Transkript

1

2 İnsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. Ancak, insanları erdem ve ahlâk kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de doğruyu yapmaya çalışacaklardır. Konfüçyüs (İ.Ö )

3 Mühendislik öğrencilerine niçin etik dersi verilir? Öğrencileri profesyonel çalışma hayatına hazırlar. Etik davranışlar hakkında öğrenciye bilgi verme, etik konular ortaya çıktığında karar verme aşamasında yardımcı olmayı hedefler. Herkes tarafından kabul edilebilir davranış yeteneği, iletişim, sorgulama ve doğru karar verme yeteneği kazandırmayı hedefler. Öğrencilerin farklı fikirlerle karşılaştırmalı olarak iyi ve doğruyu bulmalarını hedefler. Profesyonel sorumluluklarınızın doğasını anlamanıza yardımcı olur. Karar verme aşamasında etik elemanların ayrıt edilmesini sağlar. Sorunlu mühendislik problemlerinin tanımlanması ve çözümünde yardımcı olmak hedeflenmiştir. Profesyonel yargı ve kritik düşünme yeteneklerinin gelişmesi hedeflenmiştir. Değişim yaratmanın güçlüklerinin anlaşılması sağlanması hedeflenir. İlerideki meslek yaşantınıza taşıyabileceğiniz etik farkındalık geliştirme hedeflenmiştir.

4 Dersin amaçları -Sorumluluk, zorunluluk konularının farkındalığını sağlamak -Mühendislik adaylarının etik konularına hassasiyetlerinin artırılması, -Basit problemlerin çözülmesi, öğrencilerin etik konuları tanımlayabilmesi, inceleyebilmesi ve farklı argümanlar geliştirebilmesi -Genel uygulamalı etiğin tanıtımı, mühendislik problemlerinin çözümünde etik boyutların anlaşılması -Teorik etik tanımlarının belirlenmesi (görev, haklar, faydacılık, vicdan, vd.)

5 BİLİM Fiziki ve doğal evrenin yapısının ve hareketlerinin birtakım yöntemler (deney, düşünce ve/veya gözlemler) aracılığıyla dizgesel (sistematik) bir şekilde incelenmesini de kapsayan düşünsel (entelektüel) ve uygulamalı (pratik) çalışmalar bütünüdür (Oxford Dictionary of English, 1998). Her türlü düzenden yoksun duyu verileri (algılar) ile düzenli düşünceler arasında uygunluk sağlama çabasıdır (Albert Einstein ). Gözlem ve gözleme dayalı uslama (akıl yürütme yoluyla dünyaya ilişkin olguları birbirine bağlayan yasaları bulma) çabasıdır (Bertrand Russell ). Bilgi, özne ile nesne arasındaki ilişkiden doğan her türlü üründür. Bilgi çeşitleri: Gündelik Bilgi, Teknik Bilgi, Sanat Bilgisi, Dinsel Bilgi, Bilimsel bilgi, Felsefi bilgi.

6 Felsefe (Düşünbilim) Felsefe; varlığın (yani, doğanın ve toplumun) ve insanoğlu düşüncesinin, bilme sürecinin genel yasalarının bilimidir. Antik Yunanca da "phileo"=sevgi ve "sophia"=bilgelik, bilgi veya bilmek kelimelerinden türemiştir. Philosophia=bilgelik sevgisi/arayışı, bilgiyi sevmek/araştırmak, bilginin peşinden koşmak anlamlarına gelmektedir. Felsefe terimini ilk kez İyonya lı Pythagoras (MÖ ) kullanmış; özel bir bilim olarak, akıl hocası Sokrates ve öğrencisi Aristoteles olan Antik Yunanlı Platon/Eflatun (MÖ ) tarafından geliştirilmiştir. İlk çağlarda "felsefe" terimi "bilim" terimiyle aynı anlama geliyordu ve belirgin bir felsefe-bilim ayrımı yoktu. Toplumsal üretim arttıkça ve bilimsel bilgi biriktikçe, modern çağda çeşitli bilimler Felsefe den yavaş yavaş ayrılmaya ve daha sonra da ayrı adlar alarak koptular. Bununla birlikte; Felsefe; diğer bilimler üzerinde bilimler bilimi olma özelliğini ve özünü koruyarak bağımsızlığını sürdürmektedir.

7 Felsefenin ana dalları -Metafizik (gerçek-) -Epistemoloji/Bilgi (bilgi-bilgi dışı) -Etik/Ahlak (iyi-kötü) -Estetik/Güzellik (güzel-çirkin) -Mantık (doğru-yanlış) Felsefenin yan dalları -Doğa Felsefesi -Tarih Felsefesi -Hukuk Felsefesi -Eğitim Felsefesi (Pedagoji) -Bilim Felsefesi -Varlık Felsefesi (Ontoloji) -Siyaset Felsefesi -Din Felsefesi (Teoloji) -Dil Felsefesi -İletişim Felsefesi -Sanat Felsefesi

8 Etik : Etik veya en yalın tanımıyla töre bilimi. Etik sözcüğü Aristoteles ten beri kullanılagelen çok eski bir kelimedir. Etik terimi Yunanca ethos yâni "töre" sözcüğünden türemiştir. Yabancı dillerde moral sözcüğü, etik ile eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. Moral sözcüğü ise kökünü latince mos (çoğulu mores) kelimesinden almaktadır. Moral karşılığı olarak dilimizde kullandığımız ahlak sözcüğü arapça hulk kökünden gelmektedir. Felsefenin bir konusu olup, ahlak kurallarını mantıklı ve sistematik şekilde yorumlamaya çalışır. Etiği, ahlak üzerinde yeniden düşünme olarak tanımlamak da mümkündür. Etik terimi değişik topluluklar tarafından insanların sübjektif olarak çeşitli davranışlarının yanlış veya doğru oluşunu belirleyen bir yargı ve ilkeler sistemini tanımlamak amacıyla kullanılır.

9 Kavramsal olarak etik, toplumsal yaşamın ahlaksal pratiğine yönelik bir gereklilik öğretisi, insanların birtakım ortak değerleri koruyarak birlikte yaşama ilişkilerini düzenlemeye yönelik ahlaki davranış standartları bilimidir. Ahlak anlayışımızı yansıtan karar, kural ve davranışlar bütünü olup; Belirli bir kuruma, alana veya sosyal gruba özgü, Koyduğu davranış standartları evrensel özelliklere sahiptir.

10 Bilimde ve hukukta mantıklı açıklamalar bulunduğu için de bilim ahlakı değil bilim etiği vardır. Diğer bir deyişle uygulamalı etiğin farklı uzmanlıklardaki etik sorunları inceleyen iş etiği, tıp etiği, mühendislik etiği, çevre etiği ve yasal etik gibi bazı alt dalları mevcuttur. Her alt dal bu uzmanlıkların etik kuralları içerisinde ortaya çıkan yaygın sorunları karakterize eder ve bunların topluma olan sorumluluklarını tanımlar.

11 Ahlak: içinde yaşadığımız topluma göre değişen ve genelde çoğunluk tarafından herhangi bir gerekçe gösterilemeden doğru olarak kabul edilen değerlerin ve düşüncelerin toplamı olarak tanımlanmaktadır. Diğer bir deyişle neyin doğru neyin yanlış sayıldığı veya sayılması gerektiği ile ilgilenir. "Doğru" olduğu hissedilenler ahlaka da uygun olarak kabul edilir. Bu durum toplumdan topluma farklılık göstermekte olup genel niteliktedir.

12 Doğru, iyi ve adil değerlendirmeler yapmamızı sağlayan temel kavramların ve inanışların bütünü olup; Toplumun en üst davranış standartlarını içeren, Herkesi kapsayıcı, Bireylerin toplumsal ve meslekî rollerinden bağımsız, Tüm zamanımızda yer alan, Toplumdan topluma yerel farklılıklar gösterebilen özelliklere sahiptir.

13 Türkçe'de etik sözcüğü yanlış biçimde ahlâk sözcüğüyle eş anlamlı olarak kullanılır. Etik ile ahlak arasındaki en temel fark, ahlakın toplumsal değerlere dayanırken etiğin evrensel insani değerlere dayanmasıdır. Ahlak Yereldir. Tekil eylemlere yönelir. Ekonomik altyapıya bağlı olarak değişebilir. Manevi değerleri kullanır. Etik Evrenseldir. Kollektif eylemlere yönelir. Değişiklik göstermez. Özgürlük ilkesini kullanır. AHLAK ETİK

14 Ahlakın kendisi sosyolojik bir konu olmasına karşılık, ahlak ve ahlakilik etiğin konusunu oluşturur. Etiğin yönelttiği sorular, doğrudan tekil eylemlere ilişkin olmadıkları için; yani belirli bir somut, münferit, özel durumla ilgilenmedikleri için ahlak sorularından ayrılır. Ahlak ve etik arasındaki bu kavramsal farklılıktan çıkan sonuç, etik düşüncelerin kendiliğinden ahlaki olmadığı, ahlaka ilişkin belli bir sorunsala duyulan ilgiden de kaynaklanabileceği ya da tersine, ahlaki düşüncelerin sırf ahlaki olmakla etik düşünceler olmadığı ama pekala etik sorunlara dönüştürülebileceğidir.

15 İnsan ahlak sahibi olabilmek için önce etik sahibi olmalıdır. (Ricoeur). Erdemlere sahip olma fakat erdeme benzer şeylere ya da onun suretine değil- içsel iyilere ulaşmak için zorunludur; ama diğer taraftan, zenginlik, ün, güç olarak ifade edilen dışsal iyilere ulaşmayı da kesin bir şekilde engelelleyebilir. (MacIntyre)

16 Dünyada hiçbir şey başkalarının hakkından daha kutsal değildir. Öyle hareket et ki,senin hareketlerinin yasası, aynı zamanda başka insanların hareketleri için de bir ilke ve yasa olsun Immanuel Kant

17 Sosyal Antropoloji CBT 1471/29 Mayıs 2015 s.10-11, Reyhan Oksay Kaynak: New Scientist, 18 Nisan 2015 İNSANİ DEĞERLERİN EVRİMİ Üretim sistemleri, insani değerleri değiştiriyor Farklı grupların farklı ahlaki görüşlere sahip olmasının nedeni nedir? Şimdi antropologlar ve primatologlar insani değerleri şekillendiren itici gücü anlamak için kafa kafaya verip, insanoğlunun yıl boyunca geçirmiş olduğu evreleri ve günümüz topluluklarının etnografik yapılarını irdeliyor. Biyologlar ve psikologlar tüm primatların bir çeşit ahlaki değere sahip olduğunu ileri sürüyor. Peki bu değerler niçin evrensel değil, farklı gruplar niçin farklı doğru yanlış kavramlarına inanıyor? Bilim insanlarına göre insanoğlunun yüzyıllar boyu sahip olduğu ahlaki değerler evrilmiş adaptasyonlardır. Başka bir deyişle bu adaptasyonlar sayesinde genlerini bir sonraki nesle aktarabilirler. HERKESİN EĞRİSİ DOĞRUSU NİÇİN FARKLI? Ancak bu adaptasyon fikri insanların niçin farklı doğru yanlış kavramlarına sahip olduğunu açıklamaya yetmiyor. Örneğin Kuzey Tanzanya daki Hadza insanlarını inceleyenler, kadınların da erkekler kadar cinsel haz peşinde koşmasının normal karşılandığını görebilir. Oysa 150 Km ötedeki Nyamwezi insanları için bu, hiç de hoş karşılanmayan bir davranış şeklidir. İnsanlar biyolojik olarak benzer bir evrim sürecinden geçtiği halde kültürler arasında böyle bir farklılığın oluşmasının nedeni nedir? Bu durumda ya antropologlar yanılıyordur, ya da primatologlar. Stanford Üniversitesi nden tarihçi ve arkeolog Ian Morris hem primatologların hem de antropologların haklı olabileceğine dikkat çekiyor. Morris e göre bu farklığının altında yatan nedenlerin bugüne dek anlaşılmamasının temelinde, ormana bakmaktan ağaçları göremeyen bilim insanlarının dar görüşlülüğü yatıyor. Yalnızca gezegenin tamamı üzerinde yaşayan halkları inceleyen bilim insanları, buzul çağının sona ermesinden bu yana aradan yıl geçtiğini unutmuşa benziyor. KÜLTÜR SAHİBİ OLAN TEK HAYVAN Böylece her şeyin göreceli olduğu bir kez daha anlaşılmış bulunuyor. Bundan ile yıl önce evrim insanların kafatasının içerisine bir kiloluk bir malzeme yerleştirdi. Beyni oluşturan 22 milyar dolayındaki nöron, bugün bizim kültür dediğimiz olgunun yaratılmasında başrolü oynadı. Kültür, insanların öğretme, taklit ve diğer aktarma yolları ile elde ettiği toplam bilgi birikimidir. Çok küçük istisnalar dışında, insanoğlu kültür sahibi olan tek hayvandır. Dolayısıyla biz insanlar, çevresel değişikliklere kültürel evrim yoluyla tepki verme becerisine sahip tek canlıyız. Başka bir deyişle yeni bir kalıba girmemiz için milyonlarca yıl evrim geçirmek için beklememize gerek kalmaz. Kültürel evrim insanın biyolojik donanımını değiştirmez; ancak adalet ve doğruluğun ne anlama geldiği konusundaki düşüncelerimizi değiştirir. DEĞİŞEN ENERJİ TÜKETİMİ İşte son yıl boyunca tanık olduğumuz olgu da budur. Modern insanlar büyük ölçüde buzul çağı koşullarında evrildiler; sürekli olarak lezzetli meyvelerin ve göç eden hayvanların peşinde koştular. Avcı-toplayıcı kabilelerin çevrelerinden elde ettiği enerji yakıt

18 veya yiyecek olarak çok azdı. Küçük gruplar halinde 10 kişiden fazla olmamak kaydıyla yaşıyorlardı. Bu yaşam şekli doğal olarak siyasi, ekonomik ve cinsiyete dayalı hiyerarşilerin oluşmasına uygun değildi. Buzullar eriyip çiftçilik yapma olanağı ortaya çıkınca bu koşullar değişti. Çiftçilik beraberinde bir sürü olumsuzluk getirdi. Çiftçiler avcı-toplayıcılardan daha uzun saatler çalışmak zorundaydı; daha tekdüze bir beslenme şekline geçtiler; sağlıkları bozuldu ve erken yaşta öldüler. Ancak bu dönemin avantajlarını da yabana atmamak gerekiyor. Bir kere tüketilen enerji miktarında büyük artış oldu. Arkeolog Ian Morris in hesaplamalarına göre MÖ ile yılları arasında kişi başına tüketilen enerji miktarı iki misline çıktı. Böylece bir insanın günlük kalori miktarı kilokaloriye ulaştı. Oysa avcı-toplayıcı bireylerinki günde kilokalori civarındaydı. MÖ 1 de bir kişinin tükettiği kalori günde kilokaloriye çıktı. MÖ dolaylarında dünyada çiftçi yoktu; yaklaşık 5 milyon avcı-toplayıcı vardı. Oysa MÖ 1 de dünyada 250 milyon köylü yaşıyordu ve bunlar hayatta kalan bir avuç avcı-toplayıcıyı yaşamak istemedikleri topraklara sürmüşlerdi. DEĞİŞİK TOPLUMLARDA GELİR EŞİTSİZLİĞİ Bu noktada dünyanın en büyük kenti Roma da bir milyon insan yaşıyordu. Kent kendisini beslemek için Akdeniz bölgesinin tümünden yiyecek temin ediyordu. Sonuçta ortaya büyük bir iş bölümü çıktı. Bu düzenin sürdürülmesi için gelişmiş bir hiyerarşi gerekiyordu. Kaçınılmaz olarak ekonomik eşitsizlik patladı. Gini katsayısı ile ifade etmek gerekirse ortalama bir avcı-toplayıcı toplumda gelir eşitliliği 0.25 (0=Herkesin geliri eşit, 1=Bir kişi herkesin gelirine sahip); ortalama bir çiftçi toplumunda 0.48 ve 18. yüzyıl Fransa sında 0.59 idi. SANAYİ DEVRİMİ İLE DEĞİŞEN DEĞERLER Sanayi devrimi enerji tüketimini dramatik olarak arttırdı. MS 1700 lerde ortalama bir kuzeybatı Avrupalı günde kilokalori tüketiyordu. Ancak 1900 lere gelindiğinde bu rakam neredeyse üçe katlandı ve kilokaloriye yükseldi. Bugün ortalama bir Amerikalı

19 günde kilokalori yakıyor lerde Dünya nüfusu 1 milyar iken bugün 7 milyara çıkmış bulunuyoruz. Bu enerji patlamasıyla ilgili en ilginç nokta, hiyerarşik düzenin daha da dikleşeceği yerde tam tersi bir trend izlemesidir. Bugün dünya nüfusunun % 60 ı demokrasilerde yaşıyor ve bütün bu bölgelerde kadınlar oy verebiliyor ve ekonomik eşitsizlik giderek azalıyor lere gelindiğinde OECD ülkelerinde ortalama Gini katsayısı (vergiden sonra) 0.26 idi. Bu oran avcı-toplayıcı döneme yakındır. Bu tarihten sonra Gini puanları yükselişe geçse de 2010 larda çiftçi toplumların ortalamasının altında kalmaya devam ediyor. HİYERARŞİDE AZALMA 1800 lerden sonra hiyerarşiler de yataylaşmaya başladı. Bunun nedeni fosil-yakıt ekonomilerinin zengin enerji kaynaklarını mal ve hizmete dönüştürmesidir. Ne var ki bu sonsuz miktardaki mal ve hizmetler tüketiciler olmazsa hiçbir işe yaramaz. Sonuçta ekonomilerin zengin bir orta sınıfa ihtiyacı vardır. Ayrıca bu orta sınıfın okumuşu ve özgür düşünme hakkına sahip olması daha makbuldür. Toplumlar serbest piyasa ekonomisine doğru evrildikçe demokrasi ve liberalleşme gelişti. Bütün bunlar, herkesin hukuk önünde eşit olduğu toplumların kalkınacağı ve gelişebileceğini işaret ediyor. TARİHTEN ALINACAK DERSLER Tarihten çıkartılacak dersler böylece netleşmiş oluyor: İnsani değerler biyolojik olarak evrilmiş adaptasyonlardır. Ancak bu değerlerin yorumu kültürel olarak evrim geçirmiştir. Bu da bizleri diğer hayvanlardan ayırıyor. Eğer bu doğruysa bazı sonuçların da doğru olduğunu kabul edebiliriz. Bir kere ahlak üzerinde ahkâm kesen felsefecilerin uzun zamandır her bedene uyan insani değerleri belirleme çabaları başarısızlığa mahkûmdur. Aristotle köleliğin kabul edilebilir olduğunu iddia ediyordu, çünkü çiftçilik yapan bir toplumda yaşıyordu. Öte yandan 1971 yılındaki Adalet Kuramı ile tanınan felsefeci John Rowles ise köleliğin büyük bir haksızlık olduğunu savunuyordu, çünkü fosilyakıt toplumunda yaşıyordu. Bu toplum yapısında kölelik yalnızca gereksiz değil, aynı zamanda topluma zarar veren bir uygulamaydı. İkincisi bugün insanların savunduğu değerler de değişmeye mahkûm. Son 200 yıldır dik bir hiyerarşinin kötü olduğunu savunmak yararlı bir stratejiydi; ancak enerjinin elde ediliş şekli gelecekte yine değişecek. Belki de ilerde radikal bir eşitliği savunan insanlar daha fazla ödüllendirilecek. Belki de değişikler daha dik bir hiyerarşik yapıyı ödüllendirecek. Kaldı ki gelir eşitsizliğinin 1870 lerden sonra pek çok ülkede arttığını unutmamak gerekiyor. Belki de böyle bir eşitsizlik başlangıçtır. Birkaç nesil sonra az sayıda genetik olarak değiştirilmiş, teknolojik olarak yetenekleri geliştirilmiş, yeni insanlar geride kalan tüm insanları ortadan kaldıracak; modern insanın Neanderthalleri ortadan kaldırdığı gibi..görülüyorki insani değerler kapuçin maymunlarında görülen basit adalet duygusuna göre çok uzun bir yol kat etmiş bulunuyor Belki de daha henüz hiçbir şey görmedik ÜÇ ANA DEĞERLER SİSTEMİ Morris, ahlak felsefesini primatoloji ile birleştiren üç ana sistem olduğunu ileri sürüyor: Avcıtoplayıcı topluluklarda ahlâki değerler Bu değerler avcılık, yabani meyve toplayıcılığı ile geçinen toplumlarda yaygındır. Bundan on binlerce yıl önce insanlar karınlarını böyle doyuruyordu. Ancak bugün milyonda bir oranında insan avcı-toplayıcı şeklinde yaşıyor. Bunun yarattığı sorun şu: Arkeologlar ahlak tarihini toprak altından kazıp çıkaramadıkları için o döneme özgü ahlak anlayışını anlamak için tek çareyi bugün yaşamakta olan bir avuç avcı-toplayıcı grubu incelemekte

20 bulmuş. Bir başka sorun da modern avcı-toplayıcıların hiç kimsenin yaşamak istemediği topraklarda yaşamak zorunda bırakılmış olması. Oysa bunların tarih öncesi kardeşleri dünyanın en verimli bölgelerinde yaşıyorlardı. Arkeologlar, tarih öncesi avcı-toplayıcılarla, modern avcı-toplayıcıları karşılaştırdığında benzerliklerin farklılıklardan daha fazla olduğunu keşfedince, avcı-toplayıcı yaşam şeklinin pek çok özelliğinin bugün korunmakta olduğu sonucunu çıkartmış bulunuyor. Avcı-toplayıcı topluluklar birbirine benzememekle birlikte, hemen hemen tümünde herkesin eşit haklara sahip olduğu görüşü yaygındır. Hiç kimse bir diğerinden zengin olamadığı gibi, siyasi açıdan da kimse diğerlerinden daha güçlü değildir. Ayrıca kadın ve erkek özgürlükler konusunda eşittir. Bu değerlere saygı göstermeyenler topluluğun tümü tarafından aşağılanır, dışlanır veya şiddete maruz kalır. Çiftçi topluluklarında ahlâki değerler Bu insanlar ıslâh edilmiş tohumları ekerler ve ehlileştirilmiş hayvanları işe koşarlar. Çiftçilik MÖ 9500 yıllarında bugün Ortadoğu olarak bilinen bölgede yapılırdı ve MÖ 1500 lerde dünya üzerindeki verimli toprakların tümü üzerine yayılmıştı. Yaklaşık 5000 yıl boyunca Dünya üzerinde hemen hemen herkes çiftçilik yapan topluluklara dahildi. Bütün bu grupların ortak paydası, herkesin eşit olduğu görüşünün artık geçerliliğini yitirmiş olmasıydı. Başka bir deyişle her birey diğerinden farklıydı. Bazıları diğerlerinden daha akıllı, daha becerikliydi; zengin ve güçlü olmayı daha fazla hak ediyorlardı. Köle sahibi olmak normal karşılanıyordu; kadınlar erkeklere, herkes de tanrıların seçtiği krallara itaat etmek zorundaydı. Çünkü bir insan, hem erkek, hem özgür hem de tanrılar tarafından seçilmiş ise tartışmasız üstün bir varlıktı. Kısaca o dönemde hiyerarşi adil bir düzen olarak algılanıyordu. Bilim insanları için çiftçi toplumları incelemek, avıtoplayıcıları incelemek kadar zordur. Ancak bu sefer sorunun kaynağı kanıt eksikliği değil; yazılı kaynakların pek çoğunun hiyerarşinin en tepesindeki erkekler tarafından kaleme alınmış olmasıdır. Toplumun en alt kademesindeki kadınlar, köleler, serfler hakkında bilgi hemen yoktu. Bu sorunun giderilmesinde de modern köylü toplumlar imdada yetişti. Etnografların elde ettiği verilere göre günümüzün kırsal bölgelerinde yaşayan köylü topluluklarında en büyük sorun daha üstün tabakanın ahlaki yükümlülüklerini yerine getirmemesinden kaynaklanır. Örneğin eşini taciz eden kocaya, köylüye hakkını vermeyen derebeyine veya ağaya başkaldırı normal karşılansa bile, adaletli davranan otoriteye itaat etmek doğaldır ve bir zorunluluktur. Fosil-yakıt topluluklarında ahlâki değerler Bu üçüncü ahlâki sistem diğerlerinden çarpıcı biçimde farklıdır. Bu değerlere fosilyakıtı değerleri denmesinin nedeni, kömür ve petrol tüketerek makineleri çalıştıran toplumların fosilleşmiş bitkilerin yarattığı enerji kaynağını olabildiğince sömürmeleridir. Fosil-yakıt toplumu MS 1800 lü yıllarda İngiltere de başladı ve hızla dünyaya yayıldı. Bu yeni enerji kaynağı popülerleşirken, çiftçilik yaparak geçinen toplumların değerleri yok oldu. Son yıllarda dünya çapında yapılan kamuoyu araştırmaları, siyasi, ekonomik ve toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin kimse tarafından doğru bulunmadığını ortaya koyuyor. Aşırı dik hiyerarşiler adaletin işlemediği bir toplumu işaret ederken, demokrasi, sosyalizm ve feminizm gibi kavramlara işlerlik kazandırılmaya çalışılıyor.

21 Temel ETİK Modelleri Herhangi bir eylemin etik açıdan değerlendirilmesinde etik karar verme sürecinin temelini oluşturan üç yaklaşım söz konusudur. Bu yaklaşımlar; Tutarlılık, (öznel etik modeli) Sonuçlar, (nesnel etik modeli) Önemseme, (sorumluluk etiği) Bu yaklaşımların her biri ayrı ayrı etik kuram olarak geliştirilmiştir ve birçok etik sistemin temellerini oluştururlar.

22 Tutarlılık Tutarlılık kuramına göre,kişinin eylemleri kendi yapılandırdığı ilkeleriyle ne kadar tutarlı olursa,kişi o kadar etiktir. Etik davranış, ahlaki yargı ve ahlaki davranış olarak ele alınırsa, tutarlılık bu ikisinin bir bütün oluşturduğunu savunur. İçselleştirilmiş eylem kavramı, tutarlılığı ifade eden deyimlerden biridir. Bir kişi belli bir durumda ahlaki açıdan ne yapmak zorundaysa, benzer durumlardaki tüm diğer kişiler de onu yapmaya zorunlu olmalıdır. Bu yaklaşım diğer insanlara,onların sana nasıl davranmalarını istediğin gibi davran altın kuralıyla evrenselleştirilir.

23 Tutarlı olmak..? Bir kişi belli bir durumda ahlaki açıdan ne yapmak zorundaysa benzer durumlardaki tüm diğer kişilerin de onu yapmaya zorunlu olması.. Aynı kişinin de bunu benzer durumlarda ve tüm kişilere uygulamaya hazır olması.. Bir yaşantıdan diğerine genelleme yapma.. Bir davranış veya tutumu kavramsallaştırma..

24 Sonuççu Yaklaşım Sonuççu yaklaşımda, başlangıç noktası kurallar değil hedeflerdir. Eylemler,bu hedeflere ne ölçüde ulaştıklarına göre değerlendirilir. Bu yaklaşım yararcılık olarak da adlandırılır. Yararcılık, olası tüm yararlı sonuçları çıkarır, bunları olası zararlı sonuçlara karşı tartar ve en fazla insan için en büyük mutluluk ya da gönenci sağlayan eylemi gerçekleştirir.

25 Benlik Gelişim Modeli Sonuççu yaklaşımda, bir kişinin etik olup olmadığı sorusunun cevabı, ona neden baktığımıza veya neye baktığımıza bağlı olarak değişir. Burada, bir benlik gelişim modeli ne gereksinim vardır. Benlik yapılandırması, fiziksel gerçeklikten başlayıp kavramsal tutarlılığa ulaşan bir gelişme süreci izler ve insanın çocukluktan erginliğe geçişindeki evreleri içerir. Ahlaki yargılama kişinin benlik gelişim evresine göre farklılık gösterecektir. İlk okuldaki bir öğrenciden beklenen ahlaki davranış ile üniversite mezunundan beklenen ahlaki davranış benlik gelişimine uygun olarak farklı olur.

26 Evrenselleştirme Sınaması Herkes, benim şu anda yapmayı düşündüğüm şeyi yapsaydı ne olurdu? Herkes böyle davransa iyi olur mu? Herkesin bunu yapmasının sonuçları, yapmamasının sonuçlarından daha iyi olur mu?

27 Önemseme Önemseme etiği, duruma verilen tepkiye odaklanır. Tutarlılık ve sonuçlar yaklaşımları, bilişsel sorumluluk biçimlerine başvururken, önemseme kişisel olanı görmeyi de vurgular. Etik bir topluluğun üyeleri birbirlerini önemserler. Dünyada ve Dünyaya neler olduğunu önemsemek, herhangi bir ciddi araştırmanın önkoşuludur.

28 Önem vermek.. Önem vermek, mantık ya da adaletle ilgili bir konu değildir. Sorumluluk etiği olan kişi, ödev duygusuyla değil, duyarlı bir karşılıklılık duygusuyla başkalarının kaygılarına tepki verir. Komşusuna veya arkadaşına bu duyguyla nasılsın? diye soran bir kişi, seni de benim gibi kabul ediyorum ve soruyorum demektedir.

29 Borrom Düğümü sonuçlar ETİK tutarlılık önemseme Etik yargılamada ve eylemde; tutarlılık,sonuçlar ve önemseme yaklaşımları birlikte düşünülmelidir. Borrom düğümü, bu üç yaklaşımın kenetlenmesini gösterir. Halkalardan birini çözerseniz sistem dağılır. Borrom düğümünün özellikle vurguladığı şey, yaklaşımlardan hiçbirinin ayrıcalığının olmadığıdır.

30 Bir şeyin etik olup olmadığını sorgularken: 1. Yapılacak şey yasal mı? 2. Toplumsal değerlerimize uyuyor mu? 3. Mesleki değerlerimize uyuyor mu? 4. Yaparsanız kendinizi kötü hissedecek misiniz? 5. Yaptığınız gazetelere haber olsa nasıl görünür? 6. Yanlış olduğunu biliyorsanız yapmayın. 7. Emin değilseniz sorun. 8. Yanıt alana kadar sormaya devam edin.

31 Etik ve Yasalar Illeg al & Ethic Illeg al al & Unet hical Vergi ödemek Legal & Ethic Legal & Uneth ical İşyeri güvenliğini sağlamak Sigorta yaptırmak Ötenazi Kürtaj İdam Rüşvet vermek Sigortasız işçi çalıştırmak Görevi kötüye kullanmak Aşağıdakilere örnekler bulunuz Etik + Yasal :? Etik + Yasa dışı :? Etik dışı + Yasal :? Etik dışı + Yasa dışı :?

32 Bilimsel Etik: Bilimsel çalışma ve faaliyetlerde ahlaka uygun davranış kalıp ve kurallarını benimsemek ve uygulamaktır. Kişisel Etik: Bireyin kendisine ait etik, ahlaki ve normsal taahütleridir. Bunlar genelde çocuklukta alınan aile veya eğitimle kazanılır ve sonradan toplumsal değerlerle yoğrularak şekillenir. Toplumsal Etik: Bir kültürün veya bir topluluğun geneli tarafından paylaşılan ahlaki değerler dizimidir. Profesyonel Etik (Meslek Etiği): Belirli bir meslekte kabul edilmiş ilke ve standardların iş yaşamındaki uygulamasıdır. İş Etiği: İş dünyasında hüküm süren doğru ve yanlış davranışları ele alır. Uygulamalı etik olup, karar verme durumundaki yöneticilerin ve çalışanların ahlaki sorumluluklarının incelenip netleştirilmesini içerir.

33 Bir Mühendis silah üretimine katkı koymayı vicdanen reddeder. Bu reddin dayanağı nedir? a) Profesyonel etik b) Kişisel etik c) Toplumsal etik Mühendis, teknik bilgilerin tamamını tam bir şeffeflıkla müşteri veya işverenine iletmek konusunda ısrar ederse, bu ısrar aşağıdakilerden hangisinin ürünüdür? a) Profesyonel etik b) Kişisel etik c) Toplumsal etik Bir doktor veya avukat için, kişisel ve profesyonel etik arasında nasıl bir çelişki olabilir? a) Kürtaja karşı olan bir Jinekolog düşünün b) Müvekkili katil olan bir avukat düşünün

34 Bilim Etiği Davranış Standartları: Dürüstlük Dikkat Açıklık Özgürlük Onur Payı Eğitim Toplumsal Sorumluluk Fırsat Eşitliği Yasallık Karşılıklı Saygı Verimlilik

35 1. Dürüstlük: Araştırma faaliyetinin her aşamasında bilim insanı: Objektif Tarafsız Dürüst olmalıdır. Dürüstlüğü bozan davranışlar: Aşırma (İntihal) Sahtecilik Kopya Çarpıtma Duplikasyon (Tekrar Yayım) Uydurma Kırpma Bulandırma Dilimleme Haksız Yazarlık

36 Aşırma (İntihal): Başkalarının fikirlerini, yöntemlerini, verilerini, uygulamalarını, yazılarını, şekillerini veya eserlerini sahiplerine bilimsel kurallara uygun biçimde atıf yapmadan kısmen veya tamamen kendi eseriymiş gibi sunmak, Sahtecilik: Araştırmaya dayanmayan veriler üretmek, sunulan veya yayınlanan eseri gerçek olmayan verilere dayandırarak düzenlemek veya değiştirmek, bunları rapor etmek veya yayımlamak, yapılmamış bir araştırmayı yapılmış gibi göstermek, Kopya: Kendisinin olmayan bilgi ve bulguları sahiplenme, kullanma, Çarpıtma: Araştırma kayıtları ve elde edilen verileri tahrif etmek, araştırmada kullanılmayan yöntem, cihaz ve materyalleri kullanılmış gibi göstermek, araştırma hipotezine uygun olmayan verileri değerlendirmeye almamak, ilgili teori veya varsayımlara uydurmak için veriler ve/veya sonuçlarla oynamak, destek alınan kişi ve kuruluşların çıkarları doğrultusunda araştırma sonuçlarını tahrif etmek veya şekillendirmek,

37 Tekrar Yayım (Duplikasyon): Araştırmaya ait aynı sonuçları birden fazla yerde yayınlamak, Uydurma: Bir hipotezi desteklemek için hayali sonuç uydurma, Kırpma: Hipotezi destekleyen sonucun yazılması, diğer sonuçların gizlenmesi, Bulandırma: Sonuçları olduğundan daha iyi gösterme, Dilimleme : Bir araştırmanın sonuçlarını araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde, uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak ve birbirine atıf yapmadan çok sayıda yayın yaparak ayrı eserler olarak sunmak, Haksız Yazarlık: Aktif katkısı olmayan kişileri yazarlar arasına dâhil etmek, aktif katkısı olan kişileri yazarlar arasına dâhil etmemek, yazar sıralamasını gerekçesiz ve uygun olmayan bir biçimde değiştirmek, aktif katkısı olanların isimlerini yayım sırasında veya sonraki baskılarda eserden çıkarmak, aktif katkısı olmadığı halde nüfuzunu kullanarak ismini yazarlar arasına dâhil ettirmek,

38 Diğer etik ihlali türleri: -Destek alınarak yürütülen araştırmaların yayınlarında destek veren kişi, kurum veya kuruluşlar ile onların araştırmadaki katkılarını açık bir biçimde belirtmemek, -İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda etik kurallara uymamak, -Yayınlarında hasta haklarına saygı göstermemek, -Bilimsel hakem olarak incelemek üzere görevlendirildiği bir eserde yer alan bilgileri yayınlanmadan önce başkalarıyla paylaşmak, -Bilimsel araştırma için sağlanan veya ayrılan kaynakları, mekânları, olanakları ve cihazları amaç dışı kullanmak, -İnsanlara tamamen dayanaksız, yersiz ve kasıtlı etik ihlali suçlamasında bulunmak.

39 2. Dikkat Dikkatsizlik hatalara yol açar. Hata yaptığında hatayı kabul etmek ve düzeltmek gerekir. Danışmanlık sistemi doğru işlediğinde hatalar en aza indirilebilir. Tekrarlanan hatalar ise ihmalkârlığı işaret eder.

40 3. Açıklık Askerî ve ticarî araştırmalarla, tamamlanmamış araştırmaların dışındaki tüm Bilimsel araştırmalar açık ve ulaşılabilir olmalıdır. 4. Özgürlük Bilimsel araştırma ortamları baskıcı ve aşırı planlamacı olmamalıdır. Bilimsel araştırma ortamları: Yeni özgün fikirler geliştirebilmek için, Yeni çözüm teknikleri geliştirebilmek için, Bilimin ilerlemesini sağlayabilmek için özgürlükçü olmalıdır.

41 5. Onur Payı (Tanınma, saygınlık, itibar, ödül) Onur payı verilmezse motivasyon eksilir. Hak etmeyenlere verilirse adalet duygusu zedelenir. 6. Eğitim Usta-çırak iliskisi içinde ya tarif ile veya sezgisel olarak, bildiklerimizi öğretmek yükümlülüğümüz vardır. Danışman (öğretim görevlisi) öğrencisine her konuda örnek olmalıdır.

42 7. Toplumsal Sorumluluk Toplumsal tartışmalara katılmak uzmanlık görüşü bildirmek (varsa) bilimin istismarını ve kötü bilim uygulamalarının yanlışlarını sergilemek gerekir. 8. Yasallık Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin kullanımı insan ve hayvanların kullanımı, araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği, telif hakları, patentler vb. konularda yasalara uymak mecburi ve ahlâki bir görevdir.

43 9. Fırsat Eşitliği Bilimsel araştırma ortamları bilimsel liyakatle doğrudan ilgisi olmayan; Irk, Cinsiyet, Memleket, Yaş, vb. hususlar dikkate alınmaksızın herkese açık olmalıdır. 10. Karşılıklı saygı Bilim insanları fiziksel ve psikolojik olarak birbirine zarar vermekten kaçınmalıdır. 11. Verimlilik Kaynakları ve zamanı akıllıca ve verimli kullanmak Araştırma bütçelerini abartmamak gerekir.