay m ı'n ın 40 m m den d a h a ince k e re ste le ri % 12 n in altın d ak i sonuç ru tu b e tin e k a d a r k u ru tu ld u ğ u ta k tir de Au ru tu b e t fa rk ı % 2 yi, '% 12 nin ü stü n d ek i sonuç ru tu b e tin e k a d a r k u ru tu l duğu ta k tird e ise, bu fa rk ın % 4 ü aşm am ası, gerek m ek ted ir. Tablo 3. TGL (1969)'a göro kurutm a fırınlarında ku rutu lm u ş kerestede iç ve dış tabakalar ara-.. sındaki ru tu b et farkları. Ö zgül a ğ ırlık K ereste k alın lığ ı Sonuç ru tu b e ti (u) u < % 12 u > % 12 r 0 (g r/c m 3) d (m m ) E n y ü k sek "rutubet fa rk ı Au (% ) r 0 < d < d > r 0>0.56 d < d > AGAÇ M A LZEM E İÇ E R İSİN D E K İ R U T U B E T M İK T A R IN IN B U L U N M A SI A ğaç m alzem e içerisindeki ru tu b e t yüzdesini b u lm ak için b ir çok yöntem v a r dır. F a k a t k u ru tm a u y g u lam aların d a b u n lard an yalnız iki tan esi k u llan ılm ak tad ır. 1. K u ru tm a yöntem i ile ru tu b e t tay in i 2. E le k trik li ru tu b e t ölçerlerle ru tu b e t ta y in i 5.1. K u ru tm a Y öntem i İle.R utubet T ayini K u ru tm a yöntem i ile ru tu b e t tayin i için h a ssa s terazi, o to m a tik sıcak lık k o n t rollü k u ru tm a dolabı, d esik atö r.ve iyi b ir u zm ana ih tiy aç vard ır. T erazi k u ru ağ ırlığ ı y a k la şık o la ra k 10 g ra m olan örn ek ler için 0,01 g r, 100 g ra m olan ö rn ek ler için ise 0,1 g r h assasiy ette olm alıdır (B erkel, ).' R u tu b e ti bulu n acak ağ aç m alzem enin ru tu b e t örneği alın ır. Y aş halde ta rtılır. Gn ağ ırlığ ı bulunur. K u ru tm a dolabında C de k u ru tu lu r. Böylece Gd a ğ ırlığı bulunur. H er iki ağ ırlık y ardım ı ile a şağıd ak i eşitlik ten y a ra rla n a ra k ru tu b e t m ik ta rı ta m k u ru a ğ ırlığ ın yüzdesi o la ra k elde edilir. U - - G ll~ Gd X İ0 0 0% ) Gd Örnek : A lm an ru tu b e t örneğinin y aş ağ ırlığ ı Gu= g r, ta m k u ru ağırlığ ı Gd= 7 5 g r ise ru tu b e t m ik ta rı ne k a d a rd ır? E şitlik te bu d eğ erler yerine konursa,

10 66 RAM AZAN K A N TA Y bulunur. u = JigŞ 7B)X100 =4Q (%) 75 E u yöntem le sıh h a tli b ir ru tu b e t tayin i için ru tu b e t örneğinin alınm asında ve ta rtılm a sın d a aşa ğ ıd a b elirtilen h u su slara d ik k a t edilm elidir. 1. R u tu b e t örneği ru tu b e t m ik ta rı b ak ım m d an alındığı k erestey i tem sil edebilecek b ü y ü k lü k te ve özellikte olm alıdır. G enişliği 1-2 cm, boyu k e re ste genişliğine eğit u z u n lu k ta olm alıdır. B udak, U r gibi o luşum ları bulunm am alıdır. 2. E nine k e sitte n itib a re n en az 50 cm içeriden kesilm elidir (R esim 2). 3. K eserk en k eskin te s te re kullanılm alı ve y av aş y av aş kesm ek su retiy le ısınm ası ve su k ay b etm esi önlenm elidir. 4. K e stik te n so n ra lif ve ta la şla rı tem izlenerek hem en tartılm a lıd ır. 5. K u ru tm a dolabında k u ru tm a y ı ç a b u k la ştırm a k için ru tu b e t örneğinin daha küçtik p a rç a la ra bölünm esi faydalıdır. 6. R u tu b e t örneği k u ru tm a dolabında a ğ ırlığ ı değişm eyinceye k a d a r b ek letilm elidir. S ıcak halde kesinlikle ta rtılm a m a k, k u ru tm a dolabından çık arıld ık tan sonr a d esik atö rd e iyice soğutulm alıdır. K u ru tm a yöntem i ile ru tu b e t tay in in in sakın cası k u ru tm a süresinin uzun olm asıdır. ö rn eğ in, 100 g ra m lık b ir ru tu b e t örneğinde k u ru tm a sü resi s a a t olup, o rta la m a 30 s a a t k a d a rd ır. B u sü re özgül a ğ ırlık ve ru tu b e t m ik ta rı ile değ işm ek ted ir. 20 g ra m lık örneklerde ise bu sü re s a a ttir. Ö rnekleri yongalam a k su re tiy le bu süreyi 4-6 sa a te indirm ek m ü m k ü n d ü r (A.Y. B ozkurt, 1980). İ K u ru tm a y öntem i ile ru tu b e t tay in in i ç a b u k la ştırm a k için d o ğrudan d o ğruya ru tu b e ti v eren içerisine te ra z i m onte edilm iş k u ru tm a dolabı g e liştirilm iştir (R esim 3). Ö te y andan eğer a ğ a ç m alzem enin ta m k u ru ağ ırlığ ı (Gd) ve ru tu b e t yüzdesi (U ) bilin iy o rsa y a ş ağ ırlığ ı (Gu) ; y aş ağ ırlığ ı (Gu) ve ru tu b e t yüzdesi (U ) biliniy o rsa ta m k u ru a ğ ırlığ ı (Gd) aşağ ıd aki eşitlik ler y ard ım ı ile bulunabilm ektedir.

11 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ V E Ö LÇ Ü M L ER İ Resim 3. % O 0-25 rutubet b dereceleri arasındö arasında doğrudan ru tu b eti veren terazili kurutm a dolabı (Sack flrm asj katalogundan). q 100 X G U IU04-U 5.2. E lektrikli R utubet Ölçerlerle R utubet T ayini E le k trik li ru tu b e t ölçerlerle ru tu b e t ta y in i basit, k o lay ve çab u k tu r. R u tu b e t örn çğ i a lm a y a g e re k g ö sterm ez ler ve b iralarla ru tu b e tin sü rek li ölçülm esi m ü m k ü ndür. E le k trik li ru tu b e t ölçerler odunun elek trik sel özelliklerinden fa y d a la n ıla ra k y a p ılm ıştır. B u n lar elek trik sel direnç, d ielek trik sab itesi ve ra d y o fre k a n s k u v v et k ay b ı gibi özelliklerdir. E le k trik li ru tu b e t ölçerleri başlıca iki tip e a y ırm a k m ü m kündür., 1. D ielek trik tip i ru tu b e t ölçerler 2. D irenç tip i ru tu b e t ölçerler A şağ ıd a ru tu b e t ölçerlerle ilgili d ah a çok p ra tiğ e yönelik bilgiler özetlenm iştir.

12 68 RA M A ZA N K A N TA Y D iele k trik T ipi R u tu b e t Ö lçerler D ielektrik tip i ru tu b e t ölçerler d ie le k trik sab itesi ve d ie le k trik k ay ıp açığının belli fre k a n s ta ağ acın ru tu b e t m ik ta rı ile önem li derecede a rttığ ı prensibine d a y a n dırılm ıştır. E n çok k u llan ılan tip k u v v et k ay b ı ru tu b e t ölçerler o la ra k bilinen tip olup, ru tu b e t m ik ta rı İle odunun d ielektrik sab itesin d ek i değişm eleri ölçm ek su re tiyle ru tu b e t ta y in etm ektedir. R ad y o frek an s ak ım ı b ir ele k trik b a ta ry a s ı ve bir vak u m tü p ü ih tiv a eden devre ile teciliz edilm iştir. Bu ak ım elelttrod o larak ağ aç m alzem eye ta tb ik edilen b ir tip k o n d en satö re u y g u lan m ak tad ır. A letler d o ğrudan d o ğ ru y a ru tu b e t yüzdesini v erecek şekilde a y a rla n m ıştır (R esim 4) (A.Y. B ozkurt, 1980). D ielektrik tip i ru tu b e t ölçerlerin fay d alı ta r a fı ru tu b e ti ölçülecek ağ aç m alzem eye z a ra r verm em esidir. Ç ünkü elek tro d ları y assıd ır ve a ğ a c a b atırılm ası v eya çakılm ası söz konusu değildir. Y alnız bu fay d alı ta ra fın a k a rşılık b ir çok sak ın calı ta r a fla rı bulu n m ak tad ır. Ö lçü d eğerlerinin d o ğ ru lu k d erecesi ve güvenirliliği oldukça d ü şü k tü r. Ç ünk ü o k u m alar odunun özgül ağ ırlığ ın a bağlıdır. B ilindiği gibi odunun özgül ağırlığ ı aynı ağ aç tü rü içerisinde bile değişm ektedir. Ölçü d eğ erleri o rta la m a ru tu b e ti g ö sterd iğ i için ağacın enine k e siti içerisin deki ru tu b e t dağılım ını, y an i iç ve dış ta b a k a la r a ra sın d a k i ru tu b e t fa rk la rım te s p it etm ek m ü m k ü n değildir. H alb u k i k u ru tm a sıra sın d a ru tu b e t dağılım ın ın bilinm esi önem lidir. k u r u tm a fırın la rın d a ru tu b e tin d ışard a n ta k ip ve k o n tro lü m üm kün değildir. Ö lçülebilen m aksim um ru tu b e t dereceleri sınırlıdır. B u sa k ın c a la rı nedeniyle d ielek trik tip i ru tu b e t ölçerler sın ırlı b ir k ullanım a la n ın a sah ip olup, p ra tik te d a h a çok direnç tip i ru tu b e t ölçerler k u llan ılm ak tad ır D irenç Tipi R u tu b e t Ölçerler D irenç tip i ru tu b e t ölçerler doğru akrnı k u llan ırlar. L if doygunluğu ru tu b e t derecesinin a ltın d a '% 4-25 ru tu b e t sın ırla rı a rasın d a ± % 1 h assasiy ete k a d a r r u tu b e t ölçm ek m ü m kündür. D irenç tip i ru tu b e t ölçerlerin e le k trik devresindeki diren ç elem anlarını e lek tro d lar teşk il etm ek te ve b u n la r oduna b a tırılm a k ta veya ç a k ılm a k ta d ır (R esim 5 ve 6).. D irenç tipi ru tu b e t ölçerlerin en önem li sakıncası- elek tro d larm oduna b a tırılm a s ı'v e y a çakılm ası nedeniyle ağ acın z a ra r görm esidir. B u sak ın casın a k a rş ılık k e reste içerisin d e istenilen derin lik te ru tu b e t ölçülebilm ektedir. K eresteye çak ılan elektro d la r y ard ım ı ile k u ru tm a sırasın d a d ışard a n ru tu b e tin sü rekli k o n tro l ve takib i m ü m k ü n d ü r (R esim 6-H ). i P iy a s a d a d eğ işik tip ve özelliklerde p ek çok ru tu b e t ölçer bulu n m ak tad ır. B u n ların bazıları ibreli, bazıları d ig ital g östergelidir. Ö lçebildikleri m aksim um ve m inim um ru tu b e t sın ırla rı b ak ım ın d an fa rk lılık la ra sa h ip tirle r (Ö rneğin % 4 - % 30; % 4 - % 60; % 4 - %100 gibi).

13 AĞAÇ M A LZEM E R U T U E E T İ V E Ö L Ç Ü M L ER İ 69 Resim 4. Dielektrik tip i rutubet ölçerler. A ğaç tü rü n e ve sıcak lığ a göre o to m atik çevirici teçh izatı olan ru tu b e t ölçerler y a n ın d a böyle b ir teçhizatı o lm ay an lard a v ard ır. B u n lard a çevirm e h esapları y ap ılm ası g erekm ektedir. P il v ey a ele k trik en erjisi ile çalışan lar olduğu gibi, hem pil hem elek trik enerjisi ile çalışan lar d a bulu n m ak tad ır. E lle ta ş ın a n la r y an ın d a cepte ta ş ın a n la r v ard ır. B üyüklükleri, ağ ırlık la rı çok değişm ektedir. B ü tü n b u n la r ru tu b e t ölçer a la n la rın d a seçim in kolay olm adığını g ö sterm ek tedir. B u nedenle a la n la rd a ru tu b e t ölçerlerde a ra n m a sı g erek en özellikler aşağ ıd a v erilm iştir.., Ö lçebildiği ru tu b e t sın ırları geniş olm alıdır. Ö lçm e h assasiy eti y eterli olm alıdır. Plem elektrik le hem pille çalışabilm elidir. P iy a sad a k o lay lık la bulunabilen tic a ri p iller kullanılabilm elidir.

14 70 RA M A ZA N K A N TA Y ^esim 5. Direnç tip i rutubet ölçerler. A İbreli rutubet ölçer ve çekiç eiektrodu. B Ağaç türlerine ve sıcaklığa göre ayarlanabilen dijita l göstergeli. C Ağaç sıcaklığını ve havanın bağıl nem ini de ölçen ağaç tü rlerin e ve sıcaklığa göre ayarlanabilen d ijital göstergeli.

15 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ V E Ö LÇ Ü M LER İ 71 Q 2 Resim 6. Direnç tip i rutubet ölçer elektrodları. A Elektrod - adaptör - kablo - rutubet ölçer bağlantı şeması: ((1 ) Adaptör bileziği, (2) Elektrod, (3) Adaptör, (4) Adaptör kaplo bağlantısı, (5) rutubet ölçer. B Kaplama levha ve kağıt yığınlarında ru tu b et ölçebilen elektrod. C A daptör. D İnce levhalarda yüzey ru tu b etin i ölçm ek için yassı elektrod. E Yonga ve talaş yığınlarında rutubet ölçebilen sokaç elektrod. F Çakılabilen sert plastik elektrod başlığı. G Çakma d e rin liğ in i ölçebilen çakma te rtib a tlı elektrod başlığı: (1) Çakma te rtib a tı, (2.) D erinlik ölçme tertibatı. H Rutubetin kurutm a fırını dışında sürekli kontrolünü sağlayan elertkod ve kablo düzeni,

16 72 R A M Â ZA N K A N T A T, R u tu b eti oda sıcaklığının a ltın d aki ve ü stü n d ek i sıcak lık lard a d ire k t o larak ölçebilm elidir. B u am aç la sıcak lık kom pensasyonu (dengeleyici) ile teçhiz edilm iş olm alıdır. P a rk lı a ğ a ç tü rlerin in ru tu b etin i h a ta sız b ir şekilde ölçebilm elidir. Bu am açla ağ aç tü rü n e göre çevirm eyi g erçek leştiren çevirici ile teçhiz edilm iş olm alıdır. B öylece çevirm e tab lo ları veya h esapları k u llan m ad an sıcak lık ve ağ aç tü rü n e göre çevirm e işlem leri a le t üzerinde bulunan düğm elerle gerçek leştirileb ilm ek te ve ru tu b e t yüzdesi doğru d an o k u n abilm ektedir (R esim 5). D eğişik şekil ve b o y u tlard aki ağ aç m alzem enin ru tu b e tin i ölçebilecek elektro d la rı ve elek tro d b a ğ la m a düzenleri bulunm alıdır. Ö rneğ in ağ acın yüzeyinde ve iç tab ak a ların d a, ölçm e yapılabilm elidir (R esim 6). H afif olm alı, kolay taşıııabilm elidir. M asif m alzem ede iç ta b a k a la rd a k i ru tu b e ti ölçm ek için elek tro d ların çak ılm asını k o la y la ştıra n ve çak m a derinliğini g ö ste re n te r tib a tı bulunm alıdır R esim 6-G de derin lik g ö sterg esi ve çak m a te rtib a tı olan b ir ölçm e sondası (başlığı)- gö rü lm ek ted ir. D irenç tip i ru tu b e t ölçerler d ie le k trik tip i ru tu b e t ölçerlere te rc ih edilm elidir. D irenç tip i ru tu b e t ölçerlerle ru tu b e t ölçülm esinde a şağ ıd ak i h u su slara d ik k a t edilm elidir. R u tu b e t ölçm eye b aşlam ad an önce ru tu b e t ölçer iyi b ir şekilde k o n tro l edilerek fonksiy o n larım y ap ıp yap m ad ığ ın a bakılm alıdır. E nine k esitlerd e ve enine k esitlere y ak ın yerlerde ru tu b e t ölçülm em elidir. E le k tro d la r liflere p aralel yönde değil d ik yönde çakılm alıdır. R u tu b e ti ta y in edilecek k erestenin en az üç yerinde fa k a t m üm künse en iyisi 5 yerinde ru tu b e t ölçülerek o rta la m a sı alınm alıdır. Y ağm ur, k a r ve sudan ıslanm ış k ısım lard a ru tu b e t ölçülm em elidir. O dun em prenye edilm iş veya tu tk a lla n m ış ise ru tu b e t ölçerler doğru gösterm ez A ğaç M alzeme İçerisindeki Su M iktarının Bulunm ası K u ru tm a işlem inde birim hacim deki k e re ste içerisinde bulunan su m ik ta rın ın bilinm esinde fa y d a vard ır. Ö rneğin k u ru tm a fırın la rın d a ısı blânçosunun h esap lan m asın d a odundan u z a k la ştırıla c a k su m ik ta rın ın bilinm esi g erek m ek ted ir. Su m ik ta rı (W ) ııin bulunm ası için önce odunun ru tu b e t yüzdesi (U ), bu r u tu b e tte k i h acm i (Vu) ve a ğ ırlığ ı (Gu) te s p it edilir. S o n ra a şağ ıd ak i eşitlik ler y a r dım ı ile ta m k u ru a ğ ırlığ ı (G,d) bulunur. G =V u.r u (1) Gd üîh (2) 1 + u W = G -G d (3)

17 AĞAÇ M A LZEM E R U T U B E T İ V E Ö LÇ Ü M LER İ 7-3 Y u k arıd ak i (1) n u m a ra lı e şitlik teki V ve r değ erlerin in bilim sel o larak h e saplan m asın d a k u llan ılan fo rm ü ller b u lu n m a k ta (B erkel, 1970, S. 386; B ozkurt, 1980, S. 26). F a k a t k u ru tm a u y g u lam aların d a k u llan ılm am ak tad ır. U y g u lam ad a Vu k u ru tu la n a ğ a ç m alzem enin b o y u tları yard ım ı ile h e sa p la n a ra k veya h acım ta b lo la rın d a n b u lu n m aktadır. r ise K ollm ann (1955) ta ra fın d a n verilen odun ru tu b e ti ile özgül a ğ ırlık ilişkilerini g ö steren g ra fik te n alın ab ilm ek ted ir (R esim 7). Ö rn ek : B ir k u ru tm a fırın ın d a b aşlan gıç ru tu b e ti % 80 olan 3 m 3 K ayın k erestesi % 10 sonuç ru tu b e tin e k a d a r k u ru tu lu rs a k a ç k g suyun b u h a rla ştırılm a sı gerek m ek ted ir. Resim 7. Odundaki su m iktarı (% ) ile Özgül ağırlık arasındaki ilişki (F. Kollmann'a göre).

18 74 RA M A ZA N K A N T A T K ayın odununun tam k u ru haldeki özgülağırlığı 1*0=0,67 g r/ c m 3 tür. % 80 ru tu b e tte k i özgül ağırlığ ı r 30 = l,02 g r/c m 3 R esim 7 den bulunur. V erilen ve bulunan değerler (1), (2) ve (3) n u m a ra lı eşitliklerde yerlerine k o n u rsa ru tu b e t m ik ta rı; G ~ 1,02X = g r veya 3060 k g G kg 1 -i- 0,30i W = k g B u W = k g su m ik ta rı odun içerisindeki tü m su m ik ta rıd ır. K erestenin % 10 sonuç ru tu b etin e k a d a r k u ru tu lm a sı g erek m ek tedir. Böylece kerested en u z a k la ş tırıla c a k su m ik ta rı aşağ ıd ak i (4) nolu e şitlik ten bulunur. B u ra d a U a= % 8 0 ve U c= % 10 dur. W = 1700(0,8 0-0,1 0 ) W = 1700X O,70 = 1190 kg. W,=G d(u a U.) (4) K A Y N A K L A R K B E R K E L, A., A ğ a ç M alzem e T eknolojisi ( Cilt I). l.ü. O rm an F a kü ltesi Y a y ın ı N o. llt7. B E R K E L, A., K erestenin D oğal ve H ızla n d ırılm ış D oğal K u ru tu lm a sı T e k niği. l.ü. O rm an F a k ü lte si Y a yın ı N o B O Z K U R T, A.Y., F izik se l ve M eka n ik A ğ a ç T eknolojisi (C ilt I). l.ü. O rm an F a k ü lte si Y a y ın ı N o D 1TTR1C H, H., E in flu ss des A u seııklim a s a u f die H o lzfeu ch tig keit voıı verba u tem H olz in innenraum en. H olz - Z en tra lb la tt 95, 8, 79. K A N T A Y, R., T ü rk iy e n in B a zı O rm an A ğ a ç T ürleri K erestelerinin T e k n ik K u ru tm a Ö zellikleri. l.ü. O rm an F a kü ltesi Y a y ın ı N o K E Y L W E R T H, R., D as «T ro ckn u n g sg efa elle» und die S teueru n g von H olz - Trockenanlagen. H olz - Z en tra lb la tt, Jg. 76, N r. 36, S K O L L M A N N, F., Techııologie des H olzes und der H o lzıverksto ffe 2. Band, 2. A u fl. B erlin, G öttingen - H eidelberg. K Ö N IG, E., H olz L exikon. K U R T O Ğ L U, A., 198Jf H a va K u ru su O dunda R u tu b e t D eğişm eleri ve T ü rkiye de O dunun M u h tem el D enge R u tu b e ti M ikta rla rın ın D ağılım ı. l.ü. O rm an F a kü ltesi Y a y ın ı N o. 3,62. TG L 21501ı (1969). Technisclıe T ro ckn u n g von S c h n itth o lz (D D R - S ta ndard). T R E N D E L E N B U R G, R., D as H olz als R o lısto ff M ünchen - B erlin,