II. OSMANLILAR DAN ÖNCE KUZEY KARADENÝZ VE DOÐU AVRUPA'DA TÜRK SANATI

Transkript

1 II. OSMANLILAR DAN ÖNCE KUZEY KARADENÝZ VE DOÐU AVRUPA'DA TÜRK SANATI (Prof. Dr. Yaþar ÇORUHLU) 1 Goralý ismi ile anýlan ve bu gün Kosova bölgesinde, Prizren' in güneyinde ve Þar Daðlarý kesi minde yaþayan ve Gorançe dedikleri tarihi Türk þiveleri, Osmanlýca ve Slav dillerinden alýnma kelimelerden yeni oluþmuþ bir dil konuþan Türk kökenli olduðu büyük ihtimal dahilinde olan bir topluluk bugün yeniden kimliðini bulma ve sahip olma isteði içerisindedir. Doðal olarak bu günümüzde bu bölgede hakim olan toplumsal ve siyasi unsurlar Yunanlýlarýn da Batý Trakya Türkleri için iddia ettiði gibi, bu topluluklarýn Osmanlý döneminde Türkleþmiþ Slavlar veya Hýristiyanlar olduklarýný ileri sürmektedirler. Bu durum, kendi kültürlerinin bütünlüðünü saðlamak açýsýndan bir savunma refleksi olarak doðal karþýlanabilir; ancak ne var ki bu topluluklar kendilerini Türk hissetmektedirler. Dolayýsýyla kendilerini nasýl hissediyorlar ise ona uygun olarak yaþamak da en tabii haklarýdýr. Bu nedenle geçmiþlerini, ait olduklarý kültür dairesi içerisindeki yerlerini, inançlarýný öðrenmek istemeleri de son derece normal olarak karþýlanmalýdýr. Bu isteðin amacý, bulunduklarý topluluklarla kaynaþmayý engellemek deðil, aksine kimliðine sahip, baþý dik, saygýn vatandaþlar olarak o toplumun içinde yaþamaktýr. Kendilerini Goralý olarak adlandýran bu topluluklar, sözü edilen bölgenin dýþýnda Balkanlarýn baþka yerlerinde de yaþamýþ ve yaþamaktadýrlar. Gora bölgesi olarak kabul edilebilecek Dragaþ ve buraya baðlý bir kýsým köyler, Bulgaristanda birçok köy, Romanya'da bazý yerler, Makedonya'daki çeþitli köyler, eski Üsküp bölgesi, Arnavutluk ve Macaristan'ýn doðu kesimleri kendilerine Goralýlar gibi gören topluluklarýn yayýlma alanlarý içerisindedir. Ayrýca, Torbeþler denilen topluluklarla da akraba olduklarýný söyleyen, bu insanlarýn, pek azý günümüze ulaþabilmiþ, kimi sanat özelliði de gösteren maddi kültür eþyalarý, onlarýn bugünkü kimlikleriyle bir Türk-Ýslam topluluðu olduðunu gösteriyor. Bizim þahsi kanaatimize göre bu topluluklar K. Karadeniz' den gelen bir kýsým Türk topluluklarý, Doðu Avrupa' nýn Osmanlýlardan önceki eski Türk topluluklarýnýn kalýntýlarý ve Osmanlý döneminde Anadolu' dan gelen Türkmenlerin karýþýmýndan oluþmaktadýr. Belki çok az da olsa bu unsurlarýn dýþýndaki halklardan da karýþýma katýlanlar olabilir. Goralýlar üzerine doðal olarak en etkili dönem Osmanlý devri olduðundan günümüze Türkmen karakteri daha aðýr basmýþ olarak bu topluluklar ulaþmýþtýr diye düþünmekteyiz. Bilindiði gibi kültürel açýdan bakýldýðýnda, Kuzey Karadeniz ve Doðu Avrupa genel anlamda Türk, özel anlamda Osmanlý-Türk Kültürel çevresi içerisindedir. Bu daima gözden kaçýrýlan husus, Goralýlar gibi baþka topluluklarýn da kökenlerinin anlaþýlmasýný, büyük oranda engellemektedir. Kuzey Karadeniz ve Doðu Avrupa' da Asya' dan gelen çoðunluðu Bozkýr Kültürü' ne mensup Türk 1. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Öðretim Üyesi 33

2 22. Macaristan, Budapeþte' deki Askeri Müze' de bulunan geyik biçiminde Ýskit devrine ait altýn eser. (Fotoðraf : Yaþar Çoruhlu) 2. Anadolu' nun eski bir kýsým kavimlerinin Türk halklarýnýn atalarý ile iliþkileri üzerine çalýþmalar Atatürk döneminde baþlamýþ ancak onun vefatýndan sonra bu eski kavimler üzerine araþtýrmalar farklý yöne kaymýþtýr. Urartular ve Sumerler gibi bazý kökeni Asya kaynaklý olduðu bilinen kavimler ile Proto Türklerin iliþkisi bu açýdan özenle araþtýrýlýmalýdýr; çünkü Proto-Türk topluluklar çok daha eski tarihlerde Anadolu' da da yaþamýþ olmalýdýrlar. topluluklarý bu bölgelere, sahip olduðu önceki ve çaðdaþ karakteri dýþýnda bir de Türk karakterini katmýþlardýr. Ancak Türk denince akla Türkiye Türklerini getiren Avrupalýlar daha, Büyük Roma imparatorluðu henüz Doðu ve Batý olmak üzere iki kola ayrýlmýþken ve Oðuz Türkleri henüz Türkiye'ye gelmemiþken Kuzey Karadeniz ve çevresinde etkili olan Ýskitlerin Türk topluluklarýný da içerdiklerini, Avrupa Hunlarýnýn Asya Hunlarýnýn devamcýsý olup, Kafkasya, Doðu Anadolu bölgesi ve Kuzey Karadeniz dahil olmak üzere Doðu Avrupa' ya çok daha önce yerleþtiklerini pek hatýrlamamaktadýrlar. Ayný yolu izleyip gelen Avarlar, Peçenekler, Kuman-Kýpçaklar, Tatarlar vb. bazýlarý Devlet kurmuþ veya büyük Devlet kuran topluluklarýn içerisinde yaþamýþ Türk topluluklarý Avrupa' yý, Türk dýþý unsurlarýn vataný olduðu kadar Türk topluluklarýnýn da vataný yaptýlar. Bu gün Doðu Avrupa' nýn karakteri Batý Avrupa' dan bu yüzden farklýdýr. Türk Halklarýnýn büyük kollarýndan biri olan Oðuzlar ve onlarla beraber gelen baþka Türk boylarý; Doðu Anadolu' ya onlardan yüzyýllarca önce gelen Ýskitler ve Hunlardan sonra 10. yüzyýldan itibaren Anadolu'yla da ilgilenmeye baþlamýþlar ve ilk ciddi hareketi 1064 de Büyük Selçuklu hükümdarý Alparslan zamanýnda tipik bir Ýpek Yolu þehri olan Ani' yi fethederek gerçekleþtirmiþler ve 1071 de de Malazgird zaferiyle, Anadolu'yu Anayurt haline getirmenin yolunu açmýþlardý 2. Oldukça erken tarihlerden itibaren bir kýsým Türk kavimleri veya onlarla iliþkili Bozkýr kavimleri, Kuzey Karadeniz ve Doðu Avrupa' ya Bozkýr sanatýnýn yayýlmasýnda baþ aktörler oldular. Karadenizin Kuzeyinde özellikle Hazarlarýn geliþtirdiði yerleþik karakteri aðýr basan bir sanat çok önemli idi. Hazar sanatý, Eski Türk dini ( Gök- Yer/su, Atalar dini, Þamanizm) inanýþlarý yanýnda, kýsmen Ýslamiyet ve ayrýca bölgeye özgü Yahudiliðin ikonografisini de yansýtmaktaydý. Bulgarlar, Avrupa Hunlarý, Avarlar, Peçenekler ve Türk üsluplarýnýn takipçisi Kuman-Kýpçaklar, Osmanlýlardan önce Doðu Avrupa bölgesinin Türk sanatý bünyesine katýlmasýný saðladýlar. Onlarýn oluþturduðu tabaka üzerine daha sonra Osmanlý sanatý katmaný eklemlendi. Böylece Avrasya'da 34

3 geliþen ve Müslüman Türk devletleri ile de Türkiye, Mezopotamya ve Kuzey Afrika bölgelerine de yayýlan Türk sanatý, Dünyadaki sanat ekollerinin baþlýcalarýndan birini teþkil etmiþ oldu. Osmanlýlar'ýn ilk kez Rumeli' ye geçiþi Türklerin Avrupa topraklarýna ilk ayak basýþý gibi gösterilmek istenmiþse de bu doðru ve bilimsel deðildir; çünkü yukarýda da belirttiðimiz gibi Kuzey Karadeniz yoluyla gelen Türk halklarý Hunlardan itibaren zaten Avrupalý idiler. Osmanlýlarýn yaptýðý sadece çemberi güneyden yani Anadolu üzerinden tamamlamak olmuþtur. Eski Türk kavimlerinin Asya' dan batýya doðru yollarýna devam ederken, büyük oranda milli karakterlerini sürdürdüklarini varsaymak yanlýþ olmaz; çünkü Ýç Asya' dan gelip Kafkasya ve Kuzey Karadeniz' den ve ayný zamanda Türkiyeden ( özellikle Doðu, kuzey Ýç ve Ýç batý Anadolu, Trakya ) geçen Bozkýr Kuþaðý Doðu Avrupa' nýn da birçok ülkesini kapsayarak Polonyaya kadar uzanmaktadýr. Öte yandan bu topluluklar birden bire batýdaki en uç noktaya ulaþmamýþtýr. Hatta kimisinin bu hareketi yüzyýl veya yüzyýllardan daha fazla zaman almýþtýr. Bu ortak kültür çevresi içinde yaþayan bazý Türk kökenli olmayan halklar da söz konusu kültür çevresinin özelliklerinin benzeri imkanlarý sunmasý nedeniyle, kolayca Türk kökenli topluluklara uyum saðlamýþlardý, örneðin Avrupa Hun Devleti içerisinde yer alan Alan kavimlerinin sanatý ile Hun Sanatý arasýndaki çok küçük farklýlýklar ancak uzmanlarý tarafýndan ayýrd edilebiliyordu. Bu husus ayný Devletin bünyesinde yaþayan diðer topluluklar için de geçerli idi. Böylece uzun tarihi kronoloji boyunca Türk Kültürünün etkili olduðu Doðu Avrupa' da, ayrýca bir kýsým kuzey kavimleri ve Slavlarýn da etkisi eklendiðinde, Doðu Avrupa' nýn (kimi güney bölgeleri hariç) bugünkü etnik, kültürel yapýsý ortaya çýkar. Buraya kadar sözünü ettiklerimizden anlaþýlabileceði gibi, Goralýlarýn yaþadýðý yerler Avrupa Hunlarýndan beri Türk halklarýnýn yýðýldýðý bölgelerdendir. Bu eski Türk halklarýnýn nüfus kalýntýlarý, balkanlar bölgesindeki Osmanlýlara ve hakim siyasi unsurlarýn baskýsýyla baþka baþka adlar alarak günümüze kadarki dönemlere eriþmiþlerdir. Goralýlarýn Goralý ismini almalarý da muhtemelen böyle olmuþtur. Bu durumda en çok merak uyandýracak soru onlarýn Türk olup olmadýklarý deðil, hangi Türk topluluklarýndan geldikleri sorusudur. Kanýmca bugüne gelen Goralý maddi kültür unsurlarý, onlarýn Türk halký olduklarýný göstermekle beraber, eski Avrupa Türk kavimlerinden hangileri ile baðlantýlý olduklarý konusunu net olarak gösterecek durumda deðildir ; çünkü zaman içinde pek çok þey kaybolmuþ Doðu Avrupa' daki Müslüman olmayan eski Türk halk kalýntýlarý, Ýslamlaþarak eski kültür unsurlarýnýn bir bölümünden arýnmýþtýr. Bu durumda bugünkü Goralýlar benzeri durumdaki birçok Türk kökenli halk gibi Eski Doðu Avrupalý Türklerin Müslüman olmuþ bir þekli olarak kabul edilebir; ancak Osmanlý döneminde Anadolu' dan gelen Oðuz-Türkmen unsurunu da bu bütüne eklenmek þartý ile. Bugün Gorançe denilen dilin de ne kadar Türk dilinin þivelerini yansýttýðý konusu, filologlarýn araþtýracaðý bir husustur. Maddi kültür unsurlarý ile ilgili bazý isimler Türkçe' ye uymakla birlikte bu dil Slav kültür ve dillerinin baskýsýyla Türkçe' den farklý bir yeni lehçe ve hatta dil oluþturmuþ olabileceðinden, çok da fazla ipuçlarý vermez gibi görünüyor. Bu yüzden dil konusunda da özellikle kültür ve inançla ilgili isim ve deyimlere dikkat edilmelidir; çünkü daha çok bunlar geçmiþ kültürü günümüze taþýyabilirler. Bazen Türkçe olmayan kelimeler de Türk kültürüne iþaret edebilir. " Goralý " kelimesinde olduðu gibi; çünkü Goralý " daðlý " demektir. Ýslam öncesindeki Türk halklarýnýn kültürlerinde önemli bir yer tutan Yer-Su kültleri ile ilgili bu ifade, ancak bir Türk halký tarafýndan veya onlarla birlikte yaþayarak Türkleþmiþ bir halk tarafýndan kullanýlmýþ olabilir. Eski Türklerde Yer ve ona baðlý pek çok unsur kutsaldý ve Tanrý veya Tanrýlarla ilþkilendirilmiþti. Daðlar da kutsaldý ve bazý Türk topluluklarýnda Tanrý bazýlarýnda ise kutsal yerler olarak kabul ediliyordu. Büyük ve ulu daðlar ayný zamanda Evrenin Merkezi sayýlý- 35

4 3. Burada ele aldýðým bu bölüm Erken Devir Türk Sanatý- Orta ve Ýç Asya' da Türk sanatý'nýn Doðuþu ve Geliþmesi, baþlýklý kitabýmýn bir bölümünü esas almaktadýr. Bu metne sadece bazý küçük ilaveler yapýlmýþtýr. Söz konusu kitap Kabalcý yayýnevi tarafýndan baskýya hazýrlanmaktadýr. 4. Burada Ýskitler ve Sarmatlarla ilgili olarak ele aldýðýmýz özellikle Kýrým ve yakýn çevresi ile ilgili konular daha önce þu makalemizde yer almýþtý: Yaþar Çoruhlu, Kýrým Arkeolojisi ve Sanatý (Baþlangýcýndan Altýnordu Devrine Kadar)", Türk Dünyasý Araþtýrmalarý, S. 113, Nisan 1998, s yordu. Ýþte bu ve buna benzer eski inanýþ ve mitlerden dolayý, bir kýsým Türk topluluklarý ve benzer kültürü paylaþan akraba topluluklar " daðlý " olmayý önemsemiþti ve kendilerini bu þekilde adlandýrýyorlardý. Goralýlar da ilk olarak daðlýk ve yaylalýk alanlara yerleþmiþ olsalar gerektir ki bu da onlarýn bir Türk halký olduðunu ifade edebilecek unsurlardan biridir. Bilindiði gibi Osmanlýlar' da daðlýk olan bu bölgeye o yüzden "balkanlar" demiþlerdi; çünkü onlar da Müslüman olmakla birlikte daha eski kültürlerinin izlerini taþýyorlardý. Böylece Goralýlarýn maddi kültür unsurlarýnýn, Hunlardan beri gelen bir sanatýn ve arkeolojinin, Osmanlý Türk sanatý veya maddi kültürü ile harmanlaþmýþ þeklinin kalýntýlarý olduðunu düþünerek, burada Goralýlardan kalmýþ, maddi kültür unsurunun, baðlanmasý gereken bütünü göstermesi açýsýndan, Osmanlýlardan önceki Doðu Avrupa Türk sanatý ve kültürünü, arkeolojisini en genel hatlarýyla ele almanýn faydalý olduðunu düþünüyoruz. Hunlar ve sonrasýnda Balkanlar bölgesine gelen Türk Devletlerinin aðýrlýk noktalarý daha çok kendilerini Goralý olarak adlandýran halkýn yayýlma alaný içinde olduðundan, bu halk Osmanlý Dönemi sanatlarýna ek olarak, daha eski bir Doðu Avrupa Türk sanatý ve kültürünün mirasçýlarý olduðunu da düþünebilir. 3 Ýskit-Sarmat sanatý ve Türk sanatý ile ortaklýklarý Ýskit sanatý terimi günümüzde de araþtýrmacýlar arasýnda yanlýþ anlamalara sebebiyet vermesi bakýmýndan, Türk sanatý ve arkeolojisi bakýmýndan önemli bir sorun teþkil etmektedir. M.Ö. VIII. Yüzyýldan itibaren karþýmýza çýkan Ýskit topluluklarý özellikle Bozkýr bölgelerinde hakimiyet kurmuþlardýr. 4 Ýlk kez Herodot'un bu adla andýðý Ýskitler daha sonra, Altaylarda ortaya çýkarak Büyük Hun imparatorluðunda olduðu gibi, bir konfederasyon meydana getirmiþlerdi. Ancak bu konfederasyonda yönetici etnik grubun -elimizde birkaç boy ismi olmakla birlikte- hangi topluluk olduðunu net olarak bilmiyoruz. Bununla birlikte Ýskit denilen topluluklarýn içerisinde Proto-Türkler de yer almaktadýr. Bu nedenle ortak Bozkýr kültürünün temsilcileri olan daha doðudaki Ýskitlerle çaðdaþ Proto-Türkler ve sonraki Türklerin sanat ve arkeolojisi ile, söz konusu Ýskit topluluklarýnýn sanat ve arkeolojisi arasýnda büyük benzerliklerin olmasý çok normaldir ( Resim 22-24). Dahasý çeþitli tarihçiler Ýskitlerin kuzey Kazakistan, Altay ve Yenisey havzalarýnýn bir bölümünde vaktiyle yaþadýklarý ve yayýldýklarý topraklardan Karadeniz' in kuzeyine gelerek asýl varlýklarýný burada gösterdiklerine inanmaktadýrlar. Bu þu anlama gelmektedir: Belki de söz konusu bölgelerde Proto- Türkleri ortaya çýkaran kültürler ayný zamanda Ýskitlerin atalarýný da ortaya çýkarmýþtý. Bunlar Türklerin atalarý ile birlikte Ýç Asya' da yaþayan unsurlar olup buradan ayrýlarak batýya göç etmiþ olabilirler. Bir baþka deyiþle Proto-Türkler ve Proto-Ýskitler yakýn alanlarda yan yana yaþayan topluluklar olup daha büyük kültürlerin içinden çýkarak ayrýlmýþlardý. Öte yandan Batýlý ve Rus araþtýrmacýlar öncelikle Ýskit sanatý ve kültürünü tanýmýþ, bu sanatýn Bozkýr kültürü ortak tabanýný göz önünde bulundurmadýklarý için, bütün Bozkýr kuþaðýndaki paralel özellikler gösteren sanat ve arkeoloji nesnelerini Ýskit adý altýnda toplamýþlardýr. Bu sýnýflandýrma önemli hatalarý beraberinde getirmiþtir. Halbuki Orta ve Ýç Asya' nýn bir bölümüne vaktiyle yayýldýðý söylenen Ýskitler hakkýnda hemen hemen hiçbir belgeye sahip olunmamasý, aslýnda Ýskitlerin bu bölgelerdeki topluluklarla belki de ayný olduðunu gösteriyor. Bakýþ açýsýnýn hatalý olmasý dolayýsý ile Altaylardaki meþhur buluntu yerleri daha çok analojik metodlarla hep Ýskit kültürüne mal edilmiþtir. Örneðin ünlü Pazýrýk kurganlarý için de durum böyledir. Ancak bunun doðru olmadýðý artýk yavaþ yavaþ ortaya çýkmaktadýr. Bilim adamlarý durumu kurtarmak ve tanýnan Ýskitlerden ayýrmak için, artýk Altay Ýskitleri veya Sibirya Ýskitleri gibi terimleri kullanýyorlar. Esasýnda yapýlmasý gereken buradaki baþlýca topluluklarýn sanat ve kültürlerini kendi ekseni içinde almaktýr. Böyle bakýldýðýnda da ana eksene daha erken kültürlerden nasýl ortaya çýktýklarýný izah ettiðimiz Proto-Türk ve Türk sanatýný koymak gereklidir. Çünkü bu bölgelerde ikinci derecede 36

5 kalan diðer kültür ve sanat alanlarý bu büyük daire içinde bir araya gelerek Türk Bozkýr sanatýný oluþturmuþtur. Dolayýsýyla bu pratik düþüncenin ürünü olarak biz örneðin Pazýrýk Kültürünün bir Proto-Türk ve Türk kültürü olduðunu ifade edi-yoruz. Ýskit topluluklarýnýn sanat ve arkeolojisine kýsaca bakarken bu hususlarý göz önünde bulundurmakta fayda vardýr. 5 Kuzey Karadeniz bölgesinde geliþen asýl Ýskit sanatý ve arkeolojisi üzerinde, çoðunlukla Ýyonlarýn kurduðu Grek Kolonilerinin önemli oranda tesirleri olmuþtur.belirtilen koloniler küçüklü büyüklü olarak,kuzey Karadeniz kýyýlarýnda ve bazý önemli nehir boylarýnda toplanmýþtýr. Bunlar arasýnda Kýrým' da veya Kýrým' a çok yakýn olmalarý bakýmýndan Chersonnesus (Hersones), Theodosia, Pantikapaion, Don nehri aðzýndaki Tanais ve Bug nehri boyundaki Olbia ' da yer alan koloni özellikle sayýlabilir. 6 Söz konusu þehirlerden bugünkü Kerç' in yerinde olan Pantikapaion M.Ö. 573 de, günümüzdeki Akyar' ýn yakýnýnda bulunan Chersonnesus (Hersones), M.Ö. 5.yüzyýlda kurulmuþtur. Gözleve cývarýndaki Karkandita ve Güzel Liman þehirleri ise daha sonra kurulmuþtur.. Bu dönemde Grekler her ne kadar Kýrým' ý iþgal etmeyi arzu etmiþlerse de Taur-Ýskit adý verilen topluluklarý yenememiþlerdir. Neticede iki kesim arasýnda sadece koloniler vasýtasýyla ticari ve kültürel iliþkiler kurulabilmiþtir. 7 Dolayýsýyla Grekler ve onlardan sonra bu kolonilerde hakim olan Romalý ve Bizanslýlarýn buralardaki mevcudiyetlerinin daha ziyade Ýskitler ve sonraki Bozkýr topluluklarýnýn ticari alýþveriþ isteðine ve hoþgörülerine dayandýðý açýk olarak ortaya çýkmaktadýr. 8 Söz konusu kolonilerin Ýskit topluluklarýnýn sanat ve arkeolojisi hususunda önemli bir role sahip olduklarý açýktýr. Ticaret yoluyla özellikle sanat özelliði gösteren malzemelerin el deðiþtirmesi bu bakýmdan kayda deðer bir olaydýr; ancak genellikle Sanat Tarihi ve Arkeoloji malzemesinin (vazolar, kabartma süslü kaplar, elbise süsleri, silahlar vb.) Greklerden Ýskit topluluklarýna aktarýldýðý konusu üzerinde sýk sýk durulurken, Ýskit iþlerinin Grekler üzerinde etkileri 23. Hayvan üslubunda bir Ýskit gem plakasý. Bronz.M.Ö. 5. yüzyýlýn baþý. Kýrým Bölgesi Kulakovski Kurganýndan. Ermitaj Müzesi (B. Pýotrovsky-L. Galanýna-N.Grach, Scythýan Art, Leningrad 1987, R.61 ). 5. Bu konuda bazý sorunlarýn tartýþmasý için bk.yaþar Çoruhlu, Leningrad Hermitage Müzesi ve Türk Sanatý, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý, Prof. Dr. Bahaeddin Ögel' e Armaðan, S. 65, Ýstanbul 1990, s E.D. Phillips, The Royal Hordes Nomad Peoples of The Steppes, London 1965, s Mirza Bala, Kýrým, Ýslam Ansiklopedisi, C.6, Ýstanbul 1955, s Bu hususta Phillips ile benzeri görüþü paylaþmaktayýz : E.D. Phillips, a.g.e., s

6 24. Bir soylu Ýskit kadýnýnýn baþlýðýnýn rekonstürüksiyonu. Altýn kabartma figür ve süslemeli. M.Ö.4.yüzyýl Chertomlyk Kurganý' ndan Ermitaj Müzesi (B. Pýotrovsky-L. Galanýna - N.Grach, 1987, R.233 ).

7 hususu üzerinde -bizim bildiðimiz kadarýyla- hiç durulmamýþtýr. Öte yandan genellikle, söz konusu kentlerdeki atölyelerde Ýskit ustalarýnýn çalýþýp çalýþmadýðý konusu üzerinde durulduðunu da pek zannetmemekteyiz; ama bu yerlerdeki atölyelerde Ýskit ustalarýnýn da çalýþmýþ olmasý bize mantýksýz bir fikir gibi gelmemektedir. Dolayýsýyla biz bugün Grek iþi" diye nitelenen eserlerde Ýskit ustalarýnýn zaman zaman kuvvetlenen bir rolünün söz konusu olduðunu zannediyoruz. 9 Zaten söz konusu Grek kentlerinin bilhassa Roma döneminde kýsa süreli olarak Ýskit topluluklarýnýn eline geçtiði ve bunlarýn buralarda birtakým faaliyetlerde bulunduðunu da biliyoruz. 10 Öte yandan bilhassa 6.yüzyýlýn ikinci yarýsýnda, Ýskit aristokrasisinin üretilen sanat ve kültür eþyasý üzerinde doðrudan etkisi vardý (Resim 24). Onlarýn istekleri Grek kolonilerindeki sanat üsluplarýný belirledi ve Ýskit topluluklarýnýn sanatýna ait özellikler eskisine oranla daha da fazlalaþtý. Özellikle hayvan figürleri ve av sahnelerine ait tasvirlerde bu husus açýkça göze çarpmaktadýr. 11 Ýskit sanatý ve arkeolojisi Orta ve Ýç Asya' dan Doðu Avrupa' nýn batý sýnýrýna kadar uzanan bozkýr kuþaðýnýn batý yarýsýnda ürünlerini vermiþtir. Bu kültür kuþaðýnýn belirlediði birliktelik, Ýskit sanat üsluplarý üzerinde sözü edilenlerin dýþýnda daha doðu veya batýdan gelen etkileri de her zaman göz önünde bulundurmanýn gerekliliðine bizi inandýrmaktadýr. Gerek Kýrým gerekse Kuzey Karadeniz çevresinde Ýskit topluluklarýna ait birtakým yerleþme yerleri tesbit edilmiþtir. Kýrým' daki Chabum ve Palacum daha ziyade kaynaklardan bilinen kentlerdir. Ancak Salgir vadisindeki Ýskit baþkenti kazýlarla gün ýþýðýna çýkarýlabilmiþtir. Türkçe ismiyle Ak-mescit'in (Simferopol) yakýnýnda bulunan ve Ýskit aristokrasisinin merkezi olan bu þehirde yer alan bir taþ kabartmada Scilirus ve onun oðlu Palacus'un tasvirleri yer almaktadýr. (M.Ö. 2. yüzyýl) 12 Ýskit baþkenti Neapolis'in kazýlarý 1945 yýlýnda Schultz ve Golovkina tarafýndan baþlatýlmýþtý. Söz konusu kentin M.Ö. 4. yüzyýldan Hýristiyan çaðýnýn baþlangýcýna kadar Kralý Ýskitler tarafýndan iskân edildiði anlaþýlmaktadýr. M.Ö. 3. yüzyýlda Sarmatlarýn saldýrýlarýna karþý korunmak üzere deðiþik kalýnlýklara sahip büyük bir sur ile çevrili olan kentin giriþ kapýsý da ayrýca savunma kuleleri ile takviye edilmiþtir. Þehrin harabeleri içerisinde taþtan inþa edilmiþ ve çatýsý çinilerle kaplý enteresan evler tespit edilmiþtir.evlerde bronz ve mermer heykellerin dekoratif eleman olarak kullanýldýðýný görüyoruz.kentin kuzeyinde ikamete ayrýlmýþ bölümde yer alan evler cepheleri ile dikkat çekici özellikler sergilemektedir. Birden fazla odasý olan evlerde mekânlar bir avlunun etrafýnda sýralanmýþtýr.bazý evler dikdörtgen ve kare þeklinde tek mekânlýdýr. Bir kýsým evler ise megaronlarý hatýrlatýr þekildedir. Duvarlarý resimlerle (bir bölümü av sahneleri) süslenmiþ bu evlerin bazýlarýnýn ambarlarýnda buðday, arpa, darý gibi hububatdan oluþan erzak ele geçirilmiþtir. Ayrýca bir evde keramik fýrýný da bulunmuþtur. Birçok evde ise çeþitli yerlerden ithal edilen þaraplarý içeren amforalar yer almaktaydý. Böylece seviyesi yüksek bir hayatýn söz konusu olduðu Neapolis'de at, inek, keçi ve koyun gibi hayvanlarýn kalýntýlarýna bol miktarda rastlanmasý, hayvancýlýðýn ve avcýlýðýn burada da önemli olduðunu göstermektedir. Araþtýrmacýlarýn belirttiðine göre erkek domuz ve ayý kemiklerine az sayýda rastlanabilmiþtir. 13 Muhtelif defalar sözünü ettiðimiz gibi av ve hayvancýlýk Bozkýr kültürü mensubu olan diðer topluluklarda da son derece önemliydi. Bu husus burada Bozkýr tipi ve yerleþik þehir kültürünün bir arada yaþadýðýný gösteriyor. Bu iki karakterli yaþantý tarzýna Orta Asya' da daha sonra söz konusu olacak birçok Türk topluluðunda rastlayacaðýmýz gibi, bu bölgede bilhassa ileride sözünü edeceðimiz Hazarlar' da da ayný hususu göreceðiz. Ýskit mezarlarý birkaç tip göstermekle birlikte, önemli olanlarý kurganlardýr. Bu topluluða ait mezar yapýlarýna, doðuda Urallar'dan batýda Almanya'ya kadar olan bölgelerde ve kuzeyde Kiev cývarýna kadar uzanan yerlerde rastlanmaktadýr. Kýrým'da mezar yapýlarýnýn çok önemli örneklerinin bulunduðu bir bölgedir. Bilhassa Kuban mýntýkasýndan batýya doðru geldiðimizde, 9. Konu hakkýnda ayrýca bkz. Borýs Piotrovsky - Lýudmýla Galanina - Nonna Grach, Scythýan Art (Rusça' dan Ýng.ye çeviren V. Sobolev), Leningrad 1987, s A. I. Melyukova, The Scythýans and Sarmatýans, The Cambridge History of Early Inner Asýa, Cambridge, 1990, s Boris Piotrovsky - Liudmila Galanina - Nonna Graç, a.g.e., s.21 ; M. Rostovtzeff, The Animal Style In South Russia and China, New York 1973, s ; Grek kolonileri hakkýnda ayrýca bkz. A.Ý. Melyukova, a.g.m., s. 105 ; Marianna Koromila, The Greeks And The Black Sea from The Bronze Age to The Early 20 th Century, Athens 2002 ; Ýskit ve Grek iliþkileri konusunda geniþ bilgi için bkz. E. H. Minns, Scythians and Greeks, Cambridge 1913 ; M.Rostovtzeff, Ýranians and Greeks in South Russia, Oxford A.Ý.Melyukova, a.g.m., s Tamara Talbot Rice, The Scythians, London 1963 (3.baský), s ; O. D. Daþyevskaya, Glava Tryetya Pazdniye Skifi (III V. Do. N. E. - III v. N. E. ), Stepi Yevropoyeyiskoyi Çasti SSSR V Skfo-Sarmatskoye Vremya, Moskova 1989,H. 11, levha

8 14. E. D. Phillips, a.g.e., s Örnekler için bkz. A.Ý. Melyukova, Skifskiye Pamyatniki Stepi Severnogo Priçyernomariya, Stepi Yevropoyeyiskoyi Çastý SSSR V Skifo-Sarmatskoye Vremya, Moskova 1989, lev ; O. D. Daþyevskaya, a.g.m., lev Neal Ascherson, Karadeniz Çev. Kudret Emiroðlu), Ýstanbul 2001, s B. Piotrovsky - L. Galanina - N. Graç, a.g.e., s E. D. Phillips, a.g.e., s Tamara Talbot Rice, a.g.e., s mezar yapýlarýnda ve bunlardan ele geçen eserlerde Grek etkisinin arttýðýný görüyoruz. 14 Mezarlar genellikle üzerlerinde bazen doðal, bazen de taþ toprak yýðýlarak oluþturulmuþ bir tepenin söz konusu olduðu, topraðýn altýnda inþa edilmiþ yapýlar idiler. Örneklerde görüleceði üzere bunlarýn büyükleri genellikle taþ ile inþa ediliyordu. Yukarýda bazen doðrudan doðruya mezar çukuruna iniliyor bazen de cesedin bulunduðu çukura aþaðýya doðru yönelen bir geçit söz konusu oluyordu. Zaman zaman Çar kurganýnda olduðu gibi uzun bir koridor neticesinde düzgün dörtgen þeklinde, tonozlu veya intizamsýz bir biçimde inþa edilmiþ cesedin bulunduðu odaya ulaþýlmaktadýr. Cesedler bazen grup halindedir ve bunlar çoðu kere silahlarý, diðer eþyalarý ve mezar hediyeleri ile birlikte gömülmüþtür. Öldükten sonra da dünyadakine benzer bir hayat yaþanacaðýna inanýldýðýný gösteren bu husus, Dünyanýn pek çok yerinde karþýmýza çýkmaktadýr. Bazen mezara gömülen asil kiþinin bulunduðu bölmeye komþu bölgelerde baþka cesetler veya atlara ait kalýntýlar bulunmaktadýr. 15 Gerek Ýskit gerekse Sarmat kurganlarýnda silahlarý ile beraber gömülmüþ kadýn askerlerin de yaygýn olarak bulunuþu, onlarýn Amazonlarla iliþkilendirilmesine yol açmýþtý ( M. Ö yüzyýl arasýnda). 16 Ýskit arkeolojisi üzerine ilk bilimsel çalýþmalar, 1830 yýlýnda Kerç yakýnýndaki Kul Oba kurganýnýn kazýsý ile baþlamýþtý. Buradaki kazýlar arkeolog P. Dubrux tarafýndan yapýlmýþtýr. 17 M.Ö. 4. yüzyýla ait Kul-Oba kurganý, muhtemelen Grek sanatýnýn etkisiyle ve araþtýrmacýlarýn düþüncesine göre, belki de Grek iþçi ve ustalarý tarafýndan inþa edilmiþtir. Taþtan yapýlmýþ mezarýn üzeri tonoz örtülüdür. Burada bir hükümdar, bir kadýn ve erkek hizmetkâr olmak üzere üç cesedin gömülü olduðu anlaþýlmaktadýr. Mezarda ayrýca bir altýn kaplý kýlýç kýný, biri gümüþ, bir diðeri gümüþ yaldýzla süslü, baþka biri de elektrondan yapýlmýþ üç vazo ele geçirilmiþtir. Bunlarýn dýþýnda birçok küçük altýn eser de bulunmuþtur. 18 Hükümdarýn cesedi ardýç veya selvi aðacýndan yapýlmýþ bir tabutta yer alýyordu. Tabutun üzerindeki fildiþi kaplamada Grek mitolojisine ait bir sahne (Paris'in hükmü) bulunmaktadýr. Hükümdarýn kollarýndaki geniþ altýn bileziklerde uç kesimlerde mitolojik figürler göze çarpmaktadýr. Elbisesi üzerine iliþtirilmiþ amuletler bir tarafa býrakýlacak olursa, özellikle cesedin hemen yanýnda bulunan bir büyük Ýskit kýlýcýyla onun altýndan yapýlmýþ kýný, bilhassa ele alýnmasý gereken eserlerdendir. Bunlar dýþýnda halâ içindeki eti muhafaza eden bir kazan da ayrýca dikkati çekmektedir. Cesedin baþýnýn altýnda, Minns'e göre bazýlarý Oðuz ve Yedi Kardeþler kurganýndakilerle ayný kalýptan çýkmýþ olmasý gereken altýn plakalar yer almaktadýr. Hükümdarýn yanýndaki bir baþka bölmede bir aðaçtan oyma lahitte yatan kadýnýn gövdesi sýrt üstü uzatýlmýþ ve bacaklarý bükülmüþtür. Bir diðer odadaki hizmetkâr adam onun sað tarafýna köþe teþkil edecek þekilde yerleþtirilmiþtir. Muhtemelen bir Ýskit kraliçesi olan bu kadýnýn baþýnda elektrondan yapýlmýþ bir taç (diadem), boynunda altýn gerdanlýk ve parmaklarýnda yüzükler bulunuyordu. Her biri paha biçilemez deðerde olan bu eserlerden baþka iki büyük madalya þeklindeki elbise takýlarý da söz konusuydu. Cesedin gerisinde yer alan bir ayna ve fildiþi saplý býçaklardan baþka kadýnýn dizleri arasýnda, Ýskit literatüründe çok tanýnmýþ bir vazo yer alýyordu. Bütün bunlardan baþka, bir kalkanýn göbek kýsmýný teþkil ettiði sanýlan erkek geyik tasvirli parçadan da önemli eserler arasýnda söz edilebilir. 19 Kýrým yakýnýndaki diðer kurganlarda Bozkýr kültürüne dahil edilebilecek çeþitli eserler yanýda, yine bir kýsmý Grek kolonilerinde yapýlmýþ sanat eþyalarý da ele geçirilmiþtir. A. Liutsenko nun kazdýðý (1870) Kerç yakýnýndaki Temir Gora kurganý, yine ayný arkeoloðun kazýsýný yaptýðý Nymphaeum Nekropolü'ndeki mezarlar (1876), Kerç yakýnýndaki Ak-Burun kurganlarý, Tauride eyaletindeki Ak Meþet (1885 de kazýldý), ayný eyalette Y. Kulakovsky'nin 1895 yýlýnda kazýsýný gerçekleþtirdiði ve kendi adýyla anýlan mezar anýtý, A. Leskov'un kazýsýyla ortaya çýkarýlan Ilyichovo kurganý ile Kerson bölgesinde V. Roth'un kazýlarý sonucunda haberdar olabildiðimiz (1902) Oðuz Kurganý en önemli arkeolojik ve ayný zamanda Sanat Tarihi kapsamýna giren eserleri içeren mezar yapýlarýný meydana getirir. 20 Ayrýca Altýn Oba ve 40

9 Çar kurganý ile yukarýda sözü geçen Yedi Kardeþler kurganýný da bunlara ilave edebiliriz. Bütün bu mezarlardan çýkarýlan büyük kýsmý altýndan yapýlmýþ sanat þaheserleri arasýnda, Grek etkili veya iddialara göre kolonilerdeki atölyelerde Ýskit taleplerine uygun þekilde Grek ustalar tarafýndan yapýlmýþ olan birtakým eserler dýþýnda, tamamen Bozkýr sanatý kapsamýna giren eserler söz konusudur. Bilhassa Hayvan üslubu kapsamýna giren ve bu üslubun özelliklerini gösteren zoomorfik figürler bu bakýmdan dikkati çekerler. Bu konuyla ilgili tipik tasvirler ise Türk hayvan üslubunun da en belirgin kompozisyonlarýný oluþturan Hayvan Mücadele Sahneleri'dir. 21 (Resim 23) Ýskit çaðýnda Kýrým'da kazýlar neticesinde elde edilen keramikler, Don bölgesi toprak kaplarýyla teknik, biçim ve süsleme açýlarýndan benzerlik göstermektedir. Bunlar genellikle düz dipli, geniþ aðýzlý, þiþkin veya yayvan gövdeli, kulplu veya kulpsuz testiler, çanaklar, sürahiler, kült kablarý olarak yapýlmýþ ve üzerlerinde basit geometrik süslemelerin yer aldýðý eserlerdir. Daha geç örneklerin üzerinde figürlü süslemeler de yer almaktadýr. Öte yandan, bir bölümü hayvan formlu çeþitli kült eþyalarý ile aletler yukarýda kýsmen bahsettiðimiz bir kýsým ziynet eþyalarý, silahlar, baþý, gövdeyi ve ayaklarý koruyan madeni levhalardan yapýlmýþ zýrhlar dýþýnda, özellikle steller veya dikili taþlar üzerindeki kabartmalar veya insan formlarýnýn görüldüðü taþlar ehemmiyetle üzerinde durulmasý gereken eserlerdendir. Ýnsan þeklinde kabaca yontulmuþ taþlar, Orta ve Ýç Asya'da da karþýmýza çýkan taþ heykelleri veya bazen daha sonraki balballarý hatýrlatýrlar. Böylece Avrasya Bozkýr kültüründeki taþ heykel geliþim zinciri içindeki yerlerini alýrlar.bu taþlardan birinin üzerinde bulunan þekil, kimi araþtýrmacýlar tarafýndan dað keçisi olduðu ileri sürülen kimilerince bir kotuz olan Göktürk kaðan damgasýný hatýrlatýr. Yine Orta ve Ýç Asya' daki öncü, çaðdaþ ya da daha sonraki örneklerde olduðu gibi insan biçiminde yontulmuþ taþlarda eller belli pozisyonlarda olup, silahlar da belirtilmiþtir. Stellerin üzerindeki kabartmalarda ayrýca muhtemelen taþýn temsil ettiði kiþi ile alakalý sahneler de yer alýr. Bu eserler üzerinde tek veya grup halindeki insan figürleri yanýnda süvariler de yoðun bir biçimde gösterilmiþtir. 22 Ýskit topluluklarýndan sonra, bunlar tarafýndan geliþtirilen sanat ve arkeolojik eserlerin yayýldýðý bölge yine muhtelif topluluklarý bünyesinde barýndýran Sarmatlarýn hakimiyetine girdi. M.Ö. IV: yüzyýla kadar süren bu devrede sanat ve arkeoloji alanýnda büyük deðiþikliklerin söz konusu olduðu söylenemez. Nitekim onlar Taman yarým adasý ve Kýrým'ýn doðusundaki Bosporus krallýðýyla kýsmi iliþkiler kurdular ve böylece kendilerinden önce benzeri bir þekilde davranan Ýskit topluluklarýný izlemiþ oldular. Kýrým'daki ve Karadeniz kýyýlarýndaki eski Grek kolonileri artýk Roma Ýmparatorluðu'nun hakimiyetinde idiler. Bu arada II. yüzyýldan itibaren baþlayan Got akýnlarý ancak daha sonra Avrupa Hunlarý tarafýndan durdurulabilmiþtir. 23 Arkeolojik kalýntýlar incelendiðinde, Ýskitler de olduðu gibi Sarmatlarýn atalarýnýn da ; Kuzey Karadeniz'de geliþen ve doðuya doðru yayýlarak, daha doðudaki Andronovo kültürüyle iliþki içerisine giren, Srubnaya kültürü ile baðlantýlarýnýn olduðu anlaþýlmaktadýr. Bu kültürün kalýntýlarý bronz çaðýnýn sonuna kadar olan zaman diliminde Volga bölgesinde yaþamýþtýr. 24 Bizim için önemli olan husus Andronovo kültürünün ayný zamanda Altaylarda da yayýlmýþ olup, bazý araþtýrmacýlar tarafýndan Proto-Türkler'in de mensubu olduðu bir kültür olduðunun ileri sürülmesidir. 25 Arkeolojik materyaller Sarmatlarýn Ýskit baþkenti Neapolis'e olduðu gibi, Olbia, Panticapaeum, Tanais ve hatta Tyras'a sýzdýðýný göstermektedir. Onlara ait olarak Dinyeper'in aþaðý kesiminde, Volga boyunda Azak Denizi'nin kuzeyinde, Prut havzasýnda ve daha baþka yerlerde zengin mezarlar bulunmuþtur. Bu mezarlarda ortaya çýkarýlan karakteristik buluntular yanýnda, Sarmat özelliðinden çok Hun niteliðini yansýtan eserler ise bize sonraki geliþmelerin ne yönde olduðunu gösteriyor Bu mezarlardaki eserlerin ayrýntýlý incelenmesi için bkz. B. Piotrovsky - L. Galanina - N. Grach, a.g.e. 21. Karþýlaþtýrmak için bk. Yaþar Çoruhlu, Ýslâmiyetten Önceki Türk Sanatý' nda Hayvan Mücadele Sahneleri, Sanat Tarihinde Ýkonografik Araþtýrmalar-Güner Ýnal' a Armaðan, Ankara 1993, s Örnekleri içeren resimler için bk.dipnot 12 deki makaleler : Melyukova, Lev. 17, Daþyevskaya, lev. 51, Mirza Bala, a.g.m.,s.745 ; E. D. Phillips, a.g.e., s A.Ý. Melyukova, The Scythians...s Ýbrahim Kafesoðlu, Türk Millî Kültürü, Ýstanbul 1986 (4.baský), s.207,dipnotu 21 ; Bahaeddin Ögel, Ýslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularýna Göre, Ankara 1988 ( 3. baský ) s.23, Sarmat arkeolojisi için genel olarak bkz. A.I.Melyukova v.d., Stepi Evropyeyiskoyi Çastý SSSR V Skifo-Sarmatskoye Vremya, Moskova

10 25. Avrupa Hunlarý sanatýnýn ünlü eserlerinden Csorna Diademi genel ve ayrýntýsý ( I. Bona, Das Hunnen Reich, Budapeþte 1991, R. XIV-XV). Avrupa Hunlarý Avrupa 'da kurulan Türk devletlerinin sanatý yine Orta ve Ýç Asya özelliklerinin aðýr bastýðý bir sentezin ürünüdür. Osmanlýlardan önceki Doðu Avrupa Türk sanatý, Ýslamiyetten önceki genel Türk sanatýnýn bir devamý bazen de paraleli olarak ele alýnmalýdýr. Nitekim söz konusu Türk topluluklarýnýn yaþantý tarzý Bozkýr kültür kuþaðýnýn doðu yarýsýndakilerle büyük benzerlik arzetmekteydi. Bu topluluklardan olan Hunlar hakkýnda Marcellinus gibi çeþitli eski yazarlarýn kitaplarýnda bilgiler bulunmaktaydý. Bu bilgiler her ne kadar Avrupalý yazarlarýn kendilerinden olmayan Hunlarý küçümsediklerini gösteriyorsa da yine de bize faydalý bilgiler veriyorlar. Örneðin Ammianus Marcellianus, Karadeniz'in kuzeyindeki Hunlardan bahsederken onlarýn atlarla birlikte büyüdükleri ve sadece at üzerinde savaþtýklarýný söylerken en çok kullandýklarý silahlarýn yay, kemik oklar ve kement olduðunu belirtiyor. Ayný yazar ayrýca onlarýn hayatlarýný üstü kapalý arabalarýyla oradan oraya göç ederek geçirdiklerini belirtirken, deri veya keten gömlek giydiklerini, baþlýklar taktýklarýný, keçi derisinden yapýlma çizmeler giydiklerini de söylemektedir. Bu ve bunun benzeri bilgilerde doðrular hayli iþimize yaramakla birlikte eksiklikler ve yanlýþlarýn olduðu da apaçýk görülüyor. Eksikleri ve yanlýþlarý ise biz arkeolojik kazýlar sonucu elde edilen arkeolojik nesneler veyahut sanat eserleri vasýtasýyla tamamlayabiliyoruz. Örneðin onlarýn ne þekilde kemerler taktýklarýný ve bunlarýn Asya Hunlarýndaki ile benzer olduðunu görüyoruz. Buluntularýn daha çok tunç ve demir tokalý kemerler olmasý dikkati çekmektedir. Yine baþka birçok ayrýntý kazýlardan elde edilmiþtir. Buluntular ayrýca kýlýç, balta, mýzrak gibi silahlarýn kullanýldýðýný da gösteriyor. En çok kullanýlan silahlardan olan yaylarýn tiplerini de yine kazýlan mezarlardan çýkarýlan örneklerinden tanýyoruz. Artomonov'un anlattýðýna göre, Hunlarýn kullandýklarý yaylar onlar tarafýndan geliþtirilmiþ olup Karadeniz'in kuzeyinden Doðu Avrupa'ya onlarýn vasýtasýyla yayýlmýþlardýr ve bunlara Hun yaylarý denilmektedir. Bu yaylar azami 1.65 m uzunluðundadýr ve bunlarýn orta kýsýmlarýnda ve uç kesimlerinde kuvvetlendirme amaçlý kemikten ilaveler vardýr. Orta kesimdeki eklenti uç kýsýmlarý ince ve köþeli, 42

11 orta bölümü ise geniþtir. Uçlardaki eklentiler önceleri dört kavis oluþturuyorken daha geç dönemlerde iki kavis oluþturur þekilde yapýlmýþlardýr ve kiriþin gerilmesine olanak vermesi için uçlarý oyuk düzenlenmiþtir. Bu silahlarla atýlan oklar birkaç tiptir. Tipler yayýn büyüklüðü ve gücüne göre deðiþir. Kimi temrenler eþkenar dörtgen þeklinde, kimisi köþeleri kesik dikdörtgen biçiminde iki, üç veya dört kanatlý, bazýlarý ince uzun, bazýlarý yaprak biçiminde ya da köþeli yüzlere sahip olarak yapýl-mýþlardýr. Yazýlý kaynaklar Hunlarýn atlarýna çok önem verdiklerini söylüyor; ama yine çeþitli ay-rýntýlarý kazýlardan çýkarýlan eþyalardan öðreniyoruz. At koþum takýmlarýnýn ayrýntýlarýný bu saye-de öðrenebilmek mümkün oluyor. Artomonov'un bahsettiði Ýtil nehrinin sol tarafýndaki Borodayevski köyünde bulunan mezardan çýkarýlan iyi durumda günümüze gelebilmiþ eyer buluntusunu örnek verebiliriz. Bu eyer aðaçtan, eyer kaþlarý ön kýsmý kavisli arka kýsmý ise yuvarlak olarak yapýlmýþ, aþaðý yukarý 60 cm. uzunluðunda, eyer kaþlarýnýn uç ve orta kýsýmlarýndaki deliklerden geçirilen kayýþlarla takviye edilmiþ, çok yaygýn olarak kullanýlan tipe iþaret eden bir örnektir. 27 Avrupa Hunlarýnýn Doðu Avrupa' ya göçleri birdenbire olmamýþ, aþamalar halinde gerçekleþmiþti. Batýya doðru ilk göç hareketi, Hohanyeh ile Chih-Chih arasýnda baþgösteren ihtilaf nedeniyle ortaya çýkmýþtý (M.S. 93). Batýya göç eden bu Türklere ait olan Semerkant' ýn kuzeyindeki Katta ve Kenkol kurganlarý ve buralardan elde edilen eserler, nitelik bakýmýndan genel Hun Sanatýyla bütünleþmektedir. Daha sonra Volga bölgesine ulaþan Hunlar Þipovo ve Çariçin kurganlarýyla, bünyesinde bölge sanatlarýnýn da etkisinin görüldüðü ortak bir sanat ve kültür de geliþtirmiþlerdir. Özellikle Volga ve Pokrovsk bölgesindeki çeþitli buluntular sanat alanýnda eriþilmiþ ileri bir seviyeyi göstermektedir. Kýrým yarým adasý Hun devrinde de önemini korudu 28 (Harita) Burasý bilindiði gibi Ýskandinavya' dan Ýstanbul'a uzanan ticaret yolunun en önemli noktalarýndan biriydi. Ayný konuyla ilgili olarak, Kýrým, Kuzey Karadeniz'i Sibirya'ya baðlayan eski kervan yolu ile olan iliþkiler açýsýndan da uygun bir noktada görülmüþ olmalýdýr. Kýrým ve çevresinde geliþen Hun sanat ve arkeolojisi kendilerinden önce buralarda bulunan Sarmatlar ve Gotlar tarafýndan meydana getirilen altýn iþçiliðinden önemli oranda etkilenmiþtir. Bu arada çeþitli Hun mezarlarýnda ele geçirilen eþya içerisinde, Hunlarla beraber yaþayan, Türk olmayan topluluklarýn eserlerini onlarýnkinden ayýrmak her zaman mümkün olamamaktadýr. Bununla birlikte Hunlar beraberlerinde Minusinsk ve Altaylar bölgesinde geliþen kültürel miraslarýný da getirmiþlerdir. Böylece zaman içerisinde, yüzyýllardýr çeþitli kavimler tarafýndan iskan edilen bu bölgelerde sanat ve arkeoloji alanýnda yeni bir üslup meydana geldi. Arkeolojik merkezlerden elde edilen Hun buluntularý, bilhassa Kuzey Karadeniz ve Kýrým söz konusu olduðunda tümüyle ele alýnýp sistematik bir incelemeden geçirilmiþ deðildir. Bu açýdan belki Macaristan ve çevresindeki arkeoloji malzemesini ele alan Macar alimlerinin yaptýðý çalýþmalar maksada bir derece daha yaklaþmýþ sayýlabilir. Kazýlarda ele geçirilen malzemeler, defin merasimlerinde kullanýlan veya mezara cesed ile birlikte gömülen eserleri, günlük kullaným eþyalarýný (keramik, metal kaplar, aletler vs.), silahlarý (kýlýç, hançer, býçak, yay, ok, kalkan vb.), at koþum takýmlarýný, techizat süsleri ve ziynet eþyalarýný (takýlar, taçlar, kemer tokalarý, fibulalar vs.) ihtiva etmektedir. Kýrým ile ilgili olarak bilhassa Kerç'de yapýlan Hun devri ile ilgili kazýlarda ortaya çýkarýlan eserlerden söz edilebilir. Bir kýsmý þahýslar tarafýndan satýn alýnan, bir bölümü St. Petersburg Hermitage Müzesi'ne nakledilmiþ, baþka bir grubu ise Kiev Üniversitesi' nin koleksiyonunda kalmýþ bu eserler, ne yazýktýr ki iyi muhafaza edilememiþtir. Üzeri hücreler (göz þeklinde yuvalar) ve yivli tellerle süslü, altýn sahifa ile kaplanmýþ, kayýþ mafsal madenleri üzerindeki söz konusu gözlere kýrmýzý taþlar kakýlmýþ ve çeþitli bölümleri deðiþik þekillerde ele alýnmýþ gümüþ gemler ilgi çekicidir. Bu kazýlarda çýkarýlmýþ gümüþ kayýþ 27. M. Ý. Artamonov, Hazar Tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar ( Çeviren D. Ahsen Batur), Ýstanbul 2004, s , 135, Hun devrinde Kýrým ve yakýn çevresinin sanat ve arkeolojisi : Yaþar Çoruhlu, Kýrým Arkelolojisi ve Sanatý,s

12 29. Nandor Fettich, Hunlarýn Arkeolojik Hatýralarý,Attila ve Hunlarý (Çev. Þerif Baþtav), Ankara 1982 ( 2.baský), s.197, , Avrupa Hunlarý hakkýnda genel bilgi için bkz. Denis Sinor, The Hun Period, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge 1990, s Bahaeddin Ögel, Türk Kýlýcýnýn Menþe ve Tekamülü Hakkýnda, AÜ Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Dergisi, C. VI, S.5, Ankara 1948, s diðer Türk kýlýçlarý ile karþýlaþtýrmak için ayný makalenin tümüne (s ) bkz. 31. Nandor Fettich, a.g.m., s Istvan Bona, Das Hunnen Reich, Budapeþte 1991, s Nandor Fettich, a.g.m., s Istvan Bona, A Hunok es Nagykiralyaik, Budapeþte 1993, s. 50, 140 ' dan nakleden Csenge Szabo, Batý Hunlarý'nda Kadýn Takýlarý (Macaristan Bölgesi' nde), (Danýþman: Yaþar Çoruhlu), M.S.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi, Ýstanbul 1995, s Istvan Bona, Das Hunnen...s , 196,lev.65,80,þekil 74.Bu kitaptaki ilgili kýsýmlarý Almanca' dan Türkçeye çeviren Eþref Bengi Özbilen' e teþekkür ederim.burada ele aldýðýmýz Kýrým dýþýndaki örnekler için ayrýca bkz. Eva Garam - Attila Kiss, Goldfunde aus der Völkerwanderungszeit im Ungarischen National Museum, Budapeþte 1992, s.9, Resim Istvan Bona, Das Hunnen..., s Nandor Fettich, a.g.m., s uçlarý da benzeri þekilde hücre dediðimiz yuvalara oturtulan taþlarla süslenmiþtir. 29 Genel olarak Kuzey Karadeniz çevresinde ve Macaristan'da önemli örneklerine rastladýðýmýz Avrupa Hunlarý'na ait kýlýçlarýn 30 iki örneði Kerç'de ve yine Kýrým yarým adasýndaki Dimitrievka'da bulunmuþtur. Kerç'de bulunan kýlýcýn altýn kabza kýsmýnda, kýn üzerindeki halkalar ve aðýz kesiminde kakma tekniðinin uygulandýðý görülmektedir. Sözü edilen ikinci merkezdeki silah da, ilki gibi çift aðýzlý bir kýlýçtýr. 31 Avrupa Hunlarýna ait taçlarýn çoðunluðu Karadeniz' in kuzey sahillerinde ve Kýrým' da ele geçirilmiþtir. Bunlar 12 adettir. 32 Altýn Hun taçlarýnýn en önemlilerinden birisi Kerç diademidir. Bu eser altýn tel hücrelerin içine renkli deðerli taþlarýn (söz konusu eserde kýrmýzý granit) kakýldýðý taçlar grubu içerisine girmektedir. 33 Kerç'deki taç altta yer alan bronz malzeme üzerine aplike edi-len üç ayrý altýn plakanýn birleþtirilmesinden meydana gelmiþtir. Eserin orta bölümünde stilize olarak yapýlmýþ bir çift baþlý kartal kabartmasýnýn bulunmasý önemlidir. Ý. Bona'ya göre bu taç söz konusu tasvir ilevolga nehrinin doðusundaki Þipovo kurganýndan çýkarýlan taca benzemektedir. 34 Döküm olarak yapýlmýþ, altýn varaklarla kaplanmýþ ve kýymetli taþlarýn kakma olarak kullanýldýðý fibulalar, Kuzey Karadeniz sahili ve Azak mýntýkasý yanýnda daha çok Kýrým yarým adasýnda karþýmýza çýkmaktadýr. Bu bölgede yapýlan büyük plakalý ve 6. yüzyýla kadar ulaþan fibulalarda Got tesirinin olduðu da ileri sürülmüþtür. Aðustos böceði biçimindeki Hun Tikadalarý (fibula, Almancasý Zikade) simgesel anlamlarý olan (bazýlarý sinek veya arýya benzer) ilgi çekici eserlerdir. Angara nehri yakýnýnda (Sibirya/ Krasnoyarsk) süs veya rütbe iþareti olarak kullanýlmýþ tikadadan anlaþýldýðýna göre, Hunlar tarafýndan daha önce de kullanýlmýþ bu eserlere, baþka yerlerde olduðu gibi Kýrým' da Kerç' teki bir katakombda da rastlanmýþtýr. Kýrýmdaki tikadalar, kuzey Kafkasya'daki örneklerinde olduðu gibi bronz ve gümüþten dökme olarak yapýlmýþ ve dönemin zevkine uygun olarak, oluþturulmuþ yuvalara kakýlmýþ, kýymetli taþlarla süslenmiþ eserler olup bu tipteki buluntular 375 yýlý cývarýna aittir. 35 Kýrým' da Beljaus' ta yer alan münferit kurganda, taþtan inþa edilmiþ oda içerisinde bir Hun delikanlýsýnýn cesedi bulunmuþtur. Ölünün ayak ucunda at koþum takýmlarý da yer almaktadýr. Mezarda, derisi yüzülüp rulo halinde ayrýlmýþ, kafatasý, bacak ve ayak bilek kemikleri bir arada kümelenmiþ olarak kýsmî bir at cesedine rastlanmýþtýr. Ayrýca burada kýymetli taþlarla süslenmiþ altýn takýlar ve bronzdan yapýlmýþ ay þeklinde bir zülüf halkasý da bulunmuþtur yaþlarýnda olduðu anlaþýlan, kafatasý suni olarak deforme edilmiþ, Mongoloid tipin (Ýç Asya Türk tipinin) özelliklerini gösteren þahsýn, altýn yaldýzlý tokasý olan bir kemeri vardý. Çizmelerde dizin altýndaki kesimde ve ayak bileði hizasýnda gümüþ tokalý kayýþlar bulunmaktadýr. Yukarýda sözü edilen bronz levha kaplý bir geme sahip, koþum takýmý gümüþten kayýþ daðýtýcýlarý ve kayýþ dilleri ile, sacla kaplý sapý olan bronz çana sahipti. Burada ayrýca altýn levhadan özel bir mezar hediyesi olarak yapýlmýþ at figürüne de rastlanmýþtýr. 36 Kýrým yarým adasýnda Hunlara ait çeþitli buluntu yerleri arasýnda (Harita) özellikle Kalinino, Tschikarenko, Goraklementowka, Feodossiya, Marfowka, Trýtaka gibi yerleþmeleri de ayrýca belirterek Kýrým ve yakýn çevresindek Hun sanat ve arkeolojisi konusunda söyleyeceklerimize son verebiliriz ancak bu devrede görülen Dinyeper bölgesindeki gümüþ iþçiliði ile ünlü Martinovka Kültürü'nün Hunlar ve daha sonra 6. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda bu bölgelere gelen Avarlar üzerinde etkili olduðunu da belirtmekte fayda vardýr. Avarlar söz konusu kültür yanýnda, Hun sanat eserlerinin teknik ve þekillerini önemli oranda tekrar canlandýrýp yeniden þekillendireceklerdir. 37 Hunlarýn M.S yýllarýnda güneye doðru indiklerini, 5. Yüzyýl baþýnda Karpat Havzasý'ný ve Pannonia'yý istila ettiklerini görüyoruz. Bütün bu bölgelerde çok çeþitli yapým ve süsleme teknikleri olan arkeolojik eserler ortaya çýkarýlmýþtýr. Bunlar arasýnda ziynet eþyalarý, levhalar ve kaplardan oluþan Segedin-Nagyszeksos buluntularý söz etmeye deðer eserlerdendir. Takýlar 44

13 26. Avrupa Hunlarýna ait taký örnekleri IV-VI.yüzyýl (I. Bona, 1991, resim. XVII-XIX.) içerisinde özellikle Csorna Diademi (Resim 25) ve yukarýda sözü edilen Tikadalar, küpeler (özellikle Dunaujvaros küpeleri), bilezikler (Mezöbereny bileziði ve Tamasi-Adorjanpuszta bilezikleri) vb. eserler anýlabilir. Batý Hunlarýna ait en ilginç buluntular arasýnda, bronz döküm kurban kazanlarý ele alýnabilir. Bu kazanlarýn en büyüðü Törtel'de, daha küçük olan ikisi ise Transdanubia'- da ve Varpalato civarýnda bulunmuþtur. Avrupa Hun mezarlarýndan çýkarýlan ve kýsmen sözünü ettiðimiz eserler, kuyumculuk ve demircilik sanatýnýn hayli geliþmiþ olduðunu göstermektedir. (Resim 26). 5. Yüzyýla ait Csongrad mezarlarýnda çeþitli madeni eserlerin yanýnda demirci aletleri de ele geçmiþti. Avrupa Hun buluntularýnýn, metal plakalarla kaplanmýþ eyerlerin Hunlarla beraber Avrupa' ya geldiðini göstermesi de ayrýca önemlidir. Öte yandan arkeolojik kazýlarda yay, ok, mýzrak ucu, düz kýlýçlar gibi zengin silah buluntularý, sarkýntýlý kemerler, madeni levhalar vb. eserler yanýnda çok miktarda keramik ve cam kaplar da ele geç-miþtir. Keramikler (testiler) düz dipli þiþkin karýnlý, dar boyunlu (ama aðýz kýsmý geniþleyen) olup genellikle gövdenin üst yarýsýnda basit süslemeler yer almaktadýr. Ayrýca küp þeklinde veya tas biçiminde keramikler de mevcuttur. Testi biçiminde kaplar çoðu kez tek kulplu, ama küp biçimindekiler iki kulplu veya kulpsuzdur. Bu kaplarýn madeni benzerleri de yapýlmýþtýr. 45

14 38. M. Ý. Artamonov, a.g.e., s E. Garam - I. Kovrýg - J. Gy. Szabo- Gy. Török, Cemeteries of the Avar Period in Hungary Avar Fýnds in The Hungarian Natýonal Museum, C. I, Budapeþte 1975 ; A. Kýss, Cemeteries of the Avar Period in Hungary Avar Cemeteries in County Baranya, Budapeþte Macaristan Budapeþte'deki Milli Müze' de bulunan Avar eserlerinden bir grup (Fotoðraf Yaþar Çoruhlu). Avarlar 6. Yüzyýldan itibaren fark edilmeye baþlanan Avrupa Avarlarýnýn, Asya Avarlarý (gerçek Avarlar) ile iliþkisi olup olmadýðý henüz netleþmemiþ bir konudur. Kimi araþtýrmacýlara göre Savirler, kimilerine göre Juan-Juanlarla iliþkilidirler Artamonov Avrupa Avarlarýnýn Uar ve Hunni kabilelirnden teþekkül ettiðini ve Avar isminin Uar adýndan bir yanlýþ anlaþýlma sonucu türediðini ifade etmektedir. 38 Doðu Avrupa'da Avar Türklerine ait birçok arkeolojik merkez ve bu merkezlerden çýkarýlmýþ sanat eserleri ele geçmiþtir. Avar mezarlarýnýn bir kýsmý kurganlý (kurgan) mezar olmakla birlikte çoðunluðu daha basit mezarlardan oluþur. Avar mezarlarý üzerine birçok çalýþmalar yapýlmýþtýr. Bunlar yeterli olmamakla birlikte mezarlýklarýn sürekli bir biçimde yok olduklarý düþünülürse önemli sonuçlara ulaþmamýzda yardýmcý olan verileri elde etmemizde katký saðlamýþlardýr. Kazý ve araþtýrmalar özellikle Macar bilim adamlarý tarafýndan gerçekleþtirilmiþ olup, buluntularýn önemli bir bölümü Macar Milli Müzesi'nde muhafaza edilmektedir. Bu mezarlýklarýn çoðunluðu iki dünya savaþý arasýndaki dönemde kazýlmýþtý. Günümüzde mezarlarýn çoðunun üzerine inþaatlar yapýlmýþ, bazýlarý da aðaçlýk alanlar, üzüm baðlarý veya meyve bahçelerine dönüþtürülmüþtür. Þimdiye kadar incelenebilen ve kazý yapýlan mezarlýklarda Avarlara ait dolayýnda mezar ortaya çýkarýlmýþtýr. Bu rakamýn büyüklüðü elde edilen arkeolojik ve sanat eserlerinin sayýca çokluðu ve önemini göz önüne sermek için yeterlidir. Bugün Macar milli müzesi ve depolarýnda bulunan eserlerin elde edildiði en önemli mezarlýklar arasýnda (araþtýrmacýlarýn önem sýralamasýna göre); Homokmegy-Halom Mezarlýðý, Szebeny I-III Mezarlýðý, Devavanya Mezarlýðý, Szob Mezarlýðý, Tiszaderzs Mezarlýðý, Pilismarot Mezarlýðý, Kiskörös Pohibuj-Macko-dülö mezarlýðý, Kiskörös Cebepuszta Mezarlýðý, Kiskörös Szucsi-dülö Mezarlýðý, Visznek Mezarlýðý ve County Baranya bölgesindeki mezarlýklar belirtilebilir. 39 Sözü edilen mezarlýklardan çýkan buluntulara baktýðýmýzda bunlarýn baskýn oranda diðer Bozkýr bölgelerindeki buluntularla büyük benzerlikleri 46

15 28. Macaristan Budapeþte deki Milli Müze de bulunan Geç Avar devri eserlerinden bir grup (Fotoðraf Yaþar Çoruhlu). olduðu görülmektedir. Eþyalar içerisinde kaba veya özensiz yapýlmýþ olanlarý olduðu gibi bir sanat eseri niteliðinde olanlarý da bulunmaktadýr. Þimdi burada örnek olarak söz konusu mezarlýklardan birini ve buluntularýný kýsaca ele alalým. Homokmegy-Halom mezarlýðý 1939 yýlýnda bir çobanýn tesadüfen tunç kemer plakalarýný bulmasý sayesinde keþfedildi. Mezarlýkta ilk bilimsel sistematik kazý Macar Milli Müzesi (Magyar Nemzeti Muzeum) tarafýndan yapýldý (1936). Yapýlan kazýlar neticesinde elde edilen buluntular ise Macar Milli Müzesi' nin Arkeoloji bölümündeki Göçler devri koleksiyonlarý kataloðunda Env. No. 10/1936 numarasýyla kaydedildi. 84 Mezardan çýkarýlan iskeletler ise Macar Doða Tarihi Müzesi Antropolojik koleksiyonuna katýldý. Söz konusu mezarlýkta tam 167 mezar açýldý ve bunlar araþtýrmacýlar tarafýndan Orta (1-60 mezarlar), Batý ( arasý mezarlar) ve Doðu grubu ( numaralý mezarlar) olarak sýnýflandýrýldý. Ýyi durumda olan 27 mezardaki eþyalar üzerinde ayrýntýlý olarak çalýþýldý. Erkek ve kadýn mezarlarýndaki keramik kaplar ve demir býçaklar gibi eþyalara bakýlarak bunlar arasýndaki farklýlýklar tespit edilmeye çalýþýldý. Cinsiyeti tespit edilebilen eþyalarýn özellikleri göz önüne alýnarak, cin- 47

16 40. Homokmegy-Halom Mezarlýðý ve buluntularý için bkz. E. Garam- vd., a.g.e., s Macaristan Budapeþte deki Milli Müze de bulunan Geç Avar devri eserlerinden bir grup (Fotoðraf Yaþar Çoruhlu). siyet tesbiti yapýlamayan mezarlarda yatanlarýn durumu aydýnlatýlmaya çalýþýldý. Sonuçta 63 erkek, 87 kadýn ve 19 çocuk mezarý tespit edilebildi. Buluntularýn özellikleri 8 ve 9. yüzyýlýn baþlarýna iþaret etmekteydi. Grup I kazýsý yapýlmýþ en zengin bölgeydi. Buradaki kemer toka ve plakalarý, onlarýn diðer taraflardakinden daha önemli olduðuna iþaret eder. Kabartma süslü kemer tokalarý söz konusu iken batý grubunda kemer plakalarý düzdür. III.grubun erkeklerinin kemer plakalarý ise basit kývrýk dal süslemelidir. Ýlk gruptakiler aileleriyle beraber gömülmüþtür. I. yani orta grupta 35 erkek ve 35 kadýn mezarý bulunmuþtur; burada sadece 5 mezarda mezar eþyasýna rastlanmamýþtýr. Hemen hepsinde yiyecek sunusu söz konusu olmuþ yalnýzca 10 kadarýnda yiyecek kalýntýsýna rastlanmamýþtýr. Erkek mezarlarýnýn yarýsýndaki kemer plakalarýnda að görünüþlü süslemeler vardý.göðüs takýlarý ve bilezikler daha çok bu grupta yer alýrken demir býçak ve tokalar daha çok öteki iki grupta yer almaktaydý. Çoðu mezarda hayvan kemiklerine rastlandý, tavuk kemiklerine daha çok kadýn mezarlarýnda rastlanmasý ilgi çekicidir. Merkezi grubun dökümle yapýlmýþ plakalarý içeren erkek mezarlarýnýn yanýnda kadýn mezarlarýnda granüle dekorlu plakalar elde edilmiþtir. Batý grubundaki beþ erkek mezarýnda levha þeklinde kemer plakalarý bulundu. Levhalarýn bir kýsmý dökümdür. Kadýn mezarlarýnda küçük cam pandantifli dairevi küpeler en çok rastlanan takýlardýr. Bu gruptaki mezarlardan çoðu oyma süslemeli kemik nesneler de ele geçmiþti; ayrýca kemik yaylara da rastlanmýþtý. Bu mezarlýkta olduðu gibi Avar mezarlarýnda özellikle kemer toka ve plakalarý (kabartma ve ajurlu, altýn, gümüþ,demirden), döküm plakalar, küpeler (dekorlu, dekorsuz, deðerli taþ-cam kakmalý, altýn, gümüþ, bronz veya demirden, oval, dairevi veya fýçý ya da silindirik þekilde), boncuklar, göðüs çengelleri, bilezikler, gerdanlýklar, parmak halkalarý, rozetler, çeþitli aletler (çekiçler, cerrah aletleri, silindirik aðzý kapanýr keseler, kancalar, aðýrþaklar, iðne kutularý, makaslar vs.), silahlar (ok uçlarý, yay, kýlýç, býçak, zýrh parçalarý vs.) ve elde ya da çömlekçi çarkýnda yapýlmýþ kýrmýzý veya gri hamurlu, kimisi oldukça kaliteli ve dekorlu keramikler gibi çok çeþitli buluntulara rastlanmýþtýr

17 30. Macaristan Budapeþte deki Milli Müze de bulunan Geç Avar devri eserlerinden bir grup. Aynalar,kýlýçlar ve özellikle gönder veya çadýr tepelikleri dikkati çekiyor (Fotoðraf Yaþar Çoruhlu). M.S. 6. yüzyýlda Avrupa'ya gelen Avarlar, tarihleri arasýnda Dinyeper-Dinyester ve Tuna havzasýyla Pannonia'yý fethettiler. 620 tarihlerinde Bizans ile Avarlar arasýndaki savaþlarda alýnan ganimetler ve Bizans vergilerinden oluþan altýnlar Avar mezarlarýnda karþýmýza çýkmaktadýr. Bu nedenle bir kýsým Avar mezar buluntularý Bizans sanatý kapsamýnda deðerlendirilebilir. Bunlar sikkeler, bir kýsým kemer tokalarý, broþlar, tabaklar ve Hýristiyanlýk ile ilgili nesnelerden meydana gelmekteydi. Avar kaðanlarýna veya hükümdar ailelerine ait olduðu düþünülen bazý mezarlar vardýr. Bunlar Macaristan'da Kunszentmiklos Kunbabanyi' deki kaðan mezarý, Bocsa'daki hanedandan birine ait mezar, Bekes, Kunagotai ve Szolnok bölgesindeki Kunmadarasi' deki mezarlar (kurgan) dýr. Csongrad bölgesinde Csengele ve Csanytelek bölgesindeki mezarlar ise küçük bölgelerin yöneticilerinin mezarlarýydý. Bu mezarlar kurgan þeklinde idi; ancak pek çok sayýdaki Avar mezarlýðýnda da görüldüðü gibi daha basit mezarlar çok daha yaygýndý. Kurganlarda veya büyük mezarlardaki eþyalar öldükten sonra benzeri bir dünyada yaþayacaklarýna inandýklarý için Orta ve Ýç Asya Türklerinde olduðu gibi silahlar, mücevherler, süslü elbiseler, aletler ile doldurulmuþtur. Sýklýkla yiyecek kalýntýlarý da bu mezarlardan çýkarýlmýþtýr. Orta ve Ýç Asya kurganlarýnda olduðu gibi cesedler ahþap odalarda ve aðaçtan oyma lahit/tabutta gömülüyor ve bazen de bir evli çift, anne-çocuk veya tek baþýna gömülmüþ olarak bulunuyorlardý. Tören elbiseler veya en güzel elbiseleri ile mezara konan cesetlerin kalýntýlarý arasýnda bu elbiselere (þahýslara) ait pandantifler, tokalar, kopçalar, kemer plakalarý, zincirler vs. de ele geçmiþtir yýllarýna kadar olan dönemde büyük köy yerleþmeleri ortaya çýktý. Bu köylerde hem yurt tipi çadýr ve hem de diðer malzemelerle yapýlmýþ dörtgen evler de yer alýyordu. Bu 49

18 31. Avar devrine ait baský ve kakma teknikleriyle iþlenmiþ bir madeni eser, tarihli (1) ve eski Yugoslavya Mokrin köyü cývarýnda bulunan kemik kab üzerinde bulunan oyularak yapýlmýþ kutsal dað üzerinde dünya aðacý tasviri. (I. Erdelyý, Avar sanatý, Türk Kültürü El Kitabý- Ýslamiyetten Önceki Türk Sanatý Hakkýnda Araþtýrmalar, Ýstanbul 1972) döneme iliþkin pek çok Avar mezarýnda bu köylerle ilgili arkeolojik buluntular elde edildi. 7. yüzyýlýn sonunda yeni göçler nedeniyle gelenekler ve buna baðlý olarak sanat alanýnda deðiþiklikler ortaya çýktý. Nüfus artýnca yerleþmeler de büyüdü. Daha önce iskan edilmesi gerekmeyen boþ alanlar köylerle ve mezarlýklarla doldu. Ayný zamanda rütbe ifade eden deðerli madeni plakalý ve süslemeli Avar kemerleri erken Avar sanatýnýn geliþtiðini ve deðiþiklikleri yansýtýyor. 670 lerdeki kemerlerde, eskiden bronzun dövülmesiyle yapýlan, nadiren kýymetli kabartma bezemelerle süslü erken kemer plakalarýnýn yerini, çekiçleme yoluyla þekillendirilmiþ gümüþ levhalar almýþtý. Çoðu kere plakalar metal bir levhadan kesilmek suretiyle elde edilmiþtir; en çok görülen dekorasyon ise kalemle yapýlan kazýma þeklinde süslemelerdir. Öte yandan kemer plakalarýnda býrakýlan yuvalara deðerli cam veya taþ kakma sýklýkla karþýmýza çýkan bir uygulamadýr (Resim 27, 29). 50

19 Maden sanatýnýn önemli iki grubu at koþum takýmlarý ve silahlardýr (Resim 28). Bir Orta ve Ýç Asya icadý olan demir üzengi Avrupa'ya Avar süvarileri ile tanýtýlmýþtýr. Üzengilerin bazen gümüþ kaplama örneklerine rastlandýðý gibi, bir çift altýn kakmalý Avar üzengisi de bulunmuþtu. Silahlar arasýnda özellikle kýlýçlar çok kalitelidir. Karadeniz'in kuzeyinde 7. yüzyýlda uzun Sarmat kýlýçlarý yerini tek aðýzlý kýlýçlara býrakmýþ olmakla birlikte, tipik eðri kýlýçlar da daha az oranda da olsa kullanýlmýþtýr. Mýzraklar da Hunlardakinden daha aðýr idi. Onlardan baþka kemikle desteklenmiþ yüksek etkili refleks yaylarý da etkili bir silahtý. Bu yaylar Hunlarýn getirdiði yaylarýn geliþmiþ, daha büyük ve uzun menzilli þekilleriydi. Yaylarýn kemik eklentileri ve bunlarla atýlan iri demirden üç köþeli ve tutaklý ok uçlarý günümüze gelebilmiþtir. Bunun dýþýnda deri zýrhlarýn sýklýkla kullanýldýklarý anlaþýlýyor. Ayrýca bu zýrhlarýn göðüs kýsýmlarýnda demir levhalardan yapýlmýþ göðüslükler kullanýyorlardý. Deðerli madeni eserleri elbiseler üzerinde kullanma yaygýnlaþmýþtýr ama bunlar erken dönemin az deðerli madeni parçalarýndan sayýca daha azdýr. Elbise üzerine takýlan parçalar, saç örgüsü süsleri (hem kadýn hem de erkekler için), fibulalar, tokalar vs. yanýnda cesed örtülerinde veya tabutlar üzerinde kullanýlan altýn plakalar devrin Avar mezarlarýndan sýklýkla elde edilmiþ maden sanatýna ait önemli buluntulardandýr. Aynalar, gönderlerin ucuna veya çadýr direðine takýlan hayvan biçiminde yapýlmýþ (töz) tepelikler de sýkça rastlanan madeni eserlerdendir (Resim 30). Bazý araþtýrmacýlar ünlü Nagyszentmiklos hazinesi eserlerini geç Avar devri sanatýna (sekizinci yüzyýl sonu) ait parçalar olarak gördüðünden dolayý bunlarýn en deðerli Avar buluntularý olduðunu ifade ederler ancak biz bunlarýn büyük ihtimalle Peçenek Türklerine ait olduðunu düþünüyoruz. Avar sanatýnda hayvan üslubunun devamý olmak üzere, hayvan tezyinatýnýn yaygýn olduðunu görüyoruz. Erkek kemerlerinin süslemelerinde 8. yüzyýlýn baþýndan itibaren kanatlý grifon ve kývrýk dal (sarmaþýk) süslemeleri bütüncül bir þekilde yer almýþtý. Bunun yanýnda sanat eserlerinde, palmet ve lotus motifli bitki süslemeleri de bulunmaktaydý. Çeþitli hayvan figürleri, mitsel içerikli figürler, bitkisel süsleme unsurlarý hep benzeri örnekler halinde ama çeþitlemelerle bize sunulmaktadýr. Bu süsleme unsurlarý stilistik bakýmdan geç Orta Asya buluntularýyla iliþki göstermektedir. Tavþanlar, vahþi erkek domuzlar, avcý kuþlar, köpekler, arslanlar, su kuþlarý, balýklar ve bunlardan daha önemle ele alýnmýþ olarak atlar yaygýn bir biçimde kimi av sahneleri ile ilgili olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Av sahnelerinin en güzel örneklerinden birini Klarafalva kemeri üzerinde görüyoruz. Hayvan üslubunun en yaygýn konularýndan olan hayvan mücadele sahneleri de Avar eserlerinde karþýmýza çýkmaktadýr. Avar sanat eserlerinde insan figürü de yaygýn olarak görülebilmektedir. Bunlar Avar göçleri esnasýnda ortaya çýkan efsanelerin kahramanlarýný veya beyleri gösteriyordu. Üslup ve konu olarak Orta ve Ýç Asya ile uyuþuyorlardý. Ýnsan tasvirlerinden ve mezarlarda bulunan kalýntýlardan Avar erkeði ve kadýný hakkýnda da epeyce bilgi elde edilmiþtir. Paleontolojik buluntular onlarýn fizyolojik bakýmdan çeþitliliðe sahip bir toplum olduðunu gösteriyor. Çoðunluk Mongoloid tip veya ona yakýn tiptedir. Bunlar geniþ yüzlü, kýsa veya orta boylu, koyu kahverengi saçlý ve kahverengi gözlüdür; ama birçoðu da açýk renk saçlý, mavi veya gri gözlü, açýk tenli, çýkýntýlý burunludur. Erkek boyu ortalama 1.65 m, kadýnýn boyu 1.55 m dir. Boylar geç Avar devrinde baþka topluluklarla karýþmalar neticesinde 6 ila 8 cm artmýþtýr. Erkeðin ömrü kadýnlarýn ki ise yýldýr. Bizans kaynaklarý saçlarýnýn genelde uzun olduðunu ve kurdelerle örülmüþ veya baðlanmýþ olduðunu anlatmaktadýr. Orta ve Ýç Asya elbiselerinde olduðu gibi kaftan ve yumuþak deriden yapýlmýþ çizme veya geniþ tabanlý kayýþ þeritlerle baðlanmýþ ve metal plakalarla dekorlanmýþ ayakkabýlar giyiyorlardý. Kemer, silahlar, elbise takýlarý, gerdanlýklar, fibulalar, düðmeler, tokalar ve baþlýklar bu kýyafeti yerine göre tamamlýyordu. Eski Yugoslavya'- 51

20 32. Budapeþte Arkeoloji Enstitüsü'nde bulunan Avar keramiklerinden bir grup (Fotoðraf Yaþar Çoruhlu). 41. Kürti Bela - Lorýnczy Gabor,... Avarnak mondtak magukat They called themselves Avars..., Szeged 1991.; M.Ý Artamonov, a.g.e., s ; Istvan Erdelyý, Avar Sanatý, Türk Kültürü El Kitabý Ýslamiyetten Önceki Türk Sanatý Hakkýnda Araþtýrmalar, C. II, Kýsým I a, Ýstanbul 1972, s da Nosa'da bulunan kemik oyma üzerindeki tasvirde saçlarýn örülmüþ ve sarkar veziyette ele alýndýðýný görüyoruz. Bu þekilde örülmüþ uzun saçlar bütün Türk devirlerinde yaygýn olarak karþýmýza çýkmaktaydý. Avar sanat eserlerinin önemli bir grubu eski Türk inançlarýný (Gök-Yer-su/Atalar dini ve Þamanizm) yansýtan eþyalardan meydana gelmektedir. Örneðin eski Yugoslavya'da Mokrin köyü cývarýnda bulunan bir kemik kap üzerindeki dünya aðacý tasviri kozmolojik ve mitolojik tasavvurlarla alakalýdýr. (Resim 31) Avar mezarlarýnda kemik (örn. iðne kutularý, taraklar vs ve ayrýca yüksükler, tokalar, kavanozlar, eyer kaþlarýnda çeþitl kemik oymalar) buluntular ve deri, tekstil ve aðaç malzemelerden yapýlmýþ eþyalarýn bazý parçalarý da ele geçmiþtir. Bunlarýn bir kýsmý müzik aletleridir. Kemikten yapýlmýþ kavallar yanýnda takýrdayan çalgý aletleri de vardý. Kemik nesneler üzerinde yer alan runik harfler onlarýn Göktürk alfabesini kullandýklarýný gösteriyor. Avar eserlerinin yaygýn olarak mezarlardan çýkarýlan ve en büyük gruplarýndan birini ise keramikler oluþturmaktadýr. (Resim 32) Avar keramikleri bazý araþtýrmacýlar tarafýndan Saltovo kültürüne baðlanýr. Geç Avar keramikleri sarý renkli balçýktan ve iyi iþlenmiþ örneklerdi. Bunlar daha eski devirlerdeki madeni veya ahþap kaplarý taklit ediyordu. Bazý keramik dekorasyonunda kaplarýn etrafýný dolanan renkli hayvan figürleri dikkati çekmektedir