E DAYALI DL ÖRETM MALZEMELERNN TÜRKÇE NN YABANCI DL OLARAK ÖRETMNDE UYGULANMASI

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES ETM BLMLER ENSTTÜSÜ YABANCI DL OLARAK TÜRKÇE ÖRETM ANABLM DALI YÜKSEK LSANS TEZ E DAYALI DL ÖRETM MALZEMELERNN TÜRKÇE NN YABANCI DL OLARAK ÖRETMNDE UYGULANMASI Betül SÜLÜOLU Dan#$man Doç. Dr. Ay$en CEM DEER zmir 2008

2

3

4

5 TEEKKÜR Bu çalma srasnda benden bilgi ve yardmlarn esirgemeyen, beni hem bilimsel açdan hem de psikolojik açdan hep destekleyen, her zaman bana kar hogörülü ve sabrl olan ve yaptm her çalmada kendisini örnek alacam danman hocam sayn Doç. Dr. Ay$en Cem De/er e çok teekkür ediyorum. Gösterdii anlay ve sevgi, sunduu destek ve duyduu güven için, bana her zaman yanmda olduunu hissettiren Anabilim Dal Bakanm sayn Prof. Dr. V. Do/an Günay a; lisans eitimimden itibaren bana yol gösteren ve bu çalmay yapabilmem için gerekli bilgilerin temellerini atm olan sayn Prof. Dr. Semiramis Ya/c#o/lu ve sayn Prof. Dr. Lütfiye Oktar a; yanlarna her gidiimde beni sevgiyle karlayan Dokuz Eylül Üniversitesi Dilbilim Bölümü öretim elemanlarna çok teekkür ediyorum. Çalmalarmn aksamamas için bana gösterdikleri anlay için Dokuz Eylül Üniversitesi E/itim Bilimleri Enstitüsü çal#$anlar#na da teekkürlerimi sunuyorum. Yardmlar için dostlarm Özlem Yolcusoy, Z. Do/an Koreli ve bütün arkadalarma; kuzenim ve ayn zamanda ev arkadam Burçin entuna ya da çok teekkür ediyorum. Sevgi ve desteklerini her zaman bana hissettiren, her koulda yanmda olan, çalmam boyunca bana yardmc olabilmek için elinden gelen her eyi yapan babam, annem, ablam ve eni$teme sonsuz teekkürlerimi sunuyorum.

6 i ÇNDEKLER ÇNDEKLER... i *EK,L L,STES,... iv TABLO L,STES,... v ÖZET... vi ABSTRACT... vii 1. GR Problem Durumu Amaç ve Önem Problem Cümlesi Alt Problemler Sayltlar Snrllklar Tanmlar Ksaltmalar... 6 II. LGL YAYIN VE ARATIRMALAR... 7 III. KURAMSAL ÇERÇEVE YABANCI D,L Ö=RET,M YÖNTEMLER, Dilbilgisi Çeviri Yöntemi Dilbilgisi Çeviri Yönteminin Temel Sav Dilbilgisi Çeviri Yönteminde Öretmen ve Örenci Dilbilgisi Çeviri Yönteminde Dil Becerileri Dilbilgisi Çeviri Yönteminde Kullanlan Malzeme ve Teknikler Dilbilgisi Çeviri Yöntemine Eletirel Bak Dorudan Yöntem Dorudan Yöntemin Temel Sav ve Kuramsal Dayanaklar Dorudan Yöntemde Öretmen ve Örenci Dorudan Yöntemde Dil Becerileri Dorudan Yöntemde Kullanlan Malzeme ve Teknikler Dorudan Yönteme Eletirel Bak ,itsel Dilsel Yöntem ,itsel Dilsel Yöntemin Kuramsal Dayanaklar ,itsel Dilsel Yöntemde Öretmen ve Örenci ,itsel Dilsel Yöntemde Dil Becerileri ,itsel Dilsel Yöntemde Kullanlan Malzeme ve Teknikler...25

7 ii ,itsel Dilsel Yönteme Eletirel Bak Doal Yöntem Doal Yöntemin Kuramsal Dayanaklar Doal Yöntemde Öretmen ve Örenci Doal Yöntemde Dil Becerileri Doal Yöntemde Kullanlan Malzeme ve Teknikler ,letiimsel Dil Öretimi ,letiimsel Dil Öretiminin Kuramsal Dayanaklar ,letiimsel Dil Öretiminde Öretmen ve Örenci ,letiimsel Dil Öretiminde Dil Becerileri ,letiimsel Dil Öretiminde Kullanlan Malzeme ve Teknikler ,e-Dayal Dil Örenme ,e-Dayal Dil Örenmenin Kuramsal Dayanaklar ,e Dayal Dil Örenmede Öretmen ve Örenci ,e-Dayl Dil Örenmede Dil Becerileri ,e Dayal Dil Öretiminde Kullanlan Malzeme ve Teknikler D,L Ö=RET,M,NDE D,LB,LG,S, Dilbilgisi ve Dilbilgisi Öretimi Nedir? Dil Öretim Yöntem ve Yaklamlarnda Dilbilgisi Öretimi Bilisel Örenme ve Dilbilgisi Bilgi,lemlemenin Üç Temel Bileeni: Girdi, Merkezi,lemle ve Çkt Çizgisel ve Paralel,lemleme Açk Bilgi ve Örtük Bilgi Dilbilgisi Öretim Modelleri Sunum-Uygulama-Üretim Modeli (SUÜ) ,e-Dayal Dil Örenme Modeli ,* , Nedir? ,in Genel Özellikleri , Düzenlenmenin Bileenleri , Türleri Odaklanm ve Odaklanmam iler Yapya Dayal Üretim,leri Not al -Yaz Kavrama,leri Girdinin Zenginletirilmesi Bilinçlendirme,leri...79 IV. TÜRKÇEDEK AD YANTÜMCELER Ad Yantümcelerinin Kullanmsal, Anlamsal ve Biçimsel Özelliklerinin Belirlenmesi Ad yantümcelerinin Kullanmsal Özellikleri Ad Yantümcelerinin Anlamsal Özellikleri... 83

8 iii Ad Yantümcelerinin Biçimsel Özellikleri Türkçede Yantümceleme Ad yantümceleri mak Biçimbirimi,le Oluturulan Ad Yantümceleri ma Biçimbirimi,le Oluturulan Ad Yantümceleri DIK ve -AcAK Biçimbirimi,le Oluturulan Ad Yantümceleri...91 V. BULGULAR VE YORUMLAR ODAKLANMI*,* BA=LAMINDA HAZIRLANMI* DERS MALZEMELER, Odaklanm,ler için Konu ve Malzeme Seçimi Dinleme Okuma Üretim Not al yaz Bilinçlendirme,i VI. SONUÇ VE ÖNERLER KAYNAKÇA EKLER SÖZLÜKÇE Türkçe-,ngilizce

9 iv EKL LSTES ekil 1:,letiimsel Edincin Bileenleri (Savignon, 2001: 17) ekil 2:,e Dayal Örenmenin Bileenleri ekil 3: Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas (Larsen Freeman 2001: 252) ekil 4: Balam Bileenleri (Cem, 2005: 16) ekil 5: Dilbilgisi için Bilisel Bir Model (Fotos, 2001: 278) ekil 6: SUÜ Modeli ekil 7: SUÜ ve,e Dayal Dil Örenme ekil 8: Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas (Larsen Freeman 2001: 252) ekil 9: Ad Yantümcelerinin Kullanm Alanlar ekil 10: Ad Yantümcelerinin Biçim ve Anlam Özellikleri ekil 11: Ad Yantümcelerinin Biçim, Anlam ve Kullanm Özellikleri Gösterimi ekil 12: Ad Yantümcelerinin Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas Üzerinde

10 v TABLO LSTES Tablo 1: Belirlenen Eylemlerinin Ayn Dizimde Yer Ald Yantümce Biçimbirimleri

11 vi ÖZET Bu çalmann amac, Türkçedeki ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümceleme yaplarnn Türkçeyi yabanc dil olarak örenen örencilere öretilmesine yönelik,,e-dayal Dil Örenme ve Öretim Modelini kullanarak malzeme gelitirmektir. Bu çalmann dayana olan,e-dayal Dil Örenme ve Öretme Modeli, bilgilendirme arac olarak temelde iler i kullanlr. Bu çalmada, Türkçedeki ad yantümcelerini öretmek için düzenlenen iler, iletiimsel uygulamalarla ayn anda örencilerin örenme konusu olan yapya odaklanmalarn salayan odaklanm ilerden olumaktadr. Örencilerin erek yaplar fark edebilmesi, anlamlandrabilmesi ve üretebilmesi için yapya dayal üretim ileri, not al-yaz ileri, zenginletirilmi girdi, bilinçlendirme ileri düzenlenmitir. Ayn zamanda, örencilerin dilsel birimleri ilemlemesinde rolü olduu belirtilen açk ve örtük örenme kuramlarndan yola çklarak, ilk olarak örtük örenme teknikleri araclyla, daha sonra, düzenlenen son ile açk örenme teknikleriyle erek yaplara odaklanma salanmtr. Örencilere özgün girdi salamak için farkl türlerdeki metinlerden Türkçedeki ma, -DIK ve AcAK ile oluan ad yantümceleri taranm ve bu yaplarn gazetelerde, dergilerde ve haber bültenlerinde sklkla kullanld görülmütür. Gazete ve dergi metinlerinden toplanan verilerle, ad yantümce türleri ve ana tümce eylemleri ile gösterdikleri edizimsel ilikiler incelenmitir. Metinlerin kullanld malzemeler, bu edizimsel özellikler çerçevesinde hazrlanmtr. Bu çalmada sadece Türkçedeki belirli ad yantümceleme yaplarnn öretimi için malzeme gelitirmeye odaklanlmaktadr. Çalmada gelitirilen iler ve hazrlanan malzemelerin gerçek öretme ortamlarnda deerlendirilmesi ileri çalmalara braklmtr.

12 vii ABSTRACT This study aims at applying Task-Based Language Learning and Teaching to the development of materials to teach foreigners Turkish noun clauses, which are formed with ma, -DIK and AcAK suffixes. Task-Based Language Learning and Teaching model, on which this study is based, mainly employs tasks as a way of instruction. The tasks designed to teach Turkish noun clauses in this study are mainly of focused tasks, which help learners focus attention on form while getting involved in communicative practice at the same time. In order to enable learners to notice, understand and produce the targeted structures structure-based production tasks, input enrichment, dictogloss and consciousness-raising tasks are designed. Departing from the theories of implicit learning and explicit learning both of which are suggested to have a role in learners processing the linguistic feature, the focus on the targeted structure is provided first, by means of implicit techniques and then, in the last task, by means of explicit techniques. In order to provide authentic input for learners, texts of different genres were searched for Turkish noun clauses formed with ma, -DIK and AcAK suffixes, and it was found out that such structures frequently appear in newspapers, magazines and newsletters. A collection of newspaper and magazine articles were further searched for detecting the noun clause type and main clause verb collocations. On the basis of these collocations, the texts employed in materials are prepared. The study merely focuses on developing materials to teach certain Turkish noun clause structures to foreigners. However, the tasks designed and the materials developed are to be evaluated and assessed in real teaching situations, which, in this study, are left to be realised in a further study.

13 1 1. GR Yabanc dil öretiminde kullanlan yaklam ve yöntemler, 18. yüzyl sonlarnda ortaya çkm olan Dilbilgisi Çeviri Yöntemiyle balamtr (Brown, 2001: 18). Günümüze kadar farkl yaklam ve yöntemler gelimitir. Günümüzde youn olarak kullanlmaya balayan ve 1950 li yllarda gelien bir yabanc dil örenme modeli de,e-dayal Dil Örenme Modelidir.,e Dayal Dil Örenme, yabanc dil öretiminde, öretimin yapl biçimiyle kendinden önceki birçok yöntemden farkllamaktadr. Özellikle dilbilgisi öretimini ele al biçimiyle dierlerinden ayrlan bu modelin, en temel kavram, özgün balamlarda gerçekleen, yabanc dil öretiminde anlam ve ilevi üstün tutan ilerdir.,ler, odaklanm ve odaklanm olarak düzenlenebilir. Odaklanm iler, belirli bir dilsel birimin öretimini amaçlayarak hazrlanr. Odaklanm ilerin, özellikle dilbilgisi öretimi için, etkin ve etkili bir i türü olduu düünülmektedir. Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için odaklanm ilerle ders malzemeleri gelitirilebilir. Yabanc dil öretim için gelitirilmi yaklam ve yöntemler yllardr varlklarn sürdürseler de Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde kullanlabilirliklerini ortaya koyacak çalmalara rastlanmamaktadr. Yabanc dil öretim yaklam ve yöntemlerinin Türkçenin yabanc dil olarak öretimine uygun olup olmad belirlenmemi olmas sebebiyle Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde malzeme gelitirmek ve ders kitab hazrlamakta güçlükler çekilmektedir. Bu nedenlerle Türkçenin yabanc dil olarak öretimine ilikin yaklam, yöntem ve teknikler belirlenmelidir. Bu çalmada, yabanc dil öretim yöntemi olarak özellikle,ngilizcenin öretiminde uzun yllardr kullanlan; ancak Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde üzerinde çalma yaplmam olan,e-dayal Dil Örenme Modeli ve $e-dayal Dil Öretimine bal olarak gelitirilmi odaklanm iler ele alnm ve odaklanm i balamnda Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde uygulanabilecek örnek malzemeler sunulmutur. Dilbilgisi öretiminin, yabanc dil öretimindeki

14 2 önemi dikkate alnarak, bir yap seçilmi ve yabanc dil olarak Türkçe öretiminde odaklanm iler kullanarak nasl öretilebilecei açklanmaya çallmtr. Odaklanm ilerin ve odaklanm i balamnda hazrlanan malzemelerin hangi amaçla ve ne türden kuramsal dayanaklara ve yöntemsel snrllklara dayal olduunu netletirmek için öncelikle Giri bölümünde çalmay gerekli klan problemler, çalmann amacnda belirtilen ve malzeme hazrlnda göz önünde bulundurulan sayltlar ve snrllklar açklanacaktr. II Bölümde bu çalmayla ilgili olduu düünülen kaynaklar yer alacaktr. III. Bölümde,e-Dayal Dil Örenme ve odaklanm ilerin açklanabilmesi için öncelikli olarak zaman içinde örenmeye ve dile bak ile gelimi olan yabanc dil örenme yaklam ve yöntemleri Kuramsal Çerçeve bal altnda verilecektir. Yaklam ve yöntemlerin yannda öretme malzemesi olarak dilbilgisi ele alnd için dil öretiminde dilbilgisinin nasl ele alnd, nasl bir yere sahip olduu ve dilbilgisi öretiminin nasl yapld açklanmaya çallacaktr. III. Bölümün bir dier konusu da hazrlanm örnek malzemelerin kuramsal tabann oluturan i kavram ve odaklanm ilerdir. Odaklanm iler, örnekleriyle birlikte III. Bölüm de yer alacaktr. Çalmada odaklanm i düzenlemek için seçilen erek yap ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümcelerinin kullanmsal özellikleri ve bu yantümcelerin içinde bulunduklar ana tümcelerin eylemlerine göre seçimleridir. Bu dilbilgisi yapsnn nasl ele alndn ortaya koyabilmek için IV. Bölümde Türkçedeki ad yantümceleri konusuna deinilecek ve ma, -DIK ve AcAK ile oluan ad yantümcelerinin biçimsel, anlamsal ve kullanmsal özelliklerine yönelik açklamalar yaplacaktr. V. Bölüm olan Bulgular ve Yorumlar bölümünde de, seçilen erek yapnn öretimi için hazrlanm ve ekte yer alan odaklanm i malzemeleri kuramsal gerekçeleriyle birlikte açklanacaktr. Çalma sonuç ve önerilerle son bulacaktr Problem Durumu Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için kullanlan yöntem kitaplar incelenmi ve daha önce Türkçenin yabanc örencilere öretimi için öretme

15 3 konusu olarak ele alnmam kullanmlarn neler olduu saptanmaya çallmtr. Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için kullanlan, Hitit (1-2-3) (2003), Turkofoni Türkçe Ören ( ) (Çetin, 1999), Turkuaz Türkçe Konualm (1-2-3) (Çetin, 2001), gibi yöntem kitaplarnn genelinde bir öretme modeline bal kalnmad ve dinleme-anlama ve okuma-anlama etkinliklerinden yola çklarak dilbilgisi yapsna biçimsel özellikleri çerçevesinde odaklanld gözlenmitir. Bunun yannda, bu yöntem kitaplarnda ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulmu ad yantümcelerinin içinde bulunduklar ana tümce eylemi ile gösterdikleri edizimsel ilikilerin göz önünde bulundurulmad, Türkçedeki ad yantümcelerini sadece biçimsel olarak ele alndklar görülmektedir. Özellikle çalmann saytllarn oluturabilmek için göz önünde bulundurulan Ankara Üniversitesi TÖMER tarafndan hazrlanm Hitit adl ders kitab göz önünde bulundurulduunda ma ile oluturulan ad yantümcelerinin temel seviyede biçimsel olarak ma+iyelik eki ve ma+durum ekleri biçiminde anlatld, sonrasnda ma ile oluturulan ad yantümcelerinin emir ifadesi tayan tümcelerin dolayl ekilde aktarmn yapmak için kulland yaplar olduuna deinilmitir. Bunun yannda orta düzey örenciler için hazrlanan Hitit 2 de de DIK ve AcAK ile oluturulan ad yantümcelerinin dolayl anlatm adyla örencilere aktarld görülmütür. ma, - DIK ve AcAK ile oluturulmu ad yantümcelerinin içinde bulunduu ana tümce eylemiyle gösterdikleri edizimsel ilikiler üzerinde durulmamtr. Genel olarak, Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde kullanlacak yöntem ve tekniklerin örnek malzemeler ve uygulamalar ile sunan bir çalmaya rastlanmamtr. Uygun tekniklerin belirlenmemi olmas, Türkçenin öretimi için malzeme hazrlama aamasnda zorluk yaratmaktadr. Uygun yaklam, yöntem ve tekniklerin belirlenmemi olmasnn yannda, Türkçe öretimi için kullanlan malzemelerin dilbilgisi öretimine odakland gözlenmektedir. Türkçenin yabanc dil olarak öretimine uygun, kullanm ve ilevi ön planda tutan yöntem ve tekniklerin belirlenmesi gerektii düünülmektedir.

16 Amaç ve Önem Bu çalmann amac, Türkçedeki -ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümcelerini ve içinde bulunduklar ana tümcenin eylemlerine göre bu biçimbirimlerin biçimi ve anlamn yabanc dil olarak Türkçe örenenlere öretmek amacyla,e-dayal Dil Öretimi çerçevesinde odaklanm iler düzenlemek ve bu malzemeleri gerekçeleriyle birlikte sunmaktr. Bu çalmayla problem durumunda da belirtildii gibi daha önce içinde bulunduklar ana tümcenin eylemiyle edizimsel ilikileri göz önünde bulundurulmam olan -ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümceleri anlamsal, ilevsel ve kullanmsal boyutta, odaklanm iler temelinde hazrlanm ders malzemeleriyle birlikte ortaya konulacaktr Problem Cümlesi $e-dayal Dil Örenme çerçevesinde kullanlan odaklanm iler Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde nasl kullanlabilir? Alt Problemler,e-Dayal Dil Örenme çerçevesinde ma, -DIK ve AcAk ad yantümce biçimbirimlerinin ana tümcede hangi eylemlerle birlikte kullanld, odaklanm iler kullanlarak nasl öretilebilir? Say#lt#lar Bu çalmada Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için hazrlanm ders malzemelerinin uygulanaca snf ve bu snftaki örencilerin bilgileri hakknda baz varsaymlarda bulunulmutur. Bu varsaymlar: (i) Yabanc dil olarak Türkçe örenen örenciler, orta ileri düzeydedir. (ii) Örenciler, orta-ileri düzeye Hitit (Ankara Üniversitesi, TÖMER) adl yöntem kitabn kullanarak ulam ve buna bal olarak; Türkçenin zaman, görünü

17 5 ve kip özellikleri, iyelik yaplar, durum ekleri, ad yantümceleri, ortaçl ve ulaçl yaplar, balaç kullanmn bilmektedir ve gerekli sözcük bilgisine sahiptir. (iii) Örenciler yetikindir S#n#rl#l#klar Çalmada hazrlanm olan malzemeler yetikin örenciler için kullanlmak üzere hazrlanmtr. Çalmada hazrlanan odaklanm i malzemelerinde ad yantümcelerinden ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluturulanlar üzerinde çallm dier ad tümceleri göz ard edilmitir Tan#mlar EDNM: Bilinçli, öretim sonucu örenmeye kart olarak, dilin doal yolla, öretim olmakszn örenilmesi ilemi (Kocaman ve Osam, 2000). EDZMLLK:,ki ya da daha çok sayda dil biriminin genellikle ayn dizimlerde yer almas (Vardar, 2002: 94). : Yeni dilde bilgi ve yetenek gelitirme ve erek dili etkileimde kullanma olanan arttran yaplandrlm bir plandr (Breen 1989).,, içinde dil kullanmlar olan bütün etkilikleri kapsar (Richard, Platt ve Weber 1985). ÖRENM: Yaant sonucu gerçekleen ve az çok kalc izli olan davran deiiklii (Açkgöz, K.,, 2003: 8). ODAKLANMI LER: Örencilerin belirli bir dilsel birime odaklanmas salayan iler odaklanm iler olarak adlandrlr. (Ellis, 2003b: 16) ÖRETM: Örenci geliimini amaçlayan ve örenmenin balatlmas, sürdürülmesi ve gerçekletirilmesi için düzenlenen planl etkinliklerden oluan süreçtir (Açkgöz, K.,, 2003: 14).

18 K#saltmalar SUÜ: Sunum Uygulama Üretim

19 7 II. LGL YAYIN VE ARATIRMALAR Türkçenin yabanc dil olarak öretimi üzerine yaplan çalmalar amaç ve ele aldklar konular açsndan farkllklar göstermektedir. Yaplan çalmalar yabanc dil öretimi için önem tayan hata çözümlemesi, 2. dil edinimi ve dil öretim yaklam ve yöntemleri ve Türkçenin yabanc olarak öretimi için kullanlan ve kullanlabilecek, yaklam, yöntem ve malzemeler olarak ele alnabilir. Hata çözümlemesi için yaplan çalmalar için Çotuksöken (1983) Yabanc#lar#n Türkçe Ö/renirken Kar$#la$t#klar# Güçlükler ve Yapt#klar# Hatalar adl çalmas büyük önem tamaktadr. Çotuksöken, (1983) yazsnda,stanbul Üniversitesi Yabanc Diller okulunda farkl anadil konuucusu olan ve yabanc dil olarak Türkçe örenen örencilerin yaptklar hatalar üzerinde durmutur. Güven (2007), yaymlanmam yüksek lisans tezi olan Yabanc#lar#n Türkçe Ö/renirken Ad Durum Eklerinde Yapt#klar# Hatalar#n Çözümlenmesi ve Bu Hatalar#n Giderilmesine Yönelik Öneriler de Türkçe örenen yabanclarn hatalarn ortaya koymu ve bu hatalarn giderilmesine yönelik öneriler sunmutur. Koç, (2005) yaymlanmam Yabanc# Dil Olarak Türkçe Ö/renen Ö/rencilerin Aradil Özellikleri adl yüksek lisans tezinde de Türkçe örenen örencilerin aradillerini incelemi ve Türkçedeki özne ad öbeklerinin silinmesi ile ilgili olarak yabanc dil olarak Türkçe örenenlerin geliimlerini belirlemitir.,lgili yaynlarn yabanc dil öretim yaklam ve yöntemleri ve Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için kullanlan yöntemler ele alndnda, kullanlan yöntem kitaplar ve bu konuda yaplm dier yaynlar ele alnabilir. Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde yaygn olarak kullanlan yöntem kitaplarndan Turkofoni Türkçe Ö/ren ( ) (Çetin, 1999), Turkuaz Türkçe Konu$al#m (1-2) (Çetin, 2001), Turkish (Özsoy, 2002), Ankara Üniversitesi TÖMER tarafndan yaymlanm Hitit (1-2-3) (2003), Yabanc#lar için Türkçe (1-2) (Sebüktekin, 2004) örnek olarak gösterilebilir. Yöntem kitaplarnn yannda Türkçe öretimi için yaplan çalmalar arasnda Yabanc# Dil Olarak Türkçe Ö/renenler

20 8 için Kiplik Ö/retimi Üzerine Materyal Geli$tirme (Hacömerolu, 2007), Yabanc# Dil Olarak Türkçe Ö/renenler için imdiki Zaman#n Metinlerle Ö/retimi (Camkran, 2007), Yabanc# Dil Olarak Türkçenin Ö/retiminde Okuma Becerilerinin Geli$tirme Yollar# (Aygüne, 2007) yer almaktadr.,e Dayal Dil Öretimi için Task-based Teaching and Learning (Ellis, 2003b), A Framework for Task-based Learning. (Willis, 1996), A Framework for Implementation of Task-based Instruction (Shekan, 1996); örtük örenme ve biçime odaklanma için Constraints of Implicit Focus on Form: Insight from a Study of Input Enhancement Park (2004), Testing the Covert Method of Grammar Taching: A Pilot Study. (Wilson, 2005) yaplan önemli çalmalar arasnda gösterilebilir.

21 9 III. KURAMSAL ÇERÇEVE YABANCI DL ÖRETM YÖNTEMLER Dil öretim yöntemi, snftaki stratejilerdir (Lewis, M. 1994:1) ve en temelde, dili öretmek için kullanlan yol olarak tanmlanabilir. Bir baka deyile, dil öretim yöntemi, kuramsal bilgi ile uygulamay birletiren, kuramsal bilginin uygulanmasn salayan yoldur. Tanmda yer alan kuramsal bilgi ifadesi ile anlatlmak istenen dilin ne olduuna ilikin dilsel yaklamlar, örenme ve ikinci dil edinmeye ilikin gelitirilen örenme kuramlardr. Yöntemler, genellikle kuramsal yaklamlardan yola çkarak, dil in ne olduuna ve örenme nin nasl gerçekletiine ilikin inançlar içinde barndrr. Bunun yan sra yöntemler, ders izlencelerinin, dersteki etkinlik türlerinin, ders malzemelerinin, derste öretmen ve örenci rollerinin nasl olacana ilikin belirlemeler yapar (Rodgers, 2001).,zlence, öretme programnn içerii olarak tanmlanr (Lewis, M. 1994:1). Bu balamda izlencelerin hazrlanmasnda önemli olan, kullanlan yöntemdir. Daha öncede belirtildii gibi bu çalmann amac, Türkçenin yabanc dil olarak öretilmesinde $e Dayal Örenme modelinin bir uygulamasn sunmaktr. Bu amaç dorultusunda öncelikli olarak,e Dayal Örenme Modelini ayrntl bir eklide açklamak gerekmektedir. Ancak yabanc dil öretimi alannda, önceki yllarda bu yöntem kullanlmaya balamadan önce hangi dil öretim yöntemlerinin uygulandn açklamak,,e Dayal Örenme Modelinin dier yöntemlerden hangi açlardan farkllatn betimlemek açsndan yararl olacaktr. Bundan sonraki bölümlerde yabanc dil öretimi alannda yaygn olarak kullanlan öretim yöntemleri, temel aldklar kuramsal taban, öretmen ve örenci rolleri ve etkileimleri, yöntemde kullanlan teknikler, öncelikli gördükleri dil becerileri açsndan karlatrmal bir biçimde betimlenecektir Dilbilgisi Çeviri Yöntemi Klasik Yöntem olarak da adlandrlan Dilbilgisi Çeviri Yöntemi, Eski Yunan ve Latincenin öretimi için 18. yüzyl sonlarnda ortaya çkm bir yabanc dil

22 10 öretim yöntemidir (Brown, 2001: 18). Dil öretimi, ölü klasik dillerin incelenme biçimden etkilenerek olumutur (Cook, 2003: 32). Örendii kurallar dilin kullanm boyutuna tayabilen yüksek örenim görmü kiilerin okuma becerilerini gelitirmek için kulland, bireysel dil öretim yöntemi nitelii tamaktadr. Prusya, Almanya,,ngiltere gibi ülkelerde okullarda yabanc dil öretimi için kullanlan bu yöntem ksa zamanda yaygnlam ve 1950 lere kadar varln korumutur. Zaman içinde yaplan eletiriler ve gelitirilen yeni yöntemlerle kullanm sklnda azalmalar olsa da Dilbilgisi Çeviri Yöntemi halen kullanlmaktadr (Demircan, 2002: 151) Dilbilgisi Çeviri Yönteminin Temel Sav# Dilbilgisi Çeviri Yönteminin ortaya çkmasn salayan temel sav, gerçek dilin yazl dil olarak görülmesi (Lowe, 2003) ve anadil ile erek dil arasnda çeviri yapabilmenin, dil örencilerinin dili örendiinin en büyük göstergesi olduudur. Çeviri yardm ile dil örencisi, erek dil ile anadili arasndaki benzerliklerin ve farkllklarn farkna varma frsat bulmaktadr ve bu farkndalk dil örenimini kolaylatrr. Dilbilgisi Çeviri Yöntemi, dil öretiminin insan zihninin ileyiine uygun bir sistemle yaplmas gerektiini iddia etmektedir ve yabanc dil örenimi srasnda kullanlan Dilbilgisi Çeviri Yönteminin insan zihninin ileyiini hzlandran ve yabanc dil örencisinin mantksal düünmesini salayan bir yöntem olduunu ileri sürmektedir (Larsen-Freeman, 2000: 17). Dilbilgisi Çeviri Yönteminin temelde dayand psikolojik ya da pedagojik bir kuram yoktur (Van Lier, 2002:253). En temel dayana yabanc dil öreniminin ezberle gerçekletiidir Dilbilgisi Çeviri Yönteminde Ö/retmen ve Ö/renci Dilbilgisi Çeviri Yöntemi, yabanc dil örenmenin, o dilde yazlm edebi metinleri okuyabilme becerisi gelitirmek olduu iddias üzerine gelimitir (Brown, 2001: 19). Örenciler balangçta zor edebi metinler okumaya balarlar. Bu balamda, bu yöntemi kullanan öretmenin amac da örencilerin erek dilde yazlm edebi metinleri okumayabilmesini ve bu metinleri anadiline çevirmesini salamaktr (Marks, 2005). Bunun yannda öretmen, örencilerin okuduklar edebi metinlerden

23 11 yola çkarak dilbilgisi kurallarn açk olarak örenciye aktarabilecei bir izlence hazrlar. Dilbilgisi kurallarnn ve sözcüklerin örencilere anadildeki karlklaryla açklanmasnn insan zihninin ileyiine uygun olduunu düünen öretmen, örencinin dilbilgisi kurallarn örenmesi ve anadil ile erek dil arasndaki farkllk ve benzerlikleri kavranlmasyla, örendii kurallar erek dili okumann yannda, konuma, dinleme gibi dier becerilere de aktarabileceini düünmektedir. Dilbilgisi konularn açk ekilde örenciye aktararak örencilerin erek dile ilikin kurallarn bilincinde olmas salanmaldr. Örencilerden dilbilgisi kurallarn ezberlemesi istenir. Kurallar ezber yoluyla zihne yerleebilir. Dilbilgisi kurallarnn yannda sözcükler de örencilerin anadillerindeki karlklaryla örenciye ezberletilmelidir. Çünkü anadildeki karlklaryla örenilen sözcükler daha kolay kullanlabilir (Larsen- Freeman, 2000: 18-20). Dilbilgisi Çeviri Yöntemi öretmen ve örenci rolleri açsndan ele alndnda, derste geleneksel bir tutum sergilendii görülmektedir. Öretmen otoriterdir (Larsen- Freeman, 2000: 16), anlatm gerçekletirir ve snf idaresi onun elindedir. Örenci ise öretmenin söylediklerini yerine getirir, öretmenin istedii ve izin verdii ölçüde derse katlr ve öretmen neyi biliyor ve kendisine aktaryorsa sadece o kadar bilgi edinir, kendisi çkarmlarda bulunmaz. Öretmenin getirdii edebi metinleri öretmenin verdii yönergeler dorultusunda inceler, öretmenin yapt açklamalar dinler ve öretmenin anlatt dilbilgisi konularn ve verdii sözcük listelerini ezberler. Öretmen çeviri için derse getirdii metinlerle ilgili sorular sorar ve örenciler de cevaplar. Örenciler genelde sorular sormaz. Eer örenci hata yaparsa öretmen hemen araya girer ve hatay düzeltir (Larsen-Freeman, 2000: 19). Dilbilgisi Çeviri Yöntemi ile yaplan derslerin ilenileri genelde öretmenden örenciye verilen yönergeler, yaplan açklamalar ve sorulan sorularla gerçekletirildiinden, etkileim yönünün genelde öretmenden örenciye olduu söylenebilir. Örencinin de uygulama amaçl çeviriler ve sorulara verdii yantlarla örenciden öretmene doru bir etkileim olduu da görülmektedir. Ancak bu, öretmenin çizdii snrlar çerçevesinde olduundan güçlü bir etkileim olduu söylenemez. Ders ileniinde örencilerin birbirleriyle iletiim kurduu durumlara

24 12 sk rastlanmaz. Erek dilde iletiim kurmak amaçlanmadndan ve dili kullanmak için bir etkinlik yaplmadndan örenciler arasnda bir etkileim salanmas önemli bir aama olarak deerlendirilmemektedir (Larsen-Freeman, 2000: 16). Amaç, yazl dilin örenilmesi olduu için snfta erek dilde bir konuma geçmesi gerektii düünülmemektedir Dilbilgisi Çeviri Yönteminde Dil Becerileri Dilbilgisi Çeviri Yöntemi ile yaplan derslerde dilbilgisi ve okuma becerisi ön planda tutulur. Dilbilgisi, bilgilendirmenin balangç noktas olarak görülür (Thornbury, 1999: 21). Dili bilmek, o dilde yazlanlar okumak olarak deerlendirildii için okuduunu anlamak önemlidir. Bu nedenle yazl dil, sözlü dilden daha önemlidir. Özellikle edebi dil, sözlü dilden daha üstündür. Bu balamda sözlü dilden önce yazl dile ilikin bilgiler özellikle edebi metinlerin okunmasn salayacak bilgilerin örenciye aktarlmas amaçlanmaktadr. Edebi metinlerin okunmas örencilerin dünya bilgisini ve entelektüelliini artrr (Mora, 2002). Edebi metinleri okuyup anlamak için dilbilgisi kurallarn bilmek gerekir. Bu nedenle Dilbilgisi Çeviri Yönteminde dilbilgisi önemli bir yer tar. Dilbilgisi sözcükleri bir arada tutmann kurallarn ortaya koyar (Demirel, 2004: 39). Dilbilgisinin yannda sözcük bilgisi de dikkate alnr. Erek dildeki sözcüklerin örencilerin anadillerinde bir karln bulmak mümkündür (Larsen-Freeman, 2000: 16). Dilbilgisi ve sözcük bilgisinin örencinin zihnine kolayca yerleebilmesi ve mantksal bir sistemle kullanmlarnn salanmas için dilbilgisi kurallar ve sözcük anlamlar örencinin anadilinde açklanr. Dilbilgisi Çeviri Yöntemine göre kültür edebiyat ve güzel sanatlardan ibarettir (Larsen-Freeman, 2000: 18) ve erek dil toplumunun yaaylarna ilikin bilgiler göz ard edilerek kültür kapsamna dahil edilmemektedir. Derslerde takip edilen izlencelerde erek dil toplumunun yaaylarna ilikin bir bilgi aktarlmamaktadr. Derslerde balam ve kullanmlarn göz ard edilmesinin sebeplerinden biri olarak da kültür e olan bak olabilir.

25 13 Amaç konumak olmad için de sesletim üzerine özel çalmalar yaplmaz. Baz öretmenler, sesletim için genel kurallarn aktarmn yapmaktadr; ancak sesletim kurallarnn örenciye dilbilgisi kural gibi aktarlmas, konuma aamasnda örenciye yardmc olamamaktadr Dilbilgisi Çeviri Yönteminde Kullan#lan Malzeme ve Teknikler Dilbilgisi Çeviri Yöntemi ile ilenen dersler, örencilerin öretmenin seçtii erek dilde yazlm edebi metinleri okumalar ve anadillerine çevirmeye çalmalar ile balar. Öretmen, edebi bir metin seçip snfa getirebilecei gibi amacna yönelik bir metni kendisi de hazrlayp ders malzemesi olarak kullanabilir (Larsen-Freeman, 2000: 19). Ancak edebi metin kullanlmasnn bir amac da örencilerin entelektüelliini arttrmak olduundan genelde öretmen tarafndan hazrlanm metinler deil, özgün edebi metinlerin kullanm tercih edilmektedir. Yaplan çeviri yazl ya da sözlü olabilir ancak çeviri için temel alnan metnin bütünlüü deil, tümcedir (Gür, 1995a: 29). Örencilerin metni anadillerine çevirmeleri onlarn erek dili ve kurallarn daha iyi kavramalarn salar. Kolayca anlalan kurallar ve sözcük anlamlar da hzla örenci tarafndan ezberlenebilir. Metne ilikin her türlü açklama örencinin anadilinde gerçekletirilir. Örenci anlayamad bölüm ya da kuralla ilgili sorularn anadilinde sorar ve öretmen de cevaplar örencinin anadilinde verir. Bunun yannda örenciler sözlük de kullanabilirler. Metnin okunmasnn ardndan örenciye metinle ilgili kavrama sorular, metinden çkarm yapmalarn salayacak sorular ve kendi dünya bilgilerini de kullanacaklar deerlendirme sorular sorulur (Larsen-Freeman, 2000, 19). Ancak bu süreç de çounlukla örencinin anadilinde gerçekletirilir. Metinde geçen sözcüklere ilikin bir liste örencilere sunulduktan sonra bu sözcükler üzerine çalmak için sözcüklerin e ve kart anlamlarnn kullanld baz altrmalar yaplabilir. Bunun yannda örencilerden sözcüklerin anlamna ilikin tanmlar yapmalar da istenebilir. Örencilerin erek dildeki sözcükler ile anadillerindeki sözcüklerin sesel ve biçimsel benzerliklerini belirlemeleri de ders

26 14 ileniinde yer alabilir. Burada amaç, ede (easl) sözcüklerin bulunmasdr (Larsen-Freeman, 2000: 12, 20). Böylece anlam olarak ayn olmasa da biçimsel olarak benzerlik gösteren bu sözcüklerin ezberlenmesi kolaylatrlm olur. Sözcüklerin örenilip örenilmedii deerlendirmek için örencilerden örendikleri sözcüklerle yeni tümceler kurmas istenir. Dilbilgisi Çeviri Yönteminde dilbilgisi anlatm, tümdengelimli yöntemle yaplmaktadr. Önce öretmen tarafndan kurallar örenciye sunulur, sonra da çeviri ile altrmalar yaplr (Gür, 1995a: 29). Bu aamada öretmen, örnek tümceler kullanabilir. Dilbilgisi, sözcüklerin bir arada kullanlmasn salayan çekimler olarak ele alnr. Bu dorultuda da balam göz ard edilir ve kullanmsal boyutu ele alnmaz. Örenciden de kurallarn özellikle de çekimlerin ezberlenmesi istenir (Demircan, 2002: 150). Dilbilgisi anlatmnn ardndan yaplar üzerine çalmak için boluk doldurma, örgü altrmalar ve dönütürme altrmalar yaplr (Brown, 2001: 19). Örenciler altrma olarak tümce çevirisi de yapabilirler. Sözcükler için hazrlanan altrmalarda da boluk doldurma ya da belirlenen sözcüklerle yeni tümceler kurma çalmalar yer almaktadr. Dilbilgisi Çeviri Yöntemi ile yaplan dil öretimi, örencilerin üretimi açsndan deerlendirildiinde üretimin sadece yazma ile snrl olduu görülmektedir. Yazma için yaplan çalmalarda örencilerden derste okuduklar metin ile ilgili bir metin yazmalar istenir. Bu aamada örenciler yeni bir üretim gerçekletirmi saylmazlar çünkü okuduklar ve çevirdikleri metne benzer bir metin ortaya koyarlar (Larsen-Freeman, 2000: 20). Benzer bir metin hazrlamalar üretim aamasnda da snrlanmalarn salamaktadr. Sözlü iletiim önemli görülmediinden yazmann haricinde üretime yönelik herhangi bir etkinlik yaplmamaktadr Dilbilgisi Çeviri Yöntemine Ele$tirel Bak#$ Dilbilgisi Çeviri Yöntemi zaman içinde gelien örenme ve yabanc dil öretim yöntemlerinin varlyla birçok eletiriye maruz kalmtr. En önemli eksiklii olarak

27 15 yöntemin, dilbilimsel, psikolojik ve eitim bilimsel olarak bir taban olmamas (Brown, 2001: 19) gösterilebilir. Eletirilerden bazlar, Dilbilgisi Çeviri Yönteminin dili, dünya ve insan yaamndan bamsz, soyutlanm bir sözcük koleksiyonu olarak ele almasna yöneliktir. Ayn zamanda Dilbilgisi Çeviri Yönteminin, bu sözcük koleksiyonunun ve dilsel yaplarn örencilerin anadilleriyle mutlaka elemesi gerektii düüncesine kar çklmaktadr. Dilbilgisi Çeviri Yönteminde, dilin sadece yazl dil olarak görülmesi, dinleme ve konuma becerilerinin göz ard ediliyor olmas yöntemin eletirilmesinin bir dier sebebidir. Baz eletirmenler yazma nn bir üretim olmadn iddia etmektedirler. Bu balamda da Dilbilgisi Çeviri Yönteminde konumaya zaman ayrlmyor olmas yöntemin eksiklii olarak görülmektedir (Marks, 2005). Sadece yazl dile ilikin bilgi almak örencinin dili gerçek dünyadan bamsz olarak örenmesini salar. Bu da örencinin dili öznelletirmesini, anadil konuucusunun verdii gibi tepkiler vermesini engeller. Dilbilgisi konularnn ve sözcüklerin balamdan bamsz örenilmesi örencinin uygun balamda uygun dil kullanmn gerçekletirmesini engeller. Bu durumda örenci dili snf ortamnda örendikten sonra bir de gerçek dünyada örenmek zorunda kalr (Huges & Mccarthy 1998: 265). Derste örenilenlerin gerçek dünyadakiyle elememesi öretimin büyük bir eksiklii olarak görülebilir. Kültürün edebiyat ve güzel sanatlarla snrlandrlmas, örencinin erek dil toplumunun gerçek kültür bilgisinin, bir baka deyile yaay biçimlerine ilikin bilgiler edinmesini engeller. Dil öreniminin tam olarak gerçeklemesi ve dilin kullanm, kültür ile dorudan balantldr (Thuleen, 1996). Balant kurulamamas durumu dilin kullanmn engeller. Çeviri yapma, sözcük anlamlar için sözlük kullanm ve anadildeki birebir karlklarnn yer ald listelerin kullanlmas, dilbilgisi anlatmnn tümevarml olmas, altrma olarak üretimsel boyutlu etkinlikler deil, sadece örgü altrmalarnn yaplmas, dil örencilerine bu kurallar daha sonra uygulamalar açsndan oldukça düük bir ans tanr (Bull, 1965). Bu açlardan

28 16 deerlendirildiinde Dilbilgisi-Çeviri Yöntemi yetersiz bulunmu ve zamanla bu eletiriler de göz önüne alnarak yeni yöntemler gelimitir Do/rudan Yöntem Dorudan Yöntem yüzyl balarnda Dilbilgisi Çeviri Yönteme bir tepki olarak ortaya çkmtr. Yöntem, yabanc dil öretiminin dilbilgisi kurallarnn ezberlenmesiyle gerçekletirilemeyecei ve çeviri ile anadilden yararlanlarak yaplan açklamalarn dilin kullanlmasna ilikin bilgilerin edinilmesini salayamayacan vurgulamakta ve böylece Dilbilgisi Çeviri Yöntemini eletirmektedir (Demircan, 2002: 171) Do/rudan Yöntemin Temel Sav# ve Kuramsal Dayanaklar# Dorudan Yönteme göre yabanc dil örenmek, erek dilde konuulanlar anlamak ve erek dilde konuabilmektir. Bir baka deyile yabanc dil bilmek, o dilde iletiim kurabilmektir. Yöntemin geliimi Herbartç eitim görüüne dayanr. Herbart a göre dil sözcükler topluluudur ve bu sözcükler arasnda ilikiler vardr. Sözcüklerin örenimi de bu ilikilerin ortaya konulabilecei kurallar çerçevesinde gerçeklemektedir. Herbartç eitim görüünün yannda Humboltçu dil kültür yorumu ve Gestalt ruhbilimi Dorudan Yöntem in geliimine katk salamtr (Demircan, 2002: 171). Dorudan Yöntem e göre yabanc dil örenmek anadil edinimi ile benzerlik göstermektedir (Thornbury, 1999: 21). Bu balamda yabanc dil örenimi srasnda anadil edinimi için geçirilen süreçler tekrarlanmaldr. Çocuklara, anadil edinirken o dile ilikin yapsal açklamalar yaplmaz. Yabanc dil örenimi srasnda da çok fazla açklamaya gerek yoktur. Snf içinde dilbilgisi kurallarnn açklanmasna odaklanan analitik süreçleri kullanmaktansa, öretmenlerin snfta 1 Demircan, Ö (2002) de Dorudan Yöntem Dolaysz Yöntem olarak ifade edilmektedir.

29 17 yabanc dilin dorudan ve kendiliinden kullanmna tevik etmeleri gerekir (Gür, 1995a: 32). Youn olarak erek dile maruz kalmak örenmenin gerçeklemesini salar. Çocuklarn anadili örenirken sadece dili duyuyor olmalar da yöntemin sözlü dile önem vermesini salamaktadr. Anadil öreniminin taklit ile gerçekletii savndan yola çkarak Dorudan Yöntem yabanc dilin de anadil konuucularn tekrar etmeleri ve taklit etmeleri gerektii fikrini ileri sürmektedir Do/rudan Yöntemde Ö/retmen ve Ö/renci Dorudan Yöntem e göre dil örenmek, o dilde konuulanlar anlamak ve konuabilmektir. Bu balamda, öretmenin amac örencinin erek dilde iletiim kurmasn salamaktr. Örencinin erek dilde iletiim kurmasn salayacak olan bilgileri örenciye aktarmay amaçlayan öretmen, örencinin erek dilde düünmesini salamaya çalr. Bunun için kurallar direkt olarak örenciye aktarmaz. Örencinin kurallar ve sözcük anlamlarn kendisinin çkarmasn salayacak sunumlar hazrlar. Örencinin erek dilin kullanld gerçek ortamdaym gibi davranmasna çalr. Bunun için de öretmenin hazrlad izlence gerçek durumlara ve konulara dayanr. Öretmen genelde açklama yapmaktan kaçnr ve çeviri yaplmasna izin vermez. Örencinin anadil ile erek dil arasndaki balantlar kendilerinin içsel olarak kurmalarn salamaya çalr. Bunun yannda dili doal olarak edinmeleri gerektii düüncesiyle ezberin doru olmadn savunur (Demircan, 2002: 171). Bu açlardan Dorudan Yöntem, Dilbilgisi Çeviri Yönteminden tamamen ayrlr. Humbolt un dil-kültür yorumundan etkilenen Dorudan Yöntem, dilin toplumu ve kültürü etkiledii bak açsyla dil öreniminde kültürel özelliklerin dikkate alnmas gerektiini göz önünde bulundurur. Bir dili bilmek, o dilin anadil konuucularnn verdii gibi tepkilerde bulunabilmektir. Bu yüzden dil öretiminde de kültür önemli bir etken olarak ders izlencelerinde yer almaldr. Örencilerin derslerde anadillerini kullanlmalarna izin verilmemesinin sebebi de farkl bir kültürü yanstan anadil ile farkl bir kültürü yanstan erek dilin anlalamayaca

30 18 düüncesidir. Bu sebeple de öretmen de erek dili anadili olarak konuan biri olmaldr ve o toplumun kültürel özelliklerini örenciye aktarabilmelidir. Dorudan Yöntem e göre erek dilde iletiim kurmak önemli olduundan derslerde öretmen deil, örenci merkezli izlenceler takip edilmektedir. Ancak Materyalin yaplandrlmasnda ve örenciye sunuluunda öretmen etkindir (Kurudayolu & Deniz, 2004: 7). Öretmen kendine çok aktif bir rol üstlenmez. Dersin kontrolü öretmendedir ancak örenci aktif olarak derse katlr. Derste öretmen ve örenci etkileim halindedir. Ayn zamanda örenciler de birbirileriyle karlkl etkileim içindedirler. Dorudan Yöntem ile yaplan derslerde amaç dilin kullanld gerçek durum ve balamlar yanstmak olduu için iletiim ön planda tutulur. Örenci erek dilde konumas için öretmen tarafndan sürekli olarak cesaretlendirilir. Derste örencilerin yapt hatalar öretmen kendisi düzeltmez. Hatalarn örenciler tarafndan düzeltilmesini salamak için baz teknikler kullanr. Örnein, öretmen sorduu soruya örencinin verdii cevabn, yanl olan ksmn dikkat çekecek bir vurguyla yineler (Larsen-Freeman, 2000: 30). Böylece örenci hatasn düzeltemese de farkna varm olur Do/rudan Yöntemde Dil Becerileri Dorudan Yönteme göre erek dilde iletiim kurmak, yani erek dili konumak ve erek dilde konuulanlar anlamak önemli olduundan yazl dile oranla sözlü dil üzerinde daha fazla çalma yaplr. Derste kullanlan dil tamamen erek dildir (Gür, 1995a: 33). Anadil edinimine benzer bir yabanc dil örenim süreci geçirilmesi amaçland için örenciler ilk olarak dinleme becerisi üzerine odaklanr. Anadil ediniminde çocuk ilk önce duyar, sonra konuur, sonra okur ve en son yazar. Bu durum göz önüne alnarak hazrlanan izlencelerde de srasyla dinleme, konuma, okuma ve yazma becerilerini gelitirecek çalmalar yaplr.

31 19 Dinleme, konuma, okuma ve yazma becerilerinin yanna sözcük bilgisi de önemlidir. Sesletimlerine dikkat edilen sözcüklerin öretimi, dilbilgisi kurallarnn öretiminden üstün tutulur Do/rudan Yöntemde Kullan#lan Malzeme ve Teknikler Dorudan Yöntem ile hazrlanan izlencelere göre dersler genelde kültürel bilgilerin de yer ald metinlerin yüksek sesle okunmasyla ya da görsel malzemelerin öretmen tarafndan sunulmasyla balar (Demirel, 2004: 39). Görsel malzemelerin sunulmasnn amac anlamn daha açk hale gelmesini salamak ve örencinin konuyu, sözcüü, yapy anlamlandrmasn kolaylatrmaktr. Anlamn ortaya konulmas için öretmen, mimik ve bedensel hareketleri de etkili olarak kullanr. Bu aamada öretmen örencilerin anadillerini kullanmaz ve örencilerin de anadillerini kullanmalarna izin vermez. Cook, (2003: 33), Dorudan Yöntemde anadile çeviri yapmann ve anadilde açklamalar yapmann yasak olduunu belirtmitir. Youn olarak erek dil kullanlr, anlalmayan durumlarda açklamalar tekrar erek dilde açmlamalarla yaplr. Hazrlanan izlence gerçek durumlara ve gerçek yaamda yer alan konulara dayanr (Larsen-Freeman, 2000: 28). Yap baml çalmalara çok fazla yer verilmez. Bir baka deile yap göz önünde bulundurularak izlenceler düzenlenmez; çk noktas bir durum, bir balamdr. Kullanlan okuma metni ya da görsel malzemeye ilikin soru cevap altrmalar yaplr. Örenci, öretmen tarafndan sorulan sorular cevaplad gibi örenci de rahatça öretmene ve dier arkadalarna sorular sorabilir. Okuma metni olarak edebi eserler kullanlmaz. Edebi eserler okuma metni olarak kullanlmadklar gibi dilbilgisi incelemesi için de kullanlmazlar (Demirel, 2004: 39). Edebi eserler sadece zevk için okunmaldr. Öretmen, örencilerin verdii cevaplarla, dil kullanmlarn kontrol edebilmelerini salayacak, yani, varsa hatalarn görüp düzeltmesini salayacak

32 20 sorular yöneltir.,letiim amaç olduu için öretmen, sk sk örencilerin kendileriyle ilgili bilgileri aktarabilecekleri, fikirlerini ortaya koyabilecekleri sorular sorar. Dilbilgisi anlatm öretmen tarafndan açk ekilde yaplmaz. Tümevarml yöntemle öretilir (Brown, 2001: 21). Kurallar, önce altrma ve etkinlikler içinde örenciye sunulur. Örencilerden kendilerine aktarlan dilbilgisi kurallarn ezberlemesi istenmez. Örencinin dilbilgisi kurallarn çalmasn ve içselletirmesini salayacak üretimsel çalmalar yapmas salanr. Bunun için soru cevap yöntemi, yaplan uygulamalardan biridir. Öretmen belirli yaplar içeren sorular sorar. Cevabn da örenilen yapnn kullanlabilecei türden olmas salanmaya çallr. Böylece örenci cevap verirken yapy da tekrar etmi olur. Öretmen örencilere kendileri ile ilgili sorular da sorar. Bununla da snf içi diyalogu salamay amaçlamaktadr (Larsen-Freeman, 2000: 31). Sözcük öretiminde de öretmen sözcüklerin örencilerin anadillerindeki karlklarn ezberlemelerinden çok anlamlarn kavrayacak ekilde zihinlerine yerlemelerini salamak için genelde görsel malzemeler, mimikler ve bedensel hareketler kullanlr. Bunun yannda açklamalarla sözcük anlamlarn aktarmaya çalr. Genelde günlük dilde kullanlan sözcükler seçilerek öretilmeye çallr. Örencinin anadili ile düünmesini istemedii için erek dildeki sözcüklerin birebir anadildeki karlklarn vermekten kaçnr. Dorudan Yöntemde, örenicilerin erek dilin yaz dizgesinin özelliklerini tanmalar için dikte çalmalar da yaplmaktadr. Öretmen bir metni; birincisinde normal hzda, ikincisinde örencinin yazabilecei hzda ve yazabilecei uzunlukta birimlere ayrarak ve üçüncüsünde de yazdklarn kontrol etmesini salamak amacyla normal hzda olmak üzere üç kere okur. Böylece örencinin duyduu sesleri yazya da aktarmas salanm olur (Larsen-Freeman, 2000: 31). Dikteyle erek dil seslerinin tannmas ve seslerin ayrmna varlmasnn yannda dinleme altrmalaryla da duyduunu anlamaya yönelik olarak da çalmalar yaplmaktadr. Yazma da yaplan etkinlikler arasnda yer almaktadr. Örencilerden belirlenen konular üzerinde kendi cümlelerini kullanarak metinler oluturmalarn salayacak

33 21 yönergeler verilir. Daha önce okunan metinlere benzer bir metin oluturmalar istenmez, o metin ancak bir örnek olarak ele alnabilir Do/rudan Yönteme Ele$tirel Bak#$ Dorudan Yönteme yaplan eletiriler büyük ölçüde, yöntemin anadil edinimi ile yabanc dil öreniminin ayn olduu sav üzerinedir. Aratrmaclara göre anadil edinimi ile yabanc dil örenimi ayn deildir ve geçirilen süreçler benzerlik gösterebilir; ancak ayn deildir. Anadil ediniminin çocuu bilinç düzeyine çkmadan gerçekletii, yabanc dil öreniminin ise örencilerin bilinç düzeyinde gerçekletii savlanmaktadr. Bunun yannda çocuun çevresine ilikin bilgi edinirken anadilini ediniyor olmas da, anadil edinimini yabanc dil ediniminden ayran bir yandr. Çocuk her eyi yeni örenir, yabanc dil örencisi zaten çevresindekileri adlandrmay biliyordur. Anadil sesleri, çocuun bilisel geliim süreci içinde ve bilinç düzeyine çkmadan çocuun zihnine yerlemektedir. Yabanc dil örencisinde de anadilinin ses sistemi yerlemi olduundan yeni bir dilin seslerine hakim olmas oldukça zordur, bir baka deyile yabanc dil örencisinin seslere ilikin bilgileri örenme süreci de anadil örencisininkinden farkldr. Anadil edinen çocuun anadille karlamas ile yabanc dil örencisini snf ortamnda erek dille etkileimde olma süresi arasnda da farkllklar vardr. Yabanc dil örencisinin erek dili edinirken erek dili duyma orannn düük olmas da, yabanc dil öreniminin anadil edinimi gibi gerçekleemeyeceinin bir göstergesidir (Addysg, 2002). Olumsuz eletirilerin yannda, dolaysz yöntemin dil örenimi çerçevesinde kültür kavramnn içine erek dil toplumunun yaay biçimlerini de dahil etmesi, dili sadece yap olarak görmemesi, örenimi ezbere dayandrmamas ve örencinin de derslere katlmnn salanmas gibi özellikleri olumlu eletirilerin yönleri arasnda yer almaktadr. Daha sonra gelien birçok yöntem de bu bak açlarn kullanmtr $itsel Dilsel Yöntem,itsel Dilsel Yöntem, 2. Dünya Sava srasnda orduya ksa sürede dil öretmek için kullanlmaya balanm olan Ordu Uzman Eitim Program

34 22 çerçevesinde gelitirilmi bir yabanc dil öretim yöntemidir (Brown, 2001: 22). Hzl dil öretimi amacyla uygulamaya geçmi bu yöntemin kuramsal dayanaklar vardr $itsel Dilsel Yöntemin Kuramsal Dayanaklar#,itsel Dilsel Yöntemin dilbilimsel taban Amerikan Betimlemeli Dilbilimi ve ruhbilimsel dayana da Davrançlktr (Demircan, 2002: 183). Davranç Örenme Modelinin öretmeye bakna ait özellikleri tamaktadr. Amerikan Betimlemeli Dilbilimi, Amerika da unutulmaya yüz tutmu, yazl dili olmayan dilleri incelemek amacyla ortaya çkm bir alandr. Franz Boas n önderliinde yerli dillerin yaplarn ortaya koymaya çalan bu yöntemin amac dilin var olan özelliklerini betimlemektir (Grabe, 1992: 37). Amerikan Betimlemeli Dilbilimi, dillerin ses özelliklerini, biçimbilimsel özelliklerini, sözdizimsel özelliklerini ortaya koymaya çalmtr. Bu bak açsna göre yazl dil deil, sözlü dil önemlidir ve sadece gözlemlenebilir olan kant olabilir. Sezgiler güvenilir deildir. Betimlemeli Dilbilim, dilin kural koyucu ekilde incelenmesine kar çkm ve var olan özelliklerin açklanmas gerektiini savunmutur. Davrançla göre örenme, bir alkanlk gelitirme sürecidir ve taklit ve tekrar ile gerçekleir. Watson un 1923 te temellerini att bu yaklama göre örenme, uyaran tepki ile meydana gelir. Uyaranlara verilen tepkilerin pekimesi ve devamllnn salanmas için olumlu ve olumsuz pekitireçler kullanlr. Örenmenin gerçekleebilmesi için, bir baka deyile alkanlk oluturmak için çok sayda tekrar yaplmas gerekir (Kiymazarslan, 2006). Davranç örenmeye göre dil bir alkanlklar düzeni olduundan dil örenimi srasnda da alkanlk gelitirecek altrma ve etkinlikler düzenlenmelidir. Diyaloglarn ezberlenmesi, tekrarlanlarak otomatikletirilmesi gerekmektedir. Bunun için doru yantlar öretmen tarafndan ödüllendirilir (Demircan, 2002: 184).,itsel Dilsel Yönteme göre yabanc dil öretiminde de Davrançln ortaya koyduklar göz önünde bulundurulmaldr ve örencinin anadili için gelitirdii

35 23 alkanlklarndan vazgeçmesi ve yabanc dil örenmek için yeni alkanlklar gelitirmesi salanmaldr (Larsen-Freeman, 2000). Yeni dile ilikin gelitirilen alkanlklar örencinin erek dili anadili gibi hzl ve otomatik konumasna olanak salar. Örenmenin taklide dayand savunusuyla,itsel Dilsel Yöntem ile ilenen derslerde anadil konuucularnn gerçek konuma ortamndaki ses kaytlar kullanlr. Örenciler bu kaytlar genellikle laboratuar ortamnda dinler ve bu kaytlar duymak yabanc dil örencisinin, erek dili anadili olarak konuanlar taklit etmesine yardmc olur. Örenciler duyduklarn yaptklar altrmalar yardmyla taklit eder ve bunlar ezberler.,itsel Dilsel Yöntemin örenmeyi dinlemeye dayandrmasnn sebebi anadili edinirken çocuklarn geçirdikleri anadil edinme sürecinin göz önünde bulundurulmasdr. Dinleme ile öretime balanmas, çocuklarn anadil edinirken geçirdikleri Doal Sürecin yabanc dil örenimi srasnda da ilemesini salamaktr. Bu bak açsyla,itsel dilsel Yöntem Dorudan Yöntem ile benzerlik göstermektedir. Çocuk, dili örenirken dile ilikin kurallar örenmez, dilin kendisini örenir. Çocuk anadilini kullanrken kurallar düünmez ya da dili örenirken ona kimse kurallar açklamaz. Konuurken kurallar deerlendirerek seçimler yapmaz, bilinçsiz ekilde konuur. Yabanc dil örencisi de dili bilinçsiz olarak kullanabilecei seviyeye, duyduklarn taklit ederek ulaabilir (Demircan, 2002: 184) $itsel Dilsel Yöntemde Ö/retmen ve Ö/renci,itsel Dilsel Yöntem kullanan öretmen, örencinin dili iletiim içinde kullanmasn salamay amaçlamaktadr. Örencinin konumas ve konuulanlar anlamasn ön planda tutan öretmen, örencilerin durup düünmeden dili kullanmas gerektii iddiasyla örencinin çok fazla tekrar yapmasn salar. Bu yolla yabanc dil örencisi alkanlk gelitirebilir ve dili otomatik olarak kullanabilir (Larsen- Freeman, 2000: 45).

36 24 Öretmen, örencinin anadil ile erek dil arasndaki benzerliklerin ve farkllklarn farkna varmasn salar. Çünkü benzerlikler örenci tarafndan kolayca örenilebilir. Farkllklar ise örencilerin yanlgya dümesine izin vermeden aktarlmaldr.,itsel Dilsel Yöntem kullanlan yabanc dil derslerinde öretmen orkestra efi gibidir (Larsen-Freeman, 2000: 44). Öretmenin rolü erek dili ve erek dil kültürünü örencilere aktarmaktr. Örenci davranlarn yönetir ve ayn zamanda kontrol eder. Yönergeler öretmen tarafndan verilir. Öretmen örencilerin dili iletiimsel boyutta kullanmasn salamak için ilk aamada dinleme ve konumaya dayal etkinlikler hazrlar. Bu yöntemi kullanan öretmenin anadil konuucusu gibi doru sesletimler, vurgu ve ezgilemeler yapmas çok önemlidir. Çünkü örenci, öretmeni ve duyduklarn taklit eder. Bu nedenle, öretmen derslere iyi hazrlanarak gitmelidir. Öretmen dilbilgisi anlatm aamasnda açk bir yol kullanmaz. Yaplar örnek tümcelerle örencilerin çkarmlar yapabilecei tümevarml ekilde örenciye aktarlr (Demirel, 2004: 40). Tümevarml bir yöntem kullanld için öretmen altrmalarda örencilerin dikkatini önemli noktalara çekebilmelidir. Örencinin derslerde sahip olduu rol genelde taklide dayanr. Örenci öretmenin söylediklerini taklit eder ve yap ve sözcükleri ezberler. Örenci öretmenin yönergelerine mümkün olduunca çabuk uymaldr çünkü ondan örenimin otomatiklemesi için düünmeden ve bilinçsiz ekilde üretim yapmas beklenmektedir.,itsel Dilsel Yöntem ile gerçekleen dil öretiminde genelde etkileim öretmen ile örenci arasndadr. Yönergeleri öretmen verdii için yönü öretmenden örenciye olan bir etkileim olduu söylenebilir (Larsen-Freeman, 2000: 46). Örenciden öretmene etkileim ise örencilerin öretmenin sorularna verdii yantlarla ve altrma çözerken gerçekleir. Örenciler arasndaki etkileim ise zincir altrmalar yaparken olumaktadr; ancak bu altrmalar öretmenin kontrolünde olduundan ve örencilerin yeni bir ey üretmeleri söz konusu olmadndan youn bir etkileim olduu söylenemez.

37 25 Derste örencinin yapt hatalar öretmen tarafndan düzeltilir. Hata, kötü alkanlk gelitirmeyi salar, bu yüzden öretmen örencinin hata yapmasna izin vermemeye çalr ya da hatay hemen düzeltir. Öretmen doru yaplan uygulamalar da desteklemeli ve onlarn pekimesini salamaldr $itsel Dilsel Yöntemde Dil Becerileri,itsel Dilsel Yönteme göre dilin iletiimsel olarak kullanlabilmesi için öncelikli olarak ele alnan dil becerileri dinleme ve konumadr.,itsel-dilsel beceriler yazma becerilerinin yannda önceliklidir (Gür, 1995b: 44) Sesletim ilk aamada örencilere konu olarak öretilir. Sesletime çok önem verilir (Brown, 2001: 23). Dil ediniminde doal srann izlenmesi gerektii savyla dinleme ve konuma becerilerinden sonra okuma ve yazma becerileri üzerine çallr.,itsel Dilsel Yöntem için dilbilgisi de önemli olarak görülmektedir. Ancak dilbilgisi açklamasna çok fazla yer verilmez ve dilbilgisi kurallar örenciye tümevarml yöntemle sunulur (Brown, 2001: 23). Sözcük öretimi aamasnda ise sözcüklerin örencinin kendisi tarafndan da örenilebilecei düüncesiyle örenciyle sözcük yerine deyim ya da kullanmsal anlamlar yüklenen kalplar öretilir. Kalplarn öretimi de tekrar altrmalar ile gerçekletirilir (Brown, 2001: 23). Sözcükler balamlardaki anlamlaryla verilir $itsel Dilsel Yöntemde Kullan#lan Malzeme ve Teknikler,itsel Dilsel Yöntem öncelikli olarak dinleme ve konuma becerilerine fazla önem verdii için derslerde günlük konuma diyaloglar kullanr. Yeni malzemeler diyalog biçiminde sunulur (Brown, 2001: 23). Diyaloglar örenciler dinler ve daha sonra tekrar ederek ezberler. Daha sonra da diyaloglardaki kiilerin rollerine bürünerek diyaloglar karlkl canlandrrlar. Önemli olan her örencinin diyalogda geçen her karakterin rolüne en az bir defa girmesidir. Diyaloglar, içinde dilbilgisel yaplar, deyimler ve kalplar da barndrr. Kalplar ve deyimlerin anlamlar açklanarak diyaloglar üzerinde çallr. Örenci diyalogdaki cümle ya da söz sralarn ezberleme konusunda baarsz olduunda öretmen bu söz sralarn küçük

38 26 birimlere ayrr. Bu birimleri tekrar ederek ezberlemelerini salamaya çalr ve aama aama birimleri birbirine ekleyerek tekrar ettirir. En sonunda örenci tamamn bir kerede söyleyebilir. Bu aamada öretmen devaml iaretler vererek örencinin yapt hatalarn farkna varmasn ya da dorularnn pekimesini salar. Bu altrmalar süresinde öretmen örenciden mümkün olduunca hzl cevaplar vermesini ister. Bu yolla örencinin uygun balamda düünmeden otomatik olarak konumasn salayaca düünülmektedir. Erek dilin öreniminde anadildeki alkanlklarn araya girdii düüncesiyle snfta erek dil ile erek dil ile arasndaki farkllklarn yanlgya düülmesine sebep olmamas için anadil kullanmna izin verilebilir. Ancak anadil, Dilbilgisi Çeviri Yöntemindeki gibi tamamen bütün derste egemen olamaz. Sadece ztlk analizi salamak amacyla kullanlr.,itsel Dilsel Yöntem youn olarak Örgü Altrmalarna yer verir (Thornbury, 1999: 21). Örgü altrmalar, dilbilgisi örenimini pekitirmeyi amaçlayan, öretmenin verdii yönergeler dorultusunda ve öretmen kontrolünde yaplan ve genelde öretmenin söylediklerinin örenciler tarafndan srayla tekrar edilmesiyle oluan altrmalardr. Örgü altrmalarnn hazrlanmasnda ve uygulanmasnda dikkat edilmesi gereken baz noktalar vardr. Bunlardan biri, öretmenin çaltrlacak biçimin ve biçimi çaltrmak için kullanlacak tümcelerin seçimi ile ilgilidir. Öretmen kullanlan tümcelerde birbirinden çok fark yaplarn geçmemesine özen göstermelidir. Örnein bir tümcede ad yantümcesi yer alrken dierinde sfat yantümcesi yer almamaldr ya da bir tümce etkenken dieri edilgen olmamaldr. Altrma her zaman ayn biçimlerin kullanlmasyla sistemini korumaldr. Bunun yannda altrmalarda kullanlan malzeme erek dilin gerçek kullanmlarna mümkün olduunca yakn olmaldr. Altrmada yer alan tümcelerin gerçek dil kullanma ortamlarndan seçilmesine özen gösterilir ve malzeme her zaman anlaml olmaldr. Örgü altrmalarnn bir dier özellii, otomatiklemenin salanmas için altrmann örenci tarafndan mümkün olduu kadar hzl yaplmasdr. Bu yüzden

39 27 altrmann yavalamamas için örencinin yapt sesletim hatalar çok büyük olmad sürece düzeltilmez. Altrmann yapmnn hzl olmasnn yannda altrma için ayrlan sürede çok uzun tutulmaz. Ayn altrmann birden fazla yaplmas örencinin sklmasna neden olacandan bir altrma tamamlandktan sonra baka tür bir altrmaya geçilir. Örgü altrmalarnn yapmnda öretmen kontrolü, örencilerin ne anlama geldiini bildii iaretlerle salayabilir. Öretmen altrma yapmnda srann kimde olduunu göstermek, verilen cevabn doru olduu belirtmek, örencinin daha hzl olmas gerektiini anlatmak ya da eer bir hata varsa bu hatann nerde olduunu vurgulamak için belirli mimik ve jestler kullanabilir. Bunun yannda öretmen altrma srasnda snfta tek bir yerde durmaz, bütün snf denetleyebilmek için snfta sürekli yer deitirir (Mora, 2002). Örgü altrmalar aamal biçimde zorlar. Öncelikli olarak basit ve sadece tekrar ve taklit içeren altrmalara yer verilir. Bu altrmalarn zorluk derecesi biçimlerinin örenimi ile artar. Altrmalara herkesin ayn cevab verecei ve öretmenin söylediklerini tekrar edecei türde bir etkinlikle balanabilir. Örnein, öretmen Ben 30 yandaym. der ve bir örenciye Sen kaç yandasn? diye sorar. O örenci de soruyu cevapladktan sonra soruyu dier arkadanda sorar. Bütün snf zincir eklinde önce kendi yan söyleyip yanndaki arkadana yan sorar, böylece bütün snf yan söylemeyi örenmi olur. Bu tekrara dayanan ve basit düzeyde bir altrma olarak ele alnabilir. Bunun yannda tek boluklu yerine koyma altrmalar yaplabilir. Örnein, öretmen tahtaya bir tümce yazar : Yarn okula gideceim. ve okula sözcüünün altn çizer. Daha sonra okula yerine partiye sözcüünü koyarak tümceyi tekrar eder ve srayla örencilerin alt çizili ve yönelme durum ekiyle kullanlm sözcüü deitirmelerini ister. Bütün örenciler Yarn gideceim. tümcesini, bolua uygun bir sözcük koyarak tekrar eder.,itsel Dilsel Yöntemde kullanlan bir dier altrma da dönütürme altrmalardr. Dönütürme altrmalarnda örenciden bir tümceyi ayn anlama gelecek baka bir biçimle ifade etmeleri istenebilir. Örnein, örenciye sözlü ya da yazl olarak verilen etken tümcenin edilgen olarak söylenmesi istenebilir.,lk örnei

40 28 öretmen yapar. Annem çiçekleri sulad. tümcesini söyler / yazar ve ardndan Çiçekler annem tarafndan suland. tümcesini söyler / yazar. Sonra da Çocuk cam krd. gibi tümce söyleyerek örencilerden bu tümceyi edilgen olarak söylemelerini ister. Bütün snf ayn ekilde etken tümceleri edilgen tümceye çevirir. Cümle tamamlama altrmalar da,,itsel Dilsel Yöntemde kullanlan altrmalardandr. Cümle tamamlama altrmalarnda örencilere bir ksm bo braklan tümceler verilerek, boluklar örencilerin tamamlamas istenir. Örnein, öretmen Aye nin doum günü partisine gitmedim, çünkü. eklinde bir tümceyi tahtaya yazar ve önce kendisi Aye nin doum günü partisine gitmedim, çünkü hastaydm. eklinde tümceyi tamamlar. Ayn biçimde örencilerin de bu tümceyi tamamlamalarn ister. Derslerde okuma ve yazmaya dayanan etkinliklere çok fazla yer verilmez. Yaplan okuma ve yazma etkinlikleri de daha önce yaplan sözlü etkinliklere dayanr ve bu sözlü etkinliklerin pekitirilmesi amacn tar $itsel Dilsel Yönteme Ele$tirel Bak#$,itsel Dilsel Yöntem, örenme kuram olarak Davranç Örenmeden yola çkt için, gelien Bilisel Örenme Kuram ile örenme kuram açsndan eletirilmitir. Örenmenin ezber ve taklide dayandrlmas, yabanc dil örenmenin anadil edinimi ile ayn süreç olarak ele alnmas da Dolaysz Yönteme yaplan eletirilerin bir ksmn,itsel Dilsel Yönteme de yöneltmitir. Öretimin tekrar ve ezbere dayandrlmas, örencilerin dili kullanmna ilikin bir üretimsellik ve yaratclk gelitirmesini engeller. Örenci sadece ezberledii kurallar ezberledii durumlarda kullanabilir ve karlat deiik durumlarda dil kullanm konusunda baarsz olur (Addsyg, 2002). Bu konuda yaplan çalmalar örencilerin snf ortamnda balamdan bamsz olarak örendiklerini kullanamadklarn göstermektedir. Dilin konuma olarak ele alnmasyla, günlük dil kullanmlarnn ders malzemesi olarak ele alnmas yönteme yaplan eletirilerin olumlu tarafn

41 29 oluturmaktadr; ancak bu günlük dil kullanmlarnn sadece ezberleniyor olmas nedeniyle, az sayda örenci bu kullanmlar yaamna aktarabilmektedir (Bull, 1965) Do/al Yöntem 1800 lü yllarda Lemare ve Payne tarafndan sözlü dilin günlük kullanm içinde kullanmn salamaya yönelik gelitirilmi bir yabanc dil öretim yöntemidir (Demircan, 2002: 156). Yabanc dilin ancak onu anadil olarak konuanlardan ve anadil konuucularyla kurulan iletiim sayesinde örenilebilecei düünülmektedir Do/al Yöntemin Kuramsal Dayanaklar# Doal Yönteme göre yabanc dil öreniminde geçen süreç, anadil ediniminde geçen süreç ile ayndr. Bu sebeple yabanc dil öretiminde anadil edinimindeki aamalar göz önünde bulundurulmaldr. Chomsky ye göre dil örenimi alkanlk gelitirme deildir. Beyinde bir dil düzenei vardr ve insan dil yetisi ile dünyaya gelir.,nsan beyni duyduklarn ve gördüklerini bu dil yetisi sayesinde içselletirir ve zihnine yerletirerek daha sonra bu bilgileri kullanabilir. Bu yeti, örenilen snrl sayda kuralla snrsz sayda tümce kurulmasn salar. (Grabe, 1992: 39) Do/al Yöntemde Ö/retmen ve Ö/renci Doal Yöntem kullanan öretmenin amac, örencinin ksa zamanda dili iletiim içinde kullanabilmesini salamaktr. Örencinin duyduunu anlamas ve konumas en temel hedeflerdir ve bunun için öretmen konumalar yapar ve örencilerin erek dilin konuma diline ilikin özelliklerini duymasn salar. Örencinin duyduunu içselletirdii düüncesiyle sürekli erek dilde konuan öretmenin, doru sesletim ve kullanmlar bilmesi açsndan, erek dilin anadil konuucusu olmas önemlidir (Demircan, 2002: 156). Derste genelde aktif olan öretmen olsa da öretmen örencinin de konumasn salar. Örenci öretmeni dinler ve onun söylediklerini ezberlemeye çalr. Örenci yapt yanllara aldrmadan anadilini edinirken olduu gibi,

42 30 devaml konuamaya yönlendirilir. Hatalar öretmen tarafndan hemen düzeltilir. Ancak hatalarn düzeltimi örencinin katlmn azaltmayacak ve örencinin çekinmesini salamayacak biçimde olmaldr. Çok hata yaptn düünen örenci bir süre sonra konumaktan vazgeçebilir. Etkileim açsndan baklnca yönü öretmenden örenciye ya da örenciden öretmene olan etkileimler olduu görülmektedir. Bunun yannda iletiimsel yaklamlar çerçevesinde yaplan etkinliklerde örenciler grup içinde çalrlar ve birbirileriyle de etkileim halinde derse katlrlar. Örencilerin derse katlm sözel olmayan tepkilerle balar. Örenim gerçekletikçe katlmlarnda aamal olarak deiiklikler gözlenir. Her ey adm adm öretilir (Demircan, 2002: 157). Öncelikle sözel olmayan, yani mimik ve jestlere ya da yönergelere uygun davranlar sergilemeye dayanan tepkiler daha sonra srasyla, tek sözcüklü, çift sözcüklü, öbek yap olarak, tümceler halinde ve karmak söylemler biçimini alr Do/al Yöntemde Dil Becerileri Doal Yönteme göre sözlü dil daha baskndr. Bu balamda da dinleme ve konuma becerileri daha önemli olarak deerlendirilmektedir. Dilbilgisi, sesletim, yazma ve okumaya yönelik olarak altrma ve etkinlikler yaplmaz. Doal Yöntem konumann öretimine odakl olarak gelimi bir yöntemdir. Doal Yönteme göre dil, sadece kurallar bütünü deildir.,letiim içinde kullanlan ve kurallardan çok kullanmlarla ileyen bir sistemdir. Dilde sözcükler ve sözcük anlamlar da önemlidir. Bu sebeple sözlü dilin yannda sözcük öretimi de önemli olarak görülmektedir. Kullanm sklklarna göre sözcükler belirlenmeli ve bu çerçevede öretilecek olan sözcükler seçilmelidir Do/al Yöntemde Kullan#lan Malzeme ve Teknikler Doal Yöntemle ilenen dersler genelde örencinin örendii yabanc dili anadili olarak konuan öretmenin konumasyla balar. Örenci de öretmenin

43 31 konumalarn dinler. Örenciler öretmeni dinler ve onun söylediklerini tekrar ederler. Anlamdan bilinçsiz olarak örenmeleri istendii için öretmen sk sk kurallara ilikin açklamalar yapmaz. Amaç, biçim deil; anlamdr (Brown, 2001: 31). Duyduunu anlayan örencinin bir süre sonra duyduklarn otomatik olarak kullanabilecei iddia edilmektedir. Bu sebeple öretim, tümevarml yöntemle gerçekletirilir (Gür, 1995b: 30). Derslerde uygulanan izlenceler iletiimsel yaklamlar çerçevesinde hazrlanmaktadr. Örenciler gruplar halinde baz etkinlikler yaparlar. Dil öreniminde amaç iletiimi örenmek olarak görüldüünden örencinin dinlemesi ve sk sk konumasn salamak amaçlanmaktadr. Örenci balangç düzeyinde konumaktan çekinebilir. Bunun için örencinin rahatlamas ve güdüsünün artmas için günlük konuma kalplar ezberletilebilir. Böylece örenci ezberledii bu kalplar kullanarak, dili rahatça kullanabileceini düünerek güdülenebilir.,zlence hazrlnda örencilerin ilgi alanlar ve dili hangi amaçla örendikleri göz önünde bulundurulur. Dersler, zor ve farkl oyunlar, rol yapma etkinlikleri ve açk uçlu diyaloglar içerir (Brown, 2001: 31). Bu sayede örencilerin birbiriyle iletiim kurmas ve derslerde zevk almas salanm olur. Örencinin ilgi alanna hitap eden izlenceler olmas, örencinin güdüsünü arttrr leti$imsel Dil Ö/retimi,letiimsel Dil Öretimi 1970 li yabanc dil örencilerinin snf ortamnda örendii kurallar darda yani gerçek dünyada kullanamyor olduunun farkna varlmasyla ortaya çkm bir yabanc dil öretim yöntemidir. Sadece dilsel edincin deil, iletiimsel edincin de örenilmesi gerektiini vurgulayan iletiimsel dil öretimi, yllar arasnda yabanc dil öretimine olan, bak açsn önemli ölçüde deitirmitir (Larsen-Freeman, 2000: 121). Bu yaklam, dilin yaps ve kullanm üzerine yaplm çalmalardan domutur (Demircan, 2002: 250).

44 leti$imsel Dil Ö/retiminin Kuramsal Dayanaklar#,letiimsel Dil Öretiminin en temel dayana, dilin ilevlere sahip yaplardan olutuunu ve bir iletiim arac olduunu ortaya koyan $levsel Dilbilimdir. Hymes n $letiimsel Edinç kavramndan yola çkan bu yöntem Chomsky nin ortaya koyduu Dilsel Edinç kavramn da göz önünde bulundurarak, var olan dil yetisi ile dildeki kurallarn içselletirilebildii ve snrl sayda kuralla snrsz sayda tümce kurulabilecei bilgisini göz ard etmez. Ancak bu yöntem Chomsky nin dili asosyal bir oluum eklinde ele almasna kardr.,levsel yaklam biçim üzerine deil, dilin kullanmn, yani ilevlerini ele almaktadr. Dilsel Edinç dili ve dilin bilgisini açklamaya yetmez. Dil kullanmnn bir amac vardr ve yaplar bu amaca hizmet eder (Grabe, 1992). $letiimsel Edinç, örencilerin dile ait bilgilerinin yannda dil kullanmnda toplumsal ve söylemsel özelliklerin etkilerine ilikin bilgilere sahip olmas ile ilgilidir. Canale ve Swain (1980) Hymes n iletiimsel edinç çalmalarna ek olarak iletiimsel edinci dört alt balk altnda deerlendirmitir. Bunlar: dilbilgisel edinç, sosyokültürel edinç, söylemsel edinç ve stratejik edinç eklinde adlandrlmtr. Dilbilgisel edinç, dilbilgisi kurallarna, sözcük türlerine tümce yaplarna ilikin bilgidir. Sosyokültürel edinç, dilbilgisi kurallarnn farkl balamlarda, toplumsal kurallara uygun olarak kullanmyla ilgilidir. Söylemsel edinç, uygun söylemler oluturabilmek için gerekli olan balaklk ve badaklk bilgilerini (örnein gönderimsel öeleri) doru kullanabilmek için gerekli olan bilgidir. Stratejik edinç ise iletiim içinde yaanan skntlardan kurtulabilmek için kullanlan bilgiler ile ilgilidir.,letiim kurma srasnda, anlalmayanlarn tekrarnn istemek, söz sras almak için giriimlerde bulunmak gibi birçok durumda stratejik edinçler kullanlr. (Lazaranton (2001). Savingnon (2001), iletiimsel edincin bileenlerini 8ekil 1 deki gibi göstermektedir.

45 33 *ekil 1:,letiimsel Edincin Bileenleri (Savignon, 2001: 17),letiimsel Dil Öretimi, iletiimsel yaklamdan yola çkarak yabanc dil örencisine iletiimsel edincin örenciye nasl öretilebilecei üzerinde çalmaktadr.,letiimde dilin kullanlmasn salayacak olan tümcelerüstü, söylemsel düzeyin bilgisi örenciye aktarlmaldr. Doru balamlarda, doru tümcelerin doru srayla üretilmesini salamak için badaklk ve balakln bilgisi de örenciye verilmelidir.,letiimsel Dil Öretimine göre yapdan çok kullanmlar ön planda tutulduu için balam önemlidir. Balam; duruma, konuucu ve dinleyicinin dil d, toplumsal, ekinsel, ruhsal nitelikli deneyim ve bilgilerine ilikin verilerin tümüdür (Vardar, 2002: 31). Yabanc dil derslerinde örencinin kullanmlar anlamlandrabilmesi için balamlar yaratlmaldr. Böylece örenci, hangi biçimi, hangi ilevle, ne gibi durumlarda kullanacann bilgisini de edinmi olur ve biçimi ayr, kullanm ayr örenmek zorunda kalmaz.,letiimsel Dil Öretimi uygulanan derslerde yaplan etkinlikler, dilbilgisel doruluk, uygunluk ve akclk hedeflenerek düzenlenir. Dilbilgisel doruluk

46 34 amaçlanan etkinliklerde örencinin dile ilikin farkndaln gelitirmek hedeflenmektedir. Akclk ise örencinin dili mümkün olduunca hzl kullanmasdr ve örenci kullanaca yapya ilikin seçimlerini özgürce yapar. Ancak akclk ile belirtilmek istenen sadece dili hzl kullanmak deil, ayn zamanda uygun ekilde kullanmaktr. Bir baka deyile örenci dili hem hzl ekilde kullanmal hem de uygun balamda, uygun kullanmlar seçmelidir.,letiimsel Dil Öretimin, etkinlikler için önemli olarak gördüü bir dier nokta da etkinliklerin bilgi boluu içermesidir (Lowe, 2003). Bilgi boluu örencilerin dersi ilgi ve merakla izlemesini salar. Etkinlikler dilbilgisel doruluk tabanl ya da akclk tabanl olsa da bilgi boluu içermelidir. Bir örencinin verecei cevaplar, dier örenciler tarafndan tam olarak tahmin edilememeli ve dinleyerek anlalmaya çallmaldr.,letiimsel Dil Öretimine göre erek dil sadece bir çalma konusu olarak deil, snf iç etkileimi salamak için kullanlan bir araç olarak görülür. Bu da dilin snfta da etkin biçimde kullanlmasn salamaktadr. Mümkün olduu kadar özgün dil kullanmaya çalan öretmen, malzeme ve snf içi etkinlikler için özgün dil girdileri hazrlar leti$imsel Dil Ö/retiminde Ö/retmen ve Ö/renci,letiimsel Dil Öretimini kullanan öretmenin amac yabanc dil örencisinin erek dili iletiimde etkin olarak kullanmasn salamaktadr.,letiimde dili kullanmas için örenciye dilsel biçimi, anlam ve kullanmn öretmeyi amaçlar. Sadece biçimi bilmek yeterli deildir. Bir biçimin birden fazla anlam ve kullanm olduu ya da bir ilev için birden fazla biçimin kullanlabilecei bilgisini de öretmen örenciye aktarmaya çalr. Böylece örenci uygun balamlarda uygun ekilde dili kullanmay örenir. Bunun için öretmen snftaki etkinliklere gerçek dünya durumlarn yanstmaya çalr ve özgün dil malzemeleri kullanr (Demirel, 2004: 42). Snfa özgün metinler, özgün diyaloglar getirir ve balamlar yaratarak dersi iler.,letiimsel Dil Öretimi ile yaplan yabac dil derslerinde öretmen snfta iletiimi basitletiren bir rol oynar.,letiim için durumlar yaratan öretmen, ksa

47 35 yönergeler verir, örencilerin sorularn yantlar ve performanslarn deerlendirerek örencilere geri bildirimler verir. Örencileri aktif olarak tartmaya yönlendirir. Örencilere kendilerini ifade etme frsat salar ve örencilerin birbirilerini anlamalarna yardmc olur. Örenciler,,letiimsel Dil Öretimi ile ilenen derslerde aktif olarak rol üstlenirler. Öretmenin verdii yönergeler dorultusunda belirlenen konular çerçevesinde tartrlar ve fikirlerini ortaya koyarlar. Snf içinde sürekli erek dili kullanarak, gerçek dil ortamnda gibi davranrlar ve birbirilerini anlamaya çalrlar. Derslerde sorumluluun büyük çounluu örencidedir.,letiimsel dil kullanclar bir konu hakknda ne söyleyeceini seçmenin yannda nasl söyleyeceini de kendisi belirledii için yabanc dil derslerinde de örenciler kullanacaklar biçimleri belirleme konusunda özgürlerdir. Bu seçimlerinde herhangi bir hata yapmalar durumunda öretmen bu hatalar daha sonra açklamak üzere not eder. Örencinin güdüsünü bozmamak amacyla o anda örenciyi durdurup örencinin konuma ve etkileim kurma frsatn engellemez. Hatann iletiimin geliimi için doal bir çkt olduu düüncesiyle hata olsa da öretmen akcln devamn salar (Larsen-Freeman, 2000: 132). Yabanc dil örencisinin sahip olduu dilbilgisi snrldr ve hata yapabilir; önemli olan iletiimin baarl olmasdr. Öretmen not ettii hatalar daha sonra bir etkinlik içinde örencilere fark ettirir ve doru biçimlerini açklar.,letiimsel Dil Öretimi öretmen ve örenci etkileimi açsndan deerlendirildiinde gerçek dil kullanm ortamlarnda olduu gibi sürekli karlkl bir etkileim olduu görülmektedir. Öretmen etkinlii basitletirmek için örencilerle iletiim halinde olsa da genelde örenciler arasnda karlkl etkileim daha fazladr. Derslerde ikili, üçlü gruplar halinde etkinliklere katlmak ve bazen de tüm snf olarak çalmak örencilerin sürekli etkileim içinde bulunmasn ve erek dili kullanmasn salar. Örencilerin dili iletiimsel olarak kullanmalar onlarn güdülenmelerini salar. Bunun sebebi örencilerin gerekli ve faydal bilgiler edindiklerini hissetmeleridir. Örenci iletiim için birçok ans elde eder ve kendi fikirlerini ortaya koyma frsat

48 36 bulur. Birey, kendi duygularn ve fikirlerini ifade etmekten her zaman holandndan yabanc dil öreniminde de bu durumun gerçeklemesi örencinin derslerde zevk almasn salayc bir rol oynar leti$imsel Dil Ö/retiminde Dil Becerileri,letiimsel Dil Öretimine göre dil, iletiimdir ve dilsel ve iletiimsel ilevler, biçimden her zaman üstündür. Bu yüzden dilin söylemsel boyutu ele alnr. Dinleme, konuma, okuma ve yazma becerileri birlikte ele alnr (Larsen-Freeman, 2000: 131) çünkü bu beceriler birbiriyle birlikte olduklarnda ilevsel olarak kullanlabilirler. Sözlü iletiim karlkl konuanlar arasndaki iletiimi; yazl iletiim ise yazar ve okuyucu arasndaki iletiimi salamak için kullanlr, görüldüü gibi dört beceri de iletiim amaçldr. Aralarndaki fark, dinleyicinin geri bildirim verme frsat ya da anlayp anlamadn ortaya koyma frsat varken, yazar ile okuyucu arasnda böyle bir etkileim söz konusu olmamasdr. Okuyucu yazarn niyetini anlamaya çalr. Bu yüzden de derslerde sözlü etkileim esas olarak görülür. Ancak okuma ve yazma da asla göz ard edilmez. Bütün beceriler birbirini tamamlayc beceriler olarak görülür. Dilbilgisi ve sözcükler de,letiimsel Dil Örenimi açsndan önemlidir ancak bunlarn öretimi için özel olarak çok fazla etkinlik düzenlenmez. Sözcüklerin ve dilbilgisinin ilevler içinde, öretmen tarafndan oluturulan balamlar çerçevesinde öretilmesi amaçlanr leti$imsel Dil Ö/retiminde Kullan#lan Malzeme ve Teknikler,letiimsel Dil Öretimine göre dil, iletiim olduu için bütün derslerde yaplan bütün çalmalar buna yöneliktir. Derslerde önemli olan örencilerin birbirileriyle gerçek dil kullanm ortamndaym gibi iletiim kurmalardr.,zlenceler bu amaç dorultusunda hazrlanr. Derslerde öretmenin derse getirdii özgün okuma ya da dinleme metinleri kullanlr. Yaplacak bütün etkinliklerde öretmen erek dilde yönergeler verir. Örencilerin anadilleri kstl ekilde kullanlabilir ama etkinlikler yaplmasnda ya da iletiim amacyla kullanlmaz. Sadece örencilerin anlamakta zorland etkinliklerin, ödevlerin açklanmasnda anadil kullanlabilir (Larsen-

49 37 Freeman, 2000: 132). Anadilin çok fazla kullanlmamasyla ve iletiimde erek dilin kullanlmasyla amaçlanan örencilerin erek dilin sadece çalma konusu olmadnn ve iletiim arac olarak kullanldnn farkna varlmasn salamaktr. Örenciler, öretmenin derse getirdii metinler, diyaloglar üzerinde çalr, kavrama sorularndan çok kendi fikirlerini ortaya koyabilecekleri, tahminlerini sunabilecekleri çalmalar yaparlar. Dinleme metinleri doal konuma ortamlarnda çekilmi özgün diyaloglardan oluur. Metinlerin seçimi zorluk derecelerine göre yaplr. Örenciler daha önce görmedikleri metinler üzerinde de çalabilir. Ancak bu metinler düzeylerine uygun olmaldr. Örencilerin konumalarn salayacak resimler kullanlarak etkinlikler yaplabilir. Örnein hikaye biçiminde devam olan resimlerden birincisi örencilere gösterilip yorum yapmalar ve tahminlerde bulunmalar istenebilir. Daha sonra da adm adm dier resimler gösterilerek tahminler sürdürülür. En sonunda da bütün resimler bittiinde ortaya çkan hikayenin tahminlerle ayn olup olmad üzerinde tartlabilir. Örenciler, çalmalar küçük gruplar halinde yaparlar, çeitli rollere girerler. Gerçek ortamda verilen tepkileri vermeye çalp, gerçek seçimleri yapmaya çalrlar. Morrow a göre,letiimsel Dil Öretim sürecinin bilgi boluu, seçim, geri bildirim olmak üzere üç önemli özellii vardr (Larsen-Freeman, 2000: 129). Bilgi boluu sayesinde bir örencinin söyleyecekleri ya da yaplacak etkinliini sonucuna ilikin tam tahminler yapabilmesi mümkün olmamaktadr. Örenci sürekli merak halinde kalr böylece örencinin derse ilgisi korunmu olur. Bir dier özellii de seçim yapabilme ansnn örencide olmasdr. Seçim ile de verecei cevaplara örenci kendi bilgileriyle ve istekleriyle karar verir. Örenci, anlamsal olarak istedii cevab vermenin yannda biçim olarak da istediini seçebilir. Geri bildirim ile konuucu iletisinin baaryla dinleyiciye ulap ulamadn anlamak için gerekli ve geçerli bir yoldur. Dinleyicinin tepkiler vermesi iletiimin baarl hale gelmesini salar.

50 38 Problem çözme de,letiimsel Dil Öretiminde önemli olarak ele alnan bir etkinlik türüdür. Tartmalarn olmas ve bu esnada örencilerin erek dili kullanmas derslerin verimli olmasn salar.,letiimsel Dil Öretimiyle gerçekleen derslerde oyunlara fazlaca yer verilmektedir. Oyunlarn iletiim açsndan önemli olduu düünülmektedir. Oyunlarda da bilgi boluu olmaldr $e-dayal# Dil Ö/renme,e-Dayal Dil Örenme, daha önceki dil öretim yöntemleri ve onlarn eksikleri göz önünde bulundurularak, dilin ne olduu ve örenmenin nasl gerçekletii göz önünde bulundurularak gelimitir yllarn sonralarnda 1990 yllarn balarnda Gass&Crookes (1993a), Long&Crookes (1993b), Nunan (1989) ve Prabhu (1987) gibi aratrmac, izlence düzenleyici ve yabanc dil öreticileri,,e- Dayal Dil Örenme Modeli ile ilgilenmi ve onun geliimine katk salamlardr (Shekan, 1996: 38). Çk noktas özellikle Sunum-Uygulama-Üretim (SUÜ) Modelinin eksik olduu düünülen yanlardr (Thornbury, 1999: 38). SUÜ Modeli ile ilgili ayrntl bilgi Dilbilgisi Öretim Modelleri bal altnda,e Dayal Dil Örenme Modeli ile karlatrlarak ele alnacaktr.,e-dayal Örenme Modeli, dilin edinim sürecinde özgünlük ve doallk olmas ve biçimden çok anlama odaklanlmas gerektii düüncesiyle desteklenmitir (Mori, 2002: 323). Amac, dil örencisine erek dili doal balamlarda sunmak ve örenmeyi kolaylatrmaktr (Larsen-Freeman, 2000: 144). Willis (1996: 35) e göre de dil, etkileim içinde spontan biçimde örenilebilir.,e-dayal Dil Öreniminin amac da bu spontan iletiimi salamaktr. Etkileim içinde dil örenimi daha hzl ve kolay gerçekleir. Etkileim içinde örenilen dilin, daha sonra gerçek dünyada kullanm hem daha kolay hem de daha anlaml olur.,e-dayal Örenme kapsamnda derslerde yaplan i ler dili anlaml ve özgün biçimde kullanma olana salar (Willis, 1996: 28).,e- Dayal Örenme ilk bakta,letiimsel Yaklamn dil öretimi ile ilgili bak ve uygulamalarna benzer gibi gelebilir. Ancak,e-Dayal Örenmede,,letiimsel

51 39 Yaklamda olduu gibi her zaman dilin belirli bir birimini ele alp ona ilikin sunumlar ve uygulamalar yaplmaz (Larsen-Freeman, 2000: 146). Swan (2005: 387), e göre,e Dayal Dil Öretiminin amac dili öretmektir ve bu amaçla örencide gerekli bilgi ve beceri oluturulmaldr. Bu da üç problemin çözülmesi anlamna gelir. Bu problemler, seçme ve sunma, bilgi taban oluturma ve geri çarma ve aça çkarmann geliimini salamak ile ilgilidir. Seçme ve sunma ile ifade edilen örencilerin ihtiyaçlar ve amaçlarna yönelik bilgilerin bulunmas ve bunlarn örenciye yararl olacak biçimde sunulmas ifade edilmektedir. Bilgi taban oluturma ile biçim yani yeni dilsel birimler ile örencilerin uzun süreli belleklerinde depo edilmi önceki bilgilerin harmanlanmas anlatlmaktadr. Geri çarma ve aça çkarmann geliimi örenilen bilginin daha sonra etkili biçimde kullanlmasn salamak amacyla problem olarak belirlenmitir. Bu sadece bilginin hatrlanmas anlamna gelmez; günlük hayatta örenilen bilgilerin kullanm salayacak edimlerin gelitirilmesini de ifade eder.,e-dayal Örenmenin, dil derslerinde dilin özgün biçimiyle, gerçek dünya verileriyle ve balam içinde kullanlmasn istemesinin sebebi, dile ve örenmeye bak açsdr. Dile ve örenmeye bakn anlamak için de kuramsal tabann ele almak doru olacaktr $e-dayal# Dil Ö/renmenin Kuramsal Dayanaklar#,e-Dayal Dil Örenme, 1970 lerden beri dil öretimini etkisi altna alm olan $letiimsel Edinç kavramndan yola çkarak olumu bir yöntemdir. Bunun yannda,e-dayal Dil Örenme, Krashen in Doal $kinci Dil Ediniminden hareketle verilerini ortaya koymutur (Mori, 2002:323).,e-Dayal Dil Örenimi, bu iki kuram çerçevesinde dilin özgün ve doal verileriyle karlaarak edinimin gerçekleebilecei düüncesinden etkilenmitir. $letiimsel Edinç kavram, $letiimsel Dil Öretimi bal altnda da ele alnd gibi Hymes tarafndan ortaya konulmu bir kavram olup dil kullanmlarnn iletiim içinde belirlendiini ve insanlarn dilsel edincin yannda iletiime ilikin

52 40 edinçlere de sahip olduklarn ortaya koymutur. Dil öretimi de iletiimsel edinçler göz önünde bulundurarak gerçekletirilmelidir.,e-dayal Dil Örenme, önceki birçok yabanc dil öretim yönteminden (Dorudan Yöntem,,itsel Dilsel Yöntem ) farkl olarak Davranç Örenme Modelini göz ard edip; ona kart olarak gelitirilmi olan Bilisel Örenme Modelini ele almtr. Bilisel Örenme, Davranç Örenmenin temel sav olan örenmenin tekrar ve taklit yoluyla gelien bir alkanlk olduunu reddeder ve örenmeyi verilerin zihinde adm adm ilenerek bellee yerletii bir zihinsel etkinlik olarak tanmlar. Bilisel Örenme, dilin bilisel bir beceri olduunu ve öreniminin de bilgi ilemleme ile gerçekletiini ortaya koymaktadr. Bilisel Örenmeye göre bilgi zihne dört aamadan geçerek yerleir: (i) çevrede görülen ve duyulanlarn dikkati çekerek ksa süreli bellee yerlemesini salayan ayklama, (ii) bilginin aktif olarak kullanlmak üzere bellein daha kalc olan uzun süreli ksmnda depo edilmesi olan edinme, (iii) ksa süreli bellekten uzun süreli bellee aktarlma aamasnda ilikilendirme ve balantlar kurulmas olan kurgulama ve (iv) son olarak da uzun süreli bellekte bilgilerin birbiriyle bütünletirilmesi (O Malley, 1990:17-18). Dil ediniminin daha hzl ve kalc olarak gerçeklemesi ve daha sonra dili anlama ve kullanma aamasnda yabanc dil örencisinin anadil konuucusunun seviyesine benzer bir seviyeye ulamas için Aadan-Yukarya $lemleme ve Yukardan-Aaya $lemlemenin ayn anda ilemesini salamak gerekir (Willis, 1996: ). Aadan-Yukarya $lemleme, belirli bir parçadan anlamn oluturulmas, Yukardan-Aaya $lemleme de dier tüm alglara, beklentilere ve önceki bilgilere dayanarak anlamn oluturulmas olarak tanmlanmaktadr (MacLachlan, Reid, 1994: 70). Dilsel boyutta ele alndnda ise Aadan-Yukarya $lemlemede sadece dilsel bilgiler kullanlrken, Yukardan-Aaya $lemlemede dünya bilgisi de anlama dahil edilmektedir. Ancak iki süreç de ayn anda ilendii sürece akc ve uygun dil kullanm salanabilir. Balangç seviyesinde örenciler genelde Aadan-Yukarya,lemleme konusunda eilimli olurlar; çünkü uzun süreli belleklerinde henüz dile ilikin bilgileriyle, daha önceden edindikleri anadilleriyle balantl olan dünya bilgileri arasnda ilikiler kurulmam olmaktadr (O Malley, 1990: 37). Ancak

53 41 bunun yannda örenciler genel olarak dünya bilgilerine sahip olduklar için dilsel bilgiye ihtiyaç duymadan yani Yukardan-Aaya süreçlerini ileterek iletiim kurabilirler. Sadece yukardan-aaya süreçlerinin ilemesiyle genel olarak anlam anlayabilirler (Fotos, 2001). O Malley (1990) ve Fotos (2001) un balangç düzeyi örencilerin kullandklar ilemleme türüne ilikin ifadeleri birbirine ters gibi görünse de, fark ilemlemelerin kullanmyla ilgili deil; bak açlarndan kaynaklanmaktadr. O Malley örencilerin erek dile ilikin iletiimsel edinçlerinin az olmas ve erek toplumun dil kullanmna ilikin bilgilerinin az olmas sebebiyle örencilerin öncelikli olarak dilsel bilgileri kullanacandan söz etmektedir. Fotos (2001) ise örencilerin genel olarak sahip olduklar dünya bilgisi ile erek dildeki baz ifadeleri anlamlandrabileceini anlatmak istemektedir. Bu iki bak açs çerçevesinde ortaya çkan aadan-yukarya ve yukardan aaya süreçlerin birlikte kullanlmasnn yabanc dil örencisi için örenmeyi hzlandrc ve kolaylatrc bir yol olduunu söylemek mümkündür. Willis (1996: 10 16), dil örenmenin dört koula bal olduunu ortaya koymaktadr. Bu koullar: dille karlama, kullanm, güdü ve bilgilendirmedir. Dille karlama, erek dil kullanmlaryla, erek dilin özgün yazl ya da sözlü kaynaklaryla karlama olarak ele alnabilir. Dinleme ve okumay kapsar ve örencilere kullanmlar gözleme olana tanr. Kullanm, yabanc dil örencilerinin erek dilde konuma ve yazmasdr. Bir dier deyile erek dilde üretim yapmalardr. Örenciler erek dilde üretim yapmaya çalrken daha dikkatli davranrlar ve buna bal olarak da örenmeleri daha hzl ve anlaml gerçekleir. Güdü de dil ile karlama ve kullanma gibi dil örenme sürecinin önemli ve gerekli koullarndan biridir. Güdüsü yüksek örenciler zor bir durumla karlatklarnda bile bu zor durumun üstesinden gelmek için ellerinden gelen her eyi yaparlar, vazgeçmezler. Yetikin bir örencinin öz-güdüsü konusunda öretmenin yapabilecei çok da fazla bir ey yoktur; ancak öretmenin snf içindeki ortam uygun biçimde düzenlemesiyle güdü arttrc bir çevre oluturmas

54 42 mümkündür. Örencilerin yalarna, ilgi alanlarna, geçmilerine ve kültürlerine göre dersler planlayarak örencilerin derse ilgisini arttrabilir ve böylece baar artar (Lightbown, 1999: 163). Bilgilendirme, Willis e (1996: 10 16) göre dier bir dil örenme kouludur. Bu koul, snf içi duruma ve öretmenin isteine baldr. Örencilerin seviyeleri, izlencelerin anlalrl ve uygulanabilirlii, yaplan hatalar bilgilendirme aamasnn nasl olacan belirler $e Dayal# Dil Ö/renmede Ö/retmen ve Ö/renci,e Dayal Dil Öreniminde öretmenin amac, yabanc dil örencisinin erek dilde özgün girdilerle etkileimde olarak ve gerçek hayattaki etkinlikler çerçevesinde iletiim kurarak örenmesini salamaktr. Bu amaç dorultusunda öretmen dersi anlatan kii olarak aktif rol oynamaktan çok örenmeyi kolaylatrc, yol gösterici bir rol oynar (Willis, 1996: 40). Öretmen rehber olur ve i srasnda örencilerin neler yapmalar gerektiini anlamalarna yardmc olur., srasnda ve sonrasnda örenciyi desteklemek için geribildirimlerde bulunur. Öretmenin en önemli ilevlerinden biri de örenciyi güdülemektir. Örenciyi güdülemek, ilgisini çekmek onun yapt iten zevk almasn salamak için de dersi hazrlama, planlama öretmene büyük rol dümektedir. Örencilerin yalarna, beklentilerine, kültürlerine, ilgi alanlarna, geçmilerine uygun hazrlamal ve örencilerin derse olan ilgisini arttrmaldr (Ligthbown, 1996: 163).,e Dayal Dil Örenme ile gerçekletirilen yabanc dil derslerinde ii yapan örenci olduu için en büyük rol örencidedir. Örenci öretmenin verdii yönergeler çerçevesinde davransa da yapacaklar ve söyleyecekleri konusunda seçim hakkna sahiptir. Yapsal kstlamalara maruz kalmaz ve özgün ve anlaml etkileim ans bulur (Larsen-Freeman, 2000: 148). Örenciler, doal iletiimde olduu gibi, geleneksel ders düzeninden uzaklaarak soru sorabilir, araya girebilir, kendi görülerini savunabilir, kendi yapacaklarna karar verebilir.

55 43,e Dayal Dil Örenme ile yaplan yabanc dil derslerinde öretmen, örenci üzerinde otorite kurmann aksine örenciye güven kazandrp, onu serbest brakmay amaçlar. Dersler de öretmen kontrollü deil örenci merkezlidir (Swan, 2005: 377). Örenciler dier örencilerle hatta bazen snf dndaki dier insanlarla etkileime geçerler. Bu yöntemle gerçekleen dersler öretmenin yapaca yönlendirmelerle de balasa örencinin kendi özgün üretimleri ortaya çkar. Örencilerin dili örenme süreçleri önceki örenim deneyimleri, bilisel sistemlerine, sahip olduklar güdüye, yalarna, kiiliklerine göre farkllklar gösterebilir. Bütün bu özellikler çerçevesinde örenciler kendilerine ait stratejiler gelitirebilir. Bu konuda Willis (1996: 11) örencilerin, erek dili en üst düzeyde kullanma ans arama, öretime destek ek altrmalar yapma, olumlu tepkiler verme, inceleme, kategori etme ve hatalar düzeltme, denemeye hazrlkl olma, risk almaya istekli olma ve esnek olup deiik dil durumlarna uyum salama gibi stratejiler gelitirdiini belirtir. O Malley ve Chamot (1990: 45) ise örencilerin en temelde, üst bilisel, bilisel ve sosyal olmak üzere üç tür strateji gelitirdiini söyler. Örencilerden bazlar anlatmsz ve açklamasz uygulamalarla örenirken, bazlar derste bilgilendirmeye ihtiyaç duyarlar ve dilbilgisi anlatmlarn isterler. Kimi örenci ayn hatay düzeltilse de defalarca yapabilir. Kimleri ise kurallar kolayca içselletiremez. Bazlar hatadan hiç korkmaz ve hata yapsa da dili kullanmaktan çekinmezler (Willis, 1996: 9 10).,e Dayal Dil Örenme de örencilerin bu farkllklarn ve stratejilerini göz önünde bulundurulmas gerektiini düünür $e-day#l# Dil Ö/renmede Dil Becerileri,ler, hem yazl hem de sözlü dili içerir (Ellis 2003b: 6) ve dört dil becerisi de önemli olarak görülür. Baz aratrmaclar, dört becerinin önemli olduunu belirtseler de bir beceriyi daha üstün tutabilirler. Örnein, Crookes ve Gass özellikle konuma dilini ele almaktadr (Ellis 2003b: 6). Ancak konuma dilini ele almalar dier becerileri göz ard ettikleri anlamna gelmez. Dil becerilerinin hangisi ele alnrsa alnsn önemli olan ite gerçek dünya etkinlikleri yer alr ve kullanlan dil özgündür. Örencilerin derslerde yaplan etkinlikleri gerçek dünya ilerine aktarp

56 44 aktaramayaca üpheli de olsa en azndan bu etkilikleri yapma srasnda meydana gelen snf içi etkileimi dünyaya tama anslar vardr (Ellis, 2003b: 6) $e Dayal# Dil Ö/retiminde Kullan#lan Malzeme ve Teknikler,e-Dayal Öretim, süreçlere ayrlan bir eitim içerir. Örencilerden dil örenmesini salamak için yapmas istenen ilerini yerine getirilmesi aamal olarak gerçekleir. Bu süreçleri, Willis (1996), i öncesi, i döngüsü ve dile odaklanma olarak adlandrmakta ve aamalar aadaki biçimde emalatrmaktadr. *ekil 2.,e Dayal Örenmenin Bileenleri (Willis, 1996: 38) Ellis (2003b), ii; i öncesi, i sras, i sonras olmak üzere üç aamal biçimde adlandrmtr. Shekan (1996: 53) da öncesi, sras ve sonras biçiminde adlandrmaktadr. Willis (1996: 401) e göre i öncesi, i ile ilgili bilgilendirmenin olduu süreçtir. Bu bilgilendirme sürecinde örenci yaplacak ie hazr hale getirilir. Artalan bilgileri tetiklenir ve konu ile ilgili bilgileri etkinletirilir. Örencilerin ihtiyac olduu düünülen sözcükler, öbekler ve kurallara ilikin bilgi canlandrlr., edinimiyle ilikili olan dili oluturmak amaçlanmaktadr (Shekan, 1996: 53 54). Bu çok çeitli yollarla gerçekletirilebilir. Biçim nasl olursa olsun amaç, i srasnda örenciye gerekli olan aktarmaktr. Shekan (1996: 54), i öncesinde yaplan çalmann erek dili oluturma ve zihindeki bilgiyi arttrma gibi iki temel amac olduunu belirtmektedir. Bunu yapmak için kullanlan en tipik teknik olarak da bilinçlendirme planlarn örnek gösterilebilir., öncesinde yaplabilecek etkinlikler için Willis (1996), çeitli örnekler vermektedir. Örenciler sözcükleri ya da öbekleri konularna göre snflandrabilir,

57 45 anlam açsndan farkl olan sözcüü bulup onun hakknda tartabilir, resimlerle sözcükleri eletirebilir, verilen konu hakknda beyin frtnas yapp konu ile ilgili sözcük ya da öbekleri söyleyebilir ya da yazabilir. Bir röportaj için soru üretebilir. Bunlarn yannda öretmen kendi deneyimlerini anlatabilir, konuya ilikin bilgiler verebilir. Yaplmas planlanan iin benzeri bir i tamamlanm biçimiyle ele alnp deerlendirilebilir. Bunlarn yannda yaratcla bal olarak birçok etkinlik yaplabilir., döngüsünde ie örenci gerçek dünyadakilere benzer ileri tamamlar. Bunlar snf dndaki ortamlardan bilgi toplama, röportaj yapma, resimler üzerinde konuma ya da anlama ilikin metinler oluturma gibi etkinliklerden oluabilir. Burada, örenci dili gerçek amaca yönelik olarak kullanm olur., srasnda geçirilen süreçte örencilerin belirli bir dilsel birime odaklanmas salanabilir. Bunlar Ellis (2003b: 16) tarafndan odaklanm iler olarak adlandrlmaktadr. Dilsel birime odaklanmadan sadece ii tamamlamak amaçl yaplan iler de vardr. Bunlar da odaklanmam iler olarak adlandrlmaktadr (Ellis, 2003b: 16). Odaklanm ve odaklanmam ilere ilikin ayrntl bilgi ileride Odaklanm ve Odaklanmam $ler bal altnda yer alnacaktr., döngüsü srasnda örencilere kendi kültürlerini yanstacak iler, ya da erek dili anadil olarak konuan toplumun kültürüne ilikin özellikleri tayan iler yaptrlabilir. Bu sayede toplumsal özelliklerin de göz ard edilmesi önlenir. Örenci kültürel özellikleri karlatrma frsat bulmu olur., döngüsünde yaplan etkinlikler yazl ya da sözlü olabilir. Örencilerin amaçlarna yönelik i planland için örencilerin gerçek dünyada dili yazma olarak kullanaca iler için beceri gelitirilir. Mektup yazma, özet çkarma, makale yazma gibi etkinliklerle yazma becerisi gelitirilebilir (Willis, 1996: 61)., döngüsünden sonraki aama olan dile odaklanma aamasnda örencilerin i srasnda karlatklar dil yaplar, gerekliyse ve yaanan sorunlar da göz önünde bulundurularak tekrar ele alnr. Bu aamada öretmen örenciye dilsel biçimlerle ilgili bilgi verir.

58 46,in üç aamal bir süreçte tamamlanmas örencilerin kendilerini rahat hissetmelerini salamaktadr. Willis (1996: 40), örencilerin bu aamal ders izlencelerinde kendilerini güvende hissettiklerini belirtmektedir., öncesinde yaplan etkinliklerle iin kolaylaacan ve i aamasnda da zorland biçimlere, ifadelere deinileceini bilen örenci ite kendini rahat hisseder ve böylece ii rahat biçimde tamamlayabilir. Endieye kaplmaz ve bu da güdüsünü arttrr.,e Dayal Dil Örenmede kullanlan malzeme ve tekniklerin daha ayrntl ele alnmas için,e Dayal Dil Örenmenin temeli olan iin ne olduuna ve i türlerine bakmak gerekir.,in ne olduuna ilikin daha ayrntl bilgi ileride , te yer alnacaktr DL ÖRETMNDE DLBLGS Bu bölümde dilbilgisinin ne olduuna ilikin tanmlara, yabanc dil olarak dilbilgisi öretiminin nasl gerçekletiine ve yaklam ve yöntemlerin dilbilgisi bilgilendirmesini nasl ele aldklarna deinilecektir Dilbilgisi ve Dilbilgisi Ö/retimi Nedir? Dilbilgisine ilikin yaplan tanmlar birbirinden içerik olarak farkllk göstermemektedir. Dilbilgisi en temel biçimiyle bir dilin ileyiindeki yapsal kurallarn bilgisi olarak tanmlanabilir (Kocaman, A & Osam N, 2000: 37). Thornbury (1999: 2) de dilbilgisinin, geleneksel olarak, tümcenin sözdizimine ilikin çalmalar olarak görüldüünü belirtmitir. Banguolu (2004: 18), dilbilgisi, (gramer) için Eski Yunanllar ve Eski Hintlilerden beri insanlarn doru yazp okumak amac ile dillerin bal olduklar kurallar tespit etmeye çalmlardr. Bu kurallarn meydana getirdii bilgi koluna gramer, dilbilgisi (grammaire) denmitir. eklinde bir açklama yapmaktadr. Gencan (2001: 28) a göre de dilbilgisi, dillerin dou, gelime, yapl özellikleri gibi türlü niteliklerini konu edinen, doru, düzgün kullan yollarn gösteren bilginin tümüdür. Celce-Murcia (2002: 122) dilbilgisinin sözcük dizilimi, biçimbilim ve ilevsel sözcükleri içerdiini belirtir.

59 47 Tanmlardan da anlalaca gibi dilbilgisi, geleneksel olarak yazl dilin doruluunu salayan kurallar olarak ele alnmtr. Dilbilgisinin ne olduuna ilikin bak açlar doal olarak dilbilgisi öretimine de yansmtr. Dilbilgisi öretimi; dilbilgisi tanmlarna, dil kuramlarna ve öretim modellerine göre yllar içinde deiiklik göstermitir. Dilbilgisi-Çeviri Yöntemi gibi baz dil öretim yaklam ve yöntemleri dilbilgisini sadece kural olarak ele alp tümdengelimli ekilde öretmeyi uygun bulurken baz yaklam ve yöntemler dilbilgisini anlam ve ilevleriyle ele alp tümevarml ekilde öretme yoluna gitmilerdir. Tümdengelimli yöntem, kurallarn sunumu ile balayp kurallarn uyguland örneklerle devam eder. Tümevarml yöntem ise kurallarn içerisinden çkarlaca örneklerle balar (Thornbury, 1999: 29). Tümdengelimli yöntemde parça parça konular açkça örencilere anlatlr. Tümevarml yöntemde ise örencilere genel olarak bilgiler örnekler içinde aktarlr ve daha sonra parça parça dilbilgisi konularna deinilir. En temelde dilbilgisi öretimi bu iki yöntemden birine dayanr. Ancak daha önce de belirtildii gibi yllar içinde dilbilgisi öretimine ilikin bak açs deimi ve gelimitir. Her yaklam ve yöntem dilbilgisine farkl bakm ve ders izlencelerinin bu bak açlar çerçevesinde hazrlanmas gerektiini belirtmitir. Günümüzde dilbilgisinin nasl ele alndna bakmadan önce zaman içindeki geliimini ele almak yararl olacaktr Dil Ö/retim Yöntem ve Yakla$#mlar#nda Dilbilgisi Ö/retimi Dilbilgisi Çeviri Yönteminde dilbilgisi, sözcükleri bir araya koymann kuraldr. Bu yöntemde öretim biçime odaklanr (Demirel, 2004: 39). Bir baka deyile Dilbilgisi Çeviri Yönteminin oda dilbilgisidir. Bunun en önemli sebeplerinden biri Dilbilgisi Çeviri Yönteminin yazl dili sözlü dilden daha üstün görmesidir. Dilbilgisi Çeviri Yönteminde dilbilgisi kurallar tümdengelimli yolla ve çeviri araclyla örenciye aktarlr. Thornbury (1999: 21) de Dilbilgisi Çeviri Yönteminde yabanc dil derslerinin balangç noktasnn dilbilgisi olduunu ve kurallarn açk biçimde örencinin anadiline yaplan çeviri yoluyla gerçekleen altrmalarla yapldn belirtmitir. Dilbilgisi Çeviri Yönteminde dilbilgisi, geleneksel olarak yaplan

60 48 tanmlarda olduu gibi biçimbilim ve sözdizim kurallardr Dil öretim Yöntemleri bölümünde de ele alnd gibi Dilbilgisi Çeviri Yöntemi dilin kurallar olarak görülen dilbilgisinden baka konular ele almaz. Derslerde dilbilgisel açklamalar, durum ve zaman ekleri, zamanlarn kullanld uzun tümce listeleri, boluk doldurma ve çeviri altrmalar yer almaktadr (Van Lier, 2002: 254). 19. yüzyln son yarsnda ortaya çkan Dorudan Yöntem ise yabanc dilin çocuun anadilini örendii biçimde gerçekletii savndan yola çkt için sözlü dile daha çok önem verir. Açk dilbilgisi öretimini reddeder (Thornbury, 1999: 21). Bu yöntemde de dilbilgisi kurallar olarak görülmektedir ancak Dilbilgisi Çeviri Yönteminden farkl olarak kurallarn açk deil de örtük olarak örenciye aktarlmas gerektii fikri ortaya çkmtr. Örencilerin çocuklarn anadillerini örenirken önce dili duyduklarn sonra kurallar kendi kendilerine içselletirdiklerini söyler. $itsel Dilsel Yöntem ise Davranç Örenme Modeline dayand için dilbilgisi kurallarnn ezber yoluyla örenileceini iddia etmektedir.,itsel Dilsel Yöntemde de dilbilgisi anlamdan bamsz kurallar bütünüdür. Bu yöntemde dilbilgisi kurallar genelde anlamdan bamsz tümceler ya da sözcüklerle yaplan örgü altrmalaryla uygulanr.,zlencelerde tümcelerin sraland listeler yer alr (Thornbury, 1999: 21). Bu listelerden kurallar ve tümceler ezberlenir. Görüldüü gibi,itsel Dilsel Yöntemde dilbilgisi ezberlenmesi gereken, balamdan bamsz tümceler ve bu tümcelerdeki sözcüklerin dizili kurallardr. Doal Yöntemde de dilbilgisi ön planda tutulmaz. Dil sadece kurallar bütünü deildir. Bir baka deyile Doal Yöntemde ele alnan dilbilgisi, geleneksel bak açlar çerçevesinden biraz uzaktr. Ancak bu yöntemde dilbilgisini neredeyse tamamen göz ard etmektedir. Anlamn etkileim içinde ortaya çkacan ortaya koyan bu bak açs günümüz dilbilgisi bak açsnn geliiminin temellerini atm olarak deerlendirilebilir. Bu bak açsnn ardndan 1970 lerde,letiimsel Yaklam gelimeye balam ve bu yaklamla dilbilgisi sadece kural olmaktan kurtulmutur. Bu yaklam çerçevesinde biçimin yannda anlam ve kullanm da önem kazanmtr. Kullanlan yöntem ne olursa olsun dilbilgisinin göz ard edilemeyecei ortaya

61 49 çkmtr (Cem, 2005: 9). Dilbilgisi göz ard edilmemeli ancak sadece biçim olarak ele alnamayaca da kesin olarak dikkate alnmaldr. Günay (2004: 14) n da belirttii gibi dil, iletiim ileviyle vardr. Dilin öretimi de iletiim için gerçekletirilmeli ve dilbilgisinin yannda iletiimin unsurlar da öretmeye dahil edilmelidir. Dilbilgisinin yalnzca biçimden olumad gerçeinden hareketle Larsen- Freeman (2001), dilbilgisi öretimindeki anlam ve kullanmlarn iç içe birbiriyle ilikili olduunu gösteren bir model ortaya koymutur. *ekil 3 de emalatrlan bu modele göre dilbilgisi öretimi sadece dilsel biçimlerle snrl tutulmaz ve dilsel biçimlerin anlamlar ve nasl kullanldklar arasdaki iliki de öretime dahil edilmektedir. *ekil 3. Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas (Larsen Freeman 2001: 252) Bu emada biçim olarak belirtilen bölümde biçimbilimsel ve sesbilimsel özelliklerin bilgisi yer almaktadr. Anlam ksmnda da biçimin ne anlama geldii hem sözlüksel hem de dilbilgisel açdan ele alnr. Kullanm ise biçimlerin kullanld balamlarla ilgilidir. Yaplarn edimbilimsel boyutu, toplumsal balamlarda, ne zaman nerede ve hangi amaçla kullanld da kullanm bölümünde yer almaktadr (Larsen-Freeman, 2001: ). *emada da görüldüü gibi bütün bu üç bileen birbiriyle ilikili içindedir ve birbirinden ayrlmaz. Ayrldklar takdirde bütünlük ortadan kalkar. Dilin, dilbilgisi deil dilbilgisel (Suter, 2001: 5) olduundan

62 50 hareketle dilsel birimlerin balamdan bamsz olarak görülemeyecei düünülmektedir. 1. ve 2. dil edinimleri, balamdan bamsz soyut tümcelerle deil, belirli balamlarda, belirli ilevlerle kullanlan dilsel birimlerle gerçekletirilebilir. Bir tümce bir balamda bir anlam tarken baka bir balamda baka bir anlam tayabilir. Celce-Murica (2002: 119), bunun için Açm sözcesini örnek göstermektedir. Bu tümceyi bir çocuk okuldan eve geldiinde söylerse tümceyi gerçek anlamnda yani aç olduunu ifade etmek için kullanyor olabilir. Ancak yemekten sonra söylenen Açm sözcesi, yemein beenilmediini ya da yetmediini aktarmak amaçl kullanlabilir. Bunlarn yannda yemee gelen bir misafir ev sahibine aç olduunu söylerse bu ev sahibinin yemeklerini beendiini belirten bir övgü ifadesi tayor olabilir. Örnekten de anlalabilecei gibi balamdan bamsz tümcelerin tek balarna örenilmeleri, o tümcelerin uygun yerde kullanlamamasna ya da baka biri tarafndan kullanldklarnda da anlamlandrlamamasna neden olabilir. Balam oluturmak için durumsal ve dilsel balamlar dikkate alnmaldr. Durumsal balam, oluturulan balamn örencilerin önceki deneyimleri ile ilgili olmasn, dilsel balam da örencinin bilgi düzeyine uygun olmas gerektiini ifade etmektedir (Cem, 2005: 15). Balam, olay, dil, kii, zaman ve yer den olutuunu vurgulayan Cem (2005), bu bileenleri *ekil 4 teki gibi göstermektedir. *ekil 4: Balam Bileenleri (Cem, 2005: 16)

63 51 Günümüzde dilbilgisi öretiminin nasl görüldüünü daha ayrntl açklayabilmek için Bilisel Örenme Modeli ve Bilisel Örenme Modeli ile dilbilgisi öretimine kar gelien tutumun açklanmas gerektii düünülmektedir Bili$sel Ö/renme ve Dilbilgisi Bilisel Örenme temelleri, 1950 li yllarda Davranç Örenmeye kar atlm bir örenme modelidir (O Malley, 1990: 17, Fotos, 2001:267). Bilisel Örenme, Davranç Örenme gibi çalmalarn gözlemlenebilir insan davranlar üzerine deil; insan zihni üzerine gerçekletirmitir. Amac, insan zihninin yapsn ve zihnin ileyiini yöneten ilkeleri ortaya çkarmaktr. Bilisel Psikoloji, örenmenin açklanmas için zihindeki bilgi akn temel alarak Bilgi,lemleme Yaklamn gelitirmitir. Bilgi $lemleme Yaklam, ham verinin beyinde adm adm ilendii ve bu verilerin gelien biçimde ekillendii görüü ile olumutur. Bilisel Örenmeye göre dil de zihinsel bir etkinliktir ve dil örenme de bilgi ilemleme ile gerçekleir. Bilgi,lemleme girdi ve çkt arasndaki oldukça karmak olan zihinsel bir dönüümdür (Fotos, 2001: 271) Bilgi $lemlemenin Üç Temel Bile$eni: Girdi, Merkezi $lemle ve Ç#kt# Bilisel Örenmenin üç temel bileeni vardr: girdi, çkt ve merkezi ilemleme. Girdi, yabanc dil edinimini ekillendiren, yabanc dil örencilerinin karlat yeni dil verileridir (Fotos, 2001: 271). Bu yeni dil verileri örencilerin dili kolay ekilde edinmelerini salar. Girdiler, yazl ya da sözlü ekilde, açk ve örtük biçimde örencilere aktarlabilir. Örencilerin bu girdileri alglamas bir baka deyile bu girdileri fark etmeleriyle örenme gerçekleir. Girdiler, içinde incelenebilecekleri ve edinimin kolay gerçekleebilecei iletiimsel çevrede örencilere aktarlmaldr (Gabrielatos, 1994). Örenciye salanan girdiler örencilerin zihninde ilenir. Girdilerin zihinde ilemlenmesi, örenmenin üç temel bileeninden biridir. Girdilerin zihinde ilemlenmesi baz süreçleri gerektirir. Bu süreçler, verilerin depolanma aamalarn ifade etmektedir. Uzun süreli bellee ulap kalc bir ekilde yerlemeden önce girdiler, ksa süreli bellee gelerek orada uzun süreli bellekte

64 52 bulunan eski bilgilerle eleirler. Daha sonra da, gerektiinde geri çarlp kullanlmak üzere uzun süreli bellekte depo edilirler.,lemlenip zihinde depo edilen girdiler, örenci tarafndan fark edildiklerinde alndya dönüürler. Alnd, Park (2004:5) ta örenci tarafndan içselletirilmi girdi olarak Gabrielatos (1994:5) tarafndan da ilemlenmi dil verisi olarak tanmlanmaktadr. Bu ilemlenmi ve depo edilmi bilgilerin kullanlmasyla da Çkt meydana gelir. Bir baka deyile, çkt örencinin edindii bilgilerle bir üretimde bulunmasdr. Çkt, örenciler için büyük bir önem tamaktadr. Çktnn rolü, akclktan çok dilbilgisel dorulukla ilgilidir (Swain, 1998: 66). Çktnn birçok ilevi vardr. Temel ilevlerinden biri örenciler için bir fark etme eylemine frsat salyor olmasdr. Örenci kendi çktlar sayesinde dili tam olarak edinip edinemediini, bazen söylemek istediklerini ifade edemediklerinin farkna varr. Aradilindeki eksikleri görebilir ve 2. dili daha iyi edinebilmek için daha fazla dikkat eder. Üretim ile örenciler, dil kullanmlarnda hipotezler olutururlar ve Çktlar ile de bu hipotezlerini test ederler. Geribildirimlere göre de bu hipotezlerini yeniler ve tekrar üretimde bulunurlar (Swain, 1998: 67) Çizgisel ve Paralel $lemleme Bilgi,lemleme, çizgisel biçimde ya da paralel biçimde gerçekleebilir. Çizgisel ilemleme, bir zamanda edinimin bir admnn gerçekletirilmesidir. Çizgisel ilemleme sraldr, dier bir deyile çizgisel ilemede bir süreç dier süreci izler. Paralel ilemleme ise birden fazla zihinsel ilemlemenin birbiriyle balantl olarak ayn anda yaplmasyla gerçeklemesidir. Her adm genellikle dizisel olarak gerçekleir. Yani çizgisel ilemlemede oldu gibi dizim biçiminde deil; birbiriyle ilikili, birbirinin yerine geçebilecek birimlerin birlikte sarmal bir biçimde ilemlenmesiyle gerçekleir. Girdi alnr ve seçilerek ksa süreli bellee aktarlr. Ancak girdinin düzenlenmesi karmak bir olgudur. Çünkü baz birimler bilinç düzeyinde, bazlar ise bilinçsiz düzeyinin altnda düzenlenirken, bazlar hem bilinç düzeyinde hem de bilinçsiz düzeyinin altnda düzenlenebilir (Fotos, 2001: 273).

65 Aç#k Bilgi ve Örtük Bilgi Örenmenin gerçeklemesi için örencilere girdi salamann yollarnn farkllklar gösterebilecei önceki bölümde de belirtilmektedir. Bu farkllklar, izlence düzenlenme aamasnda örencilere hangi amaçla ve hangi yaklam, yöntem ve teknikle girdi aktarlacana ilikin verilmi kararlarla paralellik gösterir. Davranç Örenmenin yerini Bilisel Örenmenin almasyla izlencelerde dilbilgisi öretiminden çok dilbilgisinin nasl ilediinin anlalmasna yardmc olacak etkinlikler ön planda tutulmaya balanmtr (Ellis, 2002: 27). Örencilere girdi salama aamasnda göz önünde bulundurulan önemli etmenlerden birinin de daha önce ayrntl olarak deinilen balam olduu ortaya konulmutur. Herhangi bir yapy anlamak için o yapnn söylemsel düzlemde nasl ilediine bakmak ve o yapy tümce düzeyinden söylem düzeyine aktarmak gerekir. Dilbilgisinin nasl ilediini kavrayabilmeleri için örencilere girdi, açk ya da örtük biçimde sunulabilir. Örtük bilgi, iletiim becerilerinin geliimi için ihtiyaç duyulan dil birimlerinin depoland bir a olarak da tanmlanmaktadr. Otomatik olarak ileyen ve eriimi kolay olan bilgidir (Ellis, 2003a). Örtük bilginin geliimini kolaylatrc dier bilgi türü de açk bilgidir. Açk bilgi zihinde ilemlemeler geçirdikten sonra otomatik ilemlemeler yapabilecek biçimde örtük bilgiye döner. Açk bilgi, bir yapya ilikin bilginin bilinç düzeyinde örenilmesi ya da daha sonradan farkna varmasyla oluur. Örtük bilgi ise örenmenin bilinç düzeyine ulamadan gerçeklemesi ile oluan ve daha sonra kullanmnda bilinç düzeyinin altnda bir üretimde bulunulmasn salayan bilgidir. Örnein, bisiklete binmeye ilikin bilgiler açk bilgiyken, bisiklete düünmeden ve bisiklete binmenin kurallar farkna varlmadan binmek örtük bilgiyle ilgilidir. Bir baka deyile açk bilginin örtük bilgiye dönütürülmesiyle otomatikleme gerçekleir. Örenmede örenciye sunulan bilgi ister açk isterse örtük biçimde olsun, zihinde depo edilmi açk ve örtük bilginin ilemlenmesinde benzer süreçler gerçekleir. Bu süreçler *ekil 5 te yer almaktadr.

66 *ekil 5: Dilbilgisi için Bilisel Bir Model (Fotos, 2001: 278) 54

67 55 *ekil 5'te yer alan Dilbilgisi için Bilisel Bir Model, örtük ve açk bilginin etkileim içinde olduu varsaym üzerine oluturulmu, örenme süreçlerini gösteren bir modeldir. Fotos, (2001:278), bilisel ilemlemelerin hangi aamalarla gerçekletiini göstermek için bu modeli oluturmutur. *ekilde birinci aamada yer alan girdi ile daha önceden açklanm olan yeni dil verileri ifade edilmitir. Girdiler, duyusal alg ile alnr. Duyusal algya görmek ya da duymak da denilebilir. Duyusal olarak alglanan girdiler, örenci tarafndan fark edilir ve içerinden bilinç düzeyinde ya da bilinç düzeyinin altnda bir seçim yaplr. Seçici alg olarak adlandrlan bu süreçte örenciler kendilerine girdi olarak salanmaya çallan verilerin hepsini deil, alglarnn seçtiklerini fark ederler. Bir sonraki aamada alglananlar ksa süreli bellekte yeni ilemlemeler geçirir. Ksa süreli bellekte ilemlenen girdilerin uzun süreli bellee aktarmlar bilinç düzeyinde olabilecei gibi bilinç düzeyinin altnda da gerçekleebilir. *ekil 5'te bilinçli kodlama olarak yer alan aamann sonucu evet ise açk örenme gerçekleir. Bilinçsiz kodlama meydana geliyorsa yani bilinçli kodlamann yant hayr ise örtük örenme gerçekleiyor demektir. Bilinçli ya da bilinçsiz kodlamann sonucu bir baka deyile açk ya da örtük olarak gerçekleen örenme ile girdiler uzun süreli bellee yerleir. Uzun süreli bellekteki bilgiler için hipotezler üretilip bu hipotezler test edilir. Örenciler örendikleri ile oluan aradillerini hipotezlerini test ederek yeniden yaplandrrlar. Uzun süreli bellee yerleen bilgiler kullanlmak için ve daha sonra alglanan girdilerle karlatrlmak için ksa süreli bellee geri çarlrlar. Çktya dönüen bilgiler hatal ise düzeltilerek bu ilemleme sürecini bir daha geçirirler. Bilisel ilemlemeler bu ekilde bir sistem ile oluur ve örenme gerçekleir. Ellis (2002: 32) e göre örencilerin örtük bilgilerinin geliimini salayacak farkndalk olarak dilbilgisi öretimi amaçlanmaldr. Farkndalk, sözcük anlamndan da anlalaca gibi bir yap, bir anlam ve ilevin varln görme, fark etme durumudur. Bilinçlendirme de, bilinmeyen bir duruma kar farkndalk gelitirme olarak tanmlanabilir. Dilbilgisi ilevlerine ilikin bilinçlendirme ise örencilerin belirli bir dilbilgisi konusundaki farkndaln gelitirme ya da 2. dil

68 56 sistemindeki belirli dilsel özellikleri almaya hazr hale getirmedir. Bilinçlendirme edinimi salar ve fosillemeyi önler (Suter, 2001:1). Örencilere girdi salamak ve onlar bu girdilerin farkna varmalarna yönlendirecek dilbilgisi modelleri oluturulmutur. Bu modeller aada Dilbilgisi Öretim Modelleri bal altnda ele alnacaktr Dilbilgisi Ö/retim Modelleri Örenciye yeni dilbilgisel yaplar tantmak amacyla gelitirilen ve yabanc dil öretiminde neredeyse yirmi be yldr geçerliliini sürdüren model Sunum- Uygulama-Üretim (SUÜ) olarak adlandrlan modeldir. Bu modele yönelik eletiri olarak da $e-dayal Model gelitirilmitir. Aada ilk olarak SUÜ Modeli açklanacak, daha sonra da SUÜ Modelinin yönelttii eletirilerle birlikte,e-dayal Model açklanacaktr Sunum-Uygulama-Üretim Modeli (SUÜ) Dilin bir beceri olarak örenildii varsaymndan yola çkarak dilin biçim, anlam ve kullanmlar göz önünde bulundurularak SUÜ Modeli ortaya çkmtr (Luz Maria Munoz de Cote, 2003: 19). Dilin, gerçek dünya balamlarnda örenilmesinin gereklii olduu düüncesiyle kullanlmaya balamtr. SUÜ Modelinde derslerde ileni adm adm ilerlemektedir.,lk adm sunum, ikinci adm uygulama, üçüncü adm da üretimdir. Sunum aamasnda yaplar bir dil etkinlii içinde örenciye aktarlr. Yaplar dorudan anlatlmaz; etkinliklerin içinde yer alrlar ve örenciye girdi salanmas amaçlanr. Uygulama admnda da örenci bu yeni kurallar üzerinde altrmalar yapar. Bu altrmalarla amaçlanan genellikle dilbilgisel doruluktur. Üçüncü adm olan üretimle de akclk ve özgünlük salanmaya çallmaktadr. Örenci bu aamada verilen yönergeler dorultusunda yeni üretimlerde bulunur. SUÜ Modelinde etkinliklerde genellikle dilbilgisel doruluktan akcla doru bir ileyi söz konusudur. Yaplan sunum ve uygulamalarda dilbilgisel doruluk; üretimde ise akclk için çallmaktadr. SUÜ Modeli ileni biçimiyle *ekil 6 da yer almaktadr.

69 57 *ekil 6: SUÜ Modeli SUÜ Modelinde izlencelerde biçim, anlam ve kullanmn örenciye aktarlmas çizgisel bir sistem içerir. Örencilerin zihnindeki ilemlemelerin de çizgisel biçimde gerçekletii düünülmektedir. SUÜ Modelinde çizgisel olarak devam eden ilemleme için sunum aamasnda örencilere bir dinleme ya da okuma metni verilebilir. Bu malzemede örencilere aktarlmak istenen dilbilgisi yaps anlamn ve ilevini yanstacak biçimde yer almaldr. SUÜ Modeline örnek olarak Maurer (1997) in SUÜ modeline örnek olarak hazrlad etkinlik incelenebilir. Bu örnekte amaçlanan,ngilizcedeki Present Perfect Continuous Tense in öretimidir. Örencilere SUÜ Modelinin ilk aamas olan sunumda bir metin dinletilmekte ya da okutulmakta ya da hem dinletilip hem okutulmaktadr. Dinleme ya da okuma etkinlii için kullanlabilecek diyalog Örnek 1 de yer almaktadr (Maurer 1997):

70 58 Örnek 1: Scott: Sorry I'm late. Have you been waiting long? Rachel: Not really. I was a little late myself. Rachel: I've really been looking forward to this movie. It's supposed to be hilarious. Gee, it s crowded here. Scott: Yeah. Well, at least the movie hasn't started. I think there are two seats over there. Scott: Excuse me. Would you mind taking off your hat? Woman with hat: What was that? Scott: Could you please take off your hat? Woman with hat: Oh, of course. Sorry. Rachel (whispering): Can you believe that hair? (The woman has a big hairdo.) Let's move. Scott: Where? Rachel: Aren't there two seats over there in the third row? Rachel: Excuse me. Scott: Pardon me. Rachel: Oh no. (A tall man is moving to the empty seat in front of her.) Scott: I guess this is my fault. Sorry I was late. Rachel: That's OK. It's no big deal. Dinleme sonrasnda örencilere Present Perfect Continuous Tense ile ilgili bir açklama yaplmadan kavrama sorular yöneltilmektedir. Örnek 2 de yer alan soru da kullanlabilir. Soruda verilen tümcelerle dinleme diyalogunda geçen tümceler ile benzer anlam gösteren tümcelerin eletirilmesi istenmektedir. Burada amaç anlam ile ilgili bir altrma yapmaktr (Maurer 1997): Örnek 2: Find a sentence in the conversation similar in meaning to each sentence below: Excuse me. (Pardon me.) They say the movie is funny. Could you please take off your hat? That's a strange hairdo. It's not that important. Daha sonra balamnda örenciye aktarlan Present Perfect Continuous Tense ile ilgili dilbilgisi açklamas yaplr ve kural ile ilgili tablolar, emalar örenciye sunulur. Sunumdan sonra örenciye kuraln tekrar edilmesini ve örencilerin zihinlerine yerlemesine yardmc olaca düünülen altrmalar yaplr. Uygulama

71 59 aamasnda kullanlan altrmalar da dilbilgisel doruluk hedeflenmektedir. Uygulama aamasnda kullanlabilecek altrma Örnek 3 te yer almaktadr (Maurer 1997): Örnek 3: Complete the conversation with the correct verb for each numbered item. Greg: (comes up) Hi, everybody. Sorry I'm late. (Are you waiting/have you been waiting) long? Jeanette: About 20 minutes. What, Greg? (happens/happened)? Greg: Well, I (m/was) stuck in traffic for half an hour on the freeway. (Are you getting/did you get) the tickets? Andy: Yeah. Here they are. Man, I sure hope this movie (was/is) as good as the reviews (say/will say) it is. Greg: It is. (I've seen/i've been seeing) it twice already. Laura: You have? And you (ll want/want) to see it again? Greg: Sure. I bet I (ll like/liked) it even better this time. Jeanette: Guys, you (have to/had to) remember that Greg (was/is) a movie addict. He (sees/saw) every movie that (came/comes) out. Laura: Well, I just hope this line (starts/started) moving soon. Bu altrmada örencilerden boluklara eylemlerin diyaloga uygun olan anlam salayacak çekimi ile yerletirilmesi istenmektedir. Amaç dilbilgisel doruluun yannda diyalog içinde daha önce sunum aamasnda dinlenilen ya da okunulan metne benzer olan bir diyalog tamamlanmas ve böylece yapnn kullanlabilecei balamn kavranmasdr. Örnek 4 te yer alan etkinlik üretim aamasnda kullanlabilir. Bu etkinlik ile örencilerden grup çalmas ve önerilerini gruptaki dier arkadalaryla paylamalar istenmektedir (Maurer 1997): Örnek 4: Work with a partner. Partner A, you have been trying to find something -- for example, a good novel, a funny play, a serious movie, a good bakery, a reasonable coffee shop, a good Chinese restaurant, or a cheap hotel. Have a conversation. Ask Partner B for a suggestion. Partner B, give a suggestion. Give plenty of details.

72 60 Bu etkinliin dnda örencilere erek yapy kullanmalarn salayacak tartma konular bulup karlkl konumalar salanabilir. Konumann yannda yazmalarn salayacak etkinlikler yaplp, örencilerin dilbilgisel doruluktan akcla geçilebilir. Böylece örencilere sunum aamasndan sonra açk ekilde aktarlan ve açk bilgi olarak zihinlerine yerleen bilginin akc biçimde kullanlmas salanabilir. Erek yap olan Present Perfect Continuous Tense in bilinç düzeyinin altna yerleip otomatik olarak kullanlmas için yaplan üretim aamas, örtük bilgi biçiminde zihne yerleebilir. SUÜ Modeli Dilbilgisinin balamlar içinde örenilmesini amaçlayan bir model olsa da yeni yaplan çalmalarda SUÜ den de farkl modeller gelitirilmektedir. Bunlardan biri daha önce de belirtildii gibi,e Dayal Dil Örenme Modelidir $e-dayal# Dil Ö/renme Modeli,e Dayal Dil Örenme, dilbilgisi öretiminin iler içinde gerçeklemesini amaçlayan bir örenme modelidir. Bölüm I.'de de bahsedildii gibi,letiimsel Edinç kavramn temel alm, 1990 l yllarda kullanm younlam olan bu model SUÜ ye kar gelitirilmitir. Amac dilbilgisi öretimini akclktan dilbilgisel dorulua doru gerçekletirmektir. Öncelikli olarak üretimin gerçeklemesi gerektii ortaya konulmaktadr.,e-dayal Dil Örenme Modeli, örenmenin etkileim içinde, özgün dil girdileri ile gerçekleebilecein ortaya koyan bir modeldir. Temelini iler oluturur.,ler örencilerin günlük hayatta karlaabilecekleri olay ve durumlar içerir.,e-dayal Dil Örenme Modeli ile SUÜ arasndaki en temel fark, SUÜ nin dilbilgisel doruluktan akcla doru etkinlik düzenlemesi;,e Dayal Dil Örenmede ise akclktan dilbilgisel dorulua doru örenmeyi salayacak iler düzenlenmesidir. Bu balamda SUÜ Modelinden ayrlan en önemli noktalar dilbilgisi öretiminin balangç ve biti noktalardr. SUÜ ile,e Dayal Dil Örenme arasndaki fark *ekil 7 de olduu gibi gösterilebilir.

73 61 *ekil 7: SUÜ ve,e Dayal Dil Örenme,e Dayal Dil Öretim Modelinde, SUÜ Modelinin aksine paralel bir ilemleme süreci kullanlr. SUÜ Modelinde olduu gibi önce balamlarda verilen tek biçimlerin aktarlmasyla deil, ayn anda kendilerine yaplmas gereken ile birlikte örtük ya da açk biçimde verilen dilbilgisinin paralel olarak ilemlenmesi amaçlanmaktadr.,e-dayal Dil Örenimi Modelinde hazrlanan ilerde belirli bir biçime odaklanlarak malzemeler hazrlanabilecei gibi belirli bir biçime odaklanmadan sadece iletiim amaçl çalmalar da yaplabilir. Biçime odakl gerçekletirilen iler, bilinçlendirmeyi salayacak ve farkndalk salayacak etkinlikler içerir. Bu teknik biçime odaklanma olarak adlandrlmaktadr. Ancak dikkat edilmelidir ki, biçime odaklanma terimi daha önce ele alnan ve geleneksel bak açsnda uygulanan dilbilgisi öretim yöntemlerinden farkldr. Biçime odaklanmada biçim ile gerçek dünya balamlarndaki anlaml iletiimlerin dengeli olarak birletirilme çabas vardr (Park, 2004: 1). Geleneksel yöntemler çerçevesinde ele alnan biçimlere odaklanma dilsel birimlerin, sözdiziminin, uyum eklerinin, kalplarn üzerine çalmalar yapan bir yöntemdir ve balamdan ve ilevden uzak geleneksel bir tutumdur. Biçime odaklama ise yapsal özelliklerden çok biçimlerin anlamdaki yeri üzerinde durur. Anlam ve ilevin üstünlüünün bulunduu derslerde örencinin dikkatini açkça biçime çekebilir (Long, 1988, 1991; Doughty, C & Williams, J. 1998: 3 teki alnt). Biçime odaklanmann dier bir fark da anlama ve ileve

74 62 odaklanm olmasyla bilisel örenmeyle desteklenmesidir (Doughty, C & Williams, J. 1998: 3). Daha öncede belirtildii gibi biçime odaklanma, dilbilgisine dönü olarak alglanmamaldr. Biçime odaklanmann, eski yöntemlerden birçok fark vardr. Farklardan biri bilinçlendirme ile bir biçime odaklanma için ayrlan süre ile ilgilidir. Eski yöntemlerde bir biçim için ksa bir süre kullanlmaktayken biçime odaklanmada bir biçimin öretiminin uzun zamana yaylmas söz konusudur. Bunun yannda eski yöntemlerde girdi sadece açk bilgilendirmeyle salanrken biçime odaklanma açk ya da örtük bilgilendirmeyle gerçekletirilebilir (Suter, 2001: 5). Biçime odaklanma ilgili olarak dört temel nokta vardr. Bunlar ne zaman biçime odaklanlaca, hangi biçimlere odaklanlaca, biçime odaklanma için snf balam ve izlencesel kararlardr (Doughty& Williams, 1998: 5 6). Dilbilgisine odaklanmann iki temel ilevi vardr: öncelikle odan anlam ve iletiim olduu derslerde biçime dikkat çekme ve ihtiyaçtan dolay biçime kazara dikkat çekme. Bu ilevlerinin yannda üç tanmlanm karakteri vardr. Bunlar, düzenee dikkat etmeleri için anlamla megul olmalar, gerekli uygulamalar için örencilerin dilsel ihtiyaçlarnn analizi, ksa ve sade uygulamalara duyulan ihtiyaçtr (Park, 2004: 2). Bu durumlarda biçime odaklanma, girdiye dikkat çekme olarak görülebilir. Aratrmaclar da girdinin alndya dönümesi için dikkatin gerekli bir süreç olduu konusunda hemfikirdirler. Biçime odaklanma, etkisel ya da tepkisel olabilir. Biçime Tepkisel odaklanma, anlk tepkilere bal olarak plansz gerçekleirken, biçime etkisel odaklanma ise planl bir ekilde gerçekleir (Park, 2004: 3). Her durumda örenci öretmenin istedii biçimi istedii oranda fark edemeyebilir. Bir baka deyile örencilerin içsel dikkat ile öretmenin dardan çekmeye çalt dikkat örtümeyebilir. Yani öretmenin dtan dikkat çekmeye çalmas örencinin içsel dikkatini ayn verebilecei anlamna gelmemektedir. Amaç bu iki dikkati de ayn zamanda ve ayn yönde çaltrmaktr (Park, 2004: 1). Bu yüzden izlencelerde salanan girdilerle örencilerin dikkatlerini çekecek malzemeler kullanlmaldr.

75 63,e Dayal Dil Örenmenin temel malzemesi olan iler, türleri ve örnek malzemeleri ile Bölüm $ 'te yer almaktadr $ Nedir?,e-Dayal Dil Örenme, yabanc dil örencilerinin, dil derslerine kendilerine verilen erek dili, anadil konuucularnn günlük yaamlarnda kulland gibi yanstan ilevsel ilerin yerine getirilmesiyle yabanc dil örenilebilecei iddias üzerine olumutur.,e-dayal Dil Örenmenin ders izlencelerinin temelini i oluturmaktadr., için de çeitli tanmlar yaplmaktadr. Breen (1989) e göre i, yeni dilde bilgi ve yetenek gelitirme ve erek dili etkileimde kullanma olanan arttran yaplandrlm bir plandr. Long (1985) ise ii, insanlarn günlük yaamlarnda yerine getirdii yüzlerce ey olarak deerlendirir. Richard, Platt ve Weber (1985) e göre de i, içinde dil kullanmlar olan bütün etkilikleri kapsar. Dili anlama ya da ilemlemenin sonucu olarak ortaya çkan etkinlik ve eylemler itir ve snf içinde erek dili kullanma olana bulunduundan i, örenmeyi etkileimsel boyuta tar (Ellis, 2003b:4).,, dilin bir parças deil, tamamn ele alr (Lowe, 2003).,e Dayal Dil Örenme ile gerçekletirilen derslerde sadece dilbilgisine ya da belirli bir dil becerisine odaklanlmaz.,nsanlarn günlük hayatlarnda dil kullanarak yaptklar bütün etkinlikler örenmeye dahil edilir. Örencilerin genel olarak dil örenmedeki amaçlar, akclk, dilbilgisel doruluk ve edimbilimsel olarak erek dili etkin biçimde kullanmaktr. Örenciler genelde tereddütsüz duraksz konumak, hata yapmamak ve biri tarafndan düzeltilmeden dili kullanmak isterler (Ellis, 2003b:103).,, de bu açlardan örencilere büyük destek ve kolaylk salar. Örenciler erek dili i içinde kullanarak, dili etkileim içinde ve gerçek amacna uygun kullanm olurlar. Sadece erek dili örendikleri yap için kurduklar balamdan bamsz tümce ile deil, söylemsel

76 64 becerileri dahil ettikleri bir etkileimde kullanrlar. Ayn zamanda ii, örencilerin dier örencilerle grup çalmalar yapmalarna olanak saladndan örencilerin hata yapma korkusu azalr; bir örenci bir dierinin de ayn eyi nasl ifade ettiini görme frsat bulur.,letiim içinde olduundan anlama ve kendini karsndakine anlatma çabasna girmesine yol açar ve kendini ifade etme aray içinde dili nasl farkl ekilde kullanabileceini (örnein, açmlama yapmay, eanlaml sözcükleri bulmay, sözcükleri tanmlamay) örenebilir. Grup içinde çalmak da örencilerin konuma ve iletiime geçmelerini salar. Bunun yannda, iletiimde bulunduu kiinin kendisiyle ayn seviyede olmas ve anadil konuucusu gibi onu, eksik olsa da, kolayca anlayacak biri olmamas örencileri daha dikkatli ve özenli konumak zorunda brakr (Lightbown, 1999) $in Genel Özellikleri Bir önceki bölümde de görüldüü gibi birçok aratrmacya göre i, farkl ekillerde tanmlanmaktadr. Ancak tanmlardaki farkllk tanmlarn içeriklerinden deil, ifade edili biçimlerinden kaynaklanmaktadr. Tanmlardaki ortak noktann iin dilin iletiim içinde ve gerçek dünyadaki kullanmna uygun çalmalar salama amacyla planlanmas olduu söylenebilir. Tanmlarn yannda iin sahip olmas gerektii düünülen özelliklere bakldnda iin bir özelliinin, anlama ve ileve sahip olmas olduu söylenebilir. Amaç anlam olduu için örencilerin dile odaklanmasndan çok örenciyi konuya çekecek, güdüleyecek, merak uyandracak etkinlikler yaplr. Prabhu ya göre bu etkinlikler, bilgi boluu, uslamlama boluu ve fikir boluu içermelidir (Larsen-Freeman, 2000: ). Bu tip etkinlikler örencilerin dilbilgisel yapdan çok duyularna, kendi dünya bilgilerine, fikirlerine ve yaratclklarna dayanr ve derslere aktif olarak katlmalarn salar. Örencilerin bu tür etkinlikler yaparken zevk ald, sklmad düünülmektedir. Prabhu nun ortaya koyduu bu etkinlikler daha geni bir açklama ve örnekleriyle $ Türleri bal altnda bir sonraki bölümde yer almaktadr.,in bir özellii de etkinliklerde kullanlan dilin gerçek dünyada kullanlan dil ile ayn olmasdr (Ellis, 2003b: 9).,ler, dili kullanma amaçlar göz önünde

77 65 bulundurularak hazrlanmaldr. Gerçek anlamn ortaya çkmas için gerçek dünya ile iliki kurmak gerekir (Shekan, 1996: 36).,e Dayal Dil Örenme materyallerinin gerçek dünyaya uygun olmasnn yannda iten örenmeyi salayabilmek için snf içindeki etkileim de gerçek dünyadaki ile ayn olmadr. Snf içinde soru cevap altrmalar, açklamalar, karlkl konumalar, herkesin söz alma hakk, tepki verme frsat olmas gerekir (Willis, 1996: 35). Ellis (2003b: 10) e göre iin dier bir özellii de bilisel süreçlerle balantl olmasdr.,ler, insan zihninin herhangi bir ilem srasnda geçirdii süreçler olan seçme, snflandrma, sralama, uslamlama ve deerlendirme aamalarn içermelidir.,nsann yapt herhangi bir etkinlikte, anlamada, kavramada ya da üretimsel bir etkinlikte, bu süreçler yer alr ve dil öreniminin de insan zihninin ileyiine uygun biçimde gerçekleebilmesi için iin içinde bu süreçler yer almaldr. Bunlarn yannda, iin içinde bütün dil becerilerini kapsayan etkinlikler yer almas da iin bir dier özelliidir.,in içinde okuma, yazma, dinleme ve konuma etkinlikleri yer almal ve bu beceriler dilbilgisi ve sözcük bilgisi ile tamamlanmaldr $ Düzenlenmenin Bile$enleri Farkl aratrmaclara göre iler farkl ekillerde snflandrlmtr. Farkl i türleri $ Türleri bal altnda ele alnmaktadr., türleri ele alnmadan önce genel olarak bir iin düzenlemenin bileenleri ele alnacaktr. Nunan (1989) iin girdi, etkinlik ve hedef olarak üç bileeni olduunu iddia etmektedir (Ellis, 2003b: 19). Nunan'n girdi ile kast ettii daha önce de yaplan tanmlarda da yer ald gibi örenciye sunulan yeni verilerdir. Bu veriler, örencilerin yeni dilsel birimlerin farkna varmalarn ve onlarla sk sk karlamalarn salayacak dilsel etkinliklerle salanabilir. Hedef de sözcük anlamndan da anlalaca gibi iin tamamlanmas sonucunda ortaya çkmas umulan sonuçlar, örencinin örenmesi istenen yaplar, edinmesi istenen beceriler olarak ele alnabilir.

78 66 Bir ite hedef, yabanc dil olarak Türkçe için gelecek zaman ifade etmek için kullanlan -AcAk yapsnn öretimi olabilir. Bunun için örencilere bir televizyon kanalnda bir sonraki hafta neler yaynlanacan anlatan Örnek 5'te de yer alan bir programa benzer bir program yardmyla girdi salanabilir. Haftaya Kanal 1'de neler izleyeceiz? gibi sorularla gelecek zamana yönelik etkinlikler yaplabilir. Örnek 5: -AcAk yap#s#n#n ö/retiminde kullan#labilecek olan TV program# Örencilerden de tek balarna ya da eleriyle birlikte buna benzer programlar hazrlamalar ve Gelecek hafta bizim kanalmzda izleyeceklerimiz bal ile snfa programlarn anlatmalar istenebilir. Bu birimlerin yannda Ellis (2003b: 19-20) bu birimleri de göz önünde bulundurarak daha kapsaml bir belirleme yapmtr. Ellis (2003b)'e göre i düzenleme aamasnda belirlenmesi gerekenler; hedef, girdi, koullar, ileyi ve tahmin edilebilir sonuçlardr. Hedef ve girdi, Nunan'n belirlemi olduu i bileenleri ile benzerlik göstermektedir.

79 67 Hedef ile anlatlmak istenen iin iletiimsel edinç açsndan nasl bir katks olacan belirlemektir. Fidan (2005: 25), ikinci dil öretiminde, iletiimsel edincin gelitirilmesinin önemli olduunu belirtmektedir. Bu açdan bakldnda iletiimsel edincin geliimi için hedefin belirlenmesi gereklidir. Girdi, yeni bilgi salama yoludur. Yazl, sözlü ya da görsel biçimde örenciye hedefe yönelik olarak salanan veridir. Koullar da girdilerin nasl salanacadr. Ayn girdinin farkl koullarla verilebilmesinin yannda ayn koullarda farkl girdiler de salanabilir (Ellis, 2003b:19). Örnein AcAK yaps için örnek 5 teki gibi bir Tv program kullanlabilecei gibi hava durumu, fal gibi balamlar kullanlarak da girdi salanlabilir. Bunun yannda TV program, hava durumu ve fal gibi balamlarla da farkl yaplar için girdi salanabilir. Hava durumu balamyla hava durumunu sunan spikerin konumasyla Hava scaklklarnn düecei bildirildi. eklinde tümcelerle edilgen yap için salanabilir. $leyi de yazl ya da sözlü yani hangi koullarla sunulaca belirlenmi verilerin snfta nasl kullanlacadr. Örnein, grup çalmas yaplp yaplmayaca iin ileyii ile ilgilidir. Belirlenmesi gereken bir dier özellik de tahmin edilebilir sonuçlardr. Bunlar, i tamamlannca ortaya çkacak olanlar ifade eder. Bir baka deyile üretimdir. Ortaya çkacak olan sonuçlar açk ya da kapal uçlu olabilir. Yani, sonuçlar açk uçlu olarak belirlendiyse birden fazla çeit üretim ortaya çkabilir; ancak eer sonuç kapalysa tek bir doru sonuca ulalmas gerekir. Örnein, örencilere bir resim gösterip bu resimdekileri gördükleri kadaryla anlatmalar istenebilir. Bu durumda ortaya çkan sonuçlar kapal uçlu sonuçlardr. Resimde bulunanlar eksik ya da fazla söylense de resimde yer alanlardan farkl eyler söylenemeyecei için çkt belirli ve kstldr. Ancak örencilere resimde gördüklerinin kendilerine ne hatrlatt ile ilgili olursa çkt açk uçlu olur. Örenci istediini söyleyebilir ve çkt belirli ve snrl deildir., için belirlenmi bileenlerin yannda belirlenmi i özellikleri çerçevesinde i türlerini ele almak gerekmektedir., türleri farkl aratrmaclar tarafndan farkl ekilde belirlense de genelde hepsi anlama ve ileve dayanmaktadr.

80 $ Türleri,ler için snflandrma yapmak oldukça önemlidir.,zlence düzenleyenler birletirdikleri çeitli ilerden emin olmak için bu snflandrmalara bavurabilir ya da belirli bir grup örencinin ihtiyaç ve özelliklerine göre kullanacaklar i türlerini belirleyebilirler. Bunlarn yannda öretmenler snflarnda örencileri için en iyi ileyen türü bulmak için sistematik olarak farkl iler deneyebilirler (Ellis, 2003b: 211)., türleri için farkl aratrmaclar tarafndan farkl adlandrma ve snflandrlmalar ortaya konulmutur. Willis (1996: 26 27) ileri genel olarak alt snfa ayrmtr. Bunlar, listeleme, sraya koyma ve snflandrma, karlatrma, problem çözme, kiisel deneyim paylama ve yaratc ilerdir. Willis in bu snflandrmas, Ellis in yapt snflandrmada öretmeye yönelik iler arasnda yer almaktadr. Bunlarn yannda Willis (1996: 28), ileri açk ve kapal olmak üzere de ikiye ayrr. Yukarda da belirtildii gibi açk iler, kapal ilere göre daha az yaplandrlm ve sonuçlar kesin olmayan ilerdir. Kesin snrlarla çizilmi hedefleri yoktur. Kapal iler ise büyük oranda yaplandrlm ilerdir. Belirli bir hedefleri vardr. Verilen bilgiler, iin süreci, iten alnacak, sonuç belirlidir. Açk ve kapal ilerin arasnda yer alan iler de vardr. Bu iler belirli bir amaçla yaplsa da alnacak sonuçlar farkllklar gösterebilir. Brown (2001: ), ileri erek iler ve öretme amaçl iler olarak ayrr. Erek ilerin daha belirli ve kstl amaçlar vardr. Kiisel bilgi vermek dilin iletiimsel bir ilevi ise i görümesi için kiisel bilgi vermek erek bir itir. Öretmeye yönelik iler hem biçimsel hem de ilevsel amaç tarlar. Erek ilerde olduu gibi bir i görümesi için kiisel bilgi vermeyi konu edinebilir; ancak içinde soru sözcükleriyle ilgili altrmalar, sklk belirteçlerini içeren örgü altrmalar, i görümesinin dilbilgisel ve söylemsel özelliklerini inceleme gibi etkinlikler barndrr. Ellis (2003b), ileri genel olarak yaplan dier çalmalar da göz önünde bulundurarak dörde ayrmtr: öretmeye yönelik, sözbilimsel, bilisel ve

81 69 psikodilbilimsel. Bu i türleri, birbirilerini ve dier aratrmaclarn yapt baz i türü snflandrmalarn da içine alr. Bu nedenle Ellis'in yapt i türü snflandrmasn dier aratrmaclarn yapt snflandrmalarn da göz önünde bulundurarak ele almak gerekmektedir. Ellis'in yapt snflandrmaya göre i türlerinden biri öretmeye yönelik ilerdir. Bu iler, Gardner ve Miller (1996) tarafndan ortaya konmutur. Dil becerileri, sözcük bilgisi ve dilbilgisini öretmek amacyla ortaya çkm olan bu snflandrma içine Willis (1996)'in yapm olduu snflandrma da girmektedir. Bu snflandrmada örencilerin listeleme, sralama, karlatrma, problem çözme, kiisel deneyimleri paylama ve yeni eyler üretme gibi i edimlerini gerçekletirirken yapmalar gerekenler yer almaktadr. Öretmeye yönelik iler, genelde belirli amaçlar dorultusunda belirli bir durumun, belirli bir yapnn ya da belirli bir ilevin öretimine yönelik olarak planlanr. Örnein örencilerden beyin frtnas yaparak belirli bir nesne, bir yer, bir olay, bir durum ile ilgili düündüklerini, fikirlerini, deneyimlerini listelemeleri istenebilir. Bir resimde gördüklerini listelemeleri de bu tür etkinlikler arasnda yer alr. Bu tür etkinliler, Willis (1996: 26, 149)'in yapm olduu snflandrmalar arasnda listeme adyla yer almaktadr. Sraya koyma içinde kark olarak verilen tümceleri mantksal ya da zaman açsndan uygunluk tayabilecek biçimde yeniden düzenleme etkinlii yaplabilir ya da listeleme etkinliinin devam olacak biçimde daha önceden belirlenmi sözcük gruplarnn belirli özelliklerine göre farkl gruplara ayrlmas da bu tür iler arasnda yer alabilir. Listeleme aamasnda akla gelen spor dallar yazlp sraya koyma ya da snflandrma aamasnda da bu belirlenen spor dallar k sporlar, yaz sporlar; belirli alet, giysi vb. ile yaplan sporlar ya da aletsiz yaplan sporlar, gibi belirli özelliklerine göre snflandrlabilir. Yine Willis (1996)'in ortaya koyduu i türlerinden olan ve Ellis'in öretmeye yönelik iler arasnda gösterdii ilerden karlatrma ilerinde ise iki resim, iki ülke, iki mekan, iki zaman karlatrlarak aralarndaki benzerlik ve farkllklar bulunabilir. Problem çözme ileri de öretmeye yönelik iler arasnda yer almaktadr. Bir bulmaca, ipuçlarna bal olarak bir sorunu çözme gibi etkinlikler yaplabilir.

82 70 Ellis (2003b)'in ortaya koyduu dier i türü olan Sözbilimsel snflandrma, söylemin dilsel ve yapsal özelliklerine bal oluan bir i türüdür. Bir baka deyile, belirli bir yapnn öretimi için en uygun balam salayacak söylem seçilerek ilerin oluturulmasdr. Örnein, bir i akademik söylem içinde olabilir (Ellis, 2003b: 212). Bunun için örencilerin dili örenme ve kullanma amaçlar göz önünde bulundurulabilir. Örenciler erek dili kullanarak bilimsel metin oluturacaklarnda onlara akademik söylem ve onu oluturan dilsel yaplar aktarlmaldr. Bunun için de makaleler, bilimsel içerikli sunumlar kullanlarak iler hazrlanabilir. Ya da erek dili kullananlarla sadece günlük sohbetler yaplacak ve erek dil sadece resmi olmayan biçimiyle kullanlacaksa sözbilimsel açdan bu özellikleri tayan bir söylem biçimi kullanarak iler düzenlenmelidir. Alveri, yolculuk, yakn arkada sohbetleri bu tür bir söylem için kullanlabilir. Ellis'in dier snflandrmas olan Bilisel snflandrma da bilisel yaklamn ortaya koyduu bilisel ilemlemelere göre yaplm olan bir snflandrmadr. Prabhu (1987), içerdikleri bilisel etkilie göre genel olarak bu ileri üçe ayrmtr: (i) bilgi boluu etkinlii, (ii) uslamlama boluu etkinlii, (iii) fikir boluu etkinlii. Boluk terimi, örenciler arasnda ya da öretmen örenci arasnda bilinmeyen ve tahmin edilemeyen durumlar ifade eder. Baz örenciler baz bilgilere sahipken bazlar deildir, sahip olduklar bilgilerin farkllklar, boluk olarak adlandrlabilir (Rees, 2002) Bilinen durumlara duyulan ilgi, bilinmeyen durumlara kar duyulan ilgiden daha fazladr.,letiimin meydana gelmesi için gerekli olan taraflardan biri tarafndan bilinmeyenlerdir. Öretmenin ya da bir dier örencinin anlatacaklarnn ne olacan tahmin edememek onlarn daha büyük bir dikkat ve güdüyle dinlenilmesini ve izlenilmesini salar. Bu dorultuda boluk etkinliklerin daha büyük bir ilgi ve zevkle gerçeklemesini salar. Bilgi boluu etkinlikleri, bilginin birinden dierine, bir biçimden dierine ya da bir yerden dier bir yere transferini içerir (Ellis, 2003b: 213). Bilgi boluu etkinliklerinde örenciler belirlenmi herhangi bir konuda sahip olduklar bilgileri

83 71 grup arkadalarna, tüm snfa ya da öretmenlerine aktarrlar. Söyledikleri, yazdklar ya da görsel olarak ortaya koyduklar, dieri/dierleri tarafndan bilinmeyen ya da o an için tahmin edilemeyenlerden oluur. Öretmen, bilgi boluu etkinlii için boluklarn ve boluklara bal olarak iletiimin kurulmasn salayan malzemeler hazrlar. Örnein, örencilerden birine bir resim gösterip bunu dier arkadalarna anlatmasn isteyebilir. Bir örencinin gördüü resmi dier örenciler görmedii için, örenciler arasnda etkinlik için gerekli boluk oluturulmu olur ve dier örenciler resimde ne olduunu anlayabilmek için dinlerler. Eer etkinlik kurallarna uygunsa sorular sorarlar ve böylece iletiim de kurulmu olur. Bu etkinliin yannda, bir baka örnek olarak öretmenin örencilere sorular sormas gösterilebilir. Öretmen örencilere Ne zaman uyursun? Buzda yürüyebilir misin? gibi kendisinin ve dier örencilerin bilmedii sorular sorabilir (Liao, 2001). Uslamlama boluu etkinlikleri, verilen bilgiden; yeni çkarmlar yapma, belirli bir konu hakknda kendi fikirlerini dayanaklaryla birlikte ortaya koymay içerir. Prabhu bu etkinlikte bilgi paylamnn da yer aldn belirtir (Ellis, 2003b: 213). Bu etkinliklerde örenciler bir konu hakknda bilgilerini fikirlerini paylaabilir, tartmalar yapabilirler. Uslamlama boluu etkinlikleri için Liao (2001) örnek 6'da yer alan bulmaca biçimindeki etkilii örnek olarak göstermektedir. Örnek 6 A man is standing by a river with a wolf, a sheep, and some vegetables. He wants to get everything across the river, but he has a small boat that cannot carry all three things at one time. The wolf will eat the sheep if the man goes away, and the sheep will eat the vegetables if the man goes away. Discuss how the man can get across the river without losing any of his belongings. Örnek 6'da yer alan etkinlikte örenciler dere kenarnda, bir kurt, bir kuzu ve biraz sebze ile bir adamn kar kyaya nasl geçeceine ilikin çözüm yolu aramaktadr. Adamn küçük bir botu vardr ve ayn anda kuzu, kurt ve sebzelerle birlikte bota binememektedir. Hepsini ayn anda yanna alamad için onlar kar kyya geçirmek için bir sra belirlemelidir. Ancak kurtla kuzuyu; kuzuyla sebzeleri bir arada brakmas tehlike yaratmaktadr. Örenciler konuarak bu sorunu çözmenin

84 72 yollarn ararlar. Böylece fikirlerini nedenleriyle ortaya koyduklar ve iletiim kurduklar bir etkilik meydana gelmi olur. Fikir boluu etkinlikleri, verilen durumlar karsnda kiisel bir görü, tercih belirleme ve dile getirme içerir. Bu etkinlik için snftaki örencilerin kendi fikirlerini ortaya koyabilecekleri bir ortam hazrlanr. Bunun için örencilere... hakknda ne düünüyorsun?...m daha iyi, yoksa... mu daha iyi? eklinde sorular sorulabilir ve örencilerden düüncelerini aktarmalar istenebilir. Bunun yannda snfta gruplar oluturarak belirlenen konular hakknda tartmalar istenebilir. Farkl görüleri savunan gruplar görülerini aktarabilmek ve birbirilerini ikna edebilmek için karlarndakini anlamak ve kendilerini düzgün bir biçimde ifade edebilmek için çaba harcalar. Böylece fikir boluklar sayesinde salkl iletiim kurulabilir. Bu snflandrmalarn yannda Ellis (Ellis, 2003b), iler için daha genel özellikler belirlemitir. Bu da ilerin odaklanm ya da odaklanmam olmamalaryla ilgilidir. Genel olarak odaklanm ve odaklanmam iler arasndaki fark odaklanmam ilerin belirli bir dilsel birimi aktarmak amacyla düzenlenmemeleri, odaklanm ilerin ise dili etkileimsel olarak kullanmaya tevik etmenin yannda seçilmi belirli erek yaplar kullandrma amac olmasdr. Bu çalmada Ellis'in ortaya koyduu odaklanm iler ve bu ilerin örtük örenme araclyla malzeme hazrlanmas amaçlanmaktadr. Bu balamda yabanc dil olarak Türkçe öretimi için ortaya konulacak olan malzemelerin hedeflerinin daha açk biçimde ortaya konulabilmesi için odaklanm ve odaklanmam ilerin ayrntl açklanmasnn yerinde olaca düünülmektedir Odaklanm ve Odaklanmam $ler bal altnda odaklanm iler ve bu ilerin içinde malzeme hazrlamada kullanlan teknikler ayrntl biçimde aktarlmaya çallacaktr Odaklanm#$ ve Odaklanmam#$ i$ler Odaklanmam iler, belirli bir dilsel birimin örenilmesi amacyla hazrlanmam, sadece iletiim amaçl ilerdir. Odaklanm iler ise, örencileri

85 73 belirli bir dilsel birimi almaya yöneltmek amacyla hazrlanr (Ellis, 2003b:16). Odaklanmam ilerle, etkileim amaçl problem çözme etkinlikleri, diyaloglar, iletiimsel iler gerçekletirilebilir. Odaklanmam iler sayesinde de herhangi bir oda olmamasna ramen bir yap ya da bir kullanm örenmek mümkündür. Aratrmac ve öretmenler örencilerin belirli bir dilsel birimi kullanp kullanamadn görmek ya da örencilere gerçek dünya bilgisi çerçevesinde belirli bir dilsel birimle karlama frsat yaratmak isteyebilirler. Bu amaç dorultusunda da odaklanm i kullanmn tercih ederler. Odaklanm ilerin iki amac vardr. Biri, odaklanmam ilerde olduu gibi iletiimsel dil kullanmn tetiklemek; dieri de, önceden belirlenmi erek bir birim kullanlmasn salamak. Bu tür iler genelde bütün aratrmac ve öretmenler tarafndan kullanlr (Ellis, 2003b: 16-17). Bir ii odaklanm ekilde tamamlamann iki yolu vardr. Biri, sadece belirli dilsel birimlerle oluturulabilecek iler vermek, dieri ise ie dilin kendisini konu etmektir. Örnein, eli çalmalarnda elerden birine geometrik ekillerin olduu bir resim verilerek dier arkadana resmi tarif edip çizdirmesi istenebilir. Resimdeki geometrik ekillerin birbirine göre konumlarn tarif edebilmek için birinci e yer ve yön ilgeçlerini kullanmak zorunda kalacaktr. Böylece belirli bir dilsel birim konu edilerek odaklanm i gerçekletirilmi olur. Dilin kendisini konu ederek yaplan ilerde de örencilere bir metindeki kii adllarn bulmalar ve eyleme gelen kii eklerine göre kii adllarnn yer ald tablolar oluturmalar istenebilir. Böylece dilin kendisinin konu edildii bir i tamamlanm olur. Odaklanm iler için Ellis (2003b:144) psikolojik kuramlar çk noktas olarak belirlemitir. Bunlar bilisel psikolojinin ortaya koyduu beceri gelitirme kuramlar, otomatik ilemleme süreçleri ve örtük örenmedir. Ellis, beceri gelitirme ile ilgili olarak bilisel psikoloji çerçevesinde McLaughlin (1987, 1990); McLaughlin ve Heredia (1996); Anderson (1993, 2000) ve Johnson (1988, 1996) n ortaya koyduu yaklamlar izlemitir. McLaughlin ve Heredia (1996:214)'e göre otomatik ilemleme, uygun girdi sunulduunda bellekte yer alan belirli boumlarn etkinlemesini içerir; hzl ve

86 74 paralel olarak gerçekleir. Az bir ilemleme kapasitesi gerektirir ve böylece üstbecerilere odaklanma ans verir; ancak otomatik süreçlerin durdurulmas ya da yeniden oluturulmas zordur. (Ellis, 2003b: 144). Örenciler beceri gelitirebilmek için bildirimsel bilginin öretilmesine ve gerçek uygulama koullarnda karlalan ve bildirimsel bilgiyi ilemselletiren iletiimsel uygulamalara ihtiyaç duyarlar. Bunun yannda nerede yanl yaptklarn gösteren geribildirimlere de ihtiyaçlar vardr. Gerçek uygulama koullarnda bulunmak ve geri bildirimler almak örencilerin edindikleri bilgileri otomatik olarak kullanmalarn salayabilir. Otomatik sürece karlk gelen dier ilemleme süreci kontrollü süreçtir. Kontrollü süreçte her zaman bilinçli bir alg mevcut olmasa da, gerçekleebilmesi için etkin bir dikkat gerekir. Bu süreç, girdilerin ksa süreli bellekten uzun süreli bellee geçiini düzenler. Otomatik süreç, uzun süreli bellekle ilgili bir süreçtir. Bu süreç dikkat gerektirmez, bilinç söz konusu deildir. Bilgi ilemleme modeline göre, örenmenin ilk aamalarnda kontrollü süreçler ilevseldir, daha sonra otomatik süreç kontrolü süreci izler (McLaughlin, B. 1990: 620). Açk örenme, öretmenin erek dilsel birimleri örenciye açklamasyla gerçekleirken, örtük örenme, bilinç düzeyine ulamadan otomatik olarak gerçekleir (Ellis, 2003b: 148). Örencilerin örendiklerini anlamlandrabilmeleri için örenimin iletiim içinde örtük olarak gerçeklemesi gerekir. Bunun yannda örenciler, iletiim içinde biçime dikkat çekilmesine de ihtiyaçlar duyarlar. Bu gereksinimlerden ötürü yabanc kullanmak iyi bir yol olabilir. dil örenme için odaklanm iler Ellis, (2003b: 151)'e göre odaklanm i düzenlemenin 3 temel yolu vardr: (i) Yapya-dayal üretim ileri, (ii) kavrama ileri, (iii) bilinçlendirme ileri Yap#ya Dayal# Üretim $leri Loscky ve Bley-Vroman (1993) yapya dayal iletiimsel iler üzerinde çalmtr. Loscky ve Bley-Vroman'a göre yapya dayal üretimsel iler araclyla i ile erek dilin yaps bir araya gelebilir. Bir baka deyile erek dilin yaps

87 75 örencilere yapya dayal üretimsel ilerle öretilebilir. Loscky ve Bley-Vroman yapya dayal üretimsel ilerde erek yapnn örenci tarafndan kullanmnn farkl ekillerde olabileceini belirtmilerdir. Bunlardan biri, iin doalldr. $in doall ile ifade edilen, erek yapnn kullanmnn i srasnda kendiliinden ortaya çkmasdr. Bu tür ilerde iin tamamlanmas için erek yapnn kullanm art deildir. Erek yap kullanlmadan da i tamamlanabilir ancak iin doas gerei erek yap zorlama olmadan kullanlabilir. Yapya dayal üretim ilerinde yapnn kullanmnn farkl bir türü de iin yararll olarak adlandrlmtr. Bu tür durumlarda erek yap iin yaplmas için art olmasa da yararldr. Dier bir deyile, örenci söz konusu yap olmadan da ii tamamlayabilir; ancak yapnn kullanm iin tamamlanmasn kolaylatrr ve ortaya çkan sonuçlar daha baarl olur. Odaklanm ilerde yapya dayal üretim ilerinde erek yapnn kullanmnn salanmasnn üçüncü yolu ise iin gerekliliidir. Bu durumda, örenci ii baaryla tamamlamak için belirlenen erek yapy kullanmak zorundadr. Eer, kullanamazsa doru sonuca ulaamayabilir. Erek yap iin tamamlanmas için gereklidir ve örenci erek yapy kullanmaya çalr (Ellis, 2003b: 155). Yapya dayal üretim ilerinin bir farkl türü de Not al-yaz etkinlikleridir. (Ellis, 2003b: 156) Not al -Yaz Wajnryb (1990) tarafndan öne sürülen bu teknikte erek yapy içeren ksa metinler kullanlr. Metin normal bir hzda tümce tümce okunurken örenciler temel sözcük ya da öbekleri not almalarna ilikin bir yönerge verilir. Daha sonra örenciler grup halinde çalarak aldklar notlar çerçevesinde metni yeniden yazmaya çalrlar. Buradaki amaç özgün metni yeniden yazmak deil içerii yeniden üretmektir. Not al-yaz etkinliinde temel amaç, anlamdadr. Örenciler metni yeniden yazarken kendi seçtikleri yaplar, kendi seçtikleri sözcükleri de kullanabilirler.

88 76 Not al-yaz ilgiyi belli bir dilbilgisel yapnn üzerine çekmekten ziyade genel olarak sözdizimsel yeteneklerin ilemlenmesinin hzlandrlmasnda etkilidir (Ellis, 2003b: 156) Kavrama $leri Kavramaya dayal iler dikkati hedef yap üzerine çekmede üretime dayal ilerden daha etkilidir. Kavrama ileri, edinimin girdi ilemleme esnasnda gerçekletii varsaym üzerine kurulmutur (Ellis, 2003b: 158). Bu varsaym, alndnn örencilerin girdideki dil yapsna bilinçli dikkatini vermesiyle gerçeklemesi üzerine kurulmutur. Odaklanmam kavrama ilerinde alndy hzlandran girdiyi yaplandrmak üzerine hiç giriimde bulunulmaz, böylece örenciler anlambilimsel ilemlemeye bal kalarak sözdizimsel ilerden saknrlar. Odaklanm kavramada, girdinin daha önceden kararlatrlm biçimlerin fark edilmesine sebep olduu düünülmektedir. Bu, iki ekilde gerçekleir: girdi zenginletirilmesi ve girdi ilemlemesi (Ellis, 2003b: 158) Girdinin Zenginle$tirilmesi Zenginletirilmi girdi, erek yapnn salanan girdide sklkla göze çarpan bir ekilde düzenlenmesini içerir. Zenginletirilmi girdinin fark etme ve dil edinimi üzerinde etkisi üzerine birçok aratrma yaplmtr. Jourdenais tarafndan yürütülen çalma yapnn farkl renklerle, koyu olarak ya da alt çizili biçimde yazlarak belirginletirilmesinin yapy fark etmede ve bu fark ediin de örencinin o yapy kullanmasnda etkili olduunu göstermitir (Ellis, 2003b: 158). Bu çalmada girdinin zenginletirilmesinin örencilerin yeni yapy edinmelerinde etkili olduu, ancak aradillerinde karlatklar doru olmayan kurallar ayrt etmekte etkili olmad görülmütür. White (1998), örencilere girdi salama yollar üzerinde çalmtr. White (1998), örenimin daha etkin biçimde gerçeklemesi için örencilerin dikkatini çekecek yaz karakterleri kullanarak, görsel ve yazmsal bir girdi seli kullanmann yararl olduu görüündedir. Girdi seli ifadesi zenginletirilmi girdinin, ayn ders

89 77 malzemesinde göze çarpacak oranda, fazla sayda kullanlmasn ifade eder. Girdi seli sayesinde örenci erek yap ile sklkla karlar ve girdiyi fark eder. White (1998), Fransz örencilerin,ngilizcedeki üçüncü tekil iyelik adln kullanmada zorlandklarn gözlemlemi ve bu zorluu ortadan kaldrabilmek için girdi selinin yer ald etkinlikler hazrlamtr. White'n örencilere sunduu metnin bir bölümü Örnek 7a'da; metin okunduktan sonra örencilerden cevaplamalar istenen sorularn bir ksm da Örnek 7b'de yer almaktadr (White, 1998: ). Örnek 7a: Once upon a time there was a king. He had a beautiful young daughter. For her birthday, the king gave her a golden ball that she played with every day. The king and his daughter lived near a dark forest. There was a deep well near the castle. Sometimes, the princess would sit by the well and play with her ball. One day, the princess threw her golden ball in the air but it did not fall into her hands. It fell in to the well. Splash! The well was deep and the princess was sure she would never see her ball again. So she cried and cried and could not stop. What is the matter? said a voice behind her. The girl looked around, and she saw a frog. He was in the well, his head sticking out of the water. Oh, it's you. said the girl. My ball fell into the well.... Örnek 7b: Who does the underlined word refer to? Write P in the blank if it refers to the princess, write K in the blank if it refers to the king, and write F if it is refers to the frog. If necessary, look at the story. The first one is done for you. 1. For her birthday, he had given her a golden ball. P 2. The princess lived with him near a dark forest 3. She played with her golden ball. 4. She dropped her golden ball in the well. 5. He was in the well, sticking his head out of the water... Örnek 7a'da yer alan metinde erek yap olan üçüncü tekil iyelik adllar ve üçüncü tekil kii adllar italik ve kaln biçimde yazlm ve dier sözcüklerin

90 78 arasnda fark edilir bir ekil almtr. Ayn ekilde Örnek 2b'de yer alan sorular da benzer özellik tamaktadr. Etkinlikte örencilere, belirgin biçimde yazlm adllarla kime gönderimde bulunulduu sorulmutur. Böylece, hem metinde hem de sorularda yer alan yazmsal olarak zenginletirilmi girdi seli yoluyla örencilere erek yap aktarlmtr. Odaklanm ilerde kullanlan örtük dilbilgisi öretimi üzerine Wilson un (2005) yapt çalmaya göz atmak yerinde olacaktr. Wilson'n ortaya koyduu örtük dilbilgisi öretimi, bu çalmada ortaya konulmak istenen malzeme gelitirme teknii ile benzerlik göstermektedir. Wilson (2005) çalmasnda örencilere kurallar söylemek yerine, kurallar söze dökme zorunluluu olmadan kural ve biçimlerin farkna varmalarn salamay amaçlamaktadr. Bu yöntem, erek dilsel birimlerin görsel olarak renklerle kodlanm biçimde örencilere kastl olarak gösterildii tümevarml dil öretimi tekniini içerir. Teknikte zenginletirilmi girdiler ve girdi seli kullanlmaktadr. Erek yaplar renkli kutularla metinde yer alm ve örencilerin hem biçim hem de anlama ezamanl odaklanmasn salanmtr. Wilson (2005) örencilerin örtük dilbilgisine nasl tepki vereceklerini test etmek için örenciler üzerinde uygulamal bir çalma yapmtr. Japon,,spanyol, Çinli ve Koreli olan alts erkek bei kz olan on sekiz ve yirmi üç ya aralndaki on bir örenciye haftada iki gün birer saatlik örtük dilbilgisi teknii ile ders ilemitir. Bu dersler toplam 13 hafta sürmütür. Yaplan derslerde kendi ald notlar, derslerin bitiminde örencilere uygulad anket ve görümeler aracyla teknie ilikin bilgi toplayan Wilson (2005), balangçta örencilerin etkinliklerin nasl ileyeceine ilikin bilgi sahibi olmadklar için ardn ancak etkinlikler devam ettikçe örencilerin altklarn ve etkinliklere katldn belirtmektedir. Baz durumlarda örencilerin sorular dorultusunda açk bilgi aktarm da gerçekletirilmitir. Dersler sonunda örencilerden ald tepkiler örtük dilbilgisinin iledii ve örencilere zevk verdiini göstermektedir. Özellikle örenciler erek yaplarn fark ettirilmesi için renklerin kullanlmasnn oldukça etkili olduunu belirtmiler ve bu teknik ile örenmeye devam etmek istediklerini vurgulamlardr.

91 Bilinçlendirme $leri Bilinçlendirme ileri yapya-dayal üretim ilerinden, zenginletirilmi girdiden ve yorumlama ilerinden farkldr; çünkü bilinçlendirme ileri açk örenme ile gerçekletirilmektedir ve bilinçlendirmede balam dilin kendisi oluturur (Ellis, 2003b: ). Ellis (2003b: 234) bilinçlendirme ilerinde; odaklanm ilgi için belli dilsel özellii ayrma çabas, örencilere hedef özellii gösteren bilginin salanmas ve bu özellii açklayan açk kurallarn verilmesi, örencilerden hedeflenen özellii anlamas için zihinsel çaba göstermeleri, örencilerin seçimli olarak dilbilgisel yapy açklayan kural sözlü olarak söylemesi eklinde bir sralama yapmtr. Bilinçlendirme ileri hedeflenen özelliin anlalmasnda ve iletiimsel amaçl kullanlmasnda oldukça etkilidir. Bilinçlendirme ilerinin önemi sadece açk bilgiyi gelitirmekle kalmayp örencilere iletiim salama ans salamalarndan da kaynaklanr. Bilinçlendirme ileri için Örnek 8 de yer alan etkinlik örnek olarak gösterilebilir (Ellis, 2003b:18): Örnek 8: Prepositions of time 1. Underline the time expressions in this passage. I made an appointment to see Mr. Bean at 3 o clock on Tuesday 11th February to discuss my application for a job. Unfortunately, he was involved in a car accident in the morning and rang to cancel the appointment. I made another appointment to see him at 10 o clock on Friday 21st February. However, when I got to his office, his secretary told me that his wife had died at 2 o clock in the night and that he was not coming into the office that day. She suggested I reschedule for sometime in March. So I made a third appointment to see Mr. Bean at 1 o clock on Monday 10th March. This time I actually got to see him. However, he informed me that they had a now filled all the vacancies and suggested I contact him again in I assured him that he would not be seeing me in either this or the next century. AT IN ON 3 o clock

92 80 2. Write the time phrase into this table. 3. Make up a rule to explain when to use at, in, and on in time expressions. Örnek 8 de yer alan etkinlikte örencilere bir metin verilmekte ve örencilerden bu metnin içinde geçen zaman ifadelerinin altn çizmeleri istenmektedir. Buradaki amaç zaman ifadelerine yönelik olarak örencilerde farkndalk yaratmak ve bu balamda da bilinçlendirmektir. Metnin okunmas ve içinde yer alan zaman ifadelerinin altnn çizilmesinden sonra örencilerden Metinde geçen zaman ifadelerinin birlikte kullanldklar ilgeçlere göre snflandrmalar istenmektedir. Son olarak da örencilerden zaman ifadeleriyle kullanlan ilgeçlere iliin bir kural oluturmalar istenir. Böylece örenciler zaman ifadeleri ile kullanlan ilgeçler hakknda açk bir ekilde bilinçlendirilmi olur. Bu bölümde, yabanc dil olarak Türkçe öretiminde kullanlacak malzeme gelitirme aamasnda göz önünde bulundurulmas gerektii düünülen i kavram, i özellikleri ve türleri ele alnmtr. Bu çalmada ortaya konulacak olan yabanc dil olarak Türkçe öretiminde kullanlabilecei düünülen örnek çalma bu bölümde yer alan i türleri göz önünde bulundurularak hazrlanmtr. Örnek malzemeler Ekte yer almaktadr. Örnek malzemeler için seçilen erek yap Türkçede dolayl anlatm ifadelerinde kullanlan ad yantümceleri, ad yantümcelerine eklenen durum ekleri ve ad yantümcelerinin içinde bulunduu ana tümce eylemleridir. Malzemelerin sunuuna geçmeden önce Türkçedeki ad yantümcelerin yapsal özelliklerinin açklanmasnn yerinde olaca düüncesiyle Bölüm te Ad Yantümceleri konusuna yer verilmitir.

93 81 IV. TÜRKÇEDEK AD YANTÜMCELER Ad Yantümcelerinin Kullan#msal, Anlamsal ve Biçimsel Özelliklerinin Belirlenmesi Bu çalmada, yabanc dil olarak Türkçe öretiminde kullanlmak için odaklanm ilerle Türkçedeki ad yantümcelerinin kullanmsal özellikleri üzerine malzeme gelitirilmitir. Ad yantümcelerinden -ma, -DIK ve -AcAk biçimbirimleri ile oluturulanlar ele alnm ve dier ad yantümceleri çalmann konusuna dahil edilmemitir. -ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümceleri de birlikte kullanldklar ana tümce eylemleri açsndan öretme malzemesi olarak ele alnmtr. Öncelikle erek yaplarn, ilerde ele alnacak olan kullanm alanlar; bu kullanm alanlar çerçevesinde örenciye aktarlacak olan anlamlar belirlenmitir. Kullanm, anlam ve biçimlerinin belirlenmesinde salkl bir yol izlenmesi için Larsen-Freeman (2001) nn 8ekil 8 de yer alan Üç Boyutlu Dilbilgisi 8emas temel alnmtr. *ekil 8. Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas (Larsen Freeman 2001: 252) Ad yantümcelerinin Kullan#msal Özellikleri Üç boyutlu dilbilgisi emasna uygun verilerin yerletirilmesi ve Türkçedeki ad yantümcelerinin gerçek kullanmlarnn ortaya konulmas için yazl dilin güncel

94 82 biçimde yer ald düünülen televizyon haber metinleri, gazete metinleri, dergiler, broürler ve davetiyeler taranmtr. Ad yantümcelerin sklkla gazete metinlerinde, televizyon haberlerinde ve bilgilendirici dergi metinlerinde kullanld; özellikle de bir baka konumacnn konumalarn aktarmak amacyla kullanld gözlenmitir. - ma ile oluturulan ad yantümceleri anlat türü metinlerde de sklkla kullanlmaktadr. Ancak amaç, -ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimlerinin birlikte kullanld eylemlerin ayrmn öretmek olduu için anlat metinleri deil, hem DIK ve AcAK hem de ma adlatrma yaplarnn kullanld, gazete, dergi ve televizyonda yer alan, bilgilendirici metin türü haber metinleri kullanlmtr. Bu eylemlerin sözlü dilde kullanmlarnn, eylemlerin daha resmi ifadeler tamas sebebiyle, youn olmad gözlenmitir. Örnein, vurgula- belirt-, bildir-, gibi eylemlerin günlük konuma dilinden çok yazl ya da resmi bir ifade ekli olan konumalarda kullanld görülmektedir. Bu resmi ifadede sözlü olarak aktarlan televizyon haberlerinde yer almaktadr. Bu balamda ilerde yer alan erek yap için *ekil 9 da da yer alan kullanm alanlar belirlenmitir. *ekil 9: Ad Yantümcelerinin Kullanm Alanlar *ekil 9 da görüldüü gibi ad yantümcelerinin kullanm alan olarak gazetelerdeki ve dergilerdeki haber metinleri, televizyonda yaynlanan ana haber bültenlerindeki sunumlar seçilmitir.

95 Ad Yantümcelerinin Anlamsal Özellikleri Ad yantümcelerinin kullanmsal özelliklerin yannda anlamsal ve biçimsel özellikler de önem tar. Ad yantümcelerinin kullanmlar konusunda en önemli nokta ana tümce eylemleri ve ana tümce eylemlerinin tadklar anlamlardr. Ad yantümcelerinin içinde bulunduklar ana tümce eylemleri, içinde kullanlacak olan ad yantümcesinin yapsn belirler. Ana tümce eylemlerinin yantümceyi oluturacak biçimbirimi belirlemesi edizimlilik ile ilikilendirilebilir. Edizimlilik, iki ya da daha çok sayda dil biriminin genellikle ayn dizimlerde yer almas olarak tanmlanabilir (Vardar, 2002: 94). Bu tanm dorultusunda, ad yantümceleri için, ana tümce eylemlerinin, kendisiyle ayn dizimde bulunabilecek olan yapy seçtiini söylemek mümkündür. Ana tümcenin eyleminin anlamyla birlikte anlam kazanan ad yantümceleri, anlam açsndan eylemsel ve durumsal olmak üzere temel iki balk altnda deerlendirilebilir (Kornfilt, 1997: 50). Yantümce eylemine bu biçimbirimlerden eylemsel ya da durumsal olannn eklenmesi, ana tümce eyleminin anlamsal özelliklerine baldr. Eylemsel adlatrma, bir durumun gerçekleip gerçeklemediine ilikin bilgilerin olmad, sadece bir eylemin ada dönütüü durumlardaki adlatrma biçimidir. Önemli olan eylemin gerçeklemesine ilikin bilgiler deil, eyleme ilikin bilgilerin verilmesidir. Bir durumun gerçekleip gerçeklemediini ifade etmeyen Örnek 9. da yantümcede eylemsel adlatrma söz konusudur. Bu örnekte, bir eylemin gerçekleip gerçeklemediinden deil, eylemin kendisinden bahsedilmektedir. Konuan kii Mustafa nn gelme si konusundaki düüncelerini belirtmektedir. Örnek 9. Mustafa nn gel-[me]si-ni istemem. Eylemsel Adlatrma (Action Nominal) Durumsal adlatrma ise eylemin gerçeklemesi ile ilgili durumlar ifade eder. Durumsal adlatrmada da eylemsel adlatrmada olduu gibi eylemin ad olarak kullanlmas söz konusudur ancak durumsal adlatrmada adndan da anlalabilecei

96 84 gibi durum önemlidir. Durumsal adlatrma DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluturulur. Örnek 10. de yer alan yantümcede durumsal bir adlatrma söz konusudur. Bu örnekte de Mustafa nn gelme eylemini gerçekletirdii ve konuucu tarafndan bu eylemin görüldüü belirtilmektedir. Örnek 10. Mustafa nn gel-[di]-i-ni gördüm. Durumsal Adlatrma (factive nominal) Baz eylemler, ana tümce eylemi olduklarnda yantümce eylemine gelen biçimbirimler hem durumsal hem de eylemsel adlatrma biçimbirimi almasna izin verir. Ancak eylem ayn olsa da tümcenin anlam deiir. Örnek 11. deki iki tümcede de ana eylem unut- tur; ancak 11.a. da eylemsel bir adlatrma, 11.b. de durumsal bir adlatrma söz konusudur (Kornfilt, 1997: 51): Örnek 11. a. Pencereyi açmay unutma. b. Pencereyi açtn unutma. Örnek 11.a. da yantümce eyleminin gerçekleip, gerçeklemediine dair bir belirleme bulunmamaktadr, önemli olan eylemin kendisidir, bu nedenle eylemsel adlatrma biçimbirimini almtr. Örnek 11.b de ise önemli olan durumdur ve gerçeklemi bir durumdan söz edilmektedir. Bu örnekte yantümce eylemine durumsal adlatrma biçimbirimi eklenmitir. Bu bilgiler dorultusunda çalmada hazrlanan odaklanm i malzemelerinde kullanlacak olan ad yantümcelerinin ve onlarn içinde kullanld ana tümce eylemlerinin belirlenmesi ve snrlandrlabilmesi için bir tarama yaplmtr. Sabah Gazetesinden deiik konularn yer ald 23 haber metni, Atlas Dergisinden 15 makale ve NTVMSBC den alnm 15 haber ana haber bülteni metni incelenmitir. ma, -DIK ve AcAK ile oluturulan ad yantümcelerinin bu metinlerde sklkla yer ald gözlenmitir. Bu balamda ad yantümceleri için *ekil 9 da da yer alan kullanm alanlar belirlenmitir. Belirlenen kullanm alanlar çerçevesinde erek yapnn anlam boyutu da *ekil 10 da üç boyutlu emada görülmektedir.

97 85 *ekil 10: Ad Yantümcelerinin Biçim ve Anlam Özellikleri *ekil 10 da, üç boyutlu dilbilgisi emasnn anlam bölümünde yer alan eylemler, yukarda belirtilen gazete, dergi ve haber bültenlerinin taranmas sonucu kullanm skl yüksek olan eylemlerden seçilmitir. Ana tümce eylemlerin ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümcelerine ilikin seçimi, 8ekil 10 da da görüldüü gibi ana tümce eylemlerinin eylemsel ve durumsal olmalar ile ilgilidir. Bu balamda eylemsel olan ve -ma biçimbirimiyle ayn dizimde bulanan eylemler, iste-, amaçla-, bala-, çal-, devam et-, ikna et-, neden ol- eylemleridir. Bunun yannda durumsal olan ve DIK ve AcAK biçimbirimiyle kullanlan eylemler de 8ekil 10 da da yer ald gibi, söyle-, belirt-, iddia et-, bildir-, düün-, ortaya çk-, açkla-, vurgula-, tahmin et- gibi eylemlerdir. Bu eylemlere ilikin olarak daha ayrntl bir tabloya Ad Yantümcelerinin Biçimsel Özellikleri bal altnda Tablo 1 de yer verilecektir.

98 Ad Yantümcelerinin Biçimsel Özellikleri Ad yantümcelerinin biçimsel özeliklerinin ortaya konulabilmesi için öncelikle genel olarak Türkçede yantümcelemenin nasl olduunun ele alnmasnda fayda olaca düünülmektedir Türkçede Yantümceleme Tümce, özne ve yüklemden oluan sözdizimsel bir ulamdr. Tümceler, tek bana kullanlabilen bamsz birimler olabilecei gibi baka bir tümceye baml birimler olarak da karmza çkmaktadr. Tümceler, içinde özne ve yüklemden baka, özne ve yüklemi çeitli açlardan niteleyen ve belirleyen öeler de tarlar. Tümcedeki özne, nesne ve onlar niteleyen belirleyen dilsel birimler, bir ya da birden fazla baml ya da bamsz sözlüksel birimden oluabildii gibi, bir i, olu, durum ya da olay bildiren bir tümcenin çeitli biçimlere bürünerek baml tümce halinde kullanlmasyla oluan sözdizimsel birimler de olabilir. Baml tümce olarak bir bamsz tümce içinde yer alan bu sözdizimsel ulamlara yantümce ad verilir. Yantümcelerin içinde bulunduu bamsz tümce de ana tümce ya da temel tümce olarak adlandrlr. Yantümceler, içinde bulunduklar ana tümcenin, bir kurucusudur ve ad, sfat, belirteç gibi bir dilbilgisel ulamla nitelendirilirler. Örnek 12.a. da bamsz, basit bir tümce, örnek 12.b. de içine bir yantümce yerlemi bir karmak tümce yer almaktadr. Örnek 12.a. Babam gördüm. b. Babamn geldiini gördüm. Örnek 13.a. ve 13.b. de de Örnek 12.a ve 12.b. de yer alan tümcelerin dallandrma ile gösterilmi biçimleri yer almaktadr. Dallandrmada da görüldüü gibi gör- eylemi ana tümce eylemi, al- eylemi de yantümce eylemidir. Yantümce eylemi hem yantümceleme için gerekli olan ekleri alm hem de ana tümce eyleminin gerektirdii ekleri almtr.

99 87 Örnek 13.a. Babam gördüm b. Babamn geldiini gördüm Yantümceler daha önce belirtildii gibi çeitli ilevlerle tümce içinde yer alabilirler. Tümce içinde sahip olduklar ilevlere bal olarak Ad Yantümceleri, Sfat $levli Yantümce, Belirteç $levli Yantümce eklinde adlandrlrlar. Çalmann konusu olan ad yantümcelerinin daha ayrntl açklanmasnn gerektii düüncesiyle, Bölüm de Ad Yantümceleri nin biçimsel özellikleri ayrntl olarak ele alnacaktr Ad yantümceleri Ad yantümceleri, baka bir yantümce içinde ya da ana tümce içinde bulunan ad öbei ile ayn ileve sahip yantümcelerdir (Kerslake ve Göksel, 2005: 404). Ad

100 88 yantümceleri anlamsal rol, dilbilgisel ilev ve ana tümceyle ilikileri açsndan ad öbekleriyle ayn özellikleri tarlar. Tümcede, ad öbekleri gibi, özne ve nesne konumunda bulunabilirler. Türkçede, öelerin dizilimi açsndan, temel dizilimde özne, nesne, eylem (ÖNE) biçiminde bir sralama görülmektedir. Bu balamda ad yantümceleri özne olduunda ana tümcenin banda; nesne olduunda eylemden önceki konumda yer alr (Kornfilt, 1997: 50). Türkçedeki ad yantümceleri ana tümce içinde farkl ekillerde görünümler sergileyebilirler. Bazlar tam çekimli olarak ana tümce içinde yer alrken bazlar zaman ve kii olarak özneyle uyumu salayan ekler alrlar. Tam çekimli olarak ana tümce içinde yer alan ad yantümceleri, ana tümcenin eylemi san-, de-, iste- gibi eylemler olduunda ve ki balac ile birlemi tümcelerde kullanlr (Kornfilt,1997: 46-47). Örnek 14 te ana tümce eylemi iste- dir, yantümce eylemi ise kazan- dr. al- eylemi tam çekimli olarak tümcede yer almaktadr. Bu durum iste- eyleminden kaynaklanmaktadr. Örnek 14. [Fazla para kazanaym]istiyor. almaktadr. Örnek 15 te ise ki balac ile ana tümceye yerlemi, çekimli yantümce yer Örnek 15. Anladm ki [bu iin sonu gelmeyecek]. Çekimsiz olarak deerlendirilen ad yantümceleri ma, -mak, - DIK, -AcAK, - (y)i biçimbirimleri ile oluturulur (Kerslake, 2005: 412). Bu biçimbirimler, biçimsel, anlamsal ve ilevsel açdan birbirinden farkllamaktadr. Çalmada yabanclara Türkçe öretmek üzere hazrlanan malzemelerde ma,- DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümceleri konu edilmitir. Bu nedenle ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümcelerinin biçimsel özelliklerini daha ayrntl incelemek yerinde olacaktr. Bunun yannda ma biçimbirimi ile mak biçimbirimi biçimsel olarak benzerlik göstermesi sebebiyle, mak biçimbiriminin kullanmnn öretimi hazrlanan malzemeler arasnda yer

101 89 almasa da, biçimsel özelliklerinin ve ma biçimbiriminden farknn açklanmasnn uygun olaca düünülmektedir mak Biçimbirimi le Olu$turulan Ad Yantümceleri -mak ile adlatrlan eylemler genelde bir iten bahsederken kullanlr. Bir iin, bir eylemin ad, eylemin köküne mak eki getirilerek söylenir (Kerslake, 2005:412). Tümcede adn gelebildii özne ve nesne konumunda yer alabilir. Örnek 16. da mak ile adlatrlma yantümce özne konumunda, Örnek 17. da bulunan yantümce nesne konumundadr. Örnek 16. Hzl yürü-mek benim için oldukça zor. Örnek 17. Onunla konu-mak istiyor musun? Geçili eylemler nesnelerine belirtme durumu yüklerler. Bu yüzden adlaan yantümce belirtme durum eki alarak mayi biçiminde kullanlr. Bu kullanmda iste- eylemi için istisnai bir durum söz konusudur. iste, eylemi, Örnek 17. de olduu gibi -mak ile adlaan yantümce kullanmn gerektirir. -mak biçimbirimi ile adlaan yantümcenin içinde bulunduu ana tümce ile özneleri egöndergeseldir. Örnek 18. de de görüldüü gibi ana tümce eylemleri ayr olduunda kabul edilemez tümceler olumaktadr (Balpnar, 2000:228). Örnek 18. Ben [Ahmet dans etmek] istiyorum ma Biçimbirimi le Olu$turulan Ad Yantümceleri -ma adlatrma için kullanlan biçimbirimlerden biridir. ma ile adlatrlan yantümcelerde ma biçimbirimi, biçimsel ve ilevsel açdan baz özelliklere sahiptir. -ma biçimbirimi ile adlaan eylem belirtme durum eki olarak ana tümce eylemi geçili olduunda nesne konumunda bulunur. Örnek 19. da belirtme durum eki alm bir ad yantümcesi görülmektedir. Örnek 19. sen yüz- me-y-i biliyor musun?

102 90 Baz eylemler, ad yantümcesinin ma biçimbirimiyle olumasn gerektirir: izin ver-, emret-, öner-, tavsiye et-, yardm et-, rica et-, (birisinin bir ey yapmasn) iste-,... (Balpnar, 2000: 231). Bu eylemlerle kurulan tümcelerde dolayl emir, rica, ifadesi vardr (Kerslake, 2005: 53). -ma adlatrma biçimbirimi, yantümcenin öznesi ile uyum gösterir. ma nn ardndan özneye göre tamlanan eki gelir. Bu durumda da özne adlsa iyelik adl olarak kullanlrken adsa iyelik eki ile kullanlr. Örnek 20.de bu duruma ilikin bir liste yer almaktadr. Örnek 20. Benim oraya git-me-m çok zor. Senin oraya git-me-n çok zor. Onun oraya git-me-s-i çok zor. Bizim oraya git-me-miz çok zor. Sizin oraya git-me-niz çok zor. Onlarn oraya git-me-(leri)-s-i çok zor. Örnek 21. de olduu gibi ma ad yantümce eki baka bir adla öbek oluturabilir ve tamlanan eki alabilir. Örnek 21. Bence Ali yi buraya çar-ma-nn anlam- yok. -ma ile adlatrlm yantümceler, tümce içinde Örnek 22. de olduu gibi özne olarak tanmlama, deerlendirme, neden, istenilen i ve durumlar, dolayl emir ve tavsiye ifadeleri için kullanlabilir. Bunun yannda özne tümleyicisi, dolaysz nesne, yaln d durumda bir tümleç olarak görev yapabilir. Ad yantümcelerinin, Örnek 23. te özne tümleyicisi, Örnek 24. te dolaysz nesne ve Örnek 25 te de yaln d durumdaki bir tümleç konumunda yer ald görülmektedir. Örnek 22. Annemin bu yolu yürü-me-s-i hiç de kolay deil. Örnek 23. Zor olan onun buraya gel-me-s-i. Örnek 24. Senin geç gel-me-n evdeki durumlar her zaman zorlatryor. Örnek 25. Babam eve geç gel-me-n-e çok sinirlendi. -ma ile olumu ad yantümceleri dolaysz nesne konumunda, istenilen bir olay ya da durumu belirtme, dolayl emir, rica ve tavsiye, neden bildirme, davran

103 91 bildirme ifadeleri olarak kullanlr. Yaln d durum olduu zaman ise duygusal tutum ve neden bildirir (Kerslake, 2005:421). -ma ve mak biçimbirimleri eylemsel adlatrma olutururlar. Ancak aralarnda baz farkllklar vardr. Bunlar: (i) -mak biçimbiriminin ardndan yantümce öznesi ile uyum göstermesini salayacak bir ek gelmez. (ii) -ma biçimbirimi özneye uyum gösterir. (iii) -mak biçimbirimi ile kurulan yantümcelerde bo adl özne olarak kullanlmak zorundadr. (iv) -ma biçimbirimi ile kurulan yantümcelerde bo adl özne olarak kullanlmak zorunda deildir. Ana tümcenin öznesinden baka bir özne yantümcenin öznesi olarak kullanlabilir ya da adl düürülebilir DIK ve -AcAK Biçimbirimi le Olu$turulan Ad Yantümceleri -DIK ve AcAK yantümceleme biçimbirimleri durumsal adlatrma yaparlar. Bu biçimbirimlerle olumu yantümceler, bir eylemin gerçekleip gerçeklemediini ortaya koyan ifadelerdir ve iki biçimbirim de içsel olarak zaman ifadesi tar. DIK ile oluturulmu yantümce eylemi, ana tümce eylemine göre daha önceki bir zamanda gerçeklemi durumlara gönderimde bulunur. AcAK ile oluturulmu ad yantümceleri ise ana tümce eyleminden sonra gerçeklemi ya da gerçeklememi durumlar ifade eder (Kerslake, 2005: 423). -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluan ad yantümceleri, biçimsel özellikler açsndan benzerlik gösterir.,ki biçimbirimin ardndan yantümcenin öznesine uyum gösteren bir iyelik eki gelir ve yantümce öznesi de adlsa iyelik adl biçiminde, adsa tamlayan eki alarak kullanlr. Örnek 26. da DIK biçimbiriminin, Örnek 27. de AcAK biçimbiriminin kiilere göre nasl biçimlendiini görülmektedir.

104 92 Örnek 26. Benim geç kal-d-m doru deil. Senin geç kal-d-n doru deil. Onun geç kal-d- doru deil. Bizim geç kal-d-mz doru deil. Sizin geç kal-d-nz doru deil. Onlarn geç kal-d(k)-(lar)- doru deil. Örnek 27. Benim geç gel-ece-im doru deil. Senin geç gel-ece-in doru deil. Onun geç gel-ece-i doru deil. Bizim geç gel-ece-imiz doru deil. Sizin geç gel-ece-iniz doru deil. Onlarn geç gel-ece(k)-(leri)-i doru deil. -DIK ve AcAK ile oluturulan ad yantümceleri dolayl ifadeler olutururlar (Kornfilt, 2005:52). Örnek 28. de DIK ve AcAK durumsal adlatrma belirticileri ile oluturulmu dolayl ifadeler yer almaktadr ve bu örnekte yer alan ad yantümcesi, tümcede özne konumundadr. Örnek 28. a. Onun gel-di-i söyleniyor. b. Onun gel-ece-i söyleniyor. Özne konumunun yannda ad yantümceleri, dolaysz nesne, yaln d durumda kullanlan bir tümleç olarak da tümcede yer alr. Örnek 29.a. da yer alan tümcede ad yantümcesi dolaysz nesne, 29.b. de yer alan ad yantümcesi de yaln d durumdadr. Örnek 29. a. O, okula git-me-y-ece-i-n-i söylemiti. b. Onun okula git-me-di-i-n-e çok sinirlendi. Daha önce de belirtildii gibi -ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluan ad yantümcelerinin içinde bulunduklar ana tümce eylemlerine göre, durumsal ve eylemsel olarak iki balk altnda toplanmaktadr. Bunun yannda -ma, -DIK ve - AcAK biçimbirimlerinin hangi eklerle ve eylemlerle edizimli olarak kullanldklarna göre de snflandrlabilir. -ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimlerinin ardndan yantümce öznesine uyum gösteren kii ekleri gelebilir. Örnek 30'da -ma, -DIK -AcAk ile oluturulan ad yantümcelerinin ald tamlanan eklerine örnekler verilmitir.

105 93 Örnek 30. a. Ben (onun) okula git-me-si-n-i söyledim. b. Ben (onun) okula gitt-i-i-n-i söyledim. c. Ben (onun) okula gid-ece-i-n-i söyledim. -ma biçimbirimi tamlanan eki almadan da kullanlmaktadr. Yantümce eylemi belirli bir kiinin yerine getirdii bir eylem ifadesi tamadnda ve ana tümce öznesi ile yantümce eylemi ayn olduunda tamlanan eki kullanlmaz ve sadece durum eki alarak kullanlr. Bu tür kullanmlar Örnek 31'te yer almaktadr. Örnek 31. a. O git-me-y-i istemiyor. b. Ben yaz-ma-y-a baladm. Yaplan tarama sonucunda belirlenen ana tümce eylemleri, ayn dizimde bulunabildikleri, ad yantümce yaplarna ve bu yaplarn aldklar eklere göre de snflandrlabilir. -ma ile ayn dizimde bulunan eylemler, öner- iste-, amaçla-, bala-, çal-, devam et-, ikna et- ve neden ol- eylemleridir. Bu eylemlerden amaçla-, bala-, çal-, devam et-, ikna et- ve öner- yantümce öznesine uyum göstermeden sadece eylemle uyumlu durum eki ile kullanlr. $ste- ve neden ol- ve öner- eylemleri ise hem yan tümce eylemine uyum gösterecek biçimde ve durum ekiyle birlikte kullanld gibi sadece durum ekiyle de kullanlabilir. DIK ve AcAK biçimbirimleriyle ayn dizimde bulunan eylemler de söyle-, belirt-, iddia et-, bildir-, düün-, ortaya çk-, açkla-, kabul et-, vurgula- ve tahmin et- gibi eylemlerdir. Ad yantümce oluturan ma, -DIK ve AcAK biçimbirimlerinin ayn dizimde bulunduu ana tümce eylemlerine göre snflandrlmas ve yan tümce eylemlerinin biçimsel özellikleri Tablo 1 de yer almaktadr.

106 94 Tablo 1 de + tamlayan, eylemlerin ana tümce eylemi olduu durumlarda yantümce eyleminin özne ile uyum gösteren bir tamlayan eki aldna gönderimde bulunur. tamlayan ile ise yantümce eyleminin özneyle uyum gösteren bir ek almad durumlar göstermektedir. Daha önce ayr ayr üç boyutlu dilbilgisi emasnda gösterilmi olan, Türkçedeki ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümcelerin biçimsel, anlamsal ve kullanmsal özellikleri, 8ekil 11 teki gibi üç boyutlu dilbilgisi emasna yerletirilebilir. *ekil 11: Ad Yantümcelerinin Biçim, Anlam ve Kullanm Özellikleri

107 95 Bu çalmada -ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluan ad yantümcelerinin yukarda bölümlerde anlatlan biçimsel, anlamsal ve kullanmsal özellikleri göz önünde bulundurulmutur. Bundan sonraki bölümde yabanc dil olarak Türkçe öretiminde kullanabilecei düünülen malzemeler sunulacaktr.

108 96 V. BULGULAR VE YORUMLAR ODAKLANMI BALAMINDA HAZIRLANMI DERS MALZEMELER Bu çalmada,e Dayal Dil Öretimi çerçevesinde yabanc dil olarak Türkçe öretimine yönelik odaklanm i malzemeleri gelitirmek amaçlanmaktadr. Gelitirilecek malzemelere bir fikir verebilmek adna malzeme hazrlama aamasnda nelerin göz önünde bulundurulduu ve hangi tekniklerin kullanldnn açklanmasnn gerekli olduu düünülmektedir. Bu balamda bu bölümde, Bölüm 3.3 te yer alan i tanmlar, ilerin özellikleri ve i türleri dikkate alnarak hazrlanm malzemelere yönelik olarak; konu seçimi, kullanlan okuma ve dinleme metinlerinin özellikleri ve bu metinlerle yaplan etkinlikler, üretime yönelik iler, not al-yaz ii, bilinçlendirme ii kuramsal gerekçeleriyle birlikte sunulacaktr.,e Dayal Dil Öretimi çerçevesinde gelitirilen odaklanm iler ekte yer almaktadr. Çalmada hazrlanan malzemelerin uygulanaca hedef örenciler, orta-ileri düzeyde örencilerdir ve yetikin olduklar düünülmütür. Malzeme hazrlanrken örencilerin anadillerine ilikin bir varsaymda bulunulmamtr, bir baka deyile örenciler anadilleri açsndan karma bir gruptan oluabilir. Grupta yer alan örencilerin Türkçe örenme amaçlar da Türkçe okuma anlama ve üretimde bulunabilmektir. Hazrlanm malzemelerin örencilere sunumu, 50 dakikalk 3-4 ders saatini alabilir. Malzemeler birbirini takip edecek derslerde kullanlmak üzere hazrlanmlardr Odaklanm#$ $ler için Konu ve Malzeme Seçimi Daha öncede belirtildii gibi, bu çalmada yabanclara Türkçe öretimi üzerine malzeme gelitirmek amacyla odak olarak, bir yap belirlenmitir.,lerin oda olan erek yap da, Türkçedeki -ma, -DIK ve -AcAK ad yantümceleridir. Bölüm 4 te de belirtildii gibi erek yaplarn gerçek dünyadaki anlam ve kullanmlar

109 97 dikkate alnmtr. Erek yaplarn anlam ve kullanmlar *ekil 12 de de tekrar yer almaktadr. Erek yaplarn Türkçedeki kullanmlar gazete ve televizyonlardaki haber metinlerinde gerçekletiinden söylem olarak da malzemelerde odaklanan, gazete ve haber metinlerinin söylemleridir. *ekil 12: Ad Yantümcelerinin Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas Üzerinde Gösterimi Erek yapnn örenciye aktarmnda öncelikli olarak yapnn kullanmsal boyutu göz önüne alnmtr. Bu balamda malzeme olarak gazete haber metinleri ve televizyon haber bültenlerinin metinleri kullanmtr. Örencilerin zihinsel ileyileri göz önünde bulundurularak hem örtük hem de açk bilgi geliimlerini salayacak ve aadan-yukar ve yukardan-aaya ilemleme süreçlerini harekete geçirecek olan iler hazrlanmaya çallmtr. Hazrlanan iler önce örtük örenme ile balayp daha sonra açk örenmeye giden bir yol izleyecek ekilde düzenlenmitir. Bunun için okuma metinlerindeki girdi seli ve onu takip eden altrmalarla örtük örenme, daha sonra da bilinçlendirme ileriyle de açk örenmenin gerçeklemesi amaçlanmtr.

110 98 Girdi salamak için zenginletirilmi girdi ile girdi seli kullanlmaktadr. Girdi, dinleme ve okuma metinleriyle örencilere salanacaktr. Ders ileniinde, srasyla; öncesi, sras ve sonras etkinlikleriyle dinleme ve okuma becerilerini gelitirecek iler, üretime yönelik iler, edindikleri bilgilerinin deerlendirilmesi ve tekrarlanmas amacyla not-al yaz etkinlii ve açk bilgilerini gelitirmek amacyla oluturulmu bilinçlendirme ileri yer almaktadr. Bu ilerin amaçlarnn ve ileni biçimlerinin ayrntl biçimde açklanmasnn uygun olaca düünülmektedir. Türkçedeki -ma, -DIK ve -AcAK ad yantümcelerinin biçimsel, anlamsal ve kullanmsal özelliklerini ve durumsal ve eylemsel özellikleriyle örencilere aktarmak için konu olarak küresel snma seçilmi ve malzemelere özgün girdi salanmas için de gazete ve televizyon haberleri kullanlmtr. Daha önce de belirtildii gibi gazete ve televizyon yaynlarndan özgün metinlerin alnmasnn bir sebebi, erek yapnn kullanmna uygun olmalardr. Bunun yannda kullanmn bu ekilde belirlenmesinin dier bir sebebi de, Massi ve Merino (1998) nun da belirttii gibi bu tür metinlerin okunmas ve dinlenmesinin insanlarn sklkla yerine getirdii ilerin arasnda yer almasdr.,nsanlar günlük hayatlarnda gazete okurlar ve haber dinlerler. Bu balamda snf içinde yaplan bu tür iler, örencilerin günlük yaamlarnda haber izleme ve okuma konusunda örencilere güven salayabilmektedir. Derslerde haber metinleri kullanmak, örencilere okuduklarn ve dinlediklerini anlamak için pratik ve eletirel düünme ans salayacak ve örencileri düünmeye yönelik bir dikkatle çaba göstermeye zorlar (Massi ve Merino 1998). Kullanlan dinleme ve okuma metninin seçiminde Day (1994) in de belirttii ölçütler olan ilgi, ilerlik, okunabilirlik, konu, politik uygunluk, kültürel uygunluk ve görünü (görsel özellikleri) göz önünde bulundurulmutur. Day (1994) ün ortaya koyduu ölçütlerden ilgi, okuma ve dinleme metinlerinde örencilerin ilgilendii malzemenin kullanlmasnn gerektiini ifade etmektedir. Day (1994) e göre ilgi ölçütü, dil seviyesinden bile önemlidir ve güdü açsndan deeri büyüktür. Derste okuma ve dinleme metinlerinin kullanlmasnn amac sadece snf içinde deil, snf

111 99 dnda da okuma becerisini gelitirmektir. Bu yüzden konu seçimi günlük yaamda okunan ve dinlenen metinlerle ayn olmaldr. $lerlik ise, metnin derste kullanma izin vermesini ifade etmektedir. Kullanlan metin snf içinde etkinlik yapmay salayan türde olmal ve dersin amacna hizmet etmelidir. Metin üzerinde etkinlikler yaplabilmeli, örencilerin konumalarn, dile odaklanmalarn salamaldr. Dier bir ölçüt de metnin okunabilir olmasdr. Metin örencilerin sözcük bilgilerine ve art alan bilgilerine göre seçilmelidir. Örencilerin sözlüksel bilgisi ve artalan bilgisi okunabilirlik için çok önemlidir. Metinde yer alan yeni sözcükler, metnin anlalrln etkileyecek kadar çok olmamaldr. Metinde yer alan sözcük bilgisinin yannda okunabilirliini salayan bir dier unsurda metnin balak ve badak olmas ve uzunluunun da iyi ayarlanmasyla ilgilidir. Konu seçimi de okuma metni için önemlidir. Örencinin ilgisini çekecek bir konu olmas, metnin akcl ve içinde bulunulan zamana göre güncel ve önemli bir yeri olmas da oldukça önemlidir. Snf içinde kullanlabilecek konularn seçilmesi okumaya yönelik ilgiyi artrabilir. Politik ve kültürel uygunluk ise kullanlan metindeki konunun, örencilerin siyasi görülerine çok ters dümemesi ve onlar rencide etmesi ile ilgilidir. Örencilerin siyasi ve kültürel görülerine ters düen metinler, örencilerin derse tepkili yaklamasna neden olabilir. Metnin, içeriinin yannda görsel olarak da örenciyi etkileyecek ve ilgisini çekecek özellikler tamas da önemlidir. Bu da Day (1994)'in ortaya koyduu ölçütler arasnda görünü olarak yer almaktadr. Yaz karakterlerinin büyüklüü, biçimi, rengi metnin okunabilirlii açsndan önemlidir. Görünü ölçütü dinleme metinlerinde dorudan etkili olmasa da dolayl olarak etkisini göstermektedir. Dinleme etkinlikleri için görsel öeler dinlemeye bal yaplan etkinliklerde büyük rol oynamaktadr. Bu çalmada ortaya konulan örnek malzemelerde yer alan okuma ve dinleme metinleri de Day (1994) ün belirttii ölçütler göz önünde bulundurularak hazrlanmtr. Konu olarak tüm dünya ülkelerinden her örencinin öncelikle bir birey olarak da ilgilendii ve artalan bilgisinin olduu küresel snma seçilmitir. Küresel snmann örencilerin ders malzemesi olarak da ilgilenecei bir konu olduu düünülmektedir. Küresel snma konusu, ilerlik açsndan erek yap olan Türkçedeki -ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluan ad yantümcelerinin

112 100 kullanm alanlarndan birinin aktarlmasnda kolaylk salayacak bir konudur. Örnek malzemelerde özellikle hedeflenen yazl ve sözlü basnda kullanlan bildir-, açklavurgula-, iddia et-... gibi eylemlerin bir bakasnn söylemlerini resmi bir dille aktarmak amacyla kullanld haber metinlerinde sklkla yer almaktadr. Bu balamda erek yapnn öretimi için hazrlanmas düünülen malzemelerin ilerlii ve girdi salama açsndan kullanll küresel snma konusunun seçimini salamtr. Küresel snma konusunun bütün dünyay ilgilendiren bir durum olduu düüncesiyle kültürel ve politik açlardan uygun olaca ve örencileri rahatsz etmekten çok ilgilerini çekecei tahmin edilmektedir. Sözcük bilgisi açsndan, metnin orta-ileri düzey örenciler için kullanlacak olmas sebebiyle ortaya çkm önvarsaymlar göz önüne alnmtr ve örencilerin metinde geçen sözcüklerin ortaileri düzeyde bir örencinin bilmesi gerektii düünülen sözcüklerden olumasna dikkat edilmitir. Sözcük bilgisi ve yapya ilikin edindikleri bilgiye yönelik varsaymlarda bulunabilmek için Ankara Üniversitesi TÖMER tarafndan oluturulmu Hitit adl yöntem kitab göz önünde bulundurulmutur. Metinlerin görünüleri de belirtilen ölçütler çerçevesinde hazrlanmtr. Okuma metni için görsel olarak gerçek yaamdaki gazete metinlerine benzer bir özellik tamalarna çallmtr. Bundan sonraki bölümlerde erek yapnn belirlenmi biçim, anlam ve kullanmlar çerçevesinde hazrlanm olan iler, ilenileri ile birlikte açklanacaktr Dinleme Örencilere erek yapya ilikin girdiler salanmadan önce örencilerin zihinlerindeki küresel snmayla ilgili artalan bilgisini tetikleyecek dinleme ve sözcük çalmas içeren etkinlikler sunulmas amaçlanmaktadr. Hazrlanan dinleme etkinliinin ders malzemesi olarak kullanm seçimliktir, eer istenirse derse bu dinleme etkinlii olmadan dier girdi salayacak etkinliklerle balanabilir. Bu etkinlikle odaklanlm olan yapya ilikin girdiler youn olarak yer almamaktadr. Amaç, sözcük anlamlar üzerinde durmaktr.

113 101 Dinleme etkinlii için yukarda da yer alan Day (1994)'in belirttii ölçütler çerçevesinde küresel snma konusunu seçilmitir ve dinleme için özgün bir metin kullanlmtr. Özgün dil girdileri salamak, düzeyinin üstünde olmas durumunda bile, bütün metni anlamasalar da, örenciler dili gerçek kullanmlar ile görmü olur. Örenciler metnin zorluundan dolay kayglansalar da duyduklarn anlamak için çaba harcarlar. Önemli olan dinleme metni deil örencinin metinle ilikili olarak yapaca ilerdir. Bu nedenle, deerlendirilmesi gereken metin deil, örencilerin düzeyine göre düzenlenen ilerdir. Dinleme öncesinde dinlemeye hazrlk olmas amacyla sözcük çalmalar yaplmaktadr.,lk olarak Örnek 32 de yer alan sözcüklerle resimleri eletirme altrmas yer almaktadr. Örnek 32: Örnek 32 de yer alan bu etkinlik örenciden beklenen cevaplar ile birlikte Ek 1 A da da yer almaktadr. Örenciler ilk olarak hava olaylar üzerine çalarak küresel snma konusuna geçmeden önce konunun en genel noktas olan hava olaylar ile ilgileneceklerdir. Bu etkinliin ardndan Örnek 33a daki ve Ek 1 B de bulunan mevsim deiikliinin hatrlanabilmesi için normal artlarda, mevsimlere göre hava scaklklarnn nasl olduunun konuulabilecei bir etkinlik yer almaktadr. Mevsimlere göre yaanan hava durumlarnn konuulmasnn ardndan da örencilere hava koullarna bal olarak bölgelerin nasl doa özellikleri gösterdiklerini

114 102 hatrlayacaklar sorular sorulmu ve hava koullarnn deimesi durumunda bölgelerde doa koullarnn nasl olaca hakknda fikir yürütmeleri istenmitir. Bu etkilik de Örnek 33b ve Ek1 C de yer almaktadr. Örnek 33 a. b. Yaplan ksa sözcük çalmasnn ardndan örencilerin erek yapyla uramadan sadece küresel snmaya yönelik bir konuda bir haber metni duymalarn salayacak olan dinleme metni sunulmaktadr. Dinleme öncesi bir etkinlik olarak da dinlenecek metnin söylemsel özelliklerine de dikkat etmelerini salayaca düünülen Ek1 Ç deki Dinle ve kim konuuyor, söyle ve Ek1 D deki Konuma nereden alnm olabilir? eklinde iki soru yöneltilmitir. Bu sorularn yannda bir de konumann nelerden bahsedildiini belirlemeye yönelik olan ve Ek 1 E de yer alan bir etkinlik sunulmutur. Bu etkinliklerle örencilerin bir amaca yönelik olarak dinlemelerinin salanaca düülmektedir. Bu sorularn cevaplarnn bulunmas amacyla dinleme yapldktan sonra örencilerden dönütler alnr. Uygun yantlar alnmas durumunda dinleme metni örencilere bir ksm Örnek 34 te verilen ve tam metin olarak ve örenciden gelecek cevaplarla birlikte Ek1 F de yer alan biçimiyle yazl olarak da verilir.

115 103 Örnek 34: Dinleme sras etkinlik olarak da örencilerden kendilerine yazl olarak verilen bu metinde yer alan boluklar doldurulmas istenir. Bu boluk doldurma etkinlii ile örencilerin dikkatini metnin sözcüklerine de çekmek ve daha etkin dinlemelerini salamak amaçlanmtr. Dinleme sonrasnda örencilere metni genel anlamna yönelik olarak ele almalarn salayacak sorular yer almaktadr. Örnek 35 te ve cevaplaryla birlikte Ek1 G de yer alan tablonun doldurulmas ile küresel snmasn sonuçlarna ilikin olarak metinde yer alan bilgilerin sistemletirilmesi amaçlanmaktadr. Ardndan gelen ve Ek1 H de yer alan Kaç yl içinde hava scakl 2-3 derse artacak? gibi sorularla da metnin kavranmas salanmaya çallmtr. Örnek 35: Dinleme etkinliinin ardndan örencilere erek dile ilikin girdiyi salayacak okuma metni verilecektir.

116 Okuma Daha önce de belirtildii gibi odaklanm i çerçevesinde örencilere aktarmak amacyla seçilen erek yap için girdi salamak amacyla küresel snma konulu bir okuma metni kullanlmasnn uygun olduu düünülmektedir. Kullanlacak olan malzemelere yönelik konunun seçimi, erek yapnn aktarlmas için odaklanm ileri düzenlemeyi de kolaylatrmtr. Çünkü küresel snma konusunun haber metinleri söyleminde yer almas, erek yapnn gerçek dünyadaki kullanmyla birebir örtümektedir. Okuma metnine geçilmeden önce örencilerin küresel snmaya yönelik sözcük bilgilerini yeniden deerlendirmek ve okuma metnine hazr hale gelmelerini salamak amacyla Ek 2 A, B ve C'de de bulunan malzemelerin sunulmas planlanmaktadr. Bu ilerle, örencilerin okuma srasnda sözcük anlamlarna dalp erek yapy gözden kaçrmalarn önlemek istenmektedir. Ek 2 A, B ve C de yer alan ite örenciler, dinleme öncesi ilerde yaptklar gibi sözcüklerle resimleri eletirmektedir. Ancak bu eletirmede doal afetler konusu ile ilgili sözcükler ve resimler yer almaktadr. Ek 2 A da yer alan ite örenciler, sadece resimlerle verilen sözcükleri eletirir. Ek 2 B de ve bir bölümü Örnek 36.a da yer alan ite ise verilen özelliklerin hangi doal afetle ilgili olduunun ortaya konulabilecei bir çalma yaplyor. Örnek 36.b de de hem resimlerin hem de ipuçlar olarak verilen tümcelerin sözcüklerle eletirildii bir i yaplmaktadr. Bu iin tamam ve örencilerden beklenen cevaplar Ek 2 C de bulunmaktadr.

117 105 Örnek 36 a. b. Küresel snmann yol açabilecei sorunlara geçilmeden önce dier doal afetlerle ilgili konumalar ve hatrlatmalar yapmann yararl olaca düünülmektedir. Ek 2'deki Ç. ve D. ileri, örencilerin kendi fikirlerini ve bilgileri ortaya koyma ans salar. Ek 2 Ç deki örencilere açln kuraln nedeninin neler olabileceine yönelik bir seçebilecekleri cevaplarn olduu bir i, Ek 2 D de Sizce küresel snma nelere neden olabilir? sorusu ve seçebilecekleri cevaplar yer almaktadr. Açla ve kurakla sebep olabilecek doal afetler üzerine konuup daha sonra da sadece küresel snmann yarataca sorunlar üzerine çalmak, örencilerin küresel snma konusunda düünmesini salar ve örenciler, okumaya daha hazr hale gelir. Bu etkinliin sorular Örnek 37 de yer almaktadr.

118 106 Örnek 37: Örencilerin kendi düüncelerini ortaya koymalarnn ardndan, Ek2 E deki ite yer alan sorular Ek2 D deki ve Örnek 37 deki sorularla ayndr. Ancak E deki sorular, okuyacaklar metinlerde küresel snmann sonuçlarndan hangilerinin yer ald ile ilgilidir. Böylece örencilerin metni belirli bir amaca yönelik okumalarnn salanaca düünülmektedir. Ek 2 F'de yer alan okuma metinlerinde erek yap Ellis (2003b)'in i türleri snflandrmasnda yer alan odaklanm ilerden olan zenginletirilmi girdi biçiminde örencilere sunulmaktadr. Örnek 38 de bu metinlerden biri yer almaktadr. Bu ile amaçlanan, örencinin dikkatini erek yaplara çekmektir. Erek yaplar, hem daha sonra kullanlacak olan iler de hem de okuma metninde örencinin dikkatini çekmeye yönelik olarak farkl biçimde yazlmtr. Farkl olmann yannda, metinde yer alan fazla sayda erek yapnn kullanlmasyla girdi seli oluturmaya çallmtr.

119 107 Örnek 38: Ek2 F de yer alan metinler okunduktan sonra erek yap üzerinde durulmadan, metinler okunmadan önce de karlalm olan ve Ek2 E de ve Örnek 37 de yer alan, metinlerin nelerden söz ettii ile ilgili soru cevaplanr. Bu sorularn, amaçl okumay salamann yannda, metinlerin anlamlarnn da ortaya çkmasnda yardmc olabilecei düünülmektedir. Metinlerin konularna ilikin sorular cevaplandktan sonra, örencilerden kendilerine verilmi olan balklarla metinleri eletirmeleri istenir. Örnek 39 da da yer alan bu eletirme sorular da Ek2 G de örencilerden beklenen cevaplar ile birlikte yer almaktadr. Örnek 39: Örenciler metinlere balk verirken metnin içeriine dikkat etmek durumda kalacaklardr. Balklandrmak metnin içeriini tam olarak anlamay gerektirir. Bu açdan bakldnda bu i, örencilerin metin anlamyla uramalarn salayacaktr.

120 108 Genel anlamla uralmasnn ardndan metin içinde yer alan girdilere dikkat çekebilmek için metinlerde farkl karakterle yazlm olan sözcükler üzerinde durulur. Bu amaçla Ek2 H de tamam ve cevaplarnn yer ald i yaplr. Bu ite örenciler erek yap ile tam olarak ilgilenmezler. Örnek 40 da da yer ald gibi tanmlarla eylemleri eletirirler ve erek yapnn birlikte anlam kazand ve edizimsel ilikiler gösterdii eylemler üzerinde çalm olurlar. Örnek 40: Sözcüklerin anlamlarnn yanl anlalmasn önlemek ve anlamlar netletirmek için Ek 2 I daki altrmann yaplmasnn da uygun olduu düünülmektedir. Bu i, sözcüklerin; metinde farkl karakterlerle belirgin bir ekilde yazlm olan sözcüklerin örencilerin anadillerindeki karlklarn bulacaklar bir itir. Snftaki örencilerin tamamnn anadilinin ayn olmas durumunda örenciler sözcüklerin karlklarn hep birlikte bulabilirler; ancak örencilerin anadillerinin farkl olmas durumunda örenciler sözcüklerin anadilindeki karlklarn kendileri bulurlar. Sözcüklerin anadilindeki karln bulmak özellikle yetikin örenciler için yararl bir çalmadr. Sözcüün tanmn vermek baz durumlarda, özellikle soyut kavramlar söz konusu olduunda yeterli olmayabilir, ya da sözcüün farkl ve yanl anlalmasna neden olabilir. Bu sebeple, anlamn tam ve doru olarak yerlemesi için anadilin kullanlmasnda fayda vardr (Cole, 1998). Örenci anadilinde karln bildii sözcüü daha rahat ve güvenle de kullanabilir. Sözcük anlamlar üzerine çalmalar gerçekletikten sonra metnin anlam üzerine younlarken, ayn zamanda erek yapnn da kullanlmasn salayacak olan bir soru-cevap etkinlii yaplr. Ek 2 $ de yer alan bu i örencilerin-ma, -DIK ve

121 109 AcAk yaplarna odaklanmalarn salayan bir itir. Bu ite örencilere metinlerde geçen cümlelere yönelik sorular sorulmaktadr. Örencilerin sorular cevaplarken erek yaplar kullanaca düünülmektedir. Sorularda yantümcelerin biçimsel özelliklerine ilikin girdiler bulunmaktadr. Örnein, Kuzey Kutbu Aratrma Merkezi neyi belirtiyor? sorusuyla belirt- eyleminin öncesinde gelen ada I belirtme durum eki yüklediine ilikin bir girdi sunulduu söylenebilir. Bununla birlikte de kendisinden önce gelen ad yantümcesinin AcAk ya da DIK adlatrma ekleriyle ve I belirtme durum ekiyle kullanlmas ve sorunun da bu bilgi sayesinde cevaplanmas beklenmektedir. Ek 2 $ de yer alan bu sorularla, örencilerin bildikleri kadaryla ve biçimsel olarak erek yapy kullanmalarn salanm olur. Tam olarak doru kullanamasalar da yapy kullanmay denemelerini salar. Sorularn türü örencilerin erek yapy kullanmalar konusunda zorlayc bir rol oynamaktadr. Bu açdan bakldnda bu i Loscky ve Bley-Vroman (1993)'nn ortaya koyduu iin gereklilii kavramnn içine girmektedir. Bu iin tamamlanabilmesi için erek yapnn mutlaka olmas gerekmektedir. Bu tür iler zorlanm çkt olarak da deerlendirilmektedir. Çkt için örenciler tam bir yönlendirme ile erek yapy kullanmak zorunda braklmaktadr. Böylece örenciler zorunlu da olsa erek yapy kullanmak durumda kalmaktadr. Örenciler okuma metni ve okuma metnine bal olarak karlatklar bu erek yapy üretimsel boyutta daha youn biçimde kullanmalar için örencilerin bir röportaj metne çevirmelerine yönelik bir i yapmalar istenmektedir. Bu i, te Üretim bal altnda yer almaktadr Üretim Odaklanm i balamnda kendilerine sunulan zenginletirilmi girdilerin yer ald metinlerin okunmas metinlere ilikin sorularn erek yap çerçevesinde cevaplanmasnn ardndan ie dayal dil öretimin gerei olarak örencilerin üretimle erek yapy kullanmalar gerekmektedir. Bu açdan örencilere erek yapy kullanmalarn salayacak bir i verilir. Erek yapnn girdilerde kendilerine aktarlm olan biçimiyle üretimlerini salamak için gazetede ya da bir dergide kullanlabilecek

122 110 bir metin üretmeleri istenmektedir. Gazete ya da dergide yaymlanabilecek bir metin olmasnn yannda erek yap olan ad yantümcelerinin bir bakasnn konumasn resmi dille aktarmak için kullanlmasn da salamak amacyla örencilere bir röportaj verilir ve bu röportaj metne çevirmeleri istenir. Röportaj ve örencilerin metne çevirmelerini salayacak yönergelerin yer ald bölüm Ek 3 te yer almaktadr. Örencilerin röportaj metne çevirmelerinde yardmc olmas adna, örencilere verilen yönergede ad yantümcelerinin konuma aktarma amacyla birlikte kullanld eylemlerden örnekler de yer almaktadr. Bunun yannda örencilerin ne yapacaklarn anlamalarnda yol gösterici olmas amacyla metin için örnek bir balangç da verilmektedir. Üretime yönelik olan bu iin örencilerin erek yapy kullanmalarn salayaca düünülmektedir. Bu iin tamamlanabilmesi için erek yapnn kullanlmas gerekmektedir. Daha önce de belirtildii gibi bu türden erek yapnn varlyla tamamlanabilecek olan iler, Loscky ve Bley-Vroman (1993)'nn ortaya koyduu iin gereklilii kavramyla deerlendirebilmektedir. Ayn zamanda bu üretim sonucunda ortaya çkacak çkt da, zorlanm çktdr. Zorlanm çkt içeren iler, bir üretim için ya da bir iin tamamlanabilmesi için verilmi yönergelerle, odak olann kullanlmasn zorunlu klar. Zorlanm çkt sayesinde örenci erek yapy kullanarak örenebilir. Bu i ile hedeflenen örencinin erek yapy erek söylem balamnda kullanmasdr. Bu ile salanan zorlanm çktyla kullanlan erek yaplarn, örenci tarafndan özgür kaldnda da tercih edilip edilmeyeceini ele alan bir i olarak not al-yaz ilerinden yaplmasnn uygun olduu düünülmütür. Bu i Not al-yaz adl bölümde yer almaktadr Not al yaz Örencilerin, girdi seli ile aldklar ve üretim için zorlanm çkt oluturduklar ilerden sonra örencilerin özgür kaldklar durumlarda da erek yapy kullanlp

123 111 kullanmadklarn görmek için bir not al-yaz etkinlii düzenlenmitir. Not al az etkinlii için örencilere sunulan metin Ek 4 te yer almaktadr. Ek 4'te yer alan not al-yaz ii ile örenciler, öretmen tarafndan okunan metni dinleyip ikier kiilik gruplar halinde notlar alrlar. Grup çalmasndaki amaç örencilerin güdülerini arttrmak ve daha büyük bir güvenle ie balamalarn salamaktr. Örenciler aldklar notlar kullanarak yeni bir metin olutururlar. Bu metinle örencilerin üretimde bulunmalar salanrken daha sonra bu metinlerin kontrolünde örencilerin yeni erek yapy kullanmay tercih edip etmedikleri ortaya çkabilir. Örenciler üretimlerini gerçekletirdikten sonra örencilere bilinçlendirme ii amacyla da kullanlmak üzere özgün metin datlabilir ve böylece örenciler, özgün metin ile kendi yazdklar metni karlatrma frsat bulurlar. Karlatrma ile erek yapy kullanmamalar durumunda nasl kullanldn fark etmeleri amaçlanmaktadr. Bu i için seçilen metnin içerii, daha önceden okunan ve dinlenen metinlerin içeriine ters dümektedir. Küresel snma ile ilgili olan not al-yaz metni, dier metinlerin ve gerçek dünya bilgilerinin tersine küresel snmann olmadn ileri süren bilgiler içeren bir metindir. Bu farkllkla amaçlanan örencilerin dikkatini çekmektir. Metin, daha önce okuduklar ve dinledikleri metinlerden artk sklm olabilecekleri düüncesiyle düzenlenmitir. Metnin bir bölümü Örnek 41 de yer almaktadr. Örnek 41: Bu ile örencilerin erek yapy kullanmalar konusundaki tercih ve baarsna ilikin bilgi edinildikten sonra erek yapya ilikin açk bilgi örenme aamasna geçilebilir.

124 Bilinçlendirme $i Örencilere örtük ekilde zenginletirilmi girdi eklinde verilen erek yapnn, biçimsel, anlamsal ve kullanmsal özelliklerinin daha açk hale gelmesi için açk örenmenin gerçeklemesini salayacak bir i yaplmas gerektii düünülmektedir. Bunun için de bir bilinçlendirme ii hazrlanmtr. Bilinçlendirme iinde örenciler, not al-yaz iinde duyduklar metin üzerinde biçimsel olarak çalrlar. Metinde erek yaplar youn olarak yer alm ve daha önce karlalan erek yap için girdi seli salanm olur. Erek yaplarn metinde fazlaca yer almasnn yannda yaplar vurgulu biçimde yazlmtr. Bununla amaçlanan da örencilerin dikkatini erek yapya çekmektir. Not-al yaz iinde okunan ve bilinçlendirme iinde kullanlan metnin bir ksm Örnek 41 de yer almaktadr. Ek 5 A da yer alan bilinçlendirme iinde ilk olarak, metinde geçen ad yantümcelerinin altn çizerler. Bu ile örenciler metindeki erek yaplar genel olarak görmü ve fark etmi olurlar. Daha sonra örencilerden Ek 5 B deki ii yapmalar istenir. Bu ile amaçlanan örencilerin ma, -DIK ve AcAK ile oluturulan ad yantümcelerinin birlikte kullanld ana tümce eylemlerine dikkat etmeleridir.,te eylemler verilerek örencilerden ana tümce eylemlerinde önce kullanlm olan ve kutu içinde metinde verilen yantümce eylemlerini dolaysyla da ma, -DIK ve AcAK ile olumu yantümceleri yazmalar istenir. Örnek 42 de de bir bölümü verilen bu i ile örencilerin yapy fark etmeden de olsa yazmalar salanm olaca düünülmektedir. Örnek 42: Örenciler yantümce eylemlerini ekleriyle birlikte boluklara yazdktan sonra Ek 5 C de yer alan dier bilinçlendirme ii yaplr. Bu ite de ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle kullanlan ekleri snflandrmalarn salamak için verilen tabloyu

125 113 doldurmalar istenir. Böylece tüm ilerin amac olan ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulmu ad yantümcelerinin birlikte kullanldklar eylemler ortaya konulmu olur. Bu etkinliin gerçeklemesi için öretmen önceki girdilere gönderimde bulanarak örencilere destek olabilir. Bu etkinliin ardnda da örencilerin kural kendilerinin ortaya koymasn salayacak olan Ek 5 Ç deki i yaplr. Ek 5 Ç deki ite örenciler ana tümce eylemlerine göre yan tümce eylemlerinin ald biçimbirim ve dier ekler ortaya çkm olur. Bir bölümü Örnek 43 te görülen bu ile açk örenme ile örenciye ilk etapta sunum aracyla aktarlmam olan erek yap kurallar örencilere kendilerinin yaptklar ile aktarlm olur. Örnek 43: Bilinçlendirme iinin tamamlanmasnn ardndan gerek duyulmas durumunda örencilere yeni iler ya da tamamen biçime yönelik iler verilebilir. Bu bölümde odaklanm i ile hazrlanm olan ders malzemeleri açklanmtr. Bundan sonraki bölümde sonuç ve önerilere yer verilerek çalma sonlandrlacaktr.

126 114 VI. SONUÇ VE ÖNERLER Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için uygun yabanc dil öretim yaklam ve yöntemlerin belirlenmemi olmas üzerine ortaya çkan bu çalma, daha önce de belirtildii gibi, Türkçedeki -ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulan ad yantümcelerini edizimli olarak kullanldklar eylemlerle birlikte yabanc dil olarak Türkçe örenenler için odaklanm iler düzenlemek amacyla yaplmtr.,ngilizce gibi birçok dilin yabanc dil olarak öretiminde kullanlan ve üzerinde çalmalar yaplan $e-dayal Dil Örenme çerçevesinde, ma, -DIK ve AcAk ad yantümce biçimbirimlerinin ana tümcede hangi eylemlerle birlikte kullanld, gazete metinleri ve haber bültenleri kullanlarak odaklanm ilere younlaan malzemeler hazrlanmtr. Çalmada hazrlanan odaklanm i malzemelerinde ad yantümcelerinden ma, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle oluturulanlar üzerinde çallm dier ad tümceleri göz ard edilmitir. Malzemeler hazrlanrken yabanc dil olarak Türkçe örenenlerin, orta ileri düzeyde olduu, buna bal olarak; Türkçenin zaman, görünü ve kip özellikleri, iyelik yaplar, durum ekleri, ad yantümceleri, ortaçl ve ulaçl yaplar, balaç kullanmn bildikleri ve gerekli sözcük bilgisine sahip olduklar ve yetikin olduklar varsaylmtr. Bu varsaymlar çerçevesinde hazrlanan malzemelerin daha açk hale gelebilmesi için, malzemeler açklanmadan önce, baz kuramsal bilgilerin açklanmasnn yerinde olaca düünülmütür. Bunun için I. Bölüm olan Girite çalmann amac, problem durumu, yukarda da belirtilen sayltlar ve çalmann kapsamna dahil edilmeyen konulara yer verilmesinin ardndan, II. Bölümde yabanc dil öretimi, özellikle Türkçenin yabanc dil olarak öretimine yönelik birkaç çalamadan söz edilmitir ve II. Bölümün ardndan da çalmann kuramsal tabannn açkland bölümlere geçilmitir. III. Bölümde öncelikle geçmiten günümüze kadar yabanc dil öretimine ilikin yaklamlarn nasl deiiklikler gösterdiinin ortaya konulabilmesi için Yabanc Dil Öretim Yöntemleri bal altnda yabanc dil öretim yöntemlerinin, kuramsal dayanaklar, öretmen ve örencilerin nasl roller üstlendikleri, dilin nasl görüldüü ve o yaklam ve

127 115 yöntemde kullanlan malzeme ve teknikler açklanmaya çallmtr. Yabanc dil öretim yöntemlerinin ardndan dil öretiminde dilbilgisinin nasl ele alnd ve yabanc dil öretim yöntemleri çerçevesinde dilbilgisinin nasl öretildiinin ortaya konulabilmesi için Dil Öretiminde Dilbilgisi bal altnda, özellikle bilisel örenmeye göre dilbilgisinin nasl ele alnd açklanmaya çallm, sunum uygulama-üretim modeliyle,e-dayal Dil Örenme Modeli karlatrlmaya çallmtr. Çalmann temelini oluturan, kavram ve odaklanm iler de $ bal ile sunulmutur. Çalmada hazrlanan malzemeler Türkçedeki ma, -DIK ve AcAK biçimbirimlerinin öretimine yönelik olduu için bu yaplarn nasl ele alndnn anlalas için ayr bir bölüm olarak Türkçedeki ad yantümcelerine yer verilmitir. IV. Bölüm olan Türkçedeki Ad Yantümceleri nde ma, -DIK ve AcAK ile oluturulan ad yantümcelerinin biçim anlam ve kullanmlar açklanmaya çallm ve üç boyutlu dilbilgisi emas üzerinde bu özellikleri gösterilmitir. Bu bölümde özellikle ma, -DIK ve AcAK yaplarnn ayn dizimde bulanabilecei ekler ve bu eylemlere göre biçimbirimlerin seçimi vurgulanmtr. V. Bulgular ve Yorumlarda da ma, -DIK ve AcAK biçimbirimleriyle oluturulmu ad yantümcelerinin öretimi için hazrlanm odaklanm iler açklanmtr. Hangi iin neden çalmada yer ald ve derste nasl ilenebileceinin yer ald bölümün amac daha sonra Türkçenin yabanc dil olarak öretiminde malzeme hazrlarken kullanlabilecek tekniklerin rahatça görülmesi açsndan önemli olduu düünülmektedir. Ekte yer alan örnek malzemeler, erek dilbilgisi yaplarnn örencilere ilk olarak açk sunum yoluyla deil, örencinin girdiyle karlat ve erek yapy kulland ileri içerir. Dil öretiminde, iler kullanlsa da dilbilgisi öretimi geri planda tutulamaz. Bunun için dilbilgisi yaplarnn örencilere aktarld ancak kural olarak deil, özgün kullanm ve ilevlerine uygun ilerle verilmesi gerektii düünülmektedir. Bu bak açsyla dilbilgisi öretimi için uygun yöntemlerden

128 116 birinin $e-dayal Dil Örenme Modeli çerçevesinde kullanlan odaklanm iler olduu savunulabilir. Çalmada hazrlanan örnek malzemelerin kesin uygunluunun kantlanmas için malzemeler uygulanmal ve örenci geribildirimleriyle deerlendirilmelidir. Odaklanm ilerin Türkçedeki ma, -DIK ve AcAK ile oluturulan ad yantümcelerinin öretiminde etkili olup olmadnn ortaya konulabilmesi için denek grubu ve kontrol grubu olmak üzere iki dil öretim ortamnda denenmesi gerektii düünülmektedir. Ayrca, görümeler araclyla, örencilerden alnacak görülerle de yöntemin etkiliine ilikin örenci bak açsna yönelik fikir de edinilebilir. Bu deerlendirmelerin yaplmasnn Türkçenin yabanc dil olarak öretimi için uygun yöntemlerin belirlenmesi için gerekli olduu düünülmektedir.

129 117 KAYNAKÇA Açkgöz, K. Ü. (2003). Etkili Örenme ve Öretme.,zmir: Eitim Dünyas Yaynlar. Addysg, A. (2001). Second Language Acquisition. (24 Temmuz 2007). Ankara Üniversitesi TÖMER. (2002). Hitit 1. Ankara: TÖMER. Ankara Üniversitesi TÖMER. (2002). Hitit 2. Ankara: TÖMER. Ankara Üniversitesi TÖMER. (2002). Hitit 3. Ankara: TÖMER. Aygüne, M. (2007). Yabanc Dil Olarak Türkçenin Öretiminde Okuma Becerilerini Gelitirme Yollar. Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi. D.E.Ü. Eitim Bilimleri Enstitüsü. Balpnar, Z. (2004). Turkish Phonology, Morphology and Syntax. (Türkçe Ses, Biçim ve Tümce Bilgisi). Eskiehir: Anadolu Üniversitesi Banguolu, T (2004). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Breen, M. (1989). The Evaluation Cycle for Language Learning Task. in R. K. Johnson (ed.) The Second Language Curriculum. Cambridge: Cambridge University Press. Brown, H. D. (2001). Teaching by Principles: An Interactive Approach to Language Pedagogy. London: Longman. Bull, W. E. (1965). Methodologies in Foreign Language Teaching a Brief Historical Overview. (17 Temmuz 2006). Camkran, Ö. (2007), Yabanc Dil Olarak Türkçe Örenenler için 8imdiki Zamann Metinlerle Öretimi. Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi. D.E.Ü. Eitim Bilimleri Enstitüsü.

130 118 Celce-Murcia, M. (2002). Why It Makes Sense to Teach Grammar in Context and Through Discourse. Hinkel, E. & Fotos, S. (ed.) New Perspectives on Grammar Teaching in the Second Language Classrooms. ( ). Mahwah New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publisher. Cem, A. (2005). Dilbilgisi Öretiminde Biçim-Anlam-Kullanm Üçlüsü: Ders Malzemesi Hazrlama ve Uygulama Önerisi. Dil Dergisi. 128: 7-24 Cook, G. (2003). Applied Linguistic. Oxford: Oxford University Press. Çetin, M. (1999). Turkofoni. Türkçe Ören 1.,stanbul: Turkofoni. Çetin, M. (1999). Turkofoni. Türkçe Ören 2.,stanbul: Turkofoni. Çetin, M. (1999). Turkofoni. Türkçe Ören 3.,stanbul: Turkofoni. Çetin, M. (1999). Turkofoni. Türkçe Ören 4.,stanbul: Turkofoni. Çetin, M. (1999). Turkofoni. Türkçe Ören 5.,stanbul: Turkofoni. Çetin, M. (1999). Turkofoni. Türkçe Ören 6.,stanbul: Turkofoni. Çetin, M. (2001). Turkuaz Türkçe Konualm 1.,stanbul: Dil Evi Yaynlar. Çetin, M. (2001). Turkuaz Türkçe Konualm 2.,stanbul: Dil Evi Yaynlar. Çotuksöken, Y. (1983). Yabanclarn Türkçe Örenirken Karlatklar Güçlükler ve Yaptklar Hatalar. Türk Dili: Dil Öretimi Özel Says : Ankara: TDK Day, R. R. (1994). Selecting a Passage for the EFL Reading Class. English Language Teaching Forum. Vol 32 no 1. Demircan, Ö. (2002). Yabanc Dil Öretim Yöntemleri.,stanbul: Der Yaynlar. Demirel, Ö. (2004). ELT Methodology.,stanbul: Pegem A Yaynclk.

131 119 Doughty, C & Williams, J. (1998). Issues and Terminology. Doughty, C & Williams, J.(ed.) Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. (1-11). United Kingdom: Cambridge University Press. Ellis, R. (2002). The Place of Grammar Instruction in the Second/Foreign language Curriculum. Hinkel, E. & Fotos, S. (ed.) New Perspectives on Grammar Teaching in the Second Language Classrooms. (17-34) Mahwah New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publisher Ellis, R. (2003a). Professional Reading: Options in Grammar Teaching. ( ) Ellis, R (2003b). Task-based Language Teaching and Learning. Oxford: Oxford University Press. Fidan, Ö. (2005). Dilbilgisi Öretiminde Söylem-Dilbiligisi Yaklam: Eski Köye Yeni Adet mi, Yoksa Biz Bunu Zaten Yapyoruz mu?. Dil Dergisi. 128: Fotos, S. (2001). Cognitive Approaches to Grammar Instruction. Celce-Murcia (haz.) Teaching English As a Foreign Language. Heinle&Heinle. Gabrielatos, C. (1994). Minding our Ps: A Framework for Grammar Teaching. Current Issues. (5-8) Gass, S. & Crookes, G. (eds). (1993a). Task in a Pedogogical Context Integration Theory and Practice. Clevedon, Avon: Multilingual Matters. Gass, S. & Crookes, G. (eds). (1993b). Tasks and Language Learning Integration Theory and Practice. Clevedon, Avon: Multilingual Matters. Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yaynevi.

132 120 Grabe, W. & Kaplan, R (1992). Introduction to Applied Linguistics. Reading: Addison-Wesley Publishing Company. Günay, D. (2004). Dil ve $letiim.,stanbul: Multiligual. Gür, H. (1995a). Dil Öretim Yöntemleri: Dilbilgisi-Tercüme Yöntemi, Doal Yöntem, Dorudan Yöntem. Dil Dergisi. 32: Gür, H. (1995b). Dil Öretim Yöntemleri: Okuma Yöntemi,,itsel-Dilsel Yöntem. Dil Dergisi: 34: Güven, E. (2007). Yabanclarn Türkçe Örenirken Ad Durum Eklerinde Yaptklar Hatalarn Çözümlenmesi ve Bu Hatalarn Giderilmesine Yönelik Öneriler. Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi. D.E.Ü. Eitim Bilimleri Enstitüsü. Hacömerolu, M. S. (2007), Yabanc Dil Olarak Türkçe Örenenler için Kiplik Öretimi Üzerine Materyal Gelitirme. Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi. D.E.Ü Eitim Bilimleri Enstitüsü. Huges, R., Mccarhty, M. (1998). From Sentences to Discourse: English Language Teaching. TESOL Quarterly. 32: Kerslake, J. & Göksel, A. (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. London: Routledge. Kiymazarslan, V. (2006). A Discussion of Language Acquisiton. (23 Temmuz 207) Kocaman, A.& Osam N. (2000). Uygulamal Dilbilim-Yabanc Dil Öretimi Terimleri Sözlüü. Ankara: Hitit Yaynevi. Koç, S. (2005). Yabanc Dil Olarak Türkçe Örenen Örencilerin Aradil Özellikleri. Yaymlanmam Yüksek Lisans Tezi. D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kornfilt, J. (1997). Turkish. London: Routledge.

133 121 Kurudayolu, M. Deniz, K. (2004) Dorudan Öretim ve Türkçe Eitiminde Uygulanmas. Anadili Dergisi. 32: 7-21 Larsen-Freeman, D. (2000). Tecniques and Principles in Language Teaching. Oxford: Oxford University Press. Larsen-Freeman, D. (2001). Teaching Grammar. M. Celce-Murcia (haz.) Teaching English as a Second Language or Foreign Language. Heinle&Heinle. Lazaranton, A. (2001). Teaching Oral Skills. M. Celce-Murcia (haz.) Teaching English as a Second Language or Foreign Language. Heinle&Heinle. Lewis, M. (1994). The Lexical Approach: The State of ELT and a Way Forward. London: Commercial Colour Press. Liao, X. Q. (2001). Information Gap in Communicative Classrooms. Office of English Language Programs. Volume 39 Number 4 Lightbown, P, M. & Spada, N. (1999). How Languages are Learned. Oxford: Oxford University Press. Long, M. (1985). A Roel for Instruction in Second Language Acquisition: Task- Based Language Teaching. in K. Hyltenstam and M. Pienemann (eds). Modelling and Assessing Second Language Acquisition. Clevedon: Multilingual Matters. Long, M. H. & Robinson, P. (1998). Theory, Research and Practice. Doughty, C & Williams, J.(ed.) Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. (15-41) United Kingdom: Cambridge University Press. Lowe, C. (2003). Integration not eclecticism: a brief history of language teaching (16 Austos 2006).

134 122 MacLachlan, G. & Reid, I. (1994). Framing and Interpretation. Melbourne University Press. Marks, J. (2005). The Grammar Translation Method. (3 Temmuz 2006). Massi, A & Marino, M. P. (1998). Using the News in Classroom. A Discourse Approach. English Language Teaching Forum. Vol 36 No 3 Maurer, J. K. (1997). Presentation, Practice, and Production in EFL Class. The Language Teacher Online. ( ). Mora, J. K. (2002). Second-Language Teaching Methods: Principles & Procedures. (2 Temmuz 2006). Mori, J. (2002). Task Design, Plan and Development of Talk-in Interaction: an Nnalysis of a Small Group Activity in Japanese Language Classroom. Applied Linguistics. Applied Linguistic. Oxford: Oxford University Press. 23: Munoz de Cote, L. M. (2003). Ways of Approaching Grammar Teaching. MEXTESOL. 26: Nunan, D. (1989). Desing Task for he Communicative Classroom. Cambridge: Cambridge University Pres. O Malley, J. M & Chamot, A. U. (1990). Learning Strategies in Second Language Acquisition. Cambridge University Press. Özsoy, S. (2002). Turkish.,stanbul: Boaziçi Üniversitesi Yaynlar. Park, E. S. (2004). Constraints of Implicit Focus on Form: Insights from a Study of Input Enhancement. Working Papers in TESOL & Applied

135 123 Linguistics, Vol 4, No 2 ( ) Prabhu, N. S. (1987). Second Language Pedagogy. Oxford: Oxford University Press. Rees, G (2002). Find the Gap-increasing Speaking in Class. ( ) Richard, J., J. Platt, Weber (1985). Longman Dictionary of Applied Linguistis. London: Longman. Rodgers, T. S, (2001). Language Teaching Methodology. (03 Temmuz 2006). Sebüktekin, A. (2004). Yabanclar için Türkçe 1.,stanbul: Boaziçi Üniversitesi Yaynlar. Sebüktekin, A. (2004). Yabanclar için Türkçe 2.,stanbul: Boaziçi Üniversitesi Yaynlar. Shekan, P (1996). A Framework for the Implementation of Task-Based Instruction. Applied Linguistic. 17: Oxford: Oxford University Press. Suter, C. (2001). Discussing and Applying Grammatical Conscious-Raising. ( ) Swain, M. (1998). Focus on form Through Conscious Reflection. Doughty, C & Williams, J.(ed.) Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. (64-81) USA: Cambridge University Press. Swan, M (2005). Legistation by Hypothesis: The Case of Task-Based Instruction. Applied Linguistics. Oxford University Press. 26: Thornbury, S. (1999). How to Teach Grammar. Harlow: Longman.

136 124 Thuleen, N. (1996). The Grammar-Translation Method. < (3 Temmuz 2006). Van Lier, L.(2002). The Role of Form in Language Learning. M. Box (haz.) Reflections n Language and Language Learning. Philedelphia, USA: John Benjamin. Vardar, B. (2002). Açklamal Dilbilim Terimleri Sözlüü.,stanbul: Multilingual. Wajnryb, R. (1990). Grammar Dictation. Oxford: Oxford University Press. White, J. (1998). Getting the Learners Attention. Doughty, C & Williams, J. (ed.) Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. (85-113) United Kingdom: Cambridge University Press. Willis, J. (1996). A Framework for Task-Based Learning. London: Longman Wilson, H. (2005). Testing the Covert Method of Grammar Teaching: A Pilot Study. Proceeding of the CATESOL State Conference. San Diego, California.

137 125 EKLER EK 1.

138 126

139 127

140 Ek 2: 128

141 129

142 130

143 131

144 132

145 133

146 134

147 Ek 3 135

148 136

149 Ek 4: 137