KRİTİK ENERJİ ALTYAPI GÜVENLİĞİ KAVRAMI 7 KRİTİK ALTYAPI TESİSLERİNE YÖNELİK POTANSİYEL TEHDİTLERİN ANALİZİ 12. Risk ve Tehdit Değerlendirmesi

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "KRİTİK ENERJİ ALTYAPI GÜVENLİĞİ KAVRAMI 7 KRİTİK ALTYAPI TESİSLERİNE YÖNELİK POTANSİYEL TEHDİTLERİN ANALİZİ 12. Risk ve Tehdit Değerlendirmesi"

Transkript

1

2

3 İçindekiler ENERJİ SİSTEMLERİNİN GÜVENLİK SORUNU 6 KRİTİK ENERJİ ALTYAPI GÜVENLİĞİ KAVRAMI 7 Kritiklik Kavramı Kritik Enerji Altyapıları KRİTİK ALTYAPI TESİSLERİNE KARŞI TEHDİTLERİN RİSK DEĞERLENDİRMESİ 11 KRİTİK ALTYAPI TESİSLERİNE YÖNELİK POTANSİYEL TEHDİTLERİN ANALİZİ 12 Boru Hatları Güvenliğinin Hayati Önemi Terör Tehdidi Risk ve Tehdit Değerlendirmesi Zafiyet Değerlendirmesi Güvenlik Değerlendirmesi Alınan Dersler Siber Güvenliğe İlişkin Tavsiyeler SCADA VE SİBER GÜVENLİK 23 FİZİKSEL KORUMA TEDBİRLERİ 29 Fiziksel Güvenlik Tedbirlerinin Uygulanması Boru Hattı Operatörleri İçin Uygulanabilir Fiziksel Koruma Önerileri GÜVENLİK OLAYI YÖNETİM PLANI 36 Siber Güvenlik Olaylarının Soruşturulmasında İzlenmesi Gereken Prosedürler Boru Hattı Operatörleri İçin Uygulanabilir Öneriler İLETİŞİM VE BİLGİ PAYLAŞIMI Kritik Altyapıların Korunmasında Bilgi Paylaşımı: Temel Bileşenler ve Sorunlar Koordinasyon ve Planlama GÜVENLİK DENETİMİ Güvenlik Denetimlerinde Model Örnek: Kanada 3

4 ÖNSÖZ Hazar Strateji Enstitüsü Genel Sekreter Haldun Yavaş Enerji sektörünün doğası gereği bünyesinde barındırdığı zaaflar, politika yapıcıların mutlaka hesaba katması gereken konuların ilk sıralarında yer almaktadır. Kritik altyapılar, aksamaları ya da bozulmaları halinde sosyal ve ekonomik yaşama ciddi zarar verebilecek fiziksel mekânlar, sistemler veya organizasyonlar olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede enerji, su ve gıda altyapıları, kilit ulaşım ağları ve mali kuruluşlar en önemli kritik altyapılar arasında sayılmaktadır. Kritik altyapılar kavramı dünyada ilk olarak Amerika Birleşik Devletleri nde gündeme gelmiş ve 1996 da dönemin ABD Başkanı Bill Clinton tarafından Kritik Altyapıların Korunmasından Sorumlu Komisyon kurulmuştur. Günümüzde ise terör, sabotaj, doğal ya da insan kaynaklı afetlerin ülke ve vatandaş güvenliğini ciddi şekilde tehdit etmesi ile beraber birçok ülkenin güvenlik kavramını gözden geçirdiğini, kritik altyapıların korunmasına ilişkin ulusal seviyede kurumlar oluşturduğunu ve konu ile ilgili özel politikalar ürettiğini görmekteyiz. Özellikle ABD de yaşanan 11 Eylül terör saldırılarının ve 2007 yılında Estonya, 2008 yılında ise Gürcistan ın tüm kritik altyapılarını çökertmeyi hedeflemiş siber saldırıların konuya dair farkındalığı küresel ölçekte arttırdığını vurgulamak mümkündür. Enerji, tüm ülkelerin olmazsa olmaz yapı taşıdır ve ekonomiyi bütünüyle etkileyen bir özelliğe sahiptir. Enerjiyi sürekli olarak ve düzenli bir şekilde son kullanıcıya ulaştıracak tedarik zincirinde yaşanabilecek aksamalar, sağlık ve refahı tehdit etmekte, ekonomiyi direkt etkilemektedir. Enerji kaynakları, nakil hatları ve santraller gibi enerji altyapıları, diğer tüm kritik altyapıları etkileyen ve sonucu değiştiren bir özelliğe sahip olduğu için gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin en kritik ögeleridir. Ülkelerde enerji altyapıları elektrik, petrol ve doğal gaz olmak üzere üç ana segmente ayrılabilir. Elektrik, her ülkede farklı oranlara sahip olmakla birlikte, kömür, doğal gaz, nükleer, hidro, petrol, güneş, jeotermal ve rüzgardan elde edilmektedir. Avrasya ve Kuzey Amerika gibi kaynak ülkeler ile alıcı ülkelerin aynı kara parçalarında yer aldığı coğrafyalarda doğal gaz ve petrol büyük oranda boru hatlarıyla taşınmaktadır. Enerji sektörünün doğası gereği bünyesinde barındırdığı zaaflar, politika yapıcıların mutlaka hesaba katması gereken konuların ilk sıralarında yer almaktadır. Ayrıca bütün sektörlerin elektrik ve yakıta olan bağımlılığı, enerji altyapılarının muhtemel saldırılara karşı mukavemetini arttırma zorunluluğunu ve sorumluluğunu beraberinde getirmektedir. Gelişmiş ülkelerdeki kritik altyapıların korunmasına yönelik uygulamalara bakıldığında fiziki ve siber saldırılara karşı tedbirler alınmasının yanı sıra, sektör çalışanlarının arasındaki tecrübe paylaşımının da etkili yöntemlerden biri olduğu tespit edilmiştir. Enerji altyapılarının güvenliği konusunda devlet ve özel sektörün koordinasyonu ile bütüncül yaklaşılarak enerji sektörüne özel bir program geliştirilmelidir. Her ülkenin kendine mahsus tehditleri ve politik pozisyonu değerlendirilmeli ve buna göre uygulamalar yapılmalıdır. Özellikle günümüzde çeşitli ulusal ve uluslararası projelerle bir enerji merkezi olma yolunda önemli adımlar atan Türkiye için enerji altyapılarının korunması özelinde adımların atılması, kamu-özel sektör işbirliğinin geliştirilmesi ve bu bağlamda enerji güvenliğine farklı bir bakış açısı getirilmesi zorunluluk olarak görülmektedir. Bu çerçevede, Hazar Strateji Enstitüsü Kritik Altyapılarının Korunması Programı nın hazırlamış olduğu Kritik Enerji Altyapılarının Güvenliği raporu, Türkiye deki enerji profesyonelleri ve politika yapıcılara kapsayıcı bir yol haritası sunmayı hedeflemektedir. Bu hedef doğrultusunda, enerji altyapıları için risk değerlendirmeleri, temel tehdit analizlerinin hazırlanması, zafiyet değerlendirmeleri, siber güvenlik ve fiziksel güvenlik konuları kapsamlı şekilde ele alınmış, çalışmada özellikle sektöre yönelik tavsiyelere ve en iyi uygulamalara yer verilmiştir. Kritik enerji altyapılarının güvenliği konusundaki kapsamlı çalışmamızın enerji sektörü profesyonellerine, politika yapıcılara, konuyla ilgili uzman ve araştırmacılara faydalı olmasını temenni ederim. 4

5 Türkiye nin karşı karşıya olduğu bölgesel güvenlik riskleri, terör ve son yıllarda artmakta olan siber tehditler göz önüne alındığında, kritik altyapıların korunması konusundaki çalışmalar ve araştırmalar daha fazla önem kazanmıştır. Kritik altyapıların korunması kapsamında petrol ve doğal gaz boru hatlarının güvenliği en önemli başlıklar arasındadır. Enstitümüzce hazırlanan bu rapor, giderek daha da entegre hale gelen kritik altyapılardan özellikle petrol ve doğal gaz boru hatlarının korunması konusunda hazırlanmıştır. Türkiye son yıllarda bölgemizde gerçekleştirilen enerji projeleriyle çok önemli bir üs haline gelmiş, uluslararası boru hattı projeleri gerçekleştirmiş ve yılları arasında yüksek basınçlı boru hatlarının uzunluğunu yedi kat artırmıştır. Türkiye nin karşı karşıya olduğu bölgesel güvenlik riskleri, terör ve son yıllarda artmakta olan siber tehditler göz önüne alındığında, kritik altyapıların korunması konusundaki çalışmalar ve araştırmalar daha fazla önem kazanmıştır. Fakat ülkemizde konuya ilişin kaynak ve okumalar gereken düzeyde değil. Bu çerçevede, enerji boru hatlarının güvenliğine ilişkin hazırladığımız çalışmayla bu alana katkı sağlamayı hedefliyoruz. Kritik altyapıların korunmasına ilişkin uluslararası tecrübelerin ve politikaların öğrenilmesi yerel güvenlik politikalarının geliştirilmesi için büyük bir önem taşımaktadır. Özellikle 2001 yılında yapılan 11 Eylül saldırısından sonra bu konuda nitelikli politika ve araştırmalara imza atan Amerika Birleşik Devletleri ve üyesi olduğumuz NATO nun tecrübelerine başvurmak oldukça önemli. Bu bağlamda enstitümüzün hazırlamış olduğu bu rapor güzel bir örnek olacaktır. Hazar Strateji Enstitüsü Kritik Altyapıların Korunması Programı tarafından hazırlanan Boru Hattı Güvenlik Raporu, kritik altyapıların korunmasına ilişkin yapılmış akademik ve siyasa çalışmalarının kapsayıcı şekilde incelenmesi ve konuyla ilgili otorite kuruluşların görüşlerine başvurulması sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Boru hatlarının fiziksel ve siber güvenliği üzerine yayınlanmış raporlar, analizler, kitaplar taranmış ve bu kaynaklardan yapılan çıkarımlar enstitümüz bünyesinde yapılan çalıştaylar aracılığıyla Türkiye nin güvenlik dinamiklerine uygun şekilde referans bir çalışmaya dönüştürülmüştür. Ayrıca proje ekibimiz kritik altyapıların korunması alanında uzman uluslararası kuruluşlar, şirketler ve devlet kurumları ile Avrupa, Amerika ve Türkiye de mülakatlar ve toplantılar gerçekleştirmiş, çalışmanın daha da nitelikli olması adına bu görüşmelerin önemli katkısı olmuştur. Alanında uzman, multi-disipliner ve nitelikli bir kadro tarafından hazırlanan bu projede emeği geçen tüm arkadaşlarımıza ayrıca teşekkür ediyorum. Raporumuzun devlet, özel sektör ve akademi camiasında kritik altyapı alanında çalışmalarda bulunan ve politikalar geliştiren profesyoneller için kıymetli bir referans kaynağı olacağı kanaatindeyim. SUNUŞ Hazar Strateji Enstitüsü Strateji ve Politika Koordinatörü Dr. Efgan Nifti 5

6 Petrol ve doğal gaz boru hattı tesislerinde kesintisiz akış ve arz güvenliği ile kaçak olmamasına dayalı, sürdürülebilir, çevreyle uyumlu bir güvenlik kuralı ve politikasının hayata geçirilmesi esastır. XXI. yüzyılın ilk çeyreğinde Türkiye ekonomik kalkınma potansiyeline bağlı olarak gerek kendi iç pazarında artan enerji talebinin karşılanmasında kaynak çeşitliliğini sağlamak gerekse arz güvenliğini güçlendirmek için çaba sarf etmektedir. İkinci hayati gelişme parabolü olarak ise bir transit ülke olarak Türkiye, Hazar Havzası ve Ortadoğu gaz ve petrol boru hatlarının dağıtım noktasında yer alarak, bölgesinde önemli bir enerji üssü olma yolunda hızlı adımlarla ilerlemesini sürdürmektedir. Türkiye, Avrasya-Ortadoğu enerji çaprazının kritik coğrafi konumu itibarıyla küresel petrol ve gaz rezervlerinin yüzde 75 inin yer aldığı bölgede konuşlanmaktadır. Jeopolitik avantajı nedeniyle Türkiye, Batı enerji pazarının kaynak çeşitlendirme, arz ve güzergâh güvenliği sağlamaları için en önemli ülke olarak tanımlanmaktadır. Avrupa Birliği için bir enerji koridoru niteliğindeki Türkiye den yeni petrol ve doğal gaz boru hatları geçmesi planlanmaktadır. İşte bu yeni süreçte enerjinin can damarını teşkil eden boru hatları ve dağıtım şebekelerinin güvenliği özel bir önem kazanmaktadır. Modern devletlerde olduğu üzere, kamu ve özel sektörün enerji güvenliği politikalarında ortak hareket etmeleri ve kamuoyunda konunun önemi hakkında farkındalık yaratılması büyük önem arz etmektedir. Modern devletin ekonomik refahı ve kalkınması, ileri teknoloji kullanımı ile üretim-kalkınma düzeyinin gelişiminde enerji kaynakları ile enerjinin etkin olarak kullanımını sağlayan altyapı gü- 6

7 venliğinin teminat altına alınması, ulusal güvenlik politikalarının vazgeçilmez bir temel unsurudur. Kömür, petrol ve doğal gazın yanı sıra nükleer enerjinin yaygın kullanımı, enerjinin kullanımını temin eden enformasyon teknolojileri ve dağıtım sistemlerini oluşturan kritik altyapıların emniyet ve güvenliğinin sağlanarak, günlük yaşamda kullanılan akaryakıt, gaz ve elektriğin kesintisiz akışını zorunlu kılmıştır. Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), dengeli enerji politikaları oluşturmanın üç hayati unsurunu, enerji güvenliği, ekonomik gelişme ve çevrenin korunması olarak yeniden tanımlamaktadır. Buna göre, enerji güvenliği, petrol ve gaz tedarikinin yanı sıra yenilenebilir enerji kaynakları ve istikrarlı enerji piyasalarının oluşmasını sağlayacak yeni politik tedbirlerin koordinasyonunu öngörmektedir. Zira temelde, enerji güvenliğinde ortaya çıkan risk veya tehditler; ülkenin enerji ithalat-ihracat dengesinde, devlet bütçesinde ve genel olarak enerji politikasında alternatif tedbirlerin alınmasını gündeme getirebilmektedir. Bu itibarla, enerji sektörünün kritik altyapı güvenliği, tedarikçi-transit-ithalatçı konumundaki ekonomik-siyasal açıdan paydaş statüsündeki ülkelerin fiziki, çevresel ve toplumsal kaotik tehditlerden korunmasını sağlayan organize bir işletme güvenliğinin temini, tüm aktörlerin müşterek çıkarlarının karşılanması ile sağlıklı bir zemine oturabilir. Enerji nakil hatlarına yönelik yapılan terörist saldırılar, bu hatlardan gerçekleştirilen hırsızlıklar, kaynakların yoğun olarak bulunduğu yerlerdeki askeri çatışmalar, küresel ısınma sorunsalı vb. belirsizlikler içeren parametreler, enerji güvenliği konusunu dünya gündeminin ilk sıralarında tutmaya devam etmektedir. Enerji güvenliğinde savaş hali dışında ortaya çıkan söz konusu yeni tehdit ve riskler karşısında boru hatlarının sorunsuz, kesintisiz olarak çalıştırılması ve arz güvenliğinin sağlanmasının, ülke milli güvenliği, ekonomik kalkınma ve siyasal istikrar politikaları açısından hayati önem taşıdığı kuşkusuzdur. Bu nedenle, petrol ve doğal gaz boru hattı tesislerinde kesintisiz akış ve arz güvenliği ile kaçak olmamasına dayalı, sürdürülebilir, çevreyle uyumlu bir güvenlik kuralı ve politikasının hayata geçirilmesi esastır. 7

8 1ENERJİ SİSTEMLERİNİN GÜVENLİK SORUNU Enerji güvenliğini koruyucu politikalar geliştirmenin başlıca şartı, sistemin ve korunması gereken varlığın tam olarak tanımlanması ve bu tanımın periyodik olarak güncellenmesidir. Enerji sistemleri, kamu ve özel sektörün ekonomik faaliyetlerinin kesintisiz olarak sürdürülmesi açısından, sistemlerin her zaman güvenli olarak faal olmasını gerekli kılmaktadır. Enerji güvenliğini koruyucu politikalar geliştirmenin başlıca şartı, sistemin ve korunması gereken varlığın tam olarak tanımlanması ve bu tanımın periyodik olarak güncellenmesidir. Doğal gaz boru hattı sistemi; iletim ve dağıtım hatlarının yanı sıra depolama ve işleme tesislerinden oluşur. Bunlarla ilgili siber altyapı ise bilgilerin işlenmesi, depolanması ve dağıtımı için kullanılan elektronik sistemler, iletişim sistemleri, bunlara ait yazılım ve donanımdan meydana gelir. SCADA gibi kontrol sistemleri de bu tanıma dâhil edilmektedir. Hazar Strateji Enstitüsü tarafından hazırlanan bu raporda sistem tanımına birkaç önemli unsur daha eklenmiştir. Bu unsurlardan bazıları şunlardır: Sistemin fiziksel, mantıksal ve güvenlik mimarisi, Enerji güvenliğinin mantıksal ve fiziksel sınırları, Dâhili ve harici olarak gerekli görülen bileşenler ve kaynaklar, Enerji güvenlik sisteminin misyonu ve fonksiyonları, Bilgi akışı, bilgilerin depolanması ve hassasiyeti, Sistemin faaliyetlerinin denetlenmesini sağlayan mevcut güvenlik kontrolleri. 8

9 KRİTİK ENERJİ ALTYAPI GÜVENLİĞİ KAVRAMI 2 Petrol kuyusundan binlerce kilometre uzaklıktaki elektrik şalterine kadar olan arz/tedarik güvenliğinin kesintisiz olarak sağlanması hayati öneme sahiptir. Uluslararası sistemde küreselleşme olgusunun önem kazanması enerji sektöründe devletlerarası karşılıklı bağımlılığı ve bunun neticesinde işbirliği çabalarını hızlandırmıştır. Sermaye, hizmet ve malların serbest dolaşımının yanında enerjinin de dünya pazarlarına devamlı akışını sağlayacak strateji ve politikaların gerçekleştirilmesini gündeme getirmiştir. Bu bağlamda modern devletin, artan nüfusa ve sanayi üretimine bağlı olarak küresel düzlemdeki enerji arzı ve talebini hızlandırmakla kalmayıp, kesintisiz, ucuz ve güvenli enerjinin çevresel boyutlarını da dikkate alarak yeni ve yaratıcı politikalar geliştirmesi gerekmektedir. Diğer bir ifadeyle, uluslararası rekabet ortamında devletler, enerjinin arzı ve taşınması, üretimin sürekliliğinin teminatı konularında iyi planlanmış bir takım çalışmasına ulaşmayı arzu etmektedirler. Örnek vermek gerekirse, petrol ve gaz üreten kaynak, transit ve pazar ülkeler arasındaki zincirin ilk ve son halkaları arasında; diğer bir deyişle petrol kuyusundan binlerce kilometre uzaklıktaki elektrik şalterine kadar olan arz/tedarik güvenliğinin kesintisiz olarak temin edilmesi hayati önem arz etmektedir. 1 1 Mesut Hakkı Caşın, Kritik Enerji Altyapı Güvenliğinin Kurumsal Çerçevesi-Kritik Enerji Altyapı Güvenliği, Hazar Strateji Enstitüsü, İstanbul, 2014, ss

10 Kritiklik Nedir? Boru hattı endüstrisinde neyin, ne zaman korunacağının belirlenmesi, uygun maliyetli altyapı korumasında önemli bir faktördür. Türkçede tam karşılığı olmamakla beraber, stratejik bir değere sahip olmasıyla özdeşleştirilebilecek kritiklik (criticality) ifadesini anlamak, kritik enerji altyapılarını korumak için atılacak adımlar ve uygulanacak politikaların belirlenmesi anlamında önemli bir başlangıç noktasıdır. Nitekim yer altından çok sayıda boru hattının geçtiği düşünüldüğünde, güvenlik tedbirlerine hangi boru hattının daha fazla ihtiyaç duyduğunun belirlenmesi büyük önem kazanmaktadır. Öte yandan, boru hattı endüstrisinde neyin, ne zaman korunacağının belirlenmesi, uygun maliyetli altyapı korumasında önemli bir faktördür. 2 Her tesiste güvenliğin tam anlamıyla sağlanması faydacı bir yaklaşım değildir, hatta güvenliğin yüzde yüz sağlanması mümkün olmayabilir. Bu sebeple, bir ülkenin ve o ülkedeki enerji sektörünün işleyişi için en kritik konumda olan tesislerin ve altyapıların güvenliğinin sağlanması gerekmektedir. Bir tesisin kritiklik durumunun belirlenmesi ve bunun test edilmesi hayati önem taşımaktadır. ABD Kongresi Araştırma Servisi tarafından hazırlanan bir rapor, kritiklik unsurunu belirli bir varlığın kaybı veya bozulmasından doğan sonuçların ölçülmesi olarak tanımlamaktadır. Bu kaynağa göre, bir varlığın kaybı; varlığın sahiplerinin, yakın çevredekilerin veya bu varlığa bağlı olanların (tüm ulus dâhil) hayatta kalmasını veya yaşama kabiliyetini ne kadar çok tehdit ediyorsa, o varlık o kadar kritik sayılmaktadır. 3 Söz konusu varlığın kaybının sonuçları mali, teknolojik, ekonomik, çevresel, sağlık ve zamanla ilgili farklı kategoriler ve boyutlarla değerlendirilebilmektedir. kaza, zincirleme bir etki yaratarak diğer kritik altyapılarda da hasara sebep olabilir. 4 Örneğin, elektrik santraline bağlı bir gaz iletim boru hattında meydana gelecek bir patlama, santrale giden doğal gaz akışının kesilmesine sebep olacağından, elektrik enerjisi tedarikini de tehdit edecektir. Öyleyse, etkili bir boru hattı güvenlik değerlendirmesinde ilk adım, kritiklik derecesinin belirlenmesidir. Bu adımda boru hattı veya tesisin genel güvenlik tedbirlerine mi yoksa daha sıkı tedbirlere mi tabi olacağına karar verilecek, bu sayede güvenlik protokolleri ve teknolojilerine daha çok ihtiyaç duyulan varlıklar tespit edilmiş olacaktır. 2 Özellikle zaman kategorisinin önemli ve çoğu zaman gözden kaçabilecek bir sonuç olduğunu da ifade etmek gerekir. Daha somut bir ifadeyle, tesisin tekrar kullanılabilir hale gelmesi için gereken süre, saldırının ilk etkileri kadar önem taşımaktadır. Örneğin, herhangi bir boru hattına yönelik saldırı, ilk anda büyük bir etki yaratabilir. Fakat söz konusu boru hattı kısa zamanda tamir edilebilir veya yenisi ile değiştirilebilir ise ilk anda daha az hasar almış fakat tamiri daha uzun zaman sürmüş bir başka tesise kıyasla daha az zarar görecektir. Bugün dünyadaki tüm operatörler ve devletler, kritik altyapılarının birbirine bağlılık ve bağımlılık düzeyini iyi analiz etmelidir. Nitekim herhangi bir boru hattı tesisinde gerçekleşecek saldırı veya 2 The White House, The National Strategy for the Physical Protection of Critical Infrastructures and Key Assets, Şubat 2003, ss. 58-9, Erişim: a pdf 3 CRS Report for Congress, Risk Management and Critical Infrastructure Protection: Assessing, Integrating, and Managing Threats, Vulnerabilities and Consequences, Şubat 2005, ss. 5 4 The White House, Risk Management and Critical Infrastructure Protection: Assessing, Integrating, and Managing Threats, Vulnerabilities and Consequences, Şubat 2003, ss

11 KRİTİK ENERJİ ALTYAPI GÜVENLİK KALKANI Tehdit ve risk analizi Saldırı önleyici tedbirler almak Tespit, teşhis, gözlem Zararı asgariye indirmek Kurumlar arası ortak işbirliği Acil eylem planları uygulamak Soruşturma-raporlama 1 3 İSTİHBARAT GÖZLEM ACİL MÜDAHALE 2 4 Koruyucu güvenlik tedbirleri geliştirmek Kriz yönetimi Fiziki ve teknolojik güvenlik Çevresel güvenlik Hukuki koruma tedbirleri SALDIRIYI ÖNLEMEK CAYDIRICI ÖNLEMLER Kamu ve özel sektör ortak güvenlik işbirliği Yerel yönetim desteği Sivil toplum kuruluşları Personel eğitim Kamuoyu algısı ile tehdit hakkında bilgilendirme Kritik altyapı kavramı, devletin ve ekonominin işlemesi için gerekli olan fiziksel ve mantıksal sistemlerin bütünü olarak tanımlanabilir. Söz konusu bütün, hem özel sektör hem de devlet tarafındaki telekomünikasyon, enerji, bankacılık ve finans, taşımacılık vb. alanları içermekte fakat sadece bunlarla sınırlı kalmamaktadır. Modern toplumun gündelik yaşamının ayrılmaz bir parçasını teşkil eden sistemlerin bütünü kritik altyapı çerçevesinde ele alınabilir. Söz konusu sistemler arasındaki bağlantının gelişmesi ile iki ana eğilim ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki teknolojinin gelişme hızı, diğeri ise kritik altyapının farklı toplumlarda ne anlama geldiği ile ilgilidir. Kritik altyapı güvenliğini sağlayacak kalkanı; İstihbarat/gözlem, Saldırıyı önleme, Acil müdahale ve Caydırıcı önlemler olarak sınıflandırmak mümkündür. 11

12 Kritik Enerji Altyapıları Bilindiği üzere, devletlerin enerji ihtiyaçlarının barış ve savaş zamanlarında kesintisiz olarak karşılanması, stratejik anlamda sürdürülebilir kalkınma ve rekabetin, toplumsal barış ve huzurun asli unsurları arasında yer alır. Elektrik ve suyu olmayan okullar, yakıtı olmayan ulaştırma araçları, tüm enformasyon ve istihbarat sistemleri çöken bir ülkenin banka ve finans sistemleri, hastane ve sağlık teşkilatları işlemez hale gelebilir. Bu felaket halleri, ülke savunmasını sağlayan orduların tank, uçak, savaş gemisi ve denizaltılarına yakıt verilememesi hayati bir ulusal güvenlik ve beka sorunu olarak karşımıza çıkabilir. Bu itibarla, enerji sistemini oluşturan kritik enerji altyapısının işlerliğini tamamen veya kısmen kesintiye uğratabilecek fiziki veya siber saldırılar, hayati öneme sahip ulusal güvenlik sorunlarıdır. 5 müşterek ajandasında yer almaktadır. Zira bilindiği üzere, küresel düzlemden ele alındığında, dünyadaki ham petrolün yüzde 35 i, doğal gazın ise yüzde 75 i boru hatları vasıtasıyla taşınmaktadır. Bu itibarla, devletler gerek enerji yatırımlarında gerekse üretimden dağıtıma kadar olan enerji transfer zincirinde ortaya çıkabilecek siyasal, ekonomik aksaklıkların giderilmesi ve olası fiziki, askeri tehditlerin ortadan kaldırılarak kritik tesislerin sürekli olarak korunması, kritik enerji altyapı güvenliğini hayati bir önceliğe sahip kılmaktadır. Enerji sistemini Oluşturan kritik enerji altyapısının İşlerliğini tamamen veya kısmen Kesintiye Uğratabilecek fiziki veya siber saldırılar, hayati öneme Sahip ulusal Güvenlik Sorunlarıdır. 2 Enerji güvenliğinin tanımlanmasında aşağıdaki unsurların öncelikli olduğu görülmektedir: 6 Bulunabilirlik, Ekonomik olarak tercih edilebilirlik, Erişilebilirlik, Kabul edilebilirlik, Sürdürülebilirlik. Akademik açıdan irdelendiğinde, öncelikle, enerjinin farklı kaynaklardan (hidrokarbon, hidroelektrik, nükleer, termik, yenilenebilir, vb.) temin edilmesi dikkate alındığında, enerji güvenliğinin belirleyici unsurları; Enerjinin mevcudiyeti, Erişilebilir olması, Yakıt olarak kabul edilebilir (güvenli ve çevre ile uyumlu) olması ve Maliyetlerinin düşük olması olarak nitelendirilebilir. İkinci parametre olarak ise enerji güvenliği; Arama, sondaj, AR-GE çalışmaları, Üretim, iletim, çevrim, ulaşım (boru hatları, deniz ve kara ulaşım araçları) ve Dağıtım, pazarlama, tüketim ağı faaliyetlerinin, her türlü askeri ve terör saldırılarına karşı sürekli olarak korunması şeklinde ifade edilebilir. Enerji üreticisi, tüketicisi ülkeler ve transit ülkeler arasında enerji güvenliğini ön planda tutan ortak politikalar ve diyalog platformlarının geliştirilmesi, uluslararası toplumun ve uluslararası örgütlerin 5 Mesut Hakkı Caşın, Sina Kısacık, Kritik Enerji Altyapı Güvenliği, Hazar Strateji Enstitüsü, İstanbul, 2014, ss Daniel Yergin, The Quest: Energy, Security and the Remaking of the Modern World, (London: Penguin Books, 2012), ss

13 KRİTİK ALTYAPI TESİSLERİNE KARŞI TEHDİTLERİN RİSK DEĞERLENDİRMESİ 3 Kritik enerji altyapı güvenliği, kritik altyapılarda, ülke ekonomisinin uluslararası rekabet gücünü artıracak kapsamlı, güvenli ve emniyet tedbirlerinin kamu-özel sektör işbirliği içinde planlı ve ortak hareket etmesini öngörmektedir. Kritik enerji altyapı güvenliğinin işlerliğini kesintiye uğratabilecek tehditler; savaş ve iç çatışmalar, ambargolar, terör eylemleri, hırsızlık, siber saldırılar, sabotajlar ve teknoloji casusluğu, ambargolar, kazalar ve mücbir sebep halleri (deprem, yangın, sel baskını, doğal afetler vb.) olarak gruplandırılabilir. Bu tür saldırılar neticesinde ortaya çıkan olağanüstü hallerde, ağır maliyet içeren insan kaybı ve maddi zararlar; nihai sonuçları itibarı ile devletlerin güvenlik, savunma, saygınlık ve güvenirliğini beklenmedik ölçüde hasara uğratabilir, toplumsal çatışma ve kargaşa ortamlarının ortaya çıkmasına sebep olabilir. Kritik enerji altyapı güvenliği politikası, enerji güvenliğini kesintiye uğratabilecek potansiyel tehdit ve risklerin doğru bir zamanlama ile saldırı/kaza öncesi doğru istihbarat ile tespit/ teşhis edilerek koruyucu mukabil önlemlerin operatif olarak, ivedilikle alınmasını ve olası zararların gerçekleşmeden bertaraf edilmesini öngörmektedir. Zira modern devletin altyapı güvenliği, tehdit ve risklerin geleneksel yapısının değişmesi nedeniyle ulusal güvenlik perspektifi kapsamında askeri, sosyal, ekonomik, hukuki ve siyasal caydırıcı tedbirlerin hayata geçirilmesini zorunlu hale gelmiştir. Kritik enerji altyapı güvenliği, kritik altyapılarda, ülke ekonomisinin uluslararası rekabet gücünü artıracak kapsamlı, güvenli ve emniyet tedbirlerinin kamu-özel sektör işbirliği içinde planlı ve ortak hareket etmesini öngörmektedir. Kritik enerji altyapı güvenliği politikasının sürekliliğini kesintiye uğratabilecek saldırılar ve toplumun karşı karşıya kaldığı tehdit/risklerin acil müdahale ile önlenmesi, saldırganın caydırılmasını esas alan hususları kapsar. Bu kritik ve mütekabiliyete dayalı durum, ekonomik kalkınmanın ihtiyacı olan enerji arz faaliyetlerinin kesintisiz ve emniyetli olarak temin edilmesini ve olası kesinti risklerine karşı güvenlik önlemlerinin alınmasını zorunlu kılmaktadır. Bir başka ifade ile enerji güvenliğinde meydana gelebilecek risk ve tehditler devlerin enerji ithalat ve ihracat dengelerini olumsuz etkilemekle kalmayıp, devletin bütçesinde ve enerji politikalarında da olumsuz sonuçlara yol açabilmektedir. 13

14 4KRİTİK ALTYAPI TESİSLERİNE YÖNELİK POTANSİYEL TEHDİTLERİN ANALİZİ 14 Terörist, anarşist veya dijital araçlar kullanarak düşmanlarına zarar veren veya onların çalışmalarını kesintiye uğratan devlet dışı aktörler de siber alandaki diğer potansiyel tehditler olarak öne çıkmaktadırlar. Enerji kaynaklarının taşınmasında savunmasız olan tek rota türü deniz taşımacılığı değildir. Enerji güvenliğine yönelik tehditler farklı bir coğrafyadan da ileri gelebilmektedir ki bu alan günümüzde siber alan olarak tanımlanmaktadır.1960 ve 1970 lerde bilgisayarlar, elektriğin üretimi ve dağıtımının yanı sıra bunları ağlarla bütünleştirmek için kullanılmaktaydı. O zamandan beri, sistem daha karmaşık ve bütüncül hale gelmiştir. Bu, sistemi çok daha etkin kılmasına karşın aynı zamanda daha savunmasız yapmaktadır. Siber alanda potansiyel tehditler sisteme, yetkinliği ve yeterli eğitimi olmayan bir çalışanın verebileceği kadar büyük zararlar verebilir. Bu kişiler para, fikri mülkiyet çalma, ticari avantajlar sağlama ya da kendilerinin faydalanabileceği durumlar yaratma arayışında olan siber suçlular olabilir. Aynı zamanda, casusluk faaliyetlerine katılan ülkeler veya siber savaş için konumlanan/yürüten hükümetler de siber alanda zararlı faaliyetlerde bulunabilirler. Terörist, anarşist veya dijital araçlar kullanarak düşmanlarına zarar veren veya onların çalışmalarını kesintiye uğratan devlet dışı aktörler de siber alandaki diğer potansiyel tehditler olarak öne çıkmaktadırlar. Tüm bu aktörler için, örneğin elektrik şebekesi çok somut bir hedeftir. Zira elektrik şebekesinin kesilmesi durumunda ülkenin büyük bir bölümü hareketsiz kalabilir ve ciddi zararlar doğabilir. Siber saldırganlar için çok çeşitli araçlar mevcuttur. Bilgisayarların ağlarını servisin bozulmasını hedefleyerek sistemlerin kapanmasına yol açacak şekilde bot attack yapıp onları harekete geçirebilirler. Sistemlerin işlememesine yol açacak

15 şekilde zararlı yazılım yükleyebilirler/ tanıtabilirler. Veri, güvenli bilgi veya fikri mülkiyet çalabilirler. Veyahut kontrol yerlerinden sistemlerin kontrolünü ele geçirme ve sistemi kesintiye uğratma arayışında olabilirler. 7 Giriş noktalarından biri ise her yerde bulunan, her türlü endüstriyel süreci gözetleyen, kontrol eden ve mevcut durumda daha büyük bilgi sistemlerine bağlı olan bilgisayarlar kanalıyla olmaktadır. Kötü niyetli kişiler yalnızca bir başparmak sürücüsü veya masa üstü bilgisayar kanalıyla erişim sağlayabilirler. Çoklu yeni giriş noktaları, kablosuz araçların yayılması, evler ve elektrik dağıtım sistemi arasında iki yönlü iletişim tesis eden akıllı metreler aracılığıyla da erişim mümkün kılınmaktadır. Boru Hatları Güvenliğinin Hayati Önemi Boru hatlarındaki enerji nakil faaliyetlerinde ortaya çıkabilecek aksaklıklardan kaynaklanan operasyon maliyeti, bakım ve tamirat masrafları, milli ekonomiye bedeli oldukça ağır tahribatlar yaratmaktadır. 4 Bununla beraber, risk altında olan yalnızca güç sistemleri değildir. Enerji üretimini, boru hatlarını ve suyu da içeren diğer sistemler bir ekonomik yapı için önemli olduğu gibi belli savunmasızlıkları da paylaşmaktadır. Uluslar bu tehditle mücadele etmek için politikalar geliştirmeye çalışmaktadırlar. ABD Savunma Bakanlığı, bir Siber Güvenlik Komutanlığı kurmuştur. Kritik enerji altyapılarına yönelik önemli bir saldırıda askeri karşılık vermeyi meşrulaştıran bir savaş durumu oluşturabilecek yeni bir doktrin geliştirmektedir. Avrupa Konseyi, ulusal politikalara rehberlik etmesi için siber güvenlik konusunda bir konvansiyon oluşturmuştur. Fakat bu politikaların özel firmaların çabalarıyla desteklenmesinin yanı sıra siber güvenlik anlamında önemli yatırımlara Enerjinin üretimi ve pazardaki kullanımı, boru hatları ve dağıtım şebekelerinin bir bütün halinde faaliyetlerinin devamlılığını zorunlu kılmaktadır. Fabrikalar elektrik kesintisi olması durumunda çalışamayacağı gibi sağlık merkezleri, okullar, kamu binaları, haberleşme ve ulaştırma sistemleri de enerji olmaksızın verimli olarak faaliyet gösteremezler. Günümüzde petrol ve gaz boru hatlarının güvenliğinin sağlanması devletin ulusal güvenlik konularının başında gelmektedir. Ancak boru hatlarının güvenliği günümüzde kamu ve özel sektörün ortak hareket etmesini gerektirmektedir. Devletlerin egemenlik alanlarındaki boru hatlarının güvenliği meselesi, ekonomik ve stratejik olarak çok büyük önem arz etmektedir. Türkiye de faaliyette bulunan mevcut boru hatlarının sabotajlar, terörist saldırılar, hırsızlık tehditleri, deprem ve yangınlar gibi doğal afet hasarlarına karşı 7/24 gözetim ve denetim altında bulundurulması ve bu altyapılar için acil koruyucu tedbirlerin geliştirilmesi gerekmektedir. da ihtiyaç duyulmaktadır. Böyle bir güvenliğin olmadığı zamanlarda tasarlanan sistemlere yeni güvenlik mimarileri tanıtılmalıdır. Ayrıca bu çalışmalar diğer ülkelerle de koordine edilmelidir. 8 7 Testimony of Joseph McClelland Director, Office of Electric Reliability Federal Energy Regulatory Commission before the Committee on Energy and Natural Resources United States Senate, 5 Mayıs 2011, (5-3-11%20Final).pdf, (Erişim Tarihi: 17 Haziran 2013). 8 Mesut Hakkı Caşın, Understanding Critical Energy Infrastructure Protection CIP Policies in Modern States: A Complicated and Tough Mission, Geniş arazilerde sürdürülen petrol ve gaz üretim-sondaj çalışmalarının daha emniyetli, verimli ve etkin bir şekilde yürütebilmesi, boru hatları ve dolum tesislerinin hassas sensörler vasıtası ile fiziki ve görsel gözetleme ve takibinin yapılması, enerji güvenliğinin kesintisiz sağlanmasında bir diğer önemli unsurdur. Kullanılan yüksek teknolojik sensörler, insansız hava aracı, uçak, helikopter vb. platformlar, uydu erken ihbar istihbarat keşif gözetleme sistemleri ile boru hatları 7/24 gözetim ve denetime tabi kılınmaktadır. Bu suretle boru hatları güzergâhı ve çevresi üç boyutlu haritalama ve coğrafi bilgi sistemleri ile takibe alınarak, önleyici koruma sağlanmaktadır. Zira boru hatlarındaki enerji nakil faaliyetlerinde ortaya çıkabilecek aksaklıklardan kaynaklanan operasyon maliyeti, bakım ve tamirat masrafları, milli ekonomiye bedeli oldukça ağır tahribatlar yaratmakta, ayrıca siyasal anlamda uluslararası sistemde çok ciddi prestij ve itibar kayıplarını içeren ağır faturaların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. 9 9 Mesut Hakkı Caşın, Kritik Enerji Altyapı Güvenliği ve Boru Hatları, a.g.e, ss

16 Enerji boru hatları dağıtım sistemi 10 Yerli Ham Petrol İşlenmemiş Petrol ve Harmanlama Bileşenleri İthalatı Rafineriler İthalat Rafine Ürünler İhracat Kontrol Merkezi Jet Yakıtı Motor Yakıtı Pompalama İstasyonu Diğer Özel Ağlar Kamu Ağları Ham Petrol İthalatı Stratejik Petrol Rezerv Potansiyel Motor/Kapak Rafine Ürün Arzı Doğal Gaz Sıvıları Boru Hattı Barçı Damıtılmış Akaryakıt Ham Petrol İhracatı Artık Akaryakıt Sıvılaştırılmış Petrol Terör Tehdidi Birçok bölgede petrol ve doğal gazın stratejik kaynaklar halini almasıyla bu kaynaklar terörizm açısından da stratejik hedefler olarak 4 görülmeye başlanmıştır. Enerji güvenliğinin değişen yapısı, savaş ve olağanüstü haller dışında terör saldırıları ile de tehdit edilmektedir. Geçtiğimiz 60 yıl boyunca en önemli petrol rezervleri keşiflerinin dünyanın fiziksel, politik, sosyal açıdan istikrarsız bölgelerinde yapıldığı görülmektedir. 11 Petrol arama ve üretim firmaları, bu zorlu durumlarla mücadele etme hususunda tecrübe kazanmışlardır. Ancak, bunlar yapılırken söz konusu firmalar bu süreç esnasında sıklıkla oluşabilen insani ve mali kayıpları da kabullenmek durumunda kalmışlardır. Ticari olarak kullanılabilir rezervlerin artmasından dolayı petrol sahasındaki faaliyetler küreselleşmiş ancak buna ilaveten dünya daha tehlikeli ya da en azından öngörülemeyen bir yer haline gelmiştir. Devlet dışı aktörler ve özellikle teröristler çok uluslu şirketleri meşru hedefler olarak algılamaktadır. Aynı zamanda birçok bölgede petrol ve doğal gazın stratejik kaynaklar halini almasıyla bu kaynaklar terörizm açısından da stratejik hedefler olarak görülmeye başlanmıştır. 12 Büyük bölümü toprağın üstünde yer alan yüz binlerce kilometrelik petrol, petrol ürünleri ve doğal gaz boru hatları evreni boydan boya geçmektedir. Bunlar görünür ve büyük oranda korunmasız hedefler olup, boru hatlarına hizmet eden kompresör ve pompalama istasyonları, acil baypas boru hatları ve ilgili tesisler gibi birçok altyapı tesislerini de kapsamaktadır Ali M. Köknar, The Epidemic of Energy Terrorism, Gal Luft, Anne Korin (Ed.), Energy Security Challenges for the 21st Century: A Reference Handbook, (Santa Barbara, California: Praeger Security International, 2009), ss Mesut Hakkı Caşın, Uluslararası Terörizm, Nobel Yayınevi, İstanbul, 2008, ss

17 ENERJİ GÜVENLİK KALKANI AĞIR İNSAN KAYBI VE MADDİ ZARARLAR TEHDİT VE RİSKLER ULUSLARARASI KAMUOYUNDA GÜVEN VE PRESTİJ KAYBI SAVAŞ VE İÇ ÇATIŞMALAR AMBARGOLAR TERÖR EYLEMLERİ KORSANLIK ASKERİ GÜVENLİK HIRSIZLIK FORCE MAJEURE YANGIN DEPREM SEL BASKINI DOĞAL AFETLER SABOTAJLAR SİBER SALDIRILAR TEKNOLOJİ CASUSLUĞU SOSYAL EKONOMİK KAOS VE KARGAŞA KİTLE OLAYLARI Terörist grupları petrol ve gaz sektörlerini hedef almaya yönelten motive edici bazı faktörler söz konusudur: 1. Ülke ekonomisinde büyük zarara yol açma potansiyeli, 2. Aşırı bir grup tarafından cevap verme, saldırı düzenleme ya da durumundan memnun olmayan bir şirket çalışanının özel bir talep veya emir alması, genel veya kişisel sebeplerden dolayı kuruma duyduğu nefret, 3. Herhangi bir hükümetin kendi kritik altyapısını ve vatandaşlarını koruma konusunda yetersiz kaldığının görülmesini sağlama, 4. Herhangi bir ülkenin altyapısının önemli parçalarının saldırıya karşı savunmasız olduğu algısını yaratarak toplumun tümünde panik yaratma isteğidir. Teröristler kendi politik ve ekonomik ihtiyaçları için petrol ve gaz kaynaklarının öneminin her zaman bilincinde olmuşlardır ve bu kaynaklara yönelttikleri saldırıları çeşitli amaçlara ulaşmak için kullanmışlardır: Petrol ve gaz tesislerine saldırmak suretiyle ciddi ekonomik zorluklara yol açabilirler ve savaştıkları hükümetlerin iç istikrarını tehlikeye düşürebilirler. Böylelikle güç arayışlarını kolaylaştırabilirler. Birçok vakada, petrol ve gaz kaynaklarının hedef alınması bulundukları bölgelerde stratejik ve ekonomik çıkar- 17

18 lara sahip olmuş yabancı güçlere karşı mücadelenin önemli bir aşaması olarak görülmektedir. Bu çerçevede meşru hükümeti destekleyip bu kaynakların geliştirilmesinde ve kullanılmasında dahli olan uluslararası firmalara karşı hareketlerde bulunabilirler. Sonuç olarak teröristler, kendi hükümetlerinin petrol gelirlerinden elde ettikleri finansal zenginliği operasyonlarını fonlamak için dolaylı olarak kullanabileceklerinin farkındalardır. Dünyada bilinen petrol kaynaklarının dörtte üçünün bulunduğu ve yardımın İslam kanunlarına göre yürütüldüğü Müslüman dünyada nüfusun harcanabilir geliri ne kadar büyük olursa, hayır örgütlerine giden paranın miktarı da o kadar artar ve buna sempati duyanlar terör örgütlerinin gündemlerine, doğrudan olmasa bile, destek olabilirler. Enerji terörizminin hedeflerini iki başlıkta toplamak mümkündür: Elektrik santralleri Doğal gaz ve petrol altyapısı. Terörizmin boru hatlarına vereceği zararların azaltılması için hem hükümet hem de enerji endüstrisinin alması gereken önlemler şu şekilde sıralanabilir: Artan koruma Alternatif enerji rotalarının oluşturulması Hükümetler arası yardım Dış kaynaklara başvurma. Terör örgütleri, kullandıkları şiddet ve sabotaj taktikleri ile boru hattı güzergâhındaki bölgelerin sosyoekonomik koşullarda belli sıkıntılara yol açabilmektedir. Bu çerçevede, kısa vadede teknolojik imkânlar kullanılarak, boru hatlarına yapılan saldırıların caydırılması ve olası eylemlerin takip ve tespitinin modern teknoloji ürünü koruyucu güvenlik sistemleri ile daha etkin hale getirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, boru hatları ve dağıtım tesislerinin sevk ve idare edildiği birimlerde sabotaj ve saldırılara, olası hırsızlık eylemlerine karşı fiziki koruma sağlanabilmesi için ileri teknolojiye dayalı entegre güvenlik sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. İkinci temel kriter olarak esasen hassas bölge statüsündeki enerji boru hattı güzergâhlarına yönelik terör saldırıları ve hırsızlık eylemlerinin caydırılabilmesi için, mevcut hukuki yasal düzenlemele rin etkili olacağı düşünülmektedir. Orta ve uzun vadede alınabilecek kurumsal tedbirler ise boru hattı güzergâhlarına odaklanan kalıcı kurumsal düzenlemeleri ve bölgesel sorunların çözümünü gerekli kılmaktadır. Boru hatlarının geçtiği güzergâhlarda risk haritaları hazırlanarak, konjonktürel değişime bağlı olarak koruyucu güvenlik unsurların konuşlanması ve niteliklerinin gözden geçirilmesi, risklerin minimize edilmesi konusunda katkı sağlayabilir. Aynı zamanda bölge insanı ile kurumlar arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesine dönük sosyal ve toplumsal farkındalık projeleri geliştirilerek yaygınlaştırılması da etkili olacaktır. Uzun vadede ise bölgesel kalkınma projeleri ile sosyoekonomik dinamiklerin iyileştirilmesi ve diplomasi yolu ile geliştirilecek işbirliği mekanizmaları bu risklerin büyük oranda azaltılmasında fayda sağlayacaktır. Bu sayede terör, hırsızlık ve vandalizm gibi enerji hatlarını doğrudan ilgilendiren riskler azaltılarak Türkiye nin tesis etmeyi başardığı güvenli ülke imajı daha da güçlenecektir. Risk ve Tehdit Değerlendirmesi İyi ve eksiksiz bir enerji koruma sistemine ulaşılması risk 4 bileşenlerinin ortaya konulması ile doğru orantılıdır. Kritik enerji altyapı kavramının anlaşılması ve tesislere yönelik olası saldırıların önlenebilmesi için sistemin algıladığı risk potansiyelinin tespit ve analizinin yapılması gereklilik arz etmektedir. Bu itibarla, iyi ve eksiksiz bir enerji koruma sistemine ulaşılmasının risk bileşenlerinin ortaya konulması ile doğru orantılı olacağı kuşkusuzdur. Risk yönetimindeki üst düzey sorumluların aşağıda belirlenen adımları takip ederek, risk süreçlerini, sürekli aylık ve haftalık periyodik kontrolleri takviye etmeleri gerekmektedir. Tehdit değerlendirmeleri, olası saldırıları caydıracağı gibi aynı zamanda saldırı veya hırsızlık hallerinde güvenlik birimlerinin mukabil reaksiyon süresini azaltarak güvenlik açıklarının önceden kapanmasına imkân sağlayacaktır. Enerji sistemlerinin kesintisiz devamı için takip edilmesi gereken adımlar aşağıdaki gibi izah edilebilir: Risk Yönetimi Uygulamasının Bileşenleri Risk yönetimi sürecini uygulayanlar; tehditler, zafiyetler ve sonuçları göz önünde bulundurarak aşağıdaki adımlara önem vermelidir: Kritiklik değerlendirmeleri (tesisin kritiklik düzeyinin belirlenmesi), Tehdit değerlendirmeleri (bilinen veya potansiyel tehditlerin tanımlanması), Zafiyet değerlendirmeleri (güvenlik açıklarının tanımlanması), 18

19 Risk değerlendirmeleri (tehdit, zafiyet ve kritiklik değerlendirmelerinin sonuçları temel alınarak), Risk azaltma (risk azalt maya karşı tedbirlerin belirlenmesi ve uygulanması), Sürekli risk yönetimi (programın izlenmesi, yeniden değerlendirilmesi ve düzeltilmesi). Tehdit Değerlendirmesi Her enerji sisteminin algıladığı güvenlik açığı farklı parametrelerde mevcut olabilir. Sisteme yönelik tehditler farklı sınıflandırmalara tabi kılınarak, güvenlik riskleri ve potansiyel tehditler önceden tanımlanabilir. Bu suretle, olası aksaklıkların ortaya çıkmasında panik ve kaos ortamının da önüne geçilmesi sağlanabilir. Öte yandan bu yöntem, personelin sürekli alarm ve saldırılara karşı hazırlıklı olmasına da imkân verebilecektir. Daha somut ifadesiyle kurulacak doğru sistem, tehlike halinde takip edilecek işlemlerde kimin neyi, nasıl yapacağı yolundaki görev tanımlamaları fiilen hayata geçirilmiş olur. Doğru bilgi ve istihbarat, bir sistemin güvenli ve sağlıklı çalışmasındaki en önemli unsurdur. Bilindiği üzere, güvenlik riski, en rasyonel şekilde, potansiyel tehditlerin analizi yapılarak değerlendirilebilir. Kötü niyetli girişimler, doğal afetler ve kazalar gibi tehditlerin yapısal olarak birbirinden farklı olduğunun altı çizilmelidir. Öte yandan, tehdit düzeyinin bilinmesi, koruma sisteminin ne kadar etkili olacağının hesaplanması açısından gereken bilgilerin toplanması için yeterlidir. Bilgiler toplandıktan sonra tehdit türü, tehdidin kapasitesi ve aciliyet, saldırı kolaylığı tedbirleri ve doğal tehditler/kazalar gibi kaynaklara göre sınıflandırma yapılır. Sonuçların Değerlendirilmesi Kuşkusuz, bir enerji merkezi veya dağıtım işletme sistemine karşı ortaya çıkabilecek saldırı ve tehdit potansiyelinin çok iyi analiz edilmesi ve tanımlanması gereklidir. Sistemde meydana gelen aksaklık insan merkezli olabileceği gibi, farklı senaryolar neticesinde ortaya çıkan sonuçların da akılda canlandırılması şarttır. Bir başka deyişle sonuçlar; insan merkezli, ekonomik, kamu güveni ve devletin gücü olmak üzere dört grup altında irdelenebilir. Bunlar da üç seviyede incelenmelidir: varlık/tesis, sistem/sektör ve bölge/ulus. Genel olarak tehdit değerlendirmelerinin üç farklı şekilde yapıldığı görülmektedir: Yaygın Tehdit Senaryoları: Yaygın olarak kullanılan saldırı taktikleriyle genel tehdit ortamı oluşturulabilir. Genel Tehdit Ortamı Değerlendirmeleri: Tahminlerde bulunmak amacıyla kullanılan uzun dönemli eğilimler sektöre özgü olarak kurgulanabilir. Özel Tehdit Bilgileri: Gerçek zamanlı istihbarat kullanılarak özel, tanımlı tehditlere ilişkin daha somut ve özel tehdit değerlendirmeleri gerçekleştirilebilir. 14 Temel Tehdit Analizinin Hazırlanması Güvenlik birimlerinin, bir yandan olası senaryolara karşı hazırlıklarını sürdürürken, diğer yandan da potansiyel tehditlere yönelik bilgileri toplayıp bunların üstesinden gelebilmek için hedefleri tespit ve teşhis etmeleri gereklidir. Tüm tehdit bilgilerinin toplanması ve analiz edilmesinin ardından ise, risk yönetiminden sorumlu olan veya risk anında karar verme yetkisine sahip kişi tehdit bilgilerini gözden geçirmeli ve koruma sistemleri için tehdit düzeyine göre yeni hedefler koymalıdır. Enerji boru hatlarına ve dağıtım şebekelerine yönelik saldırılarda kullanılan taktikler, teknikler ve prosedürlerin değerlendirilmesi, yalnızca ülkenin ulusal güvenliği değil, aynı zamanda uluslararası güvenlik açısından da çok önemlidir. Uluslararası tehditlerin, tıpkı yurt içinde meydana gelen terörist eylemlerde olduğu gibi patlayıcılar, yangın ve sabotaj teknikleri veya siber saldırı yöntemleri kullanılarak planlanabileceği de akıldan çıkarılmamalıdır Transportation Security Administration Office of Intelligence, Pipeline Modal Threat Assessment, Ocak Department of Homeland Security, Department of Energy, Energy Sector-Specific Plan: An Annex to the National Infrastructure Protection Plan, 2010, ss , Erişim: 19

20 Şemada da görüleceği üzere, saldırıların türü, kapasitesi, doğal afetler ve kazalar sınıflandırılırken, sorunun ulusal veya uluslararası boyutu da mutlaka akılda tutulmalıdır. Örneğin Çernobil nükleer kazasında meydana gelen patlama neticesinde ortaya çıkan nükleer kirlenme, sınır aşan özelliği ile uluslararası bir güvenlik çevre sorunu haline gelmiştir. Ayrıca saldırının terörist bir eylem veya belli gruplar tarafından icra edileceği gibi, özellik olarak da siber saldırı şeklinde gerçekleşmesinin mümkün olacağı dikkate alınarak sınıflandırılmalıdır. Bu ilk tespit sayesinde, tesise yapılan saldırıda kullanılan silah ve teçhizat, zarar ve tahribatın boyutları ile yol açtığı yangın, zehirli gaz, kimyasal zehirli atıkların yayılması gibi sonuçların teşhis ve tespiti ve bu sonuçlara istinaden koruyucu tedbirlerin acilen hayata geçirilmesi gibi hayati önlemlerin alınması da mümkün hale gelecektir. Saldırı Türü Teröristler Saldırganlar Suçlular Zorbalar Siber Saldırılar Kurum İçi Saldırı Kapasitesi Saldırgan Sayısı Ekipman Araçlar Silahlar SINIFLANDIRMA ÇİZELGESİ Doğal Afetler Deprem Sel Kazalar Uçak Kazaları Yurt Dışı Kaynaklardan Gelen Sel Yurt İçi Kaynaklardan Gelen Sel Yangınlar Ulaştırma ile İlgili Kazalar Zehirli Gazlar CIS Security, 2013, ss Resilience and Pipeline Model Threat Assessment, Tehdit Kaynakları Uluslararası Yurt İçi Saldırılar Kurum İçi Tehditler Şüpheli Olaylar ve Faaliyetler Muhtemel Denetim Güvenlik Testi Şüpheli Olaylar Güvenlik Kamerası Sensör 3G/4G Modem RSM 8R8 Konsol Sunucu + Güç Denetim Kontrolü 3G/4G Modem Yönlendirici Anahtar Alarm Yöneticisi Baz İstasyonu Gözetim İstasyonu Uzaktan Çalıştırma ve Yeniden Başlatma Kontrolü Uzaktan Yönetim Merkezi Gözetim İstasyonu Uzaktan Konsol Portu Erişimi Boru hatları denetim sistemlerinin sensör ve yazılımları 20

İŞ YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. İŞ SÜREKLİLİĞİ PLANLAMASI A. AMAÇ

İŞ YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. İŞ SÜREKLİLİĞİ PLANLAMASI A. AMAÇ Sayfa No: 1/7 A. AMAÇ Bu politika, nin deprem, yangın, fırtına, sel gibi doğal afetler ile sabotaj, donanım veya yazılım hatası, elektrik ve telekomünikasyon kesintileri gibi önceden tahmin edilebilen

Detaylı

Entegre Acil Durum Yönetimi Sistemine Giriş

Entegre Acil Durum Yönetimi Sistemine Giriş İstanbul Teknik Üniversitesi Geomatik Mühendisliği Bölümü CBS & UA ile Afet Yönetimi Entegre Acil Durum Yönetimi Sistemine Giriş Amaçlar (1) Kriz yönetimi kavramının tartışılması Tehlike, acil durum ve

Detaylı

Venatron Enterprise Security Services W: P: M:

Venatron Enterprise Security Services W:  P: M: VENATRON Enterprise Security Services Ltd. Şti. Danger is a click away. (Tehlike bir tık ötede ) sloganı ile 2011 de Siber Güvenlik sektöründe yerini alan Venatron Security güvenlik ihlallerini önlemek

Detaylı

Sibergüvenlik Faaliyetleri

Sibergüvenlik Faaliyetleri 1 Siber Güvenlik Sibergüvenlik Faaliyetleri Erdoğan OLCAY Bilişim Uzmanı Kasım 2018 BTK Görev ve Yetkileri 5809 sayılı Kanun 60/11 Kurum, kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilerin siber saldırılara

Detaylı

2013/101 (Y) BTYK nın 25. Toplantısı. Üstün Yetenekli Bireyler Stratejisi nin İzlenmesi [2013/101] KARAR

2013/101 (Y) BTYK nın 25. Toplantısı. Üstün Yetenekli Bireyler Stratejisi nin İzlenmesi [2013/101] KARAR 2013/101 (Y) Üstün Yetenekli Bireyler Stratejisi nin İzlenmesi [2013/101] BTYK nın 2009/102 no.lu kararı kapsamında hazırlanan ve 25. toplantısında onaylanan Üstün Yetenekli Bireyler Stratejisi nin koordinasyonunun

Detaylı

6. İSLAM ÜLKELERİ DÜŞÜNCE KURULUŞLARI FORUMU

6. İSLAM ÜLKELERİ DÜŞÜNCE KURULUŞLARI FORUMU STRATEJİK VİZYON BELGESİ ( TASLAK ) 6. İSLAM ÜLKELERİ DÜŞÜNCE KURULUŞLARI FORUMU İslam Ülkelerinde Çok Boyutlu Güvenlik İnşası ( 06-08 Mart 2015, Serena Hotel - İslamabad ) Güvenlik kavramı durağan değildir.

Detaylı

Sayın Arsuz Belediye Başkanım,/ Saygıdeğer Konuşmacılar,/

Sayın Arsuz Belediye Başkanım,/ Saygıdeğer Konuşmacılar,/ Sayın Arsuz Belediye Başkanım,/ Saygıdeğer Konuşmacılar,/ Değerli Katılımcılar,/ Arsuz Belediyesi nin ev sahipliğinde düzenlenen/ bölgemizin enerji sektöründeki durumu/ ve geleceği hakkında görüşmeler

Detaylı

MESLEKİ EĞİTİM, SANAYİ VE YÜKSEK TEKNOLOJİ

MESLEKİ EĞİTİM, SANAYİ VE YÜKSEK TEKNOLOJİ VİZYON BELGESİ (TASLAK) Türkiye 2053 Stratejik Lokomotif Sektörler MESLEKİ EĞİTİM, SANAYİ VE YÜKSEK TEKNOLOJİ Millet Hafızası ve Devlet Aklının bize bıraktığı miras ve tarihî misyon, İstanbul un Fethinin

Detaylı

Acil Durum Yönetim Sistemi ICS 785 - NFPA 1600

Acil Durum Yönetim Sistemi ICS 785 - NFPA 1600 Acil Durum Yönetim Sistemi ICS 785 - NFPA 1600 Başlarken Acil Durum Yönetim Sistemi Kendilerini acil durumlarda da çalışmaya hedeflemiş organizasyon ve kurumların komuta, kontrol ve koordinasyonunu sağlama

Detaylı

Siber Savaş ve Terörizm Dr. Muhammet Baykara

Siber Savaş ve Terörizm Dr. Muhammet Baykara SİBER GÜVENLİK Siber Savaş ve Terörizm Dr. Muhammet Baykara 1 3 İçindekiler Siber Uzay: Küresel Bir Alan Siber Uzaya Artan Bağımlılık Siber Tehditler, Siber Suçlar, Siber Terörizm Devlet Destekli Siber

Detaylı

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık İÇİNDEKİLER FİNANS, BANKACILIK VE KALKINMA 2023 ANA TEMA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA: FİNANS VE BANKACILIK ALT TEMALAR Türkiye Ekonomisinde Kalkınma ve Finans Sektörü İlişkisi AB Uyum Sürecinde Finans ve Bankacılık

Detaylı

ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ ENERJİ TÜKETİMİ

ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ ENERJİ TÜKETİMİ ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ Enerji, modern kişisel yaşamın, üretim ve iletişim süreçlerinin en önemli aktörlerinden biri. Enerjinin tüketimi küresel düzeyde hızla artmaya devam ederken üç ana ihtiyaç baş gösteriyor:

Detaylı

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık İÇİNDEKİLER FİNANS, BANKACILIK VE KALKINMA 2023 ANA TEMA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA: FİNANS VE BANKACILIK ALT TEMALAR Türkiye Ekonomisinde Kalkınma ve Finans Sektörü İlişkisi AB Uyum Sürecinde Finans ve Bankacılık

Detaylı

Ulaştırma Sektöründe Riskten Korunma Stratejileri Küresel Gelişmeler ve Yeni Trendler. 2015 SMM Bilişim. Tüm Hakları Saklıdır.

Ulaştırma Sektöründe Riskten Korunma Stratejileri Küresel Gelişmeler ve Yeni Trendler. 2015 SMM Bilişim. Tüm Hakları Saklıdır. Ulaştırma Sektöründe Riskten Korunma Stratejileri Küresel Gelişmeler ve Yeni Trendler 1 İçerik Ulaşım Sektörünün Yapısı Ulaşım Sektöründe Yeni Risk Algısı Ulaşım Sektörüne Özgü Kurumsal Risk Yönetimi Türkiye

Detaylı

Ülkelerin Siber Savaş Kabiliyetleri. SG 507 Siber Savaşlar Güz 2014 Yrd. Doç. Dr. Ferhat Dikbıyık

Ülkelerin Siber Savaş Kabiliyetleri. SG 507 Siber Savaşlar Güz 2014 Yrd. Doç. Dr. Ferhat Dikbıyık Ülkelerin Siber Savaş Kabiliyetleri SG 507 Siber Savaşlar Güz 2014 Siber Savaş Kabiliyeti Nasıl Ölçülür? Cyber War The Next Threat to National Security and What to Do about it, Richard Clarke, 2010. Siber

Detaylı

Elektrik Altyapılarında Bilgi Güvenliği Riskleri ve Çözümler

Elektrik Altyapılarında Bilgi Güvenliği Riskleri ve Çözümler Elektrik Altyapılarında Bilgi Güvenliği Riskleri ve Çözümler M. Fikret OTTEKİN 27 Nisan 2013 Akıllı Şebekeler Sempozyumu, Ankara Elektrik Altyapı Sistemlerinde Hiyerarşi Çeşitli ürünler Diğer kullanıcılar

Detaylı

ULUSAL SİBER GÜVENLİK STRATEJİ TASLAK BELGESİ

ULUSAL SİBER GÜVENLİK STRATEJİ TASLAK BELGESİ ULUSAL SİBER GÜVENLİK STRATEJİ TASLAK BELGESİ Prof. Dr. Şeref SAĞIROĞLU Gazi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü Bilgi Güvenliği Derneği II. Başkan 1 Neden İhtiyaç Duyuldu Diğer Ülke Örnekleri

Detaylı

YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARIMIZ VE ELEKTRİK ÜRETİMİ. Prof. Dr. Zafer DEMİR --

YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARIMIZ VE ELEKTRİK ÜRETİMİ. Prof. Dr. Zafer DEMİR -- YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARIMIZ VE ELEKTRİK ÜRETİMİ Prof. Dr. Zafer DEMİR -- zaferdemir@anadolu.edu.tr Konu Başlıkları 2 Yenilenebilir Enerji Türkiye de Politikası Türkiye de Yenilenebilir Enerji Teşvikleri

Detaylı

Ulusal KBRN Yönetmeliği ve Kurumlar Arası Organizasyon. Dr. Ayça ÇALBAY Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Acil Servis AD, ERZURUM

Ulusal KBRN Yönetmeliği ve Kurumlar Arası Organizasyon. Dr. Ayça ÇALBAY Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Acil Servis AD, ERZURUM Ulusal KBRN Yönetmeliği ve Kurumlar Arası Organizasyon Dr. Ayça ÇALBAY Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Acil Servis AD, ERZURUM Amaç Halk sağlığı ve çevreyi korumak Can ve mal kaybını azaltmak Tehlike

Detaylı

GDF SUEZ de Su Ayak İzi ve Su Risklerinin Yönetimi. Peter Spalding: HSE Manager, GDF SUEZ Energy International April 2015

GDF SUEZ de Su Ayak İzi ve Su Risklerinin Yönetimi. Peter Spalding: HSE Manager, GDF SUEZ Energy International April 2015 GDF SUEZ de Su Ayak İzi ve Su Risklerinin Yönetimi Peter Spalding: HSE Manager, GDF SUEZ Energy International April 2015 GDF SUEZ Önemli Rakamlar 2013 de 81,3 milyar gelir 147,400 dünyada çalışan sayısı

Detaylı

T.C. Kalkınma Bakanlığı

T.C. Kalkınma Bakanlığı T.C. Kalkınma Bakanlığı 2023 Vizyonu Çerçevesinde Türkiye Tarım Politikalarının Geleceği- Turkey s Agricultural Policies at a Crossroads with respect to 2023 Vision 2023 Vision, Economic Growth and Agricultural

Detaylı

Doğal Gaz Dağıtım Sektöründe Kurumsal Risk Yönetimi. Mehmet Akif DEMİRTAŞ Stratejik Planlama ve Yönetim Sistemleri Müdürü İGDAŞ 29.05.

Doğal Gaz Dağıtım Sektöründe Kurumsal Risk Yönetimi. Mehmet Akif DEMİRTAŞ Stratejik Planlama ve Yönetim Sistemleri Müdürü İGDAŞ 29.05. Doğal Gaz Dağıtım Sektöründe Kurumsal Risk Yönetimi Mehmet Akif DEMİRTAŞ Stratejik Planlama ve Yönetim Sistemleri Müdürü İGDAŞ 29.05.2013 İÇERİK Risk, Risk Yönetimi Kavramları Kurumsal Risk Yönetimi (KRY)

Detaylı

TÜRKİYE DE ENERJİ SEKTÖRÜ SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ. 25 Kasım 2015

TÜRKİYE DE ENERJİ SEKTÖRÜ SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ. 25 Kasım 2015 TÜRKİYE DE ENERJİ SEKTÖRÜ SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 25 Kasım 2015 1 Türkiye de Enerji Sektörü Ne Durumda? Fosil kaynaklar bakımından oldukça yetersiz olan Türkiye enerjide %73 oranında dışa bağımlıdır.

Detaylı

SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ YÖNETİMİ İŞ FORUMU. Ankara Deklarasyonu

SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ YÖNETİMİ İŞ FORUMU. Ankara Deklarasyonu SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ YÖNETİMİ İŞ FORUMU Ankara Deklarasyonu Özet 2015 yılının Eylül ayında, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi kapsamında Arazi Bozulumunun Dengelenmesi

Detaylı

Türkiye nin Enerji Politikalarına ve Planlamasına Genel Bakış

Türkiye nin Enerji Politikalarına ve Planlamasına Genel Bakış Türkiye nin Enerji Politikalarına ve Planlamasına Genel Bakış Yrd. Doç. Dr. Vedat GÜN Enerji Piyasası İzleme ve Arz Güvenliği Daire Başkanı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 28-29-30 Haziran 2007, EMO-İÇEF,

Detaylı

Coğrafi Bilgi Sistemi Temelli, Mobil Cihaz Entegrasyonu Olan Dağıtım Varlık Bütünlüğü Yönetim Sistemi. Ali Kemal DEMİRCİ Genel Müdür

Coğrafi Bilgi Sistemi Temelli, Mobil Cihaz Entegrasyonu Olan Dağıtım Varlık Bütünlüğü Yönetim Sistemi. Ali Kemal DEMİRCİ Genel Müdür Coğrafi Bilgi Sistemi Temelli, Mobil Cihaz Entegrasyonu Olan Dağıtım Varlık Bütünlüğü Yönetim Sistemi Ali Kemal DEMİRCİ Genel Müdür TEYDEB Ar-Ge Projesi Projenin Adı : Coğrafi bilgi sistemi temelli, mobil

Detaylı

5.5. BORU HATLARI 5.5-1

5.5. BORU HATLARI 5.5-1 5.5. BORU HATLARI Türkiye coğrafi ve jeopolitik açıdan çok önemli bir konumda yer almaktadır. Ülkemiz, dünyanın en büyük ham petrol ve doğal gaz rezervlerinin bulunduğu Ortadoğu ve Orta Asya ülkeleri ile

Detaylı

Özet. Gelişen küresel ekonomide uluslararası yatırım politikaları. G-20 OECD Uluslararası Yatırım Küresel Forumu 2015

Özet. Gelişen küresel ekonomide uluslararası yatırım politikaları. G-20 OECD Uluslararası Yatırım Küresel Forumu 2015 G-20 OECD Uluslararası Yatırım Küresel Forumu 2015 Gelişen küresel ekonomide uluslararası yatırım politikaları Ekonomi Bakanligi Ev Sahipliginde Özet 5 Ekim 2015 Hilton Istanbul Bosphorus Hotel İstanbul,

Detaylı

Siber Güvenlik Risklerinin Tanımlanması / Siber Güvenlik Yönetişimi

Siber Güvenlik Risklerinin Tanımlanması / Siber Güvenlik Yönetişimi KURUMLAR İÇİN SİBER GÜVENLİK ÖNLEMLERİNİ ÖLÇME TESTİ DOKÜMANI Kurumlar İçin Siber Güvenlik Önlemlerini Ölçme Testi Dokümanı, kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör temsilcilerinin siber güvenlik adına

Detaylı

VİZYON BELGESİ (TASLAK) TÜRKİYE - MALEZYA STRATEJİK DİYALOG PROGRAMI Sivil Diplomasi Kapasite İnşası: Sektörel ve Finansal Derinleşme

VİZYON BELGESİ (TASLAK) TÜRKİYE - MALEZYA STRATEJİK DİYALOG PROGRAMI Sivil Diplomasi Kapasite İnşası: Sektörel ve Finansal Derinleşme VİZYON BELGESİ (TASLAK) TÜRKİYE - MALEZYA STRATEJİK DİYALOG PROGRAMI Sivil Diplomasi Kapasite İnşası: Sektörel ve Finansal Derinleşme ( 2017-2021 Türkiye - Malezya ) Türkiye; 80 milyonluk nüfusu, gelişerek

Detaylı

Y N Ö ETĐMĐ M SĐSTEMĐ M NE GĐ G RĐŞ

Y N Ö ETĐMĐ M SĐSTEMĐ M NE GĐ G RĐŞ BÖLÜM 1 ENTEGRE ACĐL DURUM YÖNETĐMĐ SĐSTEMĐNE GĐRĐŞ AMAÇLAR Kriz yönetimi kavramının tartışılması Tehlike, acil durum ve afet kavramlarının tanımlanması Tehlikenin topluma etkisinin analizi sürecinin tanımlanması

Detaylı

ŞUBE MÜDÜRLÜKLERİ GÖREV TANIMLARI

ŞUBE MÜDÜRLÜKLERİ GÖREV TANIMLARI ŞUBE MÜDÜRLÜKLERİ GÖREV TANIMLARI Valilik Makamının 04/11/2015 tarih ve 1260 Sayılı Olur ları kapsamında şube müdürlüklerinin görev tanımları yeniden düzenlenmiştir. Buna göre; I- PLANLAMA VE ZARAR AZALTMA

Detaylı

SAĞLIK DİPLOMASİSİ Sektörel Diplomasi İnşası

SAĞLIK DİPLOMASİSİ Sektörel Diplomasi İnşası STRATEJİK VİZYON BELGESİ SAĞLIK DİPLOMASİSİ Sektörel Diplomasi İnşası Yakın geçmişte yaşanan küresel durgunluklar ve ekonomik krizlerden dünyanın birçok ülkesi ve bölgesi etkilenmiştir. Bu süreçlerde zarar

Detaylı

KITASINDA ETKİN BÖLGESİNDE LİDER ÖNSÖZ

KITASINDA ETKİN BÖLGESİNDE LİDER ÖNSÖZ HAVA KUVVETLERİ KOMUTANLIĞI VİZYON 2035 KITASINDA ETKİN BÖLGESİNDE LİDER ÖNSÖZ Vizyon-2035 Dokümanı, Hv.K.K.lığının geleceğe yönelik hedeflerini belirlemek amacıyla; Dünya ve Türkiye de güvenlik anlayışındaki

Detaylı

T. C. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ

T. C. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ T. C. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ BİLGİ GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ, TS ISO/IEC 20000-1 BT HİZMET YÖNETİM SİSTEMİ Sunucu: Gürol GÖKÇİMEN 1 Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi Bilgi : anlamlı veri, (bir kurumun

Detaylı

Yenilenebilir olmayan enerji kaynakları (Birincil yahut Fosil) :

Yenilenebilir olmayan enerji kaynakları (Birincil yahut Fosil) : Günümüzde küresel olarak tüm ülkelerin ihtiyaç duyduğu enerji, tam anlamıyla geçerlilik kazanmış bir ölçüt olmamakla beraber, ülkelerin gelişmişlik düzeylerini gösteren önemli bir kriterdir. İktisadi olarak

Detaylı

Maliye Bakanı Sayın Mehmet Şimşek in Konuşma Metni

Maliye Bakanı Sayın Mehmet Şimşek in Konuşma Metni GSO-TOBB-TEPAV Girişimcilik Merkezinin Açılışı Kredi Garanti Fonu Gaziantep Şubesi nin Açılışı Proje Değerlendirme ve Eğitim Merkezi nin Açılışı Dünya Bankası Gaziantep Bilgi Merkezi Açılışı 23 Temmuz

Detaylı

İSTANBUL ATIK MUTABAKATI

İSTANBUL ATIK MUTABAKATI İSTANBUL ATIK MUTABAKATI 2013 ün Mayıs ayında İstanbul da bir araya gelen dünyanın farklı bölgelerinden belediye başkanları ve seçilmiş yerel/bölgesel temsilciler olarak, küresel değişiklikler karşısında

Detaylı

Resmî Gazete Sayı : 29361

Resmî Gazete Sayı : 29361 20 Mayıs 2015 ÇARŞAMBA Resmî Gazete Sayı : 29361 TEBLİĞ Orman ve Su İşleri Bakanlığından: HAVZA YÖNETİM HEYETLERİNİN TEŞEKKÜLÜ, GÖREVLERİ, ÇALIŞMA USUL VE ESASLARI HAKKINDA TEBLİĞ BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam,

Detaylı

JANDARMA VE SAHİL GÜVENLİK AKADEMİSİ GÜVENLİK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI GÜVENLİK VE TERÖRİZM YÜKSEK LİSANS PROGRAMI DERSLER VE DAĞILIMLARI

JANDARMA VE SAHİL GÜVENLİK AKADEMİSİ GÜVENLİK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI GÜVENLİK VE TERÖRİZM YÜKSEK LİSANS PROGRAMI DERSLER VE DAĞILIMLARI JANDARMA VE SAHİL GÜVENLİK AKADEMİSİ GÜVENLİK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI GÜVENLİK VE TERÖRİZM YÜKSEK LİSANS PROGRAMI DERSLER VE DAĞILIMLARI 1. ve Terörizm (UGT) Yüksek Lisans (YL) Programında sekiz

Detaylı

T.C. EKONOMİ BAKANLIĞI

T.C. EKONOMİ BAKANLIĞI T.C. EKONOMİ BAKANLIĞI PİYASA GÖZETİMİ VE DENETİMİNDE YAŞANAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ARAYIŞLARI ÜRÜN GÜVENLİĞİ VE DENETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Ağustos 2016 - İstanbul PGD faaliyetlerinin etkinleştirilmesine ilişkin

Detaylı

İŞ SÜREKLİLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ İÇİN KRİTİK BAŞARI FAKTÖRLERİ

İŞ SÜREKLİLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ İÇİN KRİTİK BAŞARI FAKTÖRLERİ İŞ SÜREKLİLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ İÇİN KRİTİK BAŞARI FAKTÖRLERİ Ali Dinçkan, BTYÖN Danışmanlık İş sürekliliği, kurumun kritik süreçlerinin belirlenmesi, bu süreçlerin sürekliliği için gerekli çalışmaların

Detaylı

ÜLKEMİZDE SİBER GÜVENLİK

ÜLKEMİZDE SİBER GÜVENLİK ÜLKEMİZDE SİBER GÜVENLİK Emine YAZICI ALTINTAŞ Siber Güvenlik Daire Başkanı HABERLEŞME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MEVZUAT SİBER GÜVENLİK Click to edit Master title style Çalışmaları konusundaki çalışmalar 2012 yılında

Detaylı

1. İŞLETMECİ BİLGİ GÜVENLİ YÖNETİM SİSTEMİ (BGYS) KURULACAK VE İŞLETECEKTİR.

1. İŞLETMECİ BİLGİ GÜVENLİ YÖNETİM SİSTEMİ (BGYS) KURULACAK VE İŞLETECEKTİR. 13.07.2014 tarih ve 29059 sayılı resmi gazete ile yürürlüğe giren Elektronik Haberleşme Sektöründe Şebeke ve Bilgi Güvenliği Yönetmeliği ile Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) elektronik haberleşme

Detaylı

Enerji Verimliliğinde Akıllı Şebekelerin Rolü ULUSLARARASI İSTANBUL AKILLI ŞEBEKELER KONGRE VE SERGİSİ

Enerji Verimliliğinde Akıllı Şebekelerin Rolü ULUSLARARASI İSTANBUL AKILLI ŞEBEKELER KONGRE VE SERGİSİ Enerji Verimliliğinde Akıllı Şebekelerin Rolü ULUSLARARASI İSTANBUL AKILLI ŞEBEKELER KONGRE VE SERGİSİ 10.05.2013 EnerjiSA & Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Türkiye nin en büyük sanayi ve finans topluluklarından

Detaylı

İŞLETME RİSK YÖNETİMİ. Yrd. Doç. Dr. Tülay Korkusuz Polat 1/21

İŞLETME RİSK YÖNETİMİ. Yrd. Doç. Dr. Tülay Korkusuz Polat 1/21 İŞLETME RİSK YÖNETİMİ Yrd. Doç. Dr. Tülay Korkusuz Polat 1/21 Kuruluşların, artan belirsizlik ortamında, stratejilerini belirlemeleri ve bu stratejiler doğrultusunda gelişimlerini sürdürmelerinde, yeni

Detaylı

Siber istihbarat faaliyetleri nelerdir??

Siber istihbarat faaliyetleri nelerdir?? Siber istihbarat faaliyetleri nelerdir?? İstihbarat, yüzyıllardır gizemini korumakta olan, bunun neticesi olarak da birçok insanın önyargıyla yaklaştığı bir bilim dalıdır. Sinema filmlerindeki hikayelerde

Detaylı

İŞLETME 2020 MANİFESTOSU AVRUPA DA İHTİYACIMIZ OLAN GELECEK

İŞLETME 2020 MANİFESTOSU AVRUPA DA İHTİYACIMIZ OLAN GELECEK İŞLETME 2020 MANİFESTOSU AVRUPA DA İHTİYACIMIZ OLAN GELECEK Daha kapsayıcı bir toplum için sözlerini eyleme dökerek çalışan iş dünyası ve hükümetler AVRUPA DA İHTİYACIMIZ OLAN GELECEK Avrupa da önümüzdeki

Detaylı

Akıllı Şebekede Siber Güvenlik Standardizasyonu

Akıllı Şebekede Siber Güvenlik Standardizasyonu Akıllı Şebekede Siber Güvenlik Standardizasyonu 1 PROJEYE NEDEN İHTİYAÇ DUYULDU İhtiyaçlar Mevzuatlar Teknoloji 2 SİBER GÜVENLİK TEHDİTLERİ NELERDİR Endüstriyel kontrol sistemlerinin ele geçirilmesi Zararlı

Detaylı

ULUSLARARASI KARADENİZ-KAFKAS KONGRESİ

ULUSLARARASI KARADENİZ-KAFKAS KONGRESİ STRATEJİK VİZYON BELGESİ ULUSLARARASI KARADENİZ-KAFKAS KONGRESİ Ekonomi, Enerji ve Güvenlik; Yeni Fırsatlar ( 20-22 Nisan 2016, Pullman İstanbul Otel, İstanbul ) Karadeniz - Kafkas coğrafyası, tarih boyunca

Detaylı

11 EYLÜL SALDIRISI VE YENİ DÜNYA: SOĞUK BARIŞ DÖNEMİ

11 EYLÜL SALDIRISI VE YENİ DÜNYA: SOĞUK BARIŞ DÖNEMİ INSTITUTE FOR STRATEGIC STUDIES S A E STRATEJİK ARAŞTIRMALAR ENSTİTÜSÜ KASIM, 2003 11 EYLÜL SALDIRISI VE YENİ DÜNYA: SOĞUK BARIŞ DÖNEMİ 11 EYLÜL SALDIRISI SONUÇ DEĞERLENDİRMESİ FİZİKİ SONUÇ % 100 YIKIM

Detaylı

Dünya Enerji Görünümü Dr. Fatih Birol Baş Ekonomist, Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) İstanbul, 20 Aralık 2013

Dünya Enerji Görünümü Dr. Fatih Birol Baş Ekonomist, Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) İstanbul, 20 Aralık 2013 Dünya Enerji Görünümü 2013 Dr. Fatih Birol Baş Ekonomist, Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) İstanbul, 20 Aralık 2013 Günümüzde dünyanın enerji görünümü Enerji sektöründeki bazı ezberler bozuluyor. Ülkelerin

Detaylı

İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 BÖLÜM 2

İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 BÖLÜM 2 İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 Sayfa GÜVENLİ OKULLAR... 1 Giriş... 1 Güvenli Okulların Bileşenleri... 3 Acil Durumlarda Okullar... 8 Okulların Acil Durum Yönetimine İlişkin Araştırmalar... 10 Okullarımızda Acil Durum

Detaylı

GİTES OTOMOTİV EYLEM PLANI

GİTES OTOMOTİV EYLEM PLANI GİTES OTOMOTİV EYLEM PLANI HEDEF -1 1.1 1.2 MOTOR VE AKTARMA ORGANLARINDA YURT İÇİ ÜRETİM VE KATMA DEĞERİN ARTIRILMASI Otomotiv ana sanayinin motor ve aktarma organları yatırımlarının ülkemize çekilmesine

Detaylı

Daha Güçlü Türkiye için Etkin SOME ler Nasıl Olmalı?

Daha Güçlü Türkiye için Etkin SOME ler Nasıl Olmalı? Mustafa AFYONLUOĞLU Siber Güvenlik, e-yönetişim ve e-devlet Kıdemli Uzmanı 2017 DE SİBER DÜNYA Casusluk, Sabotaj Casusluk Casusluk Casusluk Casusluk, Sabotaj Casusluk Casusluk Casusluk Casusluk Casusluk

Detaylı

T. C. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ

T. C. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ T. C. TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ TS ISO/IEC 27001 BİLGİ GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ, TS ISO/IEC 20000-1 BT HİZMET YÖNETİM SİSTEMİ Sunucu: Gürol GÖKÇİMEN 25.10.2014 Türk Standardları Enstitüsü 1 Güvenlik;

Detaylı

Çevre Yönetim Sistemleri ve Çevre Boyutu

Çevre Yönetim Sistemleri ve Çevre Boyutu SAKARYA ÜNİVERSİTESİ Çevre Yönetim Sistemleri ve Çevre Boyutu Hafta 10 Yrd. Doç. Dr. Asude Ateş Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine

Detaylı

Türkiye Cumhuriyeti Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. Yalın Altı Sigma Konferansı-5 / 7-8 Kasım 2014

Türkiye Cumhuriyeti Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. Yalın Altı Sigma Konferansı-5 / 7-8 Kasım 2014 Türkiye Cumhuriyeti Yalın Altı Sigma Konferansı-5 / 7-8 Kasım 2014 Sürdürülebilir Bir Üretim Altyapısı Çevreye Duyarlı VGM Güvenli Verimli BSTB İleri Teknoloji Yüksek Katma Değer 2 20 nün Kuruluşu 17 Ağustos

Detaylı

ULUSAL PNÖMOKONYOZ ÖNLEME EYLEM PLANI

ULUSAL PNÖMOKONYOZ ÖNLEME EYLEM PLANI ULUSAL PNÖMOKONYOZ ÖNLEME EYLEM PLANI 1. Sorunun öneminin saptanması Pnömokonyoz ülkemizde en sık görülen mesleki akciğer hastalıklarından biri olup, önlenebilir meslek hastalıklarının başında gelmektedir.

Detaylı

ZORLUKLAR, FIRSATLAR VE STRATEJĐLER

ZORLUKLAR, FIRSATLAR VE STRATEJĐLER Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası FĐNANSAL EĞĐTĐM VE FĐNANSAL FARKINDALIK: ZORLUKLAR, FIRSATLAR VE STRATEJĐLER Durmuş YILMAZ Başkan Mart 2011 Đstanbul Sayın Bakanım, Saygıdeğer Katılımcılar, Değerli Konuklar

Detaylı

CSG Özel Güvenlik ve Koruma Hizmetleri A.Ş. City Security Group. Daha Güvenli Okullar, Daha Güvenli Yarınlar

CSG Özel Güvenlik ve Koruma Hizmetleri A.Ş. City Security Group. Daha Güvenli Okullar, Daha Güvenli Yarınlar City Security Group Daha Güvenli Okullar, Daha Güvenli Yarınlar CSG GÜVENLİ OKUL Eğitim Denetim Akreditasyon Çırağan Cad. No:47 Beşiktaş/İSTANBUL 0212 381 01 18 Sayfa 1 CSG ve Bahçeşehir Üniversitesi tarafından

Detaylı

MerSis. Bilgi Teknolojileri Yönetimi Danışmanlık Hizmetleri

MerSis. Bilgi Teknolojileri Yönetimi Danışmanlık Hizmetleri MerSis Bilgi Teknolojileri Yönetimi Danışmanlık Hizmetleri Bilgi Teknolojileri risklerinize karşı aldığınız önlemler yeterli mi? Bilgi Teknolojileri Yönetimi danışmanlık hizmetlerimiz, Kuruluşunuzun Bilgi

Detaylı

Türkiye Irak İlişkilerinde Güvenlik ve Radikalleşme

Türkiye Irak İlişkilerinde Güvenlik ve Radikalleşme TOPLANTI DEĞERLENDİRMESİ No.17, MAYIS 2017 Türkiye Irak İlişkilerinde Güvenlik ve Radikalleşme Çalıştayı 12 Mayıs 2017 tarihinde ORSAM ve Irak Ulusal Güvenlik Müsteşarlığı na bağlı Nahrain Araştırmalar

Detaylı

ACİL DURUM EYLEM PLANI PROSEDÜRÜ

ACİL DURUM EYLEM PLANI PROSEDÜRÜ DOK NO. P.1.6.2 SAYFA 1/5 GENEL ESASLAR 1. AMAÇ Bilgi Teknolojileri Acil Durum Eylem Planı nın amacı Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası (DTSO) nda meydana gelebilecek herhangi bir olağanüstü durum sonrasında,

Detaylı

SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ YÖNETİMİ İŞ FORUMU. Ankara Deklarasyonu

SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ YÖNETİMİ İŞ FORUMU. Ankara Deklarasyonu SÜRDÜRÜLEBİLİR ARAZİ YÖNETİMİ İŞ FORUMU Ankara Deklarasyonu Özet 2015 yılının Eylül ayında, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi kapsamında Arazi Bozulumunun Dengelenmesi

Detaylı

Dünyada Enerji Görünümü

Dünyada Enerji Görünümü 22 Ocak 2015 Dünyada Enerji Görünümü Gelir ve nüfus artışına paralel olarak dünyada birincil enerji talebi hız kazanmaktadır. Özellikle OECD dışı ülkelerdeki artan nüfusun yanı sıra, bu ülkelerde kentleşme

Detaylı

AFETLERDE HASTANE EKİPMANLARIN PLANLANMASI. PRM. SELİN ÇAĞLAR Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi

AFETLERDE HASTANE EKİPMANLARIN PLANLANMASI. PRM. SELİN ÇAĞLAR Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi AFETLERDE HASTANE EKİPMANLARIN PLANLANMASI PRM. SELİN ÇAĞLAR Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Ülkemiz bulunduğu coğrafik konum itibari ile gerek doğa kaynaklı gerek insan kaynaklı her türlü afet ve acil durumun

Detaylı

Arz Güvenliğini Etkileyen Faktörleri

Arz Güvenliğini Etkileyen Faktörleri Arz Güvenliği Mevsimsel Gaz Çekişlerin dengelenmesi Ani gaz Çekişlerinin Karşılanması Kesintisiz Gaz Arzının Sağlanması Alım Satım Taahhütlerinin Yerine Getirilmesi Gaz Alım Satışlarına Esneklik Kazandırılması

Detaylı

2013 SEKTÖR RAPORU TEMSAN TÜRKİYE ELEKTROMEKANİK SANAYİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2013 SEKTÖR RAPORU TEMSAN TÜRKİYE ELEKTROMEKANİK SANAYİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TEMSAN TÜRKİYE ELEKTROMEKANİK SANAYİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DÜNYADA ELEKTRİK ENERJİSİ SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ Bilindiği üzere, elektrik enerjisi tüketimi gelişmişliğin göstergesidir. Bir ülkedeki kişi başına düşen

Detaylı

IMF KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ

IMF KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ IMF KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ Hazırlayan: Sıla Özsümer AB ve Uluslararası Organizasyonlar Şefliği Uzman Yardımcısı IMF Küresel Ekonomik Görünümü IMF düzenli olarak hazırladığı Küresel Ekonomi Görünümü

Detaylı

AVRUPA BİRLİĞİ ÇEVRE FASLI MÜZAKERE SÜRECİ

AVRUPA BİRLİĞİ ÇEVRE FASLI MÜZAKERE SÜRECİ AVRUPA BİRLİĞİ ÇEVRE FASLI MÜZAKERE SÜRECİ 1. Genel Süreç Çevre Faslı Müzakere Sürecine ilişkin; Çevre Faslı Tanıtıcı Tarama Toplantısı 03-11 Nisan 2006, Çevre Faslı Ayrıntılı Tarama Toplantısı 29 Mayıs

Detaylı

12 Mayıs 2016 PERŞEMBE

12 Mayıs 2016 PERŞEMBE 12 Mayıs 2016 PERŞEMBE Resmî Gazete Sayı : 29710 YÖNETMELİK Orman ve Su İşleri Bakanlığından: TAŞKIN YÖNETİM PLANLARININ HAZIRLANMASI, UYGULANMASI VE İZLENMESİ HAKKINDA YÖNETMELİK BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam,

Detaylı

Temiz Üretim Süreçlerine Geçişte Hibe Programlarının KOBİ lere Katkısı. Ertuğrul Ayrancı Doğu Marmara Kalkınma Ajansı 07.10.2015

Temiz Üretim Süreçlerine Geçişte Hibe Programlarının KOBİ lere Katkısı. Ertuğrul Ayrancı Doğu Marmara Kalkınma Ajansı 07.10.2015 Temiz Üretim Süreçlerine Geçişte Hibe Programlarının KOBİ lere Katkısı Ertuğrul Ayrancı Doğu Marmara Kalkınma Ajansı 07.10.2015 KOBİ lere Yönelik Destekler -Kalkınma Ajansları -KOSGEB -TÜBİTAK -Bilim Sanayi

Detaylı

İŞ SÜREKLİLİĞİ POLİTİKASI

İŞ SÜREKLİLİĞİ POLİTİKASI İÇİNDEKİLER 1 AMAÇ... 2 2 TANIMLAR... 2 3 MEVZUAT VE İLGİLİ RİSKLER... 3 4 KAPSAM... 3 5 POLİTİKA AÇIKLAMASI... 3 1 1 AMAÇ Bu doküman, Groupama Sigorta & Emeklilik A.Ş. (Groupama) bünyesinde kurulmuş olan

Detaylı

AKDENİZ EYLEM PLANI SEKRETARYASI (AEP)

AKDENİZ EYLEM PLANI SEKRETARYASI (AEP) AKDENİZ EYLEM PLANI SEKRETARYASI (AEP) Türkçe Adı Akdeniz Eylem Planı Sekretaryası (AEP) İngilizce Adı Secretariat on Mediterrenaen Action Plan (MAP) Logo Resmi İnternet Sitesi http://www.unepmap.org Kuruluş

Detaylı

İÇİNDEKİLER SUNUŞ... XIII 1. GENEL ENERJİ...1

İÇİNDEKİLER SUNUŞ... XIII 1. GENEL ENERJİ...1 İÇİNDEKİLER SUNUŞ... XIII 1. GENEL ENERJİ...1 1.1. Dünya da Enerji...1 1.1.1. Dünya Birincil Enerji Arzındaki Gelişmeler ve Senaryolar...1 1.2. Türkiye de Enerji...4 1.2.1. Türkiye Toplam Birincil Enerji

Detaylı

TEB KOBİ AKADEMİ İLLER GELECEKLERİNİŞEKİLLENDİRİYOR: ADANA GELECEK STRATEJİSİ KONFERANSI 5 ARALIK 2007

TEB KOBİ AKADEMİ İLLER GELECEKLERİNİŞEKİLLENDİRİYOR: ADANA GELECEK STRATEJİSİ KONFERANSI 5 ARALIK 2007 TEB KOBİ AKADEMİ İLLER GELECEKLERİNİŞEKİLLENDİRİYOR: ADANA GELECEK STRATEJİSİ KONFERANSI 5 ARALIK 2007 1 Adana Gelecek Stratejisi Konferansı Çalışmanın amacı: Adana ilinin ekonomik, ticari ve sosyal gelişmelerinde

Detaylı

BÖLGE PLANI. Hazırlayan : Murat DOĞAN

BÖLGE PLANI. Hazırlayan : Murat DOĞAN BÖLGE PLANI Hazırlayan : Murat DOĞAN İÇERİK 1. Bölge Planlama Nedir? 2. Neden Bölge Planlama? 3. Nasıl bir planlama yaklaşımı? 4. Bölge Planı Örnekleri Bölge planlama, BÖLGE PLANLAMA Bölge Planlama Nedir?

Detaylı

BİLGİ GÜVENLİĞİ YÖNETİMİ POLİTİKASI

BİLGİ GÜVENLİĞİ YÖNETİMİ POLİTİKASI KOD BY. PO.01 YAY. TRH 16.12.2015 REV. TRH REV. NO SAYFA NO 1/7 1. Amaç BGYS politikası, T.C. Sağlık Bakanlığı, TKHK İstanbul Anadolu Kuzey Genel Sekreterliği bünyesinde yürütülen bilgi güvenliği yönetim

Detaylı

İş Sürekliliği Yönetimi ve İşe Etki Analizi için bir uygulama örneği

İş Sürekliliği Yönetimi ve İşe Etki Analizi için bir uygulama örneği İş Sürekliliği Yönetimi ve İşe Etki Analizi için bir uygulama örneği Zeki Yazar, Siemens Sanayi ve Ticaret A.Ş. Sayfa 1 Bir uygulama örneği olarak Siemens İş Sürekliliği Yönetimi İşe Etki Analizi Sayfa

Detaylı

KAPİTALİZMİN İPİNİ ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER Mİ ÇEKECEK?

KAPİTALİZMİN İPİNİ ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER Mİ ÇEKECEK? KAPİTALİZMİN İPİNİ ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER Mİ ÇEKECEK? Dünyada mal ve hizmet hareketlerinin uluslararası dolaşımına ve üretimin uluslararasılaşmasına imkan veren düzenlemeler (Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası

Detaylı

TABİAT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ENERJİ VE ÇEVRE POLİTİKALARI AÇISINDAN RESLER VE KORUNAN ALANLAR. Osman İYİMAYA Genel Müdür

TABİAT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ENERJİ VE ÇEVRE POLİTİKALARI AÇISINDAN RESLER VE KORUNAN ALANLAR. Osman İYİMAYA Genel Müdür TABİAT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ENERJİ VE ÇEVRE POLİTİKALARI AÇISINDAN RESLER VE KORUNAN ALANLAR Osman İYİMAYA Genel Müdür Enerji hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olarak başta sanayi, teknoloji,

Detaylı

Sivil Yaşam Derneği. 4. Ulusal Gençlik Zirvesi Sonuç Bildirgesi

Sivil Yaşam Derneği. 4. Ulusal Gençlik Zirvesi Sonuç Bildirgesi Sivil Yaşam Derneği 4. Ulusal Gençlik Zirvesi Sonuç Bildirgesi GİRİŞ Sivil Yaşam Derneği 21-23 Ekim 2016 tarihleri arasında Konya da 4. Ulusal Gençlik Zirvesi ni düzenlemiştir. Zirve Sürdürülebilir Kalkınma

Detaylı

TÜRKİYE - SUUDİ ARABİSTAN YUVARLAK MASA TOPLANTISI 1

TÜRKİYE - SUUDİ ARABİSTAN YUVARLAK MASA TOPLANTISI 1 ( STRATEJİK VİZYON BELGESİ ) TÜRKİYE - SUUDİ ARABİSTAN YUVARLAK MASA TOPLANTISI 1 Yeni Dönem Türkiye - Suudi Arabistan İlişkileri: Kapasite İnşası ( 2016, İstanbul - Riyad ) Türkiye 75 milyonluk nüfusu,

Detaylı

ANKARA KALKINMA AJANSI. www.ankaraka.org.tr

ANKARA KALKINMA AJANSI. www.ankaraka.org.tr ANKARA KALKINMA AJANSI www.ankaraka.org.tr TÜRKİYE'NİN En Genç Kalkınma Ajansı Ankara Kalkınma Ajansı bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak, bölgenin rekabet gücünü artırmak ve gelişimini hızlandırmak

Detaylı

GÜNEY EGE BÖLGE PLANI 2010-2013

GÜNEY EGE BÖLGE PLANI 2010-2013 GÜNEY EGE BÖLGE PLANI 2010-2013 SUNUM AKIŞI Bölge Planı Hazırlık Süreci Paydaş Analizi Atölye Çalışmalarının Gerçekleştirilmesi Mevcut Durum Analizi Yerleşim Yapısı ve Yerleşmeler Arası İlişki Analizi

Detaylı

Hakkında ARGE SECOPS EĞİTİM MSSP SOME / SOC PENTEST. BGA Bilgi Güvenliği A.Ş.

Hakkında ARGE SECOPS EĞİTİM MSSP SOME / SOC PENTEST. BGA Bilgi Güvenliği A.Ş. 1 Hakkında BGA Bilgi Güvenliği A.Ş. ARGE 2 Siber güvenlik dünyasına yönelik, yenilikçi profesyonel çözümleri ile katkıda bulunmak amacı ile 2008 yılında kurulan BGA Bilgi Güvenliği A.Ş. stratejik siber

Detaylı

SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER DOKTORA PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER. Modern Siyaset Teorisi

SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER DOKTORA PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER. Modern Siyaset Teorisi SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER DOKTORA PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER Modern Siyaset Teorisi Dersin Kodu SBU 601 Siyaset, iktidar, otorite, meşruiyet, siyaset sosyolojisi, modernizm,

Detaylı

ENERJİ YÖNETİMİ A.B.D. (İ.Ö.) TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI GENEL BİLGİLERİ

ENERJİ YÖNETİMİ A.B.D. (İ.Ö.) TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI GENEL BİLGİLERİ ENERJİ YÖNETİMİ A.B.D. (İ.Ö.) TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI GENEL BİLGİLERİ Enerji Yönetimi A.B.D Lisansüstü Programı Tezsiz Yüksek Lisans programına kabul edilen öğrenciler zorunlu dersleri tamamlamak

Detaylı

İklim Hareketine Geçmenin Yan Faydaları: Türkiye İklim Taahhüdünün Değerlendirmesi 20 Ekim 2016, Ankara

İklim Hareketine Geçmenin Yan Faydaları: Türkiye İklim Taahhüdünün Değerlendirmesi 20 Ekim 2016, Ankara İklim Hareketine Geçmenin Yan Faydaları: Türkiye İklim Taahhüdünün Değerlendirmesi 20 Ekim 2016, Ankara Yeni iklim rejimi Paris İklim Anlaşması, Aralık 2015 te, COP21 in sonucu olarak kabul edildi;; 22

Detaylı

Milli Eğitim Bakanlığı ‘Okullarda Güvenlik,Kriz ve Acil Sağlık Yönetimi' Sunumu by İngilizce Öğretmeni Sefa Sezer İnönü Üniversitesi / Fırat Üniversitesi / Ardahan Üniversitesi / Siirt Üniversitesi

Milli Eğitim Bakanlığı ‘Okullarda Güvenlik,Kriz ve Acil Sağlık Yönetimi' Sunumu by İngilizce Öğretmeni Sefa Sezer İnönü Üniversitesi / Fırat Üniversitesi / Ardahan Üniversitesi / Siirt Üniversitesi OKULLARDA GÜVENLİK, KRİZ VE ACİL SAĞLIK YÖNETİMİ İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ / FIRAT ÜNİVERSİTESİ / ARDAHAN ÜNİVERSİTESİ / SİİRT ÜNİVERSİTESİ SEFA SEZER / İNGİLİZCE ÖĞRETMENİ ÖZEL UYGULAMA VE TEDBİR GEREKTİREN

Detaylı

Tedarik Zinciri Yönetimi -Bileşenler, Katılımcılar, Kararlar- Yrd. Doç. Dr. Mert TOPOYAN

Tedarik Zinciri Yönetimi -Bileşenler, Katılımcılar, Kararlar- Yrd. Doç. Dr. Mert TOPOYAN Tedarik Zinciri Yönetimi -Bileşenler, Katılımcılar, Kararlar- Yrd. Doç. Dr. Mert TOPOYAN Tedarik Zinciri Bileşenleri Tedarik zincirlerinde üç temel bileșenden söz edilebilir: Aktörler: Tedarik zinciri

Detaylı

ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HİZMET BİRİMLERİ VE GÖREVLERİ HAKKINDA YÖNERGE. BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar

ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HİZMET BİRİMLERİ VE GÖREVLERİ HAKKINDA YÖNERGE. BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HİZMET BİRİMLERİ VE GÖREVLERİ HAKKINDA YÖNERGE BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar Amaç ve Kapsam MADDE 1- (1) Bu Yönergenin amacı, Acil Sağlık Hizmetleri

Detaylı

TÜRKİYE NİN RÜZGAR ENERJİSİ POLİTİKASI ZEYNEP GÜNAYDIN ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI ENERJİ İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

TÜRKİYE NİN RÜZGAR ENERJİSİ POLİTİKASI ZEYNEP GÜNAYDIN ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI ENERJİ İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE NİN RÜZGAR ENERJİSİ POLİTİKASI ZEYNEP GÜNAYDIN ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI ENERJİ İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GİRİŞ POTANSİYEL MEVZUAT VE DESTEK MEKANİZMALARI MEVCUT DURUM SONUÇ Türkiye Enerji

Detaylı

4.GIDA GÜVENLİĞİ KONGRESİ KAPANIŞ BİLDİRGESİ

4.GIDA GÜVENLİĞİ KONGRESİ KAPANIŞ BİLDİRGESİ 4.GIDA GÜVENLİĞİ KONGRESİ KAPANIŞ BİLDİRGESİ Bu kapanış bildirgesinde yer alan aşağıdaki maddeler 4.Gıda Güvenliği Kongresinin çeşitli oturumlarında ve panellerinde dile getirilen ortak görüşlerin özetlenmesiyle

Detaylı

Dünyada Enerji Görünümü

Dünyada Enerji Görünümü 09 Nisan 2014 Çarşamba Dünyada Enerji Görünümü Dünyada, artan gelir ve nüfus artışına paralel olarak birincil enerji talebindeki yükseliş hız kazanmaktadır. Nüfus artışının özellikle OECD Dışı ülkelerden

Detaylı

World Energy Outlook Dr. Fatih BİROL UEA Baş Ekonomisti İstanbul, 1 Aralık 2011

World Energy Outlook Dr. Fatih BİROL UEA Baş Ekonomisti İstanbul, 1 Aralık 2011 World Energy Outlook 2011 Dr. Fatih BİROL UEA Baş Ekonomisti İstanbul, 1 Aralık 2011 Bağlam: halihazırda yeterince kaygı verici olan eğilimlere yeni zorluklar ekleniyor Ekonomik kaygılar dikkatleri enerji

Detaylı

ORTA VADELİ PROGRAM ( ) 8 Ekim 2014

ORTA VADELİ PROGRAM ( ) 8 Ekim 2014 ORTA VADELİ PROGRAM (2015-201) 8 Ekim 2014 DÜNYA EKONOMİSİ 2 2005 2006 200 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 T 2015 T Küresel Büyüme (%) Küresel büyüme oranı kriz öncesi seviyelerin altında seyretmektedir.

Detaylı

Türkiye deki Olası Emisyon Ticareti için Yol Haritası

Türkiye deki Olası Emisyon Ticareti için Yol Haritası Türkiye deki Olası Emisyon Ticareti için Yol Haritası Türkiye için Yasal ve Kurumsal Altyapı Ozlem Dogerlioglu ozlem@dogerlihukuk.com On ETS tasarım adımına Kaynak: Piyasa Hazırlıklılığı Ortaklığı (PMR)

Detaylı

Tedarik Zinciri Yönetimi

Tedarik Zinciri Yönetimi Tedarik Zinciri Yönetimi Arş.Gör. Duran GÜLER Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Tedarik Zinciri Yönetimi Tedarik zinciri boyunca tedarik ve zinciri içinde müşteri tatmin düzeyini

Detaylı