Tedaviye Cevaps z Kronik B Hepatitinde Tedavi

Transkript

1 Tedaviye Cevaps z Kronik B Hepatitinde Tedavi Necati ÖRMEC 1 1 Ankara Üniversitesi T p Fakültesi, Gastroenteroloji Bilim Dal, ANKARA Kronik hepatit B, serumda HBsAg mevcudiyeti, hepatit B virüsü (HBV)-DNA pozitifli i ve karaci erde kronik nekroinflamasyonun varl ile karakterli bir hastal kt r. HBeAg nin mevcut olup olmay fl na göre iki tipte kronik hepatit B meydana gelir. HBeAg pozitif kronik aktif hepatit, tipik, prototiptir. Kronik HBV infeksiyonunun erken döneminde meydana gelir. Avrupa da ve Kuzey Amerika da, genotip A ile hakimdir. Israrl alanin aminotransferaz (ALT) yüksekli i ve hepatit B viremi seviyeleri ile karakterizedir. E er HBeAg pozitif kronik aktif hepatit tedavisiz b rak l rsa, %10-12 oran nda (%2-24 aras nda de iflebilir) HBeAg spontan olarak kaybolur, ALT normale döner ve karaci erde inflamasyon yat fl r. Buna karfl l k hastalar n %88-90 nda ciddi karaci er nekroinflamasyonu birkaç y l devam ederek karaci er sirozu ve siroz olanlar n %23 ünde hepatoselüler karsinoma ile sonuçlan r. Akdeniz bölgesi ve Asya da hakim tip olan HBeAg negatif kronik aktif hepatitlerde, HBV-DNA seviyeleri k smen düflük olup, kopya/ml aras nda de iflir. Hem HBV-DNA hem de ALT seviyeleri dalgalanmalar gösterir. Buna karfl l k spontan remisyon çok nadirdir. Prognozu daha kötü olup, s kl kla karaci er sirozuna ve hepatoselüler karsinomaya yol açar (1). Bu nedenlerle hem HBeAg pozitif hem de HBeAg negatif kronik aktif B hepatitli hastalarda tedavi gereklidir. Bugün kronik hepatit B infeksiyonunun tedavisi için onay alm fl üç ilaç tedavisi mevcuttur. Bunlar onay s ras na göre; 1. nterferon-alfa (IFN-α), 2. Lamivudin, 3. Adefovir dipivoksildir. Wong un yapt meta-analizde, HBeAg pozitif kronik aktif hepatitli 837 hastada, üç-alt ayl k IFN-α tedavisini takiben kal c viral cevap oran plaseboya göre %20 daha fazla; HBsAg kayb ise %6 daha fazla oranda olmaktad r (2). Craxi nin yapt HBeAg pozitif kronik aktif hepatitli 1299 kiflilik bir meta-analizde IFN tedavisine cevap olarak ALT normalizasyon oran %25, HBV-DNA negatifli i %23, HBsAg negatifli i oran bir y lda %6 bulunmufltur. Olgular n %10-15 inde bir y lda reaktivasyon geliflmektedir. Tedaviye cevap al nan grupta hepatoselüler kanser geliflme riski %2.9 iken, kontrol grubunda bu oran %8.7 bulunmufltur (3). Meta-analiz sonuçlar na göre IFN tedavisi hastal n seyri esnas nda dekompansasyon geliflmesi ve karaci er kanseri geliflimi üzerinde etkili bulunmam flt r. Buna benzer sonuçlar birçok çal flmada ortaya konulmufltur (4-8). HBeAg negatif kronik aktif hepatitli olgularda IFN-α tedavisi ile elde edilen cevap HBeAg pozitif kronik aktif hepatitli olgulardakine benzer ancak tedavi kesildikten sonra nüks oran yüksektir (9). Kako ve arkadafllar, HBeAg negatif kronik aktif hepatitli hastalar n HBeAg pozitif olanlara oranla daha iyi cevap verdi ini ileri sürmekte ise de bunu destekleyen çal flma yoktur (10). Brunetto ve arkadafllar n n çal flmas nda 115 HBeAg negatif kronik hepatit B infeksiyonlu hastan n günde 9 MU, haftada üç gün, IFN-α2a ile tedavisine %19 kal c cevap al n rken, tedavi edilmeyen grupta kal c cevap oran %0 idi. Buna karfl l k tedavi edilen grupta nüks oran %85.7 iken, kontrol grubunda %19.4 bulunmufltur (10). Prekor mutant HBV seviyesi total vireminin %20 sinin üzerine ç karsa IFN tedavisine cevap oran azalmaktad r (11). IFN teda- Viral Hepatit Dergisi 2005; 10(1):

2 Örmeci N. visi ile kal c biyokimyasal cevap oluflmas, siroz yoklu u ve genç yafl iyi prognozla ilgili ba ms z faktörlerdir (12,13). HBeAg negatif kronik aktif hepatitli olgularda ileri yafl, viral replikasyonun devam, hepatik ekzaserbasyonlar n mevcut oluflu, siroz mevcudiyeti kötü prognostik iflaretlerdir (14). Bat ülkelerinin aksine kronik aktif hepatitli olgularda IFN tedavisine kal c yan t oran uzak do u ülkelerinde düflüktür (15,16). IFN tedavisine cevap al namayan olgularda; a. Yeniden ayn dozda IFN tedavisi, b. Yeniden yüksek dozda IFN tedavisi, c. PEG-IFN ile tedavi, d. Lamivudin ile tedavi, e. Adefovir dipivoksil ile tedavi, f. Kombinasyon tedavileri, Kortikosteroid + IFN, IFN + nükleosid analo u Nükleosid + nükleotid analo u, gündeme gelebilir. Menesis ve arkadafllar n n yapt retrospektif bir araflt rmada 3 MU, haftada üç gün, alt ay süreyle IFN-α2b ile yeniden tedavi vermenin, bafllang ç tedavisinden ba ms z olarak %18.1 oran nda ekstra kal c cevap meydana getirdi i bildirilmifltir (17). Buna karfl l k Janssen ve arkadafllar daha önce alt ayl k IFN tedavisine cevap vermeyen 18 hastada günde 1.5 ila 5 MU lenfoblastoid IFN nin dört ay süreyle verilmesinin düflük oranda kal c cevab artt rd n bildirmifltir (18). Tedavinin bafllang - c nda ve tedavi s ras nda HBeAg titrasyonlar n n izlenmesi tedaviye cevab n önceden belirlenmesi yönünden faydal olabilir. Tedavinin sekizinci haftas nda HBeAg titrasyonu, bafllang ç HBeAg titrasyonunun %40 veya daha az azalma gösterirse cevaps zl k olaca anlam na gelir. E er HBeAg azalmas %50 veya daha fazla olursa kuvvetli olas l kla tedaviye cevab n al naca n ifade eder (19). Hangi olgularda IFN tedavisinin uzat lmas n n yararl olaca konusunda yap lan bir çal flmada, 16 haftal k IFN tedavisi sonunda serum HBV-DNA seviyelerinin 10 pg/ml den daha düflük olmas n n tedaviye cevab belirleyen ba ms z bir faktör oldu u belirlenmifltir (20). Carreno ve arkadafllar IFN-α2a ile tedavi edilen ve tedaviye cevap al namayan 27 hastada 9 MU IFN-α2a, haftada üç kez alt ay daha verilerek kal c cevab araflt rm fllard r. HBeAg pozitif kronik aktif hepatitli hastalarda tedavinin uzat lmas n n %33.3 oran nda HBV- DNA y ve HBeAg yi negatiflefltirdi ini, %18.5 oran nda biyokimyasal remisyon gelifltirdi ini, buna karfl l k kontrol grubunda bu oranlar n s ras yla %10 ve %3.3 oldu unu bildirmifllerdir (21). Lampertiko ve arkadafllar, HBeAg negatif kronik aktif hepatitli 101 hastay 24 ay süreyle, günde 6 MU IFN-α2a, haftada üç gün verilerek tedavi etmifl ve kal c cevap oran n %30 bulmufltur. HBsAg negatifli i %15 tir. Tedaviye cevab belirleyen faktörler hastalar n genç yaflta olmalar ve tedavi öncesi anti-hbc IgM seviyesidir (22). Ayn araflt r c, 42 hastada 24 ayl k tedaviyi randomize etmifl; 6 MU, haftada üç gün tedavi alan grupta (n= 21) kal c cevab %38 bulurken, kontrol grubunda (n= 21) kal c cevab %10 olarak bulmufltur (23). Özen ve arkadafllar, alt ayl k IFN tedavisine cevap vermeyen 24 çocuk hastaya 10 mega ünite/m 2 IFN-α2a; haftada üç gün, alt ay süreyle vererek kal c cevap oran n %33 ten %45.8 e ç karm flt r (24). Gürakan ve arkadafllar, 30 çocuk hastada IFN nin düflük (5 MU/m 2 ) dozlar ile yüksek dozlar n (10 MU/m 2 ) karfl laflt ran randomize bir çal flmada, yüksek dozda yap lan tedavi ile kal c cevab n daha yüksek oldu unu (%60 a karfl l k %33) bildirmifltir (25). Asya pasifik bölgesinde HBeAg pozitif kronik aktif hepatitli 196 hastada yap lan randomize çal flmada PEG-IFN 180 mg haftada bir gün yap lan tedavi ile kal c cevap %28 iken, konvansiyonel IFN cevab %12 bulunmufltur (26). PEG-IFN iyi tolere edilmifl olup, cevab belirleyen faktörler aras nda HBeAg seviyesi, viral genotip ve HBV-DNA seviyeleri bildirilmifltir. HBV-DNA seviyeleri 200 pg/ml den yüksek olan, ALT seviyeleri normal olan ve hayat n erken döneminde hastal kazanan kiflilerde IFN tedavisine cevap azalmaktad r. Böyle hastalarda alternatif tedaviler düflünülmelidir. Daha önce IFN tedavisine cevaps z bulunan 238 hasta randomize edilmifltir. Elliiki hafta süreyle lamivudin 100 mg/gün tedavi alan hasta grubunda plaseboya oranla anlaml histolojik düzelme (%52 ye karfl l k %25) sa lanm flt r. HBeAg kayb yönünden lamivudin plaseboya üstün (%33 e karfl l k %13) bulunmufltur. HBeAg serokonversiyonu yönünden plasebo ya da kombine tedavi grubunda anlaml farkl l k bulunmam flt r (27). IFN tedavisinin en önemli avantaj kal c cevap oranlar n n nükleosid veya nükleotid analoglar na oranla daha yüksek oranda olmas d r. Buna karfl - l k ilac n ciddi yan etkileri, %35 olguda doz azalt lmas mecburiyeti, %5 olguda ilac n kesilme zorunlulu u, sirozlu ve immün deprese hastalarda kullan lamay fl, pahal oluflu önemli dezavantajlar d r. IFN tedavisine cevap al namayan olgularda lamivudin tedavisi, seçeneklerden birisidir. Yap lan çok say da araflt rma sonucunda yeterli deneyim 6 Viral Hepatit Dergisi 2005; 10(1): 5-10

3 Tedaviye Cevaps z Kronik B Hepatitinde Tedavi elde edilmifltir. Lamivudin ile 52 haftal k tedavi sonunda HBeAg pozitif hastalar n HBV-DNA seviyelerinde yaklafl k 3-4 log azalma ve %17-32 oran nda HBeAg negatifleflmesi meydana gelir. Tam HBeAg serokonversiyonu ise %16-18 oran nda meydana gelir. Multivaryasyon analizlerine göre tedavi öncesi ALT seviyelerinin yüksekli i ve hepatik aktivite indeksinin yüksek oluflu HBeAg kayb n n ba ms z prediktörleridir. Lamivudin tedavisi ile ALT normalleflmesi %41-72 iken, kontrol grubunda %7-24; karaci er histolojisinde düzelme %49-81 iken, kontrol grubunda %23-25 oran ndad r. Alt ayl k tedavi sonunda HBV-DNA negatifli i oran ise %29 olarak bildirilmifltir (28,29). HBeAg negatif kronik aktif hepatitli olgularda 6-12 ayl k lamivudin tedavisi ile olgular n yaklafl k 2/3 ünde biyokimyasal, virolojik ve histolojik düzelme meydana gelir (30). Ancak bu fayda geçicidir. Lamivudin infeksiyonu veya viremiyi eradike etmez ve tedavi kesilir kesilmez hastal k nükseder (28). Asyal hastalarda bir y ll k tedavi sonunda tam cevap oran %15 tir (31). Uzun süreli lamivudin cevab n etkileyen parametreler aras nda HBV nin genotipi (genotip B), yafl 36 dan küçük olan kifliler ve sekiz ayl k ek lamivudin tedavisi görmek say labilir (32). Lamivudin tedavisinin IFN ye üstün oldu u yönler bafll ca emniyetli ve kolay tolere edilen bir ilaç olmas, dekompanse sirozlu ve immünsüprese olgularda da kullan labilir olmas, oral al n yor olmas ve ucuz olmas - d r. Ancak en büyük dezavantaj y llar ilerledikçe YMDD mutasyonu sonucu ilaca karfl direnç geliflmesinin %76 lara ulaflmas d r. Çocuklarda bir y ll k tedavi sonunda YMDD mutasyonu %65 tir (33). Direnç geliflmesi tedavinin yaklafl k sekizinci ay ndan itibaren ortaya ç kmaya bafllar (29). Lamivudin tedavisinden önce hastan n IFN ya da baflka bir nükleosid analo u kullan p kullanmamas lamivudin tedavisinin sonuçlar n etkilemez. Bu nedenle IFN ye cevaps z olgularda lamivudin kullan labilir. Lamivudin ile yap lan 6-12 ayl k tedavi sonunda elde edilen tam cevap oran %71-96, virolojik cevap %65-90, biyokimyasal cevap ise %60-96 oran ndad r (34,35). Lamivudin tedavisini takiben 1., 2., 3. y llardaki en az iki puanl k histolojik aktivite indeksindeki düzelme oranlar s ras yla %57, %60 ve %56 olarak bildirilmifltir (36). Tedavi sonu cevap oranlar na bak ld zaman HBeAg negatif kronik hepatitli olgularda elde edilen cevap oranlar HBeAg pozitif olgulara oranla (%79 a karfl l k %28.5) daha yüksektir. Lamivudin kronik hepatitli hastalar n ortalama %60 nda histopatolojik aktivite indeksinde en az iki puan düzelme sa lar. Lamivudin tedavisi bir y ldan fazla uzad kça tedavi sonu baflar oran düflmeye bafllar ve ilaca karfl direnç geliflimi nedeniyle üçüncü y lda ortalama cevap oran %31 dir. Bu nedenle uzun süreli lamivudin tedavisi, hafif veya orta derecede kronik aktif hepatiti bulunan prognozu iyi olgularda YMDD mutasyonu riski nedeniyle verilmemelidir. lerleyici, prognozu kötü olgularda uzun süreli tedavi endikasyonu düflünülebilir. Lamivudin tedavisinin ne zaman kesilece i ile iliflkili olarak yap lan çal flmalarda, ALT normalizasyonu HBV-DNA ve HBeAg negatifli i sa land ktan en az üç-alt ay daha tedaviye devam edilmesi tedavinin kesilmesinden sonraki nüks riskini minimale indirmektedir (37). IFN tedavisi lamivudine direnç geliflen hastalar n yaln zca %10 unda etkili olmaktad r. Adefovir dipivoksil adefovirin prodrug d r. Adefovir ise adenozin monofosfat (AMP) n fosfonat nükleotid analo udur. Reseptöre dayal mekanizmalarla hücre içerisine transporte edildikten sonra adefovir difosfonat formuna fosforile edilir. Hepadnavirüs, retrovirüs ve herpes virüslerinde DNA polimeraz önemli oranda kompetitif olarak inhibe ederek DNA n n zincirini sonland r r ve viral replikasyona engel olur. Yar lanma ömrü yaklafl k befl-yedi saattir. Yirmidört saat içerisinde yaklafl k %90 böbrekler yoluyla at l r (38). HBeAg pozitif kronik aktif hepatitli 515 hastada yap lan randomize çal flmada adefovir 10 mg/gün, 30 mg/gün ve plasebo grubu 48 haftal k tedavi için karfl laflt r ld. Tedavi sonu histopatolojik düzelme oran s ras yla %53, %59 ve %25 olarak bildirilmifl olup, plasebo grubuna oranla anlaml fark (p< 0.001) bulunmufltur. HBV-DNA n n negatifleflmesi yönünden yap lan karfl laflt rmada ise oranlar s ras yla %21, %39 ve %0 olarak bildirilmifl olup, plasebo grubuna göre anlaml fark (p< 0.001) bulunmufltur. HBeAg serokonversiyonu yönünden oranlar s ras yla %12, %14 ve %6 olarak bildirilmifl olup, istatistiksel aç dan anlaml fark (p< 0.001) bulunmufltur. ALT normalizasyonu yönünden oranlar ise s ras yla %48, %55 ve %16 olup, istatistiksel aç dan anlaml fark (p< 0.001) bulunmufltur (39). Adefovire karfl elde edilen kal c cevab etkileyen parametrelerin bafll calar tedavi öncesi ALT seviyeleri, HBV-DNA seviyeleri ve hepatik aktivite indeksidir. Tedavi öncesi ALT seviyesi düflük, hepatik aktivite indeksi düflük, HBV-DNA seviyesi yüksek olan hastalarda tedaviye cevap oranlar düflük olmaktad r (40). HBeAg negatif kronik aktif hepatitli hastalarda spontan remisyon nadir olup, s kl kla progresif seyreder. Siroz ve hepatoselüler karsinoma HBeAg pozitif kronik hepatitli hastalara göre daha fazla- Viral Hepatit Dergisi 2005; 10(1):

4 Örmeci N. d r. Karaci er biyopsisinde hastalar n yaklafl k %40 nda siroz bulunur. IFN ye kal c biyokimyasal cevap hepatoselüler karsinom ve ölüm oranlar nda azalma ile iliflkilidir. HBeAg negatif kronik aktif hepatitli 185 hastada 48 haftal k adefovir tedavisi plasebo ile karfl laflt - r lm flt r. Tedavi sonu histopatolojik düzelme yönünden yap lan karfl laflt rmada adefovir grubunda %64 düzelme görülürken, plasebo grubunda %33 olmufltur. HBV-DNA negatifli i yönünden %51 e karfl l k %0, ALT normalizasyonu yönünden %72 ye karfl l k %29 oran nda bulunmufltur. Her üç parametrede bulunan de erler istatistiksel aç dan anlaml bulunmufltur (41). Adefovir sadece naiv kronik B hepatitli hastalarda de il ayn zamanda lamivudine direnç geliflen mutant hastalarda, pre ve posttransplantl hastalarda, fibrozan kolestatik hepatitli hastalarda da virolojik, biyokimyasal ve klinik parametrelerde düzelme sa lamaktad r (42-46). Adefovir ile tedaviye bafllad ktan itibaren ilk dört hafta içerisinde serum HBV-DNA düzeylerinde h zl bir düflüfl olmakta daha sonra 48. haftaya kadar tedrici bir azalma meydana gelmektedir. Adefovire karfl direnç geliflimi oldukça düflük olup birinci y lda %0, ikinci y lda %2 olarak bulunmufltur (47-49). Adefovir tedavisi s ras nda geliflen nefrotoksisite doz k s tlay c en önemli faktördür. Transplantasyon s ras bekleyen kronik hepatitli hastalardan adefovir kullananlar n %31 inde nefrotoksisite geliflti i bildirilmifltir (40). Bu durum tedavide göz önünde bulundurulmal d r ve hastalar n dikkatli takibi gerekmektedir. Tek bafl na IFN veya tek bafl na lamivudin tedavileri kronik aktif B hepatiti tedavisinde olgular n ancak %10-40 nda olumlu cevap gösterirken %60-90 olguda cevaps zl k mevcuttur. Bu nedenle böyle olgularda immün moderatör bir ilaç olan IFN ile antiviral etkili nükleosid veya nükleotid ilaçlar n kombinasyonunun mant ken daha etkili olabilece i düflünülerek kombine tedaviler denenmifltir (50,51). IFN tedavisine direnç geliflen 29 hastada lamivudin ile kombine tedavi uygulanm fl, ancak hastalar n 19 unda tedavi kesilir kesilmez nüks ortaya ç km flt r. HBeAg serokonversiyonu ancak bir hastada gerçekleflmifltir (52). Yap lan çal flmalarda, IFN + lamivudin kombinasyon tedavisinin tek bafl na lamivudin tedavisine üstünlü ü yoktur (53-55). IFN tedavisine cevap al namayan olgularda önce 20 hafta lamivudin verildikten sonra dört hafta süreyle lamivudin + IFN-α2b kombine verilip daha sonra da alt ay süreyle IFN nin tek bafl - na verilmesinin kal c cevap oran n artt rd bildirilirken, di er bir çal flmada arada anlaml fark olmad gösterilmifltir (56,57). Daha önce IFN ye cevap al namayan HBeAg negatif viremik hastalarda, IFN + ribavirin kombinasyonu kal c cevap oran n artt rmaktad r (58,59). Barbaro ve arkadafllar n n yapt multisentrik bir çal flmada, lamivudin + IFN-α kombinasyon tedavisinin tek bafl - na lamivudin tedavisine oranla HBV-DNA negatifli- i ve ALT normalizasyonu yönünden daha fazla cevap meydana getirdi i bildirilmifltir (60). Ancak uzun süreli sonuçlar bildirilmedi i için sonucun ihtiyatla karfl lanmas gerekir. Daha önce IFN tedavisine cevaps z befl olguda IFN + famsiklovir kombinasyonu yap lm fl HBV-DNA süpresyonunda etkili oldu u bildirilmifltir (61). Lamivudin direnci geliflen hastalarda tedaviye adefovir eklenmesi veya tek bafl na adefovir ile tedavi edilmesi biyokimyasal, virolojik ve histolojik düzelme sa lar (62). Bütün bu çal flmalar göz önüne al nd nda, IFN ye cevaps z olgularda hangi tedavinin uygulanaca - na karar vermeden önce hastalar n yafl, B virüs genotipi, tedavi öncesi ALT, HBeAg, HBV-DNA seviyeleri, karaci er biyopsisindeki hepatik aktivite indeksi, siroz bulunup bulunmamas ve kar-zarar iliflkisi göz önüne al nmal ve hastaya en uygun olan optimal tedavi uygulanmal d r. KAYNAKLAR 1. Hadziyannis SJ. Treatment options for chronic hepatitis B not responding to interferon. J Hepatol 2003; 38: Wong DK, Cheung AM, O Rourke K, et al. Effect of alpha-interferon treatment in patients with hepatitis B e antigen-positive chronic hepatitis B. Ann Intern Med 1993; 119: Craxi A, Di Bona D, Camma C. Interferon-alpha for HBeAg-positive chronic hepatitis B. J Hepatol 2003; 39 (Suppl 1): Lin SM, Sheen IS, Chien RN, et al. Long-term beneficial effect of interferon therapy in patients with chronic hepatitis B virus infection. Hepatology 1999; 29: Niederau C, Heintges T, Lange S, et al. Longterm follow-up of HBeAg-positive patients treated with interferon alpha for chronic hepatitis B. N Engl J Med 1996; 334: Lau DT, Everhart J, Kleiner DE, et al. Long-term follow-up patients with chronic hepatitis B treated with interferon alpha. Gastroenterology 1997; 113: Tine F, Liberati A, Craxi A, et al. Interferon treatment in patients with chronic hepatitis B: A meta-analysis of the published literature. J Hepatol 1993; 18: Viral Hepatit Dergisi 2005; 10(1): 5-10

5 Tedaviye Cevaps z Kronik B Hepatitinde Tedavi 8. Di Bisceglie AM, Fong TL, Fried MW, et al. A randomised, controlled trial of recombinant alpha-interferon therapy for chronic hepatitis B. Am J Gastroenterol 1993; 88: Oliveri F, Santantonio T, Bellati G, et al. Long term response to therapy of chronic anti-hbe-positive hepatitis B is poor independent of type and schedule of interferon. Am J Gastroenterol 1999; 94: Kako M, Kanai K, Aikawa T, et al. Response to interferon alpha2a in patients with e antigen-negative chronic hepatitis B. J Clin Gastroenterol 1997; 25: Brunetto MR, Giarin M, Saracco G, et al. Hepatitis B virus unable to secrete e antigen and response to interferon in chronic hepatitis B. Gastroenterology 1993; 105: Papatheodoridis GV, Manesis E, Hadziyannis SJ. The long-term outcome of interferon-alpha treated and untreated patients with HBeAg-negative chronic hepatitis B. J Hepatol 2001; 34: Di Marco V, Lo Iacono O, Camma C, et al. The long-term course of chronic hepatitis B. Hepatology 1993; 30: Brunetto MR, Oliveri F, Coco B, et al. Outcome of anti-hbe positive chronic hepatitis B in alphainterferon treated and untreated patients: A longterm cohort study. J Hepatol 2002; 36: Lok AS, Chung HT, Liu VW, Ma OC. Long-term follow-up of chronic hepatitis B patients treated with interferon alpha. Gastroenterology 1993; 105: Yuen MF, Hui CK, Cheng CC, Wu CH, Lai YP, Lai CL. Long-term follow-up of interferon alpha treatment in Chinese patients with chronic hepatitis B infection: The effect on hepatitis B e antigen seroconversion and the development of cirrhosis-related complications. Hepatology 2001; 34: Manesis EK, Hadziyannis JS. Interferon alpha treatment and retreatment of hepatitis B e antigen-negative chronic hepatitis B. Gastroenteroloyg 2001; 121: Janssen HL, Schalm SW, Berk L, de Man RA, Heijtink RA. Repeated courses of alpha-interferon for treatment of chronic hepatitis type B. J Hepatol 1993; 17 (Suppl 3): Heijtink RA, Janssen HL, Hop WC, Osterhaus AD, Schalm SW. Interferon-alpha therapy in chronic hepatitis B: Early monitoring of hepatitis B e antigen may help to decive whether to stop or to prolong therapy. J Viral Hepat 2000; 7: Janssen HL, Gerken G, Carreno V, et al. Interferon alpha for chronic hepatitis B infection: Increased efficacy of prolonged treatment. Hepatology 1999; 30: Carreno V, Marcellin P, Hadziyannis S, et al. Retreatment of chronic hepatitis B e antigen-positive patients with recombinant interferon alpha- 2a. Hepatology 1999; 29: Lampertico P, Del Ninno E, Vigano M, et al. Long-term suppression of hepatitis B e antigennegative chronic hepatitis B by 24-month interferon therapy. Hepatology 2003; 37: Lampertico P, Del Ninno E, Manzin A, et al. A randomized, controlled trial of a 24-month course of interferon alpha 2b in patients with chronic hepatitis B who had hepatitis B virus DNA without hepatitis B e antigen in serum. Hepatology 1997; 26: Ozen H, Kocak N, Yuce A, Gurakan F. Retreatment with higher dose interferon alpha in children with chronic hepatitis B infection. Pediatr Infect Dis J 1999; 18: Gurakan F, Kocak N, Ozen H, Yuce A. Comparison of standard and high dosage recombinant interferon alpha 2b for treatment of children with chronic hepatitis B infection. Pediatr Infect Dis J 2000; 19: Cooksley WG. Treatment with interferons (including pegylated interferons) in patients with hepatitis B. Semin Liver Dis 2004; 24 (Suppl 1): Schiff ER, Dienstag JL, Karayalcin S, et al. Lamivudine and 24 weeks of lamivudine/interferon combination therapy for hepatitis B e antigen-positive chronic hepatitis B in interferon nonresponders. J Hepatol 2003; 38: Wright LT. Clinical trial results and treatment resistance with lamivudine in hepatitis B. Semin Liver Dis 2004; 24 (Suppl 1): Lau DT, Khokhar MF, Doo E, et al. Long-term therapy of chronic hepatitis B with lamivudine. Hepatol 2000; 32: Dienstag JL, Schiff ER, Wright TL, et al. Lamivudine as initial treatment for chronic hepatitis B in the United States. N Engl J Med 1999; 341: Liaw FY. Results of lamivudine trials in Asia. J Hepatol 2003; 39: Chien RN, Yeh CT, Tsai SL, Chu CM, Liaw YF. Determinants for sustained HBeAg response to lamivudine therapy. Hepatology 2003; 38: Hartman C, Berkowitz D, Shouval D, et al. Lamivudine treatment for chronic hepatitis B infection in children unresponsive to interferon. Pediatr Infect Dis J 2003; 22: Rizzetto M, Marzano A, Lagget M. Treatment of hepatitis B e antigen-negative chronic hepatitis B with lamivudine. J Hepatol 2003; 39: Hadziyannis SJ, Papatheodoridis GV, Dimou E, Laras A, Papaioannou C. Efficacy of long-term lamivudine monotherapy in patients with hepatitis B e antigen-negative chronic hepatitis B. Hepatology 2000; 32: Dienstag JL, Goldin RD, Heathcote EJ, et al. Histological outcome during long-term lamivudine therapy. Gastroenterology 2003; 124: Viral Hepatit Dergisi 2005; 10(1):

6 Örmeci N. 37. Ito K, Tanaka Y, Orito E, et al. Predicting relapse after cessation of lamivudine monotherapy for chronic hepatitis B virus infection. Clin Infect Dis 2004; 38: Hadziyannis SJ, Papatheodoridis VG. Treatment of HBeAg negative chronic hepatitis B with new drugs (adefovir and others). J Hepatol 2003; 39: Marcellin P, Chang TT, Lim SG, et al. Adefovir dipivoxil for the treatment of hepatitis B e antigen-positive chronic hepatitis B. N Engl J Med 2003; 348: Dusheiko G. Adefovir dipivoxil for the treatment of HBeAg-positive chronic hepatitis B: A review of the major clinical studies. J Hepatol 2003; 39: Hadziyannis SJ, Tassopoulos NC, Heathcote EJ, et al. Adefovir dipivoxil for the treatment of hepatitis B e antigen-negative chronic hepatitis B. N Engl J Med 2003; 348: Perrillo R, Schiff E, Yoshida E, et al. Adefovir dipivoxil for the treatment of lamivudine-resistant hepatitis B mutants. Hepatology 2000; 32: Marugan BR, Gomez CL, Serrano LP. Use of adefovir in the treatment of the chronic hepatitis B virus infection with resistance to lamivudine. Transplantation Proceedings 2003; 35: Schiff ER, Lai CL, Hadziyannis S, et al. Adefovir dipivoxil therapy for lamivudine-resistant hepatitis B in pre-and post-liver transplantation patients. Hepatology 2003; 38: Walsh KM, Woodall T, Lamy P, Wight DG, Bloor S, Alexander GJ. Successful treatment with adefovir dipivoxil in a patient with fibrosing cholestatic hepatitis and lamivudine resistant hepatitis B virus. Gut 2001; 49: Qaqish RB, Mattes KA, Ritchie DJ. Adefovir dipivoxil: A new antiviral agent for the treatment of hepatitis B virus infection. Clin Ther 2003; 25: Yang H, Westland CE, Delaney WE 4 th, et al. Resistance surveillance in chronic hepatitis B patients treated with adefovir dipivoxil for up to 60 weeks. Hepatology 2002; 36: Dando MT, Plosker LG. Adefovir dipivoxil a review of its use in chronic hepatitis B. Drugs 2003; 63: Westland CE, Yang H, Delaney WE 4 th, et al. Week 48 resistance surveillance in two phase 3 clinical studies of adefovir dipivoxil for chronic hepatitis B. Hepatology 2003; 38: Schalm SW. Combination therapy for chronic hepatitis B. J Hepatol 2003; 39: van Nunen AB, Janssen HL, Wolters LM, Niesters HG, de Man RA, Schalm SW. Is combination therapy with lamivudine and interferon-alpha superior to monotherapy with either drug? Antiviral Res 2001; 52: Mutimer D, Naoumov N, Honkoop P, et al. Combination alpha-interferon and lamivudine therapy for alpha-interferon-resistant chronic hepatitis B infection: Results of a pilot study. J Hepatol 1998; 28: Schalm SW, Heathcote J, Cianciara J, et al. Lamivudine and alpha interferon combination treatment of patients with chronic hepatitis B infection: A randomised trial. Gut 2000; 46: Tatulli I, Francavilla R, Rizzo GL, et al. Lamivudine and alpha-interferon in combination long term for precore mutant chronic hepatitis B. J Hepatol 2001; 35: Farrell G. Hepatitis B e antigen seroconversion: Effects of lamivudine alone or in combination with interferon alpha. J Med Virol 2000; 61: Serfaty L, Thabut D, Zoulim F, et al. Sequential treatment with lamivudine and interferon monotherapies in patients with chronic hepatitis B not responding to interferon alone: Results of a pilot study. Hepatology 2001; 34: Hasan F, al-khaldi J, Asker H, et al. Treatment of chronic hepatitis B with the sequential administration of interferon and lamivudine. Hepatogastroenterology 2003; 20: Cotonat T, Quiroga JA, Lopez-Alcorocho JM, et al. Pilot study of combination therapy with ribavirin and interferon alpha for the retreatment of chronic hepatitis B e antibody-positive patients. Hepatology 2000; 31: Carreno V, Rico MA, Pardo M, Quiroga JA. Extended follow-up of anti-hbe-positive patients with chronic hepatitis B retreated with ribavirin and interferon-alpha. Antiviral Res 2001; 52: Barbaro G, Zechini F, Pellicelli AM, et al. Longterm efficacy of interferon alpha-2b and lamivudine in combination compared to lamivudine monotherapy in patients with chronic hepatitis B. An Italian multicenter, randomized trial. J Hepatol 2001; 35: Marques AR, Lau DT, McKenzie R, Straus SE, Hoofnagle JH. Combination therapy with famciclovir and interferon-alpha for the treatment of chronic hepatitis B. J Infect Dis 1998; 178: Peters MG, Hann Hw H, Martin P, et al. Adefovir dipivoxi alone or in combination with lamivudine in patients with lamivudine-resistant chronic hepatitis B. Gastroenterology 2004; 126: YAZIfiMA ADRES Dr. Necati ÖRMEC Ankara Üniversitesi T p Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dal ANKARA 10 Viral Hepatit Dergisi 2005; 10(1): 5-10