ZEKA ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİN DEĞERLENDİRİLMESİ. Zeka bizim için neden önemlidir? ZİHİNSEL DEĞERLENDİRME. Zeka kuramları.

Transkript

1 ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİN DEĞERLENDİRİLMESİ ZEE Zihin Engelliler ve Eğitimi Arş. Gör. Ahmet FİDAN SAU Özel Eğitim Zihinsel yetersizlik çoğu zaman gelişim alanlarından birden fazlasını etkilediği için kapsamlı bir değerlendirme yapılır. Bu kapsamda yapılan değerlendirmeler amaçlarına göre farklılaşabilmekle birlikte kapsamlı bir değerlendirme genellikle; Zihinsel değerlendirme Uyumsal değerlendirme Gelişimsel değerlendirme ve Eğitsel değerlendirmeyi kapsar. 2 ZİHİNSEL DEĞERLENDİRME Zeka nedir? Akıl? Çalışkanlık? Başarı? Yaratıcılık? Hız? Problem çözme? Hile, hurda? Liderlik? Karizma? Espri? Yalan???? Farklı tanımlarının kaynağı nedir? Meslekler? Yaklaşım? Yanlılık? Sosyopolitika? Eğitim? Çıkar???? Zeka bizim için neden önemlidir? Öğrenmenin doğasını ve buna bağlı olarak değerlendirilmesini, yeni yollar bulunması konusunda bize yardımcı olabilir. Zeka kuramları; Psikometrik kuramlar Bilgi işleme kuramları Çoklu 3 4 Zeka kuramları Carroll, 1993 Psikometrik kuramlar: Bireysel ve gruplar arasındaki farklılıkları inceleyen farklılık psikolojisine dayanır. Zihinsel işlevlerdeki farklılıkların çoğuna temeldeki zihinsel yeteneklerin neden olduğuna inanır. Temel zihinsel yeteneklerin ölçekleriyle ölçülebileceğini savunur. Zihinsel yeteneklerin tek bir etmenle açıklanabileceğini (Spearman ve Vernon gibi) ve çoklu etmenlerle açıklanabileceğini (Guilford, Thorndike ve Thurston gibi) savunan farklı kuramcılar bulunmaktadır. (Ayrıca Carroll ın bilişsel yeteneklerin üç aşamalı kuramı) ZEKA Daha genel yetenekler (10 kadar) Ayrık yetenekler (60 kadar) 5 6 1

2 Zeka kuramları Cattell, 1963; Horn ve Cattell, 1966 Bilgi İşleme Kuramları: Zekayı anlamada çok disiplinli yaklaşımı temsil eder. Antropoloji, bilgisayar bilimi, eğitim, dilbilim, psikoloji gibi bilimlerle ortak çalışır. Çalışmalarını uyarıcıdan (uyaran) alınan bilgiyi motor çıktıya aktaran bilgi işleme yöntemleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Akıcı Doğuştan gelir. Muhakeme ve bellek yetenekleri gibi Kristalize Deneyimler yoluyla elde edilen küresel yetenekler. Yaşla azalabilir ancak değişmez olarak kabul edilir. 7 8 Sternberg, 1988 insan sının üçlü kuramı Pratik Fikirleri pratik uygulamalara dönüştürme ve başkalarını buna ikna etme Yaratıcılık Önemli ve yeni fikirler üretme yeteneği Analitik yetenekler Kendini ve başkalarını analiz etme, eleştirme yetenekleri Das, Neglieri ve Kirby, 1994 dört etmenli model PLANLAMA Durumları analiz etme ve değerlendirme Problem çözmede bilgiyi kullanma DİKKAT Bilişsel etkinlikleri düzenleme Belli uyaran üzerinde yoğunlaşma ZEKA EŞ ZAMANLI BİLGİ İŞLEME Uyaranları gruplandırmayı anlama Uyaran grubunun ortak özelliklerini tanımlama ARDIŞIK BİLGİ İŞLEME Bir dizi uyaranı belirli bir anlama göre doğrusal olarak gruplandırma 10 Zeka kuramları Gardner ın Çoklu Zeka Kuramı Çoklu kuramları Zekanın çoklu tanımlarına yer verilmektedir. Gardner, 1983 ve Greenspan, 1997 doğa dilsel mantıksalmatematiksel kişilerarası ZEKA uzamsal kişisel müziksel 11 bedenselkinestetik 12 2

3 Gardner ın Çoklu Zeka Kuramı Greenspan in Üçlü Zeka Modeli Bu türlerinin çoğu testleri ile ölçülemez. Dil, mantık-matematik ve mekânsal lar geleneksel bölümü testleri ile ölçülebilmektedir. Çeşitli ortamlarda yapılacak uzun süreli gözlemler sonucunda değerlendirilebilir. Değerlendirmede genellikle standartlaştırılmamış yöntemlerin kullanılmasını önermektedir. Eğitim ortamlarında yaygın şekilde kabul edilmekte, ancak yeterli bilimsel dayanakları yoktur. Alanyazında yeterli kabul görmüş olmasa da farklı bir bakış açısı olması nedeniyle özellikle birçok eğitimci tarafından benimsenmiştir. Pratik Greenspan in Kişisel Yeterlik Modeli Kişisel Fiziksel Duyuşsal Günlük Organ Motor Huy Karakter Pratik yeterliği SOSYAL YETERLİK ZİHİNSEL YETERLİK Akademik Dil Zeka Testleri Bireylerin zihinsel lerini değerlendirmek amacıyla kullanılır. Zeka ölçeklerinin amacı problem çözmede başarılı olanlar ile başarısız olanları ayırt etmektir. Bilinen ilk ölçekleri dört bin yıl önceye dayansa da modern uygulamalar Galton a dayanmaktadır. Cattell ( ) ise ölçeği terimini ilk kez önermiş ve test puanlarına bazı matematiksel işlemler uygulamıştır Stanford-Binet Zeka Ölçeği - 5. Basım (SBIS-5) Çalışma belleği Görsel mekânsal bilgi işleme Akıcı akıl yürütme SBIS 5 Nicel akıl yürütme Bilgi Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği-IV (WISC-IV) Sembol araştırma Kodlama Harf Sayı sıralama Sayı dizisi Bilgi işleme hızı Çalışan bellek Sözel anlama Algısal akıl yürütme Benzerlikler Sözcük dağarcığı Anlama Matris akıl yürütme Blok desenleme Resim kavramları 3

4 Cognitive Assessment System-CAS Bilişsel Değerlendirme Sistemi Zeka (ZB) Sayıları eşleme Planlı kodlar Planlama İfadesel dikkat Sayı bulma Dikkat Tüm ölçeklerinin ortak noktası sonuçlarının bölümü olarak adlandırılan sayısal bir gösterge ile gösterilmesidir. Zeka bölümü, bireyin belli bir ölçekte bireyin zihinsel işlevlerini veya performansını açıklar. ZB hakkındaki tartışmalar; Sözel olmayan matrisler Sözel mekânsal ilişkiler Sözcük dizileri Cümle tekrarları Ardışıklık Eşzamanlılık 20 Zeka Yaşı (ZY) İlk defa 1900 lü yılların başlarında Binet, zihinsel işlevlerin göstergesi olarak yaşı (ZY) terimini kullanmıştır. Buna göre bireyin testinde gösterdiği performans yaşı olmaktadır. 8 yaşındaki bir çocuk 4 yaşına sahip olabilir. Yaşamın ilk yıllarında görülen yaşı ile takvim yaşı arasındaki fark sonraki yıllardaki farklardan daha fazla fark anlamına gelmektedir. Çünkü gelişim, yaşamın ilk yıllarında oldukça hızlı olmasına karşın sonraki yıllarda bu hız yavaşlamakta, hatta durmaktadır. Bloom (1964), nın %50 sinin 4, %80 inin de 8 yaşından önce geliştiğini öne sürmüştür. Oran Zeka (ZB) Stern (1912) ZB kavramını önermiş ve ZY ile TY arasındaki ilişkinin daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Buna göre yaşı takvim yaşına bölünür ve oran daha iyi anlaşılır. Bu öneri ilk defa 1916 yılında Binet ölçeğinde ve daha sonra da birçok ölçekte kullanılmıştır. Bu oranın formülü ZB=(ZY:TY)x100 şeklindedir. Buna göre ZY 4, TY 8 olan bireyin ZB si 50 olmaktadır. Zekanın değişmezliği fikrine göre bu birey 1 TY büyüdüğünde ZY yarım yaş ilerleyecektir. Bu yaklaşım çevrede meydana gelen değişikliklerin zihinsel gelişim üzerindeki etkilerini göz ardı etmektedir Sapma Zeka (ZB) Wechsler geliştirdiği ölçeklerde «oran ZB» yerine «sapma ZB» yi kullanmıştır. Sapma ZB bireyin bir ölçekte aldığı puanın kendi yaş grubundaki çocukların ham puanlarının ortalamasının çocuğun puanından çıkarılıp, elde edilen sonucun o gruptaki çocukların puanlarının standart sapmasına bölünmesi yoluyla elde edilir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan ölçeklerinin ortalaması 100, standart sapması 15 ZB puanıdır. Grossman (1983), ZB puanlarının dağılımına ilişkin bazı tespitler yapmıştır: ZB 100, uygun olarak seçilmiş grubun ortalaması, ortancası ve modudur. Bu yüzden standart puanı 100 olan kimsenin zihinsel işlev düzeyi orta dır. Puanları arası olan bireylerin zihinsel işlevlerinin normal olduğu kabul edilir. Puanların yaklaşık 2/3 ü ortalamanın bir standart sapma altı (85) ve bir standart sapma üstü (115) arasındadır. 1/6 sı 85 in altında, 1/6 sı da 115 in üstündedir. Bu oranlar nın normal dağılımını gösterir. ZB lerin yaklaşık %2.3 ünün 70 in altında, %2.3 ünün de 130 un üstünde olması beklenir. Dolayısıyla önemli derecede zihinsel sınırlılık gösteren bireylerin oranı %3-5 olmaktadır

5 Zihinsel işlevler? Bireyin zihinsel işlevlerinin tek bir puanla gösterilmesi ve bunun genel olarak adlandırılması kuramsal gelişmelere uygun değildir. Genel ya küresel kapasite olarak bakan Wechsler, genel nın bireyin zihinsel işlevleri anlamına gelmediğini, ancak ondan ayrı tutulamayacağını açıklamaktadır. Dolayısıyla genel nın ayrı ya da farklı etmenlerinin ağırlıklı ortalaması olarak kabul edilmesi daha doğru olacaktır. Zekanın ölçümlerine ilişkin tartışma konuları Temel Yapılar ve Ölçeklerin İçerikleri Ölçek Seçimi ve Genel Kullanımı Hizmetlere Ulaşmayı Düzenleme ZB nin Zamanla Değişmezliği Ölçek Eşdeğerlikleri Katı Sınır Puanlarının Kullanılması Uyumsal Değerlendirme Uyumsal davranış nedir? Zihinsel yetersizliğin tanımının en önemli maddesini oluşturan zihinsel işlevlerin değerlendirilmesinde bireyin en iyi koşullarda ne yapabileceğine bakılırken, uyumsal davranışların değerlendirilmesinde bireyin olağan durumlarda neler yapabildiğine bakılmaktadır. Uyumsal davranışların değerlendirilmesine verilen önemim nedeni uyumsal davranışların edinilmesi sürecindeki davranışların akranlarının aksine kendiliğinden değil de birtakım desteklerle kazanılabiliyor olmasıdır. Uyumsal davranışlar terimi ilk kez Olgunluk Ölçeği nde (Social Maturity Scale) (Doll, 1947) kullanılmıştır. AAIDD ise ilk kez 1961 yönergesinde bu terimi kullanmıştır. Uyumsal beceri/davranış? Nelerdir? Kültürel normlar ve beklentiler? Tanım? Tanımlar AAIDD, 1983: bireyin yaş ve kültürel grubundan beklenen kişisel bağımsızlık ve sosyal olgunluk standartlarını karşılama becerisi AAIDD, 2002: bireyin günlük yaşamında işlevde bulunması için öğrendiği kavramsal, sosyal ve pratik becerilerin bütünüdür. Uyumun kuramsal yapısının açıklanmasında; biyolojik, psikolojik ve sosyolojik bakış açıları etkili olmaktadır. Uyumun kuramsal temeli Psikolojik Biyolojik UYUM Sosyolojik

6 Biyolojik yaklaşıma göre uyum sağlama, bireyin büyük ölçüde kendisi ile (iç denge) ve biyolojik olarak kabul edilebilir çevresinin dışında etkileşimde bulunabilmesine (dış denge) izin veren iki tepki tipine bağlıdır. Buna göre kaygı, korkuya tepki verme gibi bazı davranışlar sonrasındaki değişiklikler organizmada hemen meydana gelirken kas gelişimi aylar sürebilir. Olağanüstü koşullarda yaşayabilme gibi evrimsel değişiklikler ise uzun yıllar sonrasında ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla biyolojik açıdan uyum, organizmanın biyolojik donanımlar ve kendi çevresinde yaşamını sürdürebilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Psikoloji açısından bakıldığında uyum, Bireyin tek başına ve grup içindeyken kendi tutum, inanç ve istekleri vardır. Buna bağlı olarak psikolog ve eğitimciler davranışların çeşitliliği ve bu davranışların çeşitli çevresel durumlara bağımlılığıyla ilgilenmektedir. Bu alanda en önemli isim olan Piaget ye göre örgütleme ve uyum sağlama bireysel gelişimin temelini oluşturmaktadır. Bu da bireyin dış dünyayla ilişkileri, bireyin dış uyaranları yorumlaması ve önceki bilgileriyle ilişkilendirmesi sonucunda meydana gelmektedir Sosyolojik açıdan uyumsal davranış bireyin işlevi olmaktan çok o bireyin ait olduğu örgüt veya sosyal grubun işlevidir. İnsanlar içerisinde bulunduğu sosyal gruba uygun davranışlar sergilemektedirler. Ahlak, bağlılık, fedakarlık gibi özellikler bireyin grup içerisindeki yerini ve dolayısıyla bireyin o grupla uyumunu açıklar. Sistemler Kanunu na göre (Gordon,1991) bireyin statüsü, rolü, normlar ve davranışlar hem birey için hem de bireyin içinde yaşadığı toplum için önemli olmaktadır. 33 Greenspan in Kişisel Yeterlik Modeli Kişisel Fiziksel Duyuşsal Günlük Organ Motor Huy Karakter Pratik yeterliği SOSYAL YETERLİK ZİHİNSEL YETERLİK Akademik Dil Greenspan in Kişisel Yeterlik Modeli Greenspan in Üçlü Zeka Modeli Pratik

7 AAIDD, 2002 Pratik Uyumsal beceriler Uyumsal davranış ölçekleri 1965 yılında biri çocuklar, diğeri de gençler ve yetişkinler için olmak üzere iki ölçek geliştirilmiştir. Daha sonra bu iki ölçek AAMR-Adaptive Behavior Scale-ABS (Uyumsal Davranış Ölçeği) adında tek bir ölçeğe dönüştürülmüştür. Bu ölçek 1974 yılında gözden geçirilmiştir. Bu ölçek daha sonra Epir tarafından Türk çocuklarına uyarlanmış, 1976 yılında da Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dergisi tarafından yayımlanmıştır. Bu ölçeğin okullarda kullanılabilmesi için 1975 yılında uyarlaması yapılmıştır. Ölçeğin, birisi okullarda diğeri de yatılı kurumlardaki bireylere uygulanmak üzere iki uyarlaması mevcuttur AAMR Uyumsal Davranışlar Ölçeği- Okul, İkinci Basım Birinci bölümde aşağıdaki sekiz alan ve bu alandaki beceriler Bağımsız İşlevde Bulunma Yeme, tuvaleti kullanma ve giyinme gibi beceriler Fiziksel Gelişim Görme, işitme ve hareket gelişimi Ekonomik Etkinlik Parayı kullanma ve alışveriş becerileri Sayılar ve Zaman Farklı matematik becerileri ve saat kullanımı Meslek Öncesi / Mesleki Etkinlikler İş ve okul alışkanlıkları ve iş performansı Kendilik Yönelimi Girişimcilik ve boş zamanlarını değerlendirme gibi alanlar Sorumluluk Kişisel aidiyetler ve kişisel sorumluluk leşme İşbirliği ve başkalarını dikkate alma gibi alanlar AAMR Uyumsal Davranışlar Ölçeği- Okul, İkinci Basım İkinci bölümde ise ölçeği uygulayan kişinin ölçeğin ilgili maddesinde yer alan davranışı öğrencinin davranışına göre asla, ara sıra ya da sıklıkla şeklinde derecelendireceği sorular bulunmaktadır. Bu bölümde ise; Davranışlar, Uyma, Güven Verici Olma, Basmakalıp ve Aşırı Hareketli Davranışlar, Kendini Yaralayıcı Davranışlar, Meşguliyet ve Kişiler Arası Bozucu Davranışların değerlendirilmesi amaçlanmıştır Vineland Uyumsal Davranış Ölçekleri Vineland Adaptive Behavior Scales-VABS (Vineland Uyumsal Davranış Ölçekleri) Doll 1935 yılında Vineland Social Maturity Scale i (Vineland Olgunluk Ölçeği) geliştirmiş ve bu ölçek, sonuncusu 1964 yılında olmak üzere üç kez gözden geçirilmiştir. Ölçeğin Türkiye uyarlaması ve çevirisi 1973 yılında Çağlar tarafından yapılmıştır. Daha sonra Vineland Adaptive Behavior Scales-VABS (Vineland Uyumsal Davranış Ölçekleri) geliştirilmiştir. Tarama Basımı nda uygulaması isteğe bağlı, uygun olmayan davranışlar alanının da yer aldığı şu alanlar ve alt alanlar bulunmaktadır: İletişim Akıcı dil, ifade edici dil ve yazma Günlük Yaşam Becerileri Kişisel, ev bakımı ve toplumsal beceriler leşme Kişilerarası ilişkiler, oyun ve boş zamanları değerlendirme ve başa çıkma becerileri Hareket Becerileri Kaba motor ve ince motor becerileri Ölçeğin Tarama Basımı Alpas ve Akçakın (2003) tarafından 47 aylığa kadar olan Türk çocuklarına uyarlanmıştır. Daha ileri yaş grupları için uyarlama çalışmaları sürmektedir

8 Bağımsız Davranışlar Ölçekleri-Gözden Geçirilmişi (Scale of Independent Behavior- Revised-SIB-R) Uyumsal Davranış Envanteri (Adaptive Behavior Inventory-ABI) Motor Becerileri Kümesi kaba motor, ince motor Etkileşim ve İletişim Kümesi sosyal etkileşim, dili kavrama, dili ifade etme Kişisel Yaşama Becerileri Kümesi yemek yeme, tuvalet, giyinme, kişisel bakım, ev bakımı becerileri Toplumsal Yaşama Becerileri Kümesi zaman ve dakiklik, para ve değer, çalışma becerileri, ev/toplum yönelimi Envanterde aşağıdaki alanlarda toplam 150 madde bulunmaktadır. Öz-bakım becerileri giyinip kuşanma ve kişisel sağlık bilgisi İletişim Becerileri yazma ve alıcı/ifade edici dil Beceriler sorumluluk ve liderlik yeteneği gibi beceriler Uğraşsal Beceriler iş sorumluluğu ve denetimsel beceriler Uyumsal Davranışların Kapsamlı Ölçeği- Gözden Geçirilmişi (Comprehensive Test of Adaptive Behavior-CTAB-R) Okullar, yatılı kurumlar ve toplum merkezli uygulamalar için normları bulunan ölçek farklı ortamlarda bağımsız olarak işlevde bulunma yeteneğini değerlendirmek için kullanılmaktadır. Ölçekte; Kendine Yardım Becerileri, Ev Yaşamı Becerileri, Bağımsız Yaşama Becerileri, Beceriler, Duyusal ve Motor Beceriler, Dil Kavramları ve Akademik Becerilerdir. 45 Uyumsal davranışların değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulması gereken etmenler Ölçeklerin Seçimi Değerlendirmenin Amacı Teknik Uygunluk Birey İçin Ölçeğin Uygunluğu Tanılamanın Amacı Yeni Araçların Değerlendirilmesi Çoklu Yöntem Yaklaşımları Derecelendirme ve Bilgi Verenlerin Seçimi Klinik Yargı Bireyin Fiziksel Durumu ve Akıl Sağlığı Fırsatlar ya da Deneyimler ve Katılım ya da Etkileşimler Çoklu Veri Kaynakları Uygun Bağlam ya da Çevreler Sosyo-kültürel Özellikler 46 Uyumsal davranış ölçeklerine ilişkin tartışma konuları Mevcut Araçların Durumu Zekanın Rolü Kültürel Özellikler Görüşme Yöntemi Uyumsuz Davranışların Rolü GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME Gelişimsel değerlendirme; Tarama amaçlı, Zeka testi uygulanamayan durumlarda ya da Zeka testi sonuçlarına ek bilgi almak amacıyla yapılabilir. Bayley Bebek Gelişimi Ölçeği (Bayley-III: Bayley Scales for Infant and Toddler Development, Üçüncü Baskı, 2006) Bebeklerde ve ileri düzeyde zihinsel yetersizlik durumlarının değerlendirilmesinde kullanılmaktadır

9 Denver Gelişimsel Tarama Testi 1987 yılında Yalaz ve Epir tarafından Türkçe ye uyarlanmıştır. 0-6 yaş arası çocuklarda gelişimsel gecikmeleri saptamak amacıyla kullanılır. Çocuğu gözleyerek uygulanır. Toplam 100 maddeden oluşan 4 alt test: Kişisel-sosyal: özbakım ve başkalarıyla etkileşim becerileri İnce devinsel: el-göz eşgüdümü ile yapılabilen beceriler Dil: alıcı ve ifade edici dil becerileri Kaba devinsel: oturma, yürüme, koşma, zıplama gibi beceriler Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE) Işık, Savaşır ve Erol, yaş arası çocuklar için gelişimsel değerlendirme aracıdır. Gözleyerek değil, anne-baba ya da birincil bakıcıya sorularak uygulanır. Toplam 154 maddeden oluşur. 4 alt test bulunur: Dil-Bilişsel: basit ses ve sözel davranışlar, karmaşık dil ifadeleri, dili anlama, açık olarak ifade etme, basit problem çözme, sayı-zaman kavramları gibi (65 madde) İnce motor: basit el-göz eşgüdümünden karmaşık ince devinsel becerilere kadar (26 madde) Kaba motor: hareket ve hareketle ilişkili güç, denge ve eşgüdüm (24 madde) beceri-özbakım: yeme içme, tuvalet kullanma, giyinme; özerklik ve sosyal gelişim gibi beceriler (39 madde)