Müziğin Yeni İletişim Teknolojilerinde Madde ve Meta olarak Görünümü

Transkript

1 Müziğin Yeni İletişim Teknolojilerinde Madde ve Meta olarak Görünümü Ali C. Gedik Dokuz Eylül Üniversitesi, Müzik Bilimleri Bölümü Giriş Bu çalışmada yeni iletişim teknolojilerinde müziğin sayısal formatlardaki görünümü üzerine yaygın olduğu kadar problemli olduğunu düşündüğümüz iki tezi ve bu tezlerden türetilen iktisadi ve siyasi çıkarımları tartışmak istiyoruz. Birinci tez, müziğin sayısal olarak temsil edilmesinin müziğin maddeden arındırılması anlamına geldiği tezidir (Attali, 2005). İkinci tez de müziğin bu formatlar sayesinde kapitalizmin işleyiş yasalarına aykırı bir görünüm halini aldığı, yani meta olmaktan çıktığı tezidir. Bu tezlerin dayandığı temel olgu ise sayısal bir müzik temsili olan MP3 formatı ve eşler arası (peer-to-peer) dosya paylaşımı yazılımları sayesinde müzik dosyalarının internette özgürce paylaşılabilir hale gelmesidir. Böylece bu olgunun iktisadi olarak müzik endüstrisini ciddi bir krize sürüklediği, siyasi olarak da antikapitalist bir karakter taşıdığı sonucuna varılır (Wayne, 2006). Birinci tezle yani müziğin maddeden arınması tezine dair temel itirazımız şudur: Müziğin herhangi bir temsili zaten üst düzey bir soyutlamaya karşılık geldiği için, bu temsilin ezberde, notasyonda, anolog veya sayısal bir ortamda olması müziğin maddiliği konusunda herhangi bir fark teşkil etmez. Kuzey Hindistan geleneksel sanat müziğine kaynaklık eden Brahmin rahiplerin kuşaktan kuşağa sözel olarak aktardıkları Vedik ilahilerinin tarihsel olarak yazının icadından öncesine dayandığı bilinmektedir (Ruckert, 2004). Bu anlamda bugün icra edilen Vedik ilahileri aynı zamanda dünyada bilinen en eski müzik kayıtları dır. Benzer bir biçimde müziğin benzeşik (analog) olarak radyo yayınlarıyla elektromanyetik dalga formatında temsili ile sayısal olarak bilgisayarda temsili arasında müziğin maddeden arınması anlamında bir fark yoktur. Son kertede canlı bir Vedik ilahisi icrası olsun, lambalı bir radyoda veya internetten özgürce indirilmiş bilgisayarda çalınan bir müzik parçası olsun müzik ancak ya canlı bir icrada doğrudan ya da bir kayıtta hoparlör yardımıyla dolaylı olarak havada titreşen partiküllerin kulak zarına ulaşması ve sinirsel olarak beyne aktarılmasıyla algılanabilecek son derece maddi bir sürecin sonucunda ortaya çıkar. İkinci tezle, yani müziğin MP3 formatıyla birlikte meta olmaktan çıktığı tezine dair itirazımız ise şöyledir: Bugün yaygın olarak internetten indirilen müziklerin neredeyse tamamı kapitalist üretim tarzı içinde üretilmektedir. Tersinden söylenecek olursa kapitalist bir toplumsal formasyon içinde kapitalizm dışı bir üretim tarzında üretilmiş herhangi bir müziğin yaygınlığından söz etmek mümkün değildir. Bu tezin yaygınlığının nedeni ise P2P sayesinde özgürce MP3 paylaşımının müzik endüstrisinin krizine neden olduğu argümanıdır. Bu argüman iki nedenle problemlidir. Birincisi, müzik endüstrisi varolan krizine çözüm olarak yine interneti ve sayısal müzik formatlarını başarılı bir biçimde kullanmaya başlamıştır (Taylor, 2001). İkincisi, krizin nedenini doğrudan MP3 paylaşımına bağlanması çok kestirme bir yaklaşımdır. Leyshon ve arkadaşlarının (2005) gösterdiği gibi müzik endüstrisindeki krizin temelleri MP3 öncesine dayanmaktadır ve değişen kültürel tercihlerle ilişkilidir. 1

2 Sonuç olarak bu tartışma aslında kapitalist bir toplumsal formasyonda kültür alanındaki teknolojik bir gelişmenin baskıcı veya özgürleştirici bir karaktere sahip olup olmadığına dair eski bir tartışmayı yeni teknolojiler üzerinden yürütmek anlamına gelmektedir. Bu anlamda çalışmamızda medya çalışmaları ve siyasi-iktisat yanında kültürel çalışmaların bir bileşeni olan popüler müzik çalışmaları ve etnomüzikoloji disiplininin kazanımlarından da yararlanılmıştır. Temel yaklaşımımız Stuart Hall un (1986) popüler kültür alanını sınıf mücadelesinin bir alanı, yani hegemonyanın inşa edilip korunduğu zemin olarak gördüğü garantisiz marksizm yaklaşımıdır. Diğer bir deyişle popüler kültür alanı ne yukarıdan dayatılan yapılar ne de aşağıdan inşa edilen pratiklerdir. Ancak bu yaklaşımı popüler kültürü kazananın ya da kaybedenin olmadığı bir bahis olarak görülmesine dair bir rezervle birlikte kullanıyoruz. Bu rezerv de kapitalist bir toplumsal formasyonda kazananın daima burjuvazi olduğu itirazıdır (Gedik, 2009). Madde ve Meta Olarak Müzik Jacques Attali henüz müziğin sayısal formatta temsili ve paylaşımına dair argümanlarını dile getirmeden önce müziğin kendine içkin özel durumunu şu şekilde ifade eder: Onu kaybetmeden verebiliriz; kullandıkça eskimez; paylaşıldığında hiçbir şey kaybedilmez; kimse onu duyan tek kişi olmakla bir şey kazanmaz; değeri, onu üretmek için harcanan zamana bağlı olmaz (Attali, 2005, s. 83). Attali nin yaklaşımını tartışmak için Marx ın kapitalist üretim ilişkileri içinde müziğin konumuna dair önermesi yol açıcı olacaktır: Piyano üreticisi sermayeyi yeniden üretir; piyanist ise emeğini sadece gelirle takas eder. Fakat piyanist müzik üretip müzik zevkimizi tatmin etmez mi? Hatta böylece belirli bir ölçüde müziksel tatmini üretmez mi? Aslında üretir: onun emeği bir şeyler üretir; ancak ekonomik anlamda bu onun emeğini, hayalinde saçmalıklar üreten bir delinin üretkenliğinden daha fazla üretken emek yapmaz (Marx ve Engels, 1996, s. 91). Marx a göre üretken emeğin koşulu artı-değer üretmesidir ve kendi deyişi ile bu durum emekçi için bir talih değil tam aksine bir talihsizliktir: Kendi yazdığı şarkısını satan şarkıcı bir kadın, üretken olmayan bir emekçidir. Ama bu aynı şarkıcı kadın, eğer bir organizatör tarafından, kendisine para kazandırsın diye şarkı söylemesi için işe alınmışsa üretken bir emekçidir; çünkü sermaye üretmektedir. (Marx ve Engels, 1996, s.92). Sonuç olarak Marx sadece müzik değil genel olarak maddi-olmayan üretim olarak sınıflandırdığı alanda eğitim, sanat ve bilim emekçilerinin meta üretimlerinin kapitalist üretim içindeki yerinin ihmal edilebilir düzeyde kaldığını belirtir. Attali (2005) böylece Marx ın müziğe dair yaklaşımında aciz kaldığı sonucunu çıkartır. Marx en fazla bugünkü müzik endüstrisinin kapitalist üretim içinde kapladığı hacmi tahmin edememekle suçlanabilirdi; aynı 1800 lerde yeterince çevreci veya feminist olmadığı konusunda suçlanabileceği gibi(?). O zaman dönüp Marx ın aciz kaldığı ama Attali nin 2000 lerde hakkından geldiği müziğe dair problemlere tekrar dönmek gerekiyor. Attali aşağıda italik olarak gösterilen önermelerle bu problemlerin hakkından gelmektedir. Onu kaybetmeden verebiliriz; kullandıkça eskimez: Müzik maddi-olmayan bir üretim olsa da müziksel ürün de Marx ın genel olarak emek için söylediği gibi beynin, sinirlerin ve kasların harcanmasının ürünüdür. Canlı bir icrada veya bir notasyonda somutlanmış olsa harcanan müzisyenlerin emeğidir. 2

3 Paylaşıldığında hiçbir şey kaybedilmez; kimse onu duyan tek kişi olmakla bir şey kazanmaz: Paylaşıldığında hiçbir şey kaybedilmeseydi, müzik telifi 1789 Fransız Devrimi ile birlikte ortaya çıkan bir kavram olmazdı. Müzik dinlemenin kazandırdığı bir şey olmasaydı bu kez de müziğin bir kullanım değeri olmazdı. Değeri, onu üretmek için harcanan zamana bağlı olmaz: Engels in belirttiği gibi sadece herhangi bir insan emeği değil müziğe dair emek de insanlık tarihinde insan elinin emek üzerinden gelişmesinin kollektif ürünüdür ve bu sayede... insan eli, Raphael resimlerini, Thorsvalden heykellerini, Paganini müziğini bir mucize olarak ortaya koyabilecek yetkinliğe ulaşmıştır. (Marx ve Engels, 1996, s.80). Eğer müziğin değeri onu üretmek için harcanan zamana bağlı olmasaydı bugün insanlar her çalgının virtüözü haline gelmiş icracıları dinlemek için konser salonlarını doldurmak yerine, sokak çalgıcılarını zengin ederlerdi. Attali bu argümanlara dayanarak müziğin maddeden arındırılmış olduğunu öne sürer. Oysa Marx Kapital in daha ilk cümlelerinde maddeden arındırılmış olanın da ne kadar maddi olduğunu yazıyordu: Meta herşeyden önce şu ya da bu türden insan gereksinimlerini gideren bir şeydir. Bu gereksinimlerin niteliği, örneğin ister mideden, ister hayalden çıkmış olsun, bir şey değiştirmez. (Marx ve Engels, 1996, s.94). Elbette tüm bu tartışmalar müzik endüstrisinin asıl gelir kaynağını oluşturan popüler müzikler üzerinden gerçekleşmektedir. Bu nedenle tartışmaya poüler müzik çalışmaları üzerinden devam etmek gereklidir. Eğer sayısal temsilinden önce müziğin değişim değerini kaybettiğini düşünmüyorsak, odaklanmamız gereken müziğin kullanım değeridir. Aşağıda Tablo 1 ve 2 de sunulan veriler ise müziğin kullanım değerine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Tablo 1. Müzikle birlikte hangi aktivitelerde bulunuyorsunuz? sorusuna verilen yanıtlar Asla (%) Bazen (%) Sık(%) Sabah uyanınca Banyo yaparken Egzersiz yaparken Çalışırken Ev işi yaparken Dinlenirken Yemek yerken Toplumsal ilişki kurarken Romantik ortamlarda Okurken Yatmaya hazırlanırken Araba, bisiklet kullanırken, koşarken Tren, otobüs ya da uçakta Kaynak: Juslin,

4 Tablo yaşındaki çocuklardan toplanan veriler. Yanıtlar Müzik dinlerken,... sözüyle başlamaktadır Yatıştırıcı, öncesinde heyecanlandıysam, beni gerçekten yatıştırır., daha az yalnız hissederim., kendimi daha iyi hissetmemi sağlar. Yoğunlaştırıcı, gözlerimi kapatmaktan hoşlanırım., çeşitli temaları takip ederim. Duygusal, müzikte ne tür duygular ifade edildiğine dikkat ederim., benim için her şeyin ötesinde bir hissediş meselesidir. Mesafeli, müzik biçemini belirlemekten zevk alırım( Halk, caz ya da barok müzik olup olmadığını söylemekten)., müzik parçasının yapısını kavramaya çalışırım( tekrarlar, çeşitlemeler). Biyolojik, gerçekten içimde hissederim., farklı bir vücut pozisyonu düşlerim., tartımın beni büyülediği zamanlar vardır., bazen kalbim daha hızlı atar, tüylerim diken diken olur, mideme ağrılar girer. Duygulu, hayal kurmaktan hoşlanırım., geçmişe ait şeyler hatırlarım., kendimi düşünmeme neden olur. Kaynak: Behne Dinleyicilerle görüşmeler üzerinden yapılan bir çalışmanın sonucu yine müziğin kullanım değerine ilişkin önemli bilgiler veriyor. Bu çalışmada benliğin ve benlik kimliğinin oluşturulmasında müziğin rolü şu şekilde ortaya konuyor (Denora, 2002): Belirli bir duygusal moda girmek için müzik dinleme Benlik inşası olarak müzik dinleme Müziksel beğeninin kimlik, duygu ve hafıza temelinde ele aldığı daha kuramsal bir çalışmada ise müziğin toplumsal işlevi 4 başlıkta özetleniyor (Frith, 1987): Popüler müzikten hoşlanmamızın nedeni kimliğimize dair soruları yanıtlamasıdır. Popüler müzik bizim özel ve kamusal duygusal yaşantılarımız arasındaki ilişkiyi düzenlememizi sağlar. Müzik hem özel hem de kamusal alanda aşk, nefret vb. duygularımızı ifade etmemiz için bir araç olabilmektedir. Popüler müzik hafızamızı biçimlendirir ve zaman algımızı organize eder. Müzik bir yandan şimdiki anı unutmamızın bir yolunu sunarken bir yandan da geçmişimizi hatırlamak için anahtar bir rol üstlenebilir. Popüler müzik sahip olduğumuz bir şeydir. Bir anlamda kendi kimliğimize sahip çıkmamızın bir yoludur. Müziğin bir madde olarak insan fizyolojisi ile ilişkisi ise aşağıdaki şekillerde sunulmuştur (Gedik 2007). 4

5 Şekil 1. Beynin yan görünümü. Motor korteks: Hareket, ayakla ritm tutma, dans etme ve bir çalgı çalma. İşitsel korteks: Sesleri işitmenin, algılamanın ve analiz etmenin ilk safhası. Görsel korteks: Nota okuma, bir icracıyı izleme. Prefrontal korteks: Çalgı çalma ya da dans etmeye dair duyusal geri besleme Şekil 2. Beynin yanal kesiti. Corpus callosum: Sol ve sağ yarı küreyi birbirine bağlar. Hippocampus: Müzik, müziksel deneyimler ve bağlamları için hafıza. Nucleus Accumbens ve Amygdala: Müziğe duygusal tepkiler. Beyincik: Ayakla ritm tutma, dans etme ve bir çalgı çalma Müziğin yeni iletişim teknolojilerindeki görünümüne dair tezlerin odaklandığı nokta ise müzik endüstrisinin bu yolla krize girmesi ve bu nedenle bu yeni görünümlerin antikapitalist bir karakter taşıdığı tezidir. Bu anlamda yukarıda müziğin maddiliği üzerine yürüttüğümüz tartışmaya bir de müziğin meta olarak bu yeni teknolojilerdeki görünümü tartışmasının eklenmesi gerekmektedir. Diğer yandan yukarıda tartıştığımız gibi müziğin maddiliğinin müziğin sayısal temsili ile ortadan kalktığı söylenemez. Leyshon ve arkadaşlarının (2005) gösterdiği gibi müzik endüstrisinin krizi MP3 ve P2P teknolojilerinden çok öncesine denk gelir. Burada krtik olan nokta insanların boş zaman örgütlenmesinde müziğin eskiden olduğu kadar merkezi bir yere sahip olmamasıdır. Yine yeni teknolojilerle ilişkili olarak ortaya çikan bilgisayar oyunların, sosyal ağlar, sinema, TV vb. bu anlamda müziğe ayrılan zamana veya müziğin boş zamana dair merkezi rolünü kaybetmesine neden olmuştur. 5

6 Diğer yandan Leyshon ve arkadaşları (2005) bu gelişmelere karşı müziğin yeni iletişim teknolojilerindeki müzik endüstrisi aleyhine gelişmelere karşı endüstrinin aynı teknolojileri kullanarak hızla önlem aldıklarını da göstermişlerdir. Taylor ın (2001) bu anlamda verdiği örnekler henüz 2000 lerin başında dahi bu önlemlerin ne derece başarılı olduğunu ortaya koymaktadır. Raymond Williams ın (2003) belirttiği gibi herhangi bir teknolojinin toplumu doğrudan belirlediği tezi teknolojik determinizmdir. Bu nedenle teknoloji dahil herhangi bir insan etkinliğinin ne tür bir anlam taşıyacağı, özgürleştirici veya baskıcı bir karakter taşıyıp taşımayacağı son kertede sınıf mücadeleleri sonucuna bağlı olacaktır. Diğer yandan müzik dahil herhangi bir üretim biçiminin kapitalizm içinde anti-kapitalist bir anlam taşıdığını öne sürebilmek ancak Marx ın ünlü 1859 önsözünün reformist bir yorumuyla mümkün olabilir. Kaynakça Attali, J. (2005) Gürültüden Müziğe: Müziğin Ekonomi-Politiği. Çev. Gülüş Gülcügil Türkmen. İstanbul: Ayrıntı. Behne, K. (2002) The Development of "Musikerleben" in Adolescence: How and Why Young People Listen to Music. Perception and Cognition of Music. Eds.: I. Deliège, J. Sloboda, Reprint, The Psychology Press. Hove., Denora, T Music in Everyday Life, reprint, New York: Cambridge University Press,, p. 181 Frith, S. (1987) Towards an Aesthetic of Popular Music, Music and Society: The Politics of Composition, Performance and Reception, Eds.: R. Leppert, S. McClary. Cambridge: Cambridge University Press, Gedik, A.,C. (2009) Differences of Taste in Popular Music: An fmri Study, MSc Thesis, Dokuz Eylül University, İzmir. Gedik, A. C. (2009) Popüler Müzikte Sınıf Mücadelesi: Redictio Ad Absurdum, Gelenek, Aylik Marksist Dergi, Temmuz 2009, sayı:103, Hall, S. (1986) The Problem of Ideology-Marxism without Guarantees. Journal of Communication Inquiry, Vol. 10, Nr. 2 Juslin, P.N. and Laukka, P. (2004) Expression, Perception, and Induction of Musical Emotions: A Review and a Questionnaire Study of Everyday Listening. Journal of New Music Research, 33(3), Leyshon, A., Webb, P., French, S., N. Thrift and L. Crewe (2005) On the reproduction of the musical economy after the Internet, Media Culture Society; 27; 177 Marx, Engels, Lenin (1996) Sanat ve Edebiyat üzerine. Çev. Aziz Çalışlar. İstanbul: Evrensel. Ruckert, G.E. (2004) Music in North India. New York: Oxford Unv. Press. Taylor, T. (2001) Strange Sounds: Music, Technology and Culture, London and New York: Routledge. Wayne, M. (2006). Marksizm ve Medya Araştırmaları: Anahtar Kavramlar, Çağdaş Eğilimler. Çev. Barış Cezar. İstanbul: Yordam. Williams, R. (2003) Televizyon, Teknoloji ve Kültürel Biçim. Çev. Ahmet Ulvi Türkbağ. Ankara: Dost. 6