BORÇLAR HUKUKU SMMM SINAVLARINA YÖNELİK DERS KİTABI. SMMM Dr.Murat DEMET

Transkript

1 BORÇLAR HUKUKU SMMM SINAVLARINA YÖNELİK DERS KİTABI SMMM Dr.Murat DEMET

2 BORÇLAR HUKUKU BÖLÜM 1 BORÇ İLİŞKİSİ KAVRAMI Borç ilişkisi Borçlar kanunun temel kavramlarından biridir. Çünkü borçlar kanunu Medeni Hukukun borç ilişkilerini düzenleyen dalıdır. Borç ilişkisi alacaklı ile borçlu arasında öyle bir ilişkidir ki bu ilişki gereğince borçlu alacaklı karşısında bir şey vermek, bir şey yapmak veya bir şeyden kaçınmakla yükümlüdür. Borç ilişkisinin üç unsuru bulunduğu anlaşılmaktadır. Alacaklı Borçlu Edim Alacaklı: Borç ilişkisinde borçludan bir edimde bulunmasını isteme hakkına sahip olan taraf (aktif suje) Borçlu: Borç ilişkisinde alacaklı karşısında bir edimde bulunmakla yükümlü olan kimse (pasif suje) Edim: Borç ilişkisinin konusu olumlu (verme - yapma) veya olumsuz (yapmama) tarzda olabilir edimin belli veya hiç değilse belirlene bilir olması gerekir Ayrıca edim hukuka (buyurucu kurallara) ahlak ve adaba aykırı veya imkânsız olmamalıdır.

3 EDİMİN KONUSU VERMEK YAPMAK YAPMAMAK Dört çeşit edim söz konusudur. 1) Ani Edim Sürekli Edim 2) Maddi Edim Kişisel (şahsi) Edim 3) Olumlu (müspet) Edim Olumsuz (menfi) Edim 4) Bölünebilen Edim Bölünmez Edim Ani Edim, bir fiil veya birden çok fiillerle bir anda yerine getirilen edimlerdir (boyacının ayakkabıyı boyaması, kiranın ödenmesi, malın teslimi ve malın bedelinin "semenin" satıcıya ödenmesi gibi). Sürekli Edim, kesintisiz bir fiil veya davranışla ifa edilen, yani belli bir süre borçluyu devamlı bir uyma (riayet) yükümü altına bırakan edimlerdir (hizmet sözleşmesi boyunca işçinin çalışması, kira sözleşmesi boyunca kiracının, kiralanan şeyi kullanılmaya elverişli halde bulundurması gibi). Maddi Edim: Doğrudan doğruya borçlunun malvarlığı ile yerine getirilebilen, bizzat borçlu tarafından yerine getirilmesi zorunlu olmayan edimdir. Örneğin: Satıcının satılan malın mülkiyetini alıcıya geçirmesi veya borçlunun borçlu bulunduğu bir miktar parayı alacaklıya ödenmesi veya iadesi gereken şeyi geri vermesidir. Kişisel (Şahsi) Edim: Bizzat borçlu tarafından yerine getirilmesi gereken edimdir. Borçlu adına başka kişilerin yerine getirmesi söz konusu değildir. Örneğin: Bir ressamın sizin yağlı boya portrenizi yapmayı taahhüt etmesi. Olumlu (müspet) Edim: Bir şeyin yapılmasına veya verilmesine ilişkin edimdir. Örneğin; rekabet yasağına uyulması durumu gösterilebilir. Olumsuz (menfi) Edim: Bir şeyin yapılmamasına ilişkin edimdir. Bölünebilen Edim, edimin konusu olan şeyin niteliğinde veya değerinde esaslı bir değişiklik olmaksızın birbirine eşit birden çok parçalara ayrılabilen edimlerdir (satış bedelinin taksitle ödenmesi gibi). Bölünmez Edim, edimin konusu olan şeyin niteliğinde veya değerinde esaslı bir değişiklik olmaksızın birbirine eşit birden çok parçalara ayrılması mümkün olmayan edimlerdir (işçinin hizmet edimi gibi).

4 BORÇ Dar anlamda borç, "para borcu" nu ifade eder. Diğer bir şekilde de iki kişiden birinin diğerine karşı yerine getirmekle yükümlü bulunduğu bir davranış olarak nitelendirilir. Geniş anlamda borç ise, alacaklı ve borçlu diye isimlendirilen iki taraf arasında mevcut olan "hukuki bağı (borç ilişkisi)" ifade eder. Örneğin; elbise diktirmek üzere terzi ile yapılan eser sözleşmesinde(istisna akdi) terzinin borcu, elbiseyi dikerek bize teslim etmek; SORUMLULUK Bir borç ilişkisinde, borçlu alacaklı karşısında beli bir edimi yerine getirme yükümlülüğü altına girmiştir. Şayet borçlu bu yükümlülüğü kendi isteği ile yerine getirmezse, Devlet organları aracılığı ile borçlunun mal varlığına el konulması gerekir. Buna sorumluluk denir. Bir başka ifadeyle, alacaklının alacağını alabilmesi için borçluya ait malvarlığına cebri icra yoluyla el koyabilme yetkisi ve borçlunun buna katlanmak zorunda olmasıdır. Borçlu borcunu yerine getirmediği zaman alacaklı Devletin cebri icra organları aracılığıyla borçlunun mal varlığına el koyabilecektir. Bu söylenenlerden anlaşılacağı gibi, mal varlığı ile sorumluluk esastır. Yani borçlu borcunu yerine getirmediği zaman çok istisnai durumlar dışında borcu için hapsedilemez; o malları ile sorumlu olacaktır. Borçlu borcu için kural olarak tüm mal varlığı ile sınırsız olarak sorumludur, (şahsen sorumluluk) Ancak istisna olarak borçlunun sorumluluğu yasa tarafından belli mallarla sınırlandırılmış olabilir. Örneğin devlet deftere yazılan borçlardan sadece miras yoluyla edindiği değerler ölçüsün de sorumludur. Beli miktarla sınırlı sorumluluğa ise kefilin sorumluluğu örnek verilebilir. Kefilin sorumlu olacağı azami miktarın kefalet sözleşmesinde gösterilmesi geçerlilik şartıdır.

5 SORUMLULUK TÜRLERİ KİŞİ (ŞAHIS) İLE SORUMLULUK Alacaklının alacağını elde edebilmek için doğrudan doğruya borçlunun kişiliğine el atabilmesi demektir. MAL İLE SORUMLULUK Borçlu borcun ifa edilmemesinden bizzat kendi şahsı ile değil, mal varlığı ile sorumlu olmasıdır. Borçlu borcunu ifa etmediği takdirde, İcra İflas Kanunu hükümleri uyarınca devlet gücü yardımıyla mallarına el koymak suretiyle alacaklı alacağını alabilmektedir. 1) SINIRSIZ SORUMLULUK: Borçlunun tüm varlığı ile sorumlu olması. Başka bir deyişle borç ödenmediği takdirde borçlunun malvarlığının aktif kısmındaki tüm mallara ve haklara cebri icra yoluyla el koyulabilmesi. Sınırsız sorumluluk kural olmakla birlikte, İcra İflas Kanunumuz borçlunun hayatını ve mesleğini devam ettirmesi için zorunlu olan mallarını bu sorumluluğun dışında tutmuştur. Bunlara örnek olarak, borçlunun kendisi ve mesleği için lüzumlu elbise ve eşyasını, yatak takımı, mutfak takımı, bazı özürlülerin ve emeklilerin maluliyet ve emekli maaşları. Bu istisnalar dışında kural, borçlunun bütün malvarlığıyla sorumlu olmasıdır. 2) SINIRLI SORUMLULUK: Borçlunun, malvarlığındaki belirli malları ile veya belirli bir miktar oranında bütün malları ile sorumlu olmasıdır. a) Belirli Mallarla Sınırlı Sorumluluk: b) Belirli Miktarla Sorumluluk:

6 BORÇ İLİŞKİSİNİN KAYNAKLARI Borçlar doğuşları yönünden üç kısma ayrılmıştır, 1. Borcun (borç ilişkisinin) en başta gelen ve uygulamada çok sıklıkla karşılaşılan kaynağını, hukuki işlemler ve özellikle de sözleşmeler oluşturur 2. Borç ilişkisinin bir diğer kaynağı ise haksız fiillerdir 3. Sebepsiz zenginleşme (haksız iktisap) de borç ilişkisinin sonuncu kaynağını oluşturur 1) HUKUKİ İŞLEMLER Hukuki işlemler, hukuki sonuç doğurmaya yönelmiş irade açıklamalarıdır, irade beli bir hukuki sonuca yönelmekte ve hukuki düzen bu sonucu tanımaktadır. Örneğin eser (istisna) sözleşmesinde taraflar bir ücret karşılığında bir eserin meydana getirilmesini amaçlamaktadır. Hukuk düzeni tarafların iradelerine(amaçlarına) bu hukuki sonucu bağlamaktadır. Hukuki işlemin unsurları; a- İrade Açıklaması b- Hukuki sonuç

7 İrade açıklaması (irade beyanı) İrade, kişinin iç alemine ilişkin bir husustur. Hukuk düzeninin buna bir sonuç bağlaması için dışa vurması yani açıklaması gerekir. Böylece iradenin her hangi bir biçimde dış aleme aktarılmasına irade açıklaması denir. a) İrade açık veya örtülü (zımni) biçimde dışa yansıtılmış olabilir. b) Hukuk düzeni her ikisine de sonuç bağlar. c) Bir kimse hukuki sonuç hakkındaki iradesini hiçbir şüpheye yol açmayacak tarzda açıklamışsa açık (sarih) irade beyanı söz konusudur. d) Buna karşılık hukuki sonuç hakkındaki istek (irade ), ancak bu isteği açıklamak için yapılan davranıştan, bu davranışın yapıldığı hal ve şartlar göz önünde tutularak anlaşılabiliyorsa örtülü (zımni) bir irade beyan, mevcuttur. Örneğin, bir kimse müşteri olduğu kitap evi tarafında kendisine gönderilen, yayınlanmış bir kitabı açıp okumaya başlarsa kitabı satın alma yönündeki iradesini örtülü olarak açıklamış sayılır. e) Susma örtülü bir kabul beyanı sayılmaz. Ancak bazı hallerde susmanın örtülü bir kabul beyanı sayılacağı belirtilmiştir. f) İcapta (teklifte) bulunan kimse gerek işin özel niteliğinden gerekse durumun gereklerinden dolayı karşı tarafın kabul beyanını beklemek zorunda olmayıp da teklifi uygun bir süre içinde reddolunmamış ise sözleşme gerçekleşmiş sayılır. Yani icabın (teklifte bulunanın) hal ve şartlar gereği karşı tarafın açık bir kabulünü beklemesinin istenemeyeceği hallerde karşı tarafın susması örtülü bir kabul beyanı sayılacaktır.

8 Hukuki sonuç Hukuki işlemin meydana gelmesi için sadece iradenin açılanması geçerli değildir. Ayrıca bu iradenin bir hukuki sonuca yönelmesi ve bu sonucun hukuk düzenince tanınması gerekir. Örneğin bir kimse malını karşı tarafa vermiş ise bunu satım amacıyla mı, yoksa kiralama ya da bağışlama amacıyla mı verdiğini belirtmelidir. Bu belirtme, irade beyanının söz konusu hukuki sonuca (işleme) ilişkin esaslı unsurlarını içermesiyle mümkündür. Örneğin bir kimse satım sözleşmesi yapmak istediğini belirtse, fakat karşı tarafın bedel ödemeyeceğini söylese bu durumda satım sözleşmesine ilişkin hukuki sonuçlar doğmaz. Çünkü satış bedeli (semen), satım sözleşmesinin esaslı unsurlarından biridir. Ancak kişinin beyanının bu unsurları içermesi yeterli olup hukuki sonuca kanundaki düzenlenmesi itibariyle tam olarak nitelendirilmesi (yani işlemin adını koyması) şart değildir. Hukuki işlemlerin gruplandırılması: 1- Hukuki işleme katılan tarafların sayısına göre yapılan ayrım Bu ayrım irade beyanında bulunanların sayısına göre yapılan ayrımdır. İstenen hukuki sonucun doğması için bir kişinin iradesini açıklaması yeterliyse tek taraflı hukuk, işlemden, buna karşılık istenen hukuki sonucun meydana gelmesi için en az iki kişinin irade açıklaması gerekliyse iki ya da çok taraflı hukuki işlemden söz edilir. Tek taraflı hukuki işlemlere vasiyetname, fesih veya takas beyanı örnek gösterilebilir. İki veya çok taraflı hukuki işlemler ise kendi içinde ikiye ayrılır. Sözleşmeler ve kararlar. Sözleşmelerde irade karşılıklı, kararlarda ise aynı yönde beyan edilmedir. 2- Borçlandırıcı işlemler (taahhüt işlemleri) Borçlandırıcı işlem bir hakka doğrudan doğruya etkide bulunmayan sadece mal varlığının pasifini arttıran işlemlerdir. Kısaca borçlandırıcı işlemler, işlemi yapanı borç altına sokan işlemdir. 3-Tasarruf işlemleri Tasarruf işlemleri ise, bir hakka doğrudan doğruya etki eden yani onu devreden değiştiren veya sona erdiren işlemdir. Satış sözleşmesi bir borçlandırıcı işlemdir. Satım sözleşmesi ile satıcının satım konusu malın mülkiyetinin devir borcu alıcının ise satım bedelinin ödeme borcu doğar. Bu sözleşmeden doğan mülkiyetin geçirilmesi ve satış bedelinin ödenmesi borçlarının yerine getirilmesi ise birer tasarruf işlemidir. 4- Sağlar arası işlemler / Ölüme bağlı işlemler Hukuki işlem sonuçlarını irade açıklamasında bulunan kişinin sağlığında doğuruyorsa sağlar arası hukuki işlemden söz edilir. Buna karşılık hukuki işlem sonuçlarını irade açıklamasında bulunanın ölümden sonra meydana getirecekse ölüme bağlı hukuki işlemden söz edilir. Ölüme bağlı tasarruflar ve ölüme bağlı bağışlamalar (teberrular) bu gruba girer.

9 SÖZLEŞMELER VE SÖZLEŞMELERDEN DOĞAN BORÇLAR SÖZLEŞME İki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun irade açıklamalarıyla meydana gelen işleme sözleşme denir. Sözleşme, iki taraflı bir hukuki işlemdir. Ancak sözleşmenin yapılması sonucunda sadece bir taraf borç altına giriyorsa tek tarafa borç yükleyen sözleşmeden (bağışlama vaadi sözleşmesi) buna karşılık her iki tarafa da borç altına giriyorsa iki tarafa borç yükleyen sözleşmeden (satım, kira, hizmet, eser sözleşmeleri vb.) söz edilir. Türleri Sözleşmeler borç yüklenen tarafların sayısına göre "tek tarafa borç yükleyen sözleşmeler" ve "iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler" ve eksik iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler şeklinde üçlü bir ayrıma tabi tutulurlar. Tek tarafa borç yükleyen sözleşmelerde taraflardan sadece birisi borç altına girmekte diğer taraf ise borç yüklenmemektedir. Örneğin bağışlama. Sadece bağışlama yapan taraf borç altına girmektedir. Diğer taraf sadece bağışlanan şeyi talep hakkına sahip olup herhangi bir mükellefiyeti bulunmamaktadır. İki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde ise taraflardan her ikisi de borç altına girmektedirler. Örneğin satım, kira, istisna (eser) ve hizmet sözleşmeleri gibi. Bu sözleşmelerde taraflardan her biri diğerine karşı bir edimde bulunmak zorundadır. Bu tür sözleşmelerde her iki tarafın edimi karşılıklı olarak mübadele (değiştokuş) edilmektedir ki, bu sebepten dolayı bu sözleşmelere "tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler (karşılıklı sözleşmeler)" de denir. Bununla birlikte her iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerden bazılarında, örneğin, ariyet, karz, vekâlet, vedia sözleşmeleri, vekillik sözleşmesi, ödünç sözleşmesi ile kumar ve bahis borçları, zamanaşımına uğrayan borçlar da edimlerin karşılıklı olması söz konusu değildir. Bu tür sözleşmelere "eksik iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler" denir. Burada taraflardan biri kesinlikle borç altına girmiş, diğer tarafın ise olayların gelişimine göre borç altına girmesi olası olmaktadır. Zamanaşımı: Kanunda öngörülen ve belirli koşullar altında geçmekle, bir hakkın kazanılmasını, kaybedilmesini veya yükümlülükten kurtulmayı sağlayan süre.

10 SÖZLEŞMENİN MEYDANA GELMESİ 1) Sözleşme, tarafların iradelerini karşılıklı ve birbirine uygun olarak açıklamalarıyla kurulur. Sözleşmenin meydana gelebilmesi için karşılıklı ve birbirine uygun surette yapılmış olan iki irade açıklamasına ihtiyaç vardır. Bu irade açıklamalarından birine icap buna cevap oluşturan diğerine ise kabul denir. İrade açıklaması, açık veya örtülü olabilir. Sözleşmenin meydana gelebilmesi için gerekli olan karşılıklı ve birbirine uygun bu iki irade bayanında zaman bakımından önce açıklananınca icap (teklif, öneri) sonra açıklananına ise kabul denir. 2) İkinci derecedeki noktalar: BK 2md ye göre; Taraflar sözleşmenin esaslı noktalarında uyuşmuşlarsa, ikinci derecedeki noktalar üzerinde durulmamış olsa bile, sözleşme kurulmuş sayılır. İkinci derecedeki noktalarda uyuşulamazsa hâkim, uyuşmazlığı işin özelliğine bakarak karara bağlar. İCAP ( ÖNERİ)(TEKLİF) Bir sözleşmenin meydana gelebilmesi için gerekli olan iki irade açıklamasından zaman itibarı ile ilk önce yapılana icap (öneri) bu açıklamayı yapan tarafa da icapçı denir. İcap, tek taraflı bir hukuki işlemdir ve karşı tarafa ulaşınca (varınca) sonuçlarını doğurur. Bu açıklamayı yapan tarafa, icapçı (mucip) denir. İcap sözleşmenin doğmasını sağlamak üzere öneride bulunmak demektir. Bir sözleşmenin meydana gelebilmesi için gerekli olan iki irade açıklamasından hangisinin icap, hangisinin kabul olduğunun belirlenmesinde, açıklamada bulunmuş olan tarafın sıfatı önemli olmayıp, irade açıklamalarından hangisinin zaman itibarı ile daha önce yapılmış olduğu hususu önemlidir. İster borçlu isterse alacaklı tarafından gelmiş olsun ilk önce yapılmış olan irade açıklaması icaptır.

11 İcaba Davet: Bir sözleşmenin oluşabilmesi için, açıklanan irade beyanının sadece konuyu görüşme amacıyla yapılmasıdır. Sözleşmenin esaslı noktalarını içermeyen ve karşı tarafça kabul edildiğinde sözleşmeyi kurabilecek olgunlukta olmayan beyanlar icaba davet sayılır. Bir beyanın icap mı, yoksa icaba davetimi olduğu şüphe halinde beyanın yorumlanması suretiyle çözülür. Tarife ve fiyat listesi gönderilmesi icap sayılmaz. Fiyatını göstererek mal sergilenmesi ise kural olarak icap sayılır. İcabın kabulü ile sözleşme tamam olur. icap gibi kabulde tek taraflı ve varması gerekli bir irade beyanıdır. Bir beyanın kabul sayılabilmesi için içerik olarak icaba uygun olması gerekir. Mahiyeti ve Unsurları Tek taraflı ve varması gerekli bir irade açıklamasıdır. Bununla icapçı karşı tarafa bir sözleşme yapmayı önermektedir. İcabın mutlaka belirli bir kimseye karşı yapılması şart değildir. Kamuya karşıda icapta da bulunulabilir. Bir teklifin icap olarak değerlendirilmesi için 3 şart gereklidir; 1) İcap, karşı tarafa yöneltilmiş olmalı 2) İcap, sözleşmenin bütün esaslı noktalarını içermeli (satılan malın cinsi, bedeli gibi) 3) Teklif ciddi olmalıdır (sözleşme yapmaya yönelik olarak hazırlanmış olmalıdır)

12 Yukarıdaki şartları açmamız gerekirse; İcap her şeyden önce "sözleşmenin esaslı unsurlarını" içermiş olmalıdır. Başka bir deyişle icap, kabulcü hiçbir tereddütte düşmeksizin kabul iradesini açıklayabilmesi- için tam ve mükemmel olmalıdır. İcabın, icapçının bir sözleşme yapma konusundaki iradesini ciddi surette yansıtması gerekmektedir. Yani icapçı teklifte son sözü söylemiş olmalıdır. Eğer icapta böyle bir nitelik yoksa bu irade açıklaması icap değil de icaba davettir. Örneğin kırtasiyeden alınacak bir defter için 1 TL lik bir defter almak istediğimizi beyan edersek bu icaptır. Ancak 3 TL kadar bir defter almak istediğimizi beyan edersek burada icaba davet olarak karşımıza çıkmaktadır. İcap kural olarak icapçıyı bağlar, yani icapçı kural olarak yapmış olduğu icaptan vazgeçemez. Ancak icapçının icabı ile sürekli bağlı kalması da bazı durumlarda hakkaniyete aykırı sonuçlar doğurabilir. Bu durumu önlemek için Borçlar Kanunu, icabın süreli veya süresiz olmasına göre farklı düzenlemiştir. KABUL(ONAY) Kabul Kabul, icapçının yapmış olduğu icaba (öneriye) kabulcünün verdiği olumlu cevaptır. Mahiyeti ve unsurları 1) Kabul, açık olabileceği gibi örtülü de olabilir. 2) Eğer kabul iradesi açık olarak beyan edilmiş ise buna açık kabul denir. 3) Kural olarak kabulcünün icaba mutlaka bir cevap vermesi gerekmez, o halde icabın cevapsız bırakılması kural olarak onun reddedildiği anlamına gelir. Ancak bu durumun bir istisnası vardır. İcapçının işin özel mahiyeti veya durumun gereği dolayısıyla açık bir kabul haberini beklemek zorunluluğunda olmadığı hallerde, kabulcünün icabı uygun bir süre içinde reddetmemiş olması, onu kabul ettiği anlamına gelir (sürekli alışveriş yapan tacirler arasında durum böyledir). 4) Kabul, yapılmış olan cevaba olumlu bir cevap oluşturduğuna göre, sözleşmenin meydana gelmesi sonucunu doğurur. Ancak bu sonucun doğabilmesi için, kabulün icaba tamamen uygun olması gerekir, 5) Eğer kabul bir takım eklemeler ve değişiklikler içeriyorsa bu durum icabın reddi anlamına gelir ve yeni bir icap sayılır. Örneğin tanesi 2 TL den 20 kalem satmayı öneren tarafa siz kalemlerin tanesini 1 TL den alacağınızı bildirirseniz bu açıklamanız kabul sayılmaz. Bu açıklamanızla, yapılan icabı reddetmiş, fakat yeni bir icapta bulunmuş olursunuz.

13 ÖNERİ VE KABUL TÜRLERİ 1) Süreli öneri: Süreli icapta, yani icapçının icapta bulunurken kabul için bir süre belirlemiş olduğu durumda, icapçı bu sürenin sonuna kadar icabı ile bağlıdır. Kabul haberi, bu süre içinde kendisine ulaşmazsa; öneren, önerisiyle bağlılıktan kurtulur. 2. Süresiz öneri: Süresiz öneri de, önerenin kabul için bir süre belirlememiş olduğu durumda ise, icapçının bu icabı ile ne zamana kadar bağlı kalacağı, icabın hazır olanlar ve hazır olmayanlar arasında yapılmış olmasına göre farklı sonuçlara bağlanmıştır. a. Hazır olanlar arasında: Öneren ile kabulcünün karşı karşıya bulundukları bir durumda yapılması. Kabul için süre belirlenmeksizin hazır olan bir kişiye yapılan öneri hemen kabul edilmezse; öneren, önerisiyle bağlılıktan kurtulur. Telefon, bilgisayar gibi iletişim sağlayabilen araçlarla doğrudan iletişim sırasında yapılan öneri, hazır olanlar arasında yapılmış sayılır. b. Hazır olmayanlar arasında: Öneren ile kabulcünün karşı karşıya bulunmadıkları bir durumda yapılmış, örneğin mektup veya telgrafla gönderilmesi. BK 5. md: Kabul için süre belirlenmeksizin hazır olmayan bir kişiye yapılan öneri, zamanında ve usulüne uygun olarak gönderilmiş bir yanıtın ulaşmasının beklenebileceği ana kadar, önereni bağlar. Öneren, önerisini zamanında ulaşmış sayabilir. Zamanında gönderilen kabul, önerene geç ulaşır ve öneren ona uymak istemezse, durumu hemen kabul edene bildirmek zorundadır.

14 3. Örtülü kabul: Kabulcünün icabı kabul ettiği açıkça anlaşılmamakla beraber, takındığı tavır ve davranışlardan onun bunu kabul ettiği sonucu çıkarılabiliyorsa, buna da örtülü kabul denir. Örneğin kabulcü icapçının kendisine gönderdiği malları tüketir veya onları kullanmaya başlarsa, icabı örtülü olarak kabul etmiş demektir. Öneren, kanun veya işin özelliği ya da durumun gereği açık bir kabulü beklemek zorunda değilse, öneri uygun bir sürede reddedilmediği takdirde, sözleşme kurulmuş sayılır. 4. Ismarlanmayan şeyin gönderilmesi: Ismarlanmamış bir şeyin gönderilmesi öneri sayılmaz. Bu şeyi alan kişi, onu geri göndermek veya saklamakla yükümlü değildir. 5. Bağlayıcı olmayan öneri ve herkese açık öneri: Öneren, önerisi ile bağlı olmama hakkının saklı olduğunu açıkça belirtirse veya işin özelliğinden ya da durumun gereğinden bağlanma niyetinde olmadığı anlaşılırsa, önerisi kendisini bağlamaz. Fiyatını göstererek mal sergilenmesi veya tarife, fiyat listesi ya da benzerlerinin gönderilmesi, aksi açıkça ve kolaylıkla anlaşılmadıkça öneri sayılır.

15 6. İlan yoluyla ödül sözü verme: Bir sonucun gerçekleşmesi karşılığında ödül vereceğini ilan yoluyla duyuran kimse, sözünü yerine getirmekle yükümlüdür. Ödül sözü veren, sonucun gerçekleşmesinden önce sözünden cayarsa veya sonucun gerçekleşmesini engellerse, dürüstlük kurallarına uygun olarak yapılan giderleri ödemekle yükümlüdür. Ancak, bir ya da birden çok kişiye ödenecek giderlerin toplamı, ödülün değerini aşamaz. Ödül sözü veren, giderlerinin ödenmesini isteyenlerin beklenen sonucu gerçekleştiremeyeceklerini ispat ederse, giderleri ödeme yükümlülüğünden kurtulur. Önerinin ve kabulün geri alınması (BK 10. MD) Geri alma açıklaması, diğer tarafa öneriden önce veya aynı anda ulaşmış ya da daha sonra ulaşmakla birlikte diğer tarafça öneriden önce öğrenilmiş olursa, öneri yapılmamış sayılır. Bu kural, kabulün geri alınmasında da uygulanır. Öneriden Dönme Öngörülen şartlara uymak kaydı ile icabından dönebilir. BK ya göre icabın geri alındığı haberi kabulcüye icabın varmasından önce veya icapla aynı anda ulaşırsa yahut ta icaptan sonra ulaşmış olmakla beraber kabulcü icabın geri alındığını icaptan önce haber alırsa, icaptan dönülmüş yani icap hiç yapılmamış olur. Önerenin kabulden önce ölmesi veya fiil ehliyetini kaybetmesi icabın geçersiz olması sonucunu doğurmaz, ölmüş olan icapçının yerine mirasçıları geçer. Ancak icapçının bizzat şahsı ile mütemmim cüzi olduğu hallerde mirasçılar ölen icapçının yapmış olduğu icapla bağlı kalmazlar.

16 Kabulden Dönme Kabulcü de aynen icapçı gibi, kural olarak yaptığı kabul beyanı ile bağlıdır. Fakat Kabulcü, kabul haberi icapçıya varıncaya kadar kabulden dönebilir, yani kabul beyanını geri alabilir. İcaptan dönmede olduğu gibi, kabulün geri alındığı haberinin icapçıya kabul ile aynı anda ulaşması veya kabulden sonra ulaşmış olmakla beraber icapçının kabulün geri alındığını kabulden önce öğrenmiş olması hallerinde de kabul hükümsüz, yani hiç yapılmamış sayılır. Kabulcünün kabul beyanında bulunduktan sonra ölmüş veya fiil ehliyetini kaybetmiş olması kabulün geçersiz olması sonucunu doğurmaz; kabulcünün mirasçıları açıklanan kabul ile bağlıdırlar. Mamafih kabulcünün bizzat şahsının önemli olduğu hallerde mirasçılar bu kabul ile bağlı kalmazlar. SÖZLEŞMELERDE ŞEKİL Borçlar hukuku alanında hakim olan sözleşme özgürlüğü ilkesinin görünüş biçimlerinden birisi de şekil serbestliği ilkesidir BK 12. Md. ye göre Genel kural: Sözleşmelerin geçerliliği, kanunda aksi öngörülmedikçe, hiçbir şekle bağlı değildir. Kanunda sözleşmeler için öngörülen şekil, kural olarak geçerlilik şeklidir. Öngörülen şekle uyulmaksızın kurulan sözleşmeler hüküm doğurmaz. Sözleşmenin sıhhati (geçerliği) kanunda açıklık olmadıkça hiçbir şekle tabi değildir. Kanun sözleşmesinin geçerliliğini bir şekle bağladığı durumlarda da kanuni şekilden söz edilir. Örneğin kanun taşınmaz satış sözleşmesinin resmi şekilde ve tapuda yapılmasını, alacağın temliki sözleşmesinin ise yazılı şekilde yapılmasını emretmiştir. Buna karşılık tarafların sözleşmenin geçerliğini bir şekle bağladığı (tabi kıldığı) durumlarda ise iradi şekilden söz edilir.

17 Türleri: A) Amaçlarına göre: "geçerlilik şekli-ispat şekli", gibi ayrımlara rastlanmaktadır. B) Kaynaklarına göre: "Yasal şekil- iradi şekil", AMAÇLARINA GÖRE ŞEKİL: Geçerlilik şekli: Bir sözleşmenin geçerli surette meydana gelebilmesi için uyulması gereken şekildir. Diğer bir deyişle, eğer bir sözleşme öngörülmüş olan şekle uyularak yapılmadıkça geçerli olarak doğmayacaksa, bu şekil bir "geçerlilik şekli" dir. İspat şekli: Bir sözleşmenin varlığının kanıtlanması için öngörülen şekildir. Başka bir deyişle, eğer bir sözleşmenin mevcudiyeti ancak belirli bir şekilde ispat edilebilecek ise, bu şekil bir ispat şeklidir.

18 Kanuni Geçerlilik Şeklinin Türleri Medeni Kanunu muzun ile Borçlar Kanunu muzun "geçerlilik şekli" olarak öngördüğü şekiller, "sözlü", "yazılı" ve "resmi" olmak üzere üç çeşittir. 1) SÖZLÜ ŞEKİL 2) YAZILI ŞEKİL 3) RESMİ ŞEKİL 1- Sözlü şekil 1- Sözlü şekil: İrade açıklamasının mutlaka sözle yapılması istenen şekil, Borçlar Kanunu muzda olmayıp Medeni Kanunu muzda da sadece iki hukuki işlemde söz konusudur ki, bunlarda "evlenme akdi" ile "sözlü vasiyet" tir. Bu iki hukuki işlemde de irade açıklamalarının mutlaka sözle yapılmış olması şarttır.

19 2- Yazılı şekil 2) Yazılı şekil Borçlar Kanunu muzun yazılı şekle tabi tuttuğu önemli hukuki işlemlerden başlıcaları şunlardır. "alacağın temliki", " bağışlama taahhüdü", "rekabet yasağı", "kefalet", "gayrimenkul tellallığı" ve "kaydı hayatla irat" sözleşmeleridir. Yazılı şekilde metin ve imza olmak üzere başlıca iki unsur vardır: Yazılı (Adi yazılı) şekilde ise önemli olan sözleşmenin tüm esaslı noktalarını kapsayan metnin borç altına giren taraf (veya taraflarca ) imzalanmış olmasıdır. Metin el yazısıyla veya daktiloyla yazılmış hatta basılmış olabilir. Metin, Metnin mutlaka borçlu veya alacaklı tarafından bizzat kaleme alınması şart değildir. Yalnız "el yazısı ile vasiyetnamede" vasiyetname metninin, vasiyetçi tarafından bizzat kendi el yazısı ile yazılması zorunluluğu vardır. Aynı zamanda sözleşme metni Türkçe olabileceği gibi yabancı dillerle de olabilir. A) Yasal şekil 2. İradi şekil:

20 A) Yasal şekil: Bizzat kanundan kaynaklanan şekildir. Başka bir ifade ile bir sözleşmenin geçerli surette meydana gelebilmesi için tarafların iradelerini hangi biçimde açıklamaları gerektiğinin bizzat kanun tarafından belirlenmiş olmasıdır. BK 13. Md. Kanunda yazılı şekilde yapılması öngörülen bir sözleşmenin değiştirilmesinde de yazılı şekle uyulması zorunludur. Ancak, sözleşme metniyle çelişmeyen tamamlayıcı yan hükümler bu kuralın dışındadır. Bu kural, yazılı şekil dışındaki geçerlilik şekilleri hakkında da uygulanır. Unsurları: Yazılı şekilde yapılması öngörülen sözleşmelerde borç altına girenlerin imzalarının bulunması zorunludur. Kanunda aksi öngörülmedikçe, imzalı bir mektup, asılları borç altına girenlerce imzalanmış telgraf, teyit edilmiş olmaları kaydıyla faks veya buna benzer iletişim araçları ya da güvenli elektronik imza ile gönderilip saklanabilen metinler de yazılı şekil yerine geçer. İmza: BK 15. Md: İmzanın, borç altına girenin el yazısıyla atılması zorunludur. Güvenli elektronik imza da, el yazısıyla atılmış imzanın bütün hukuki sonuçlarını doğurur. İmzanın el yazısı dışında bir araçla atılması, ancak örf ve âdetçe kabul edilen durumlarda ve özellikle çok sayıda çıkarılan kıymetli evrakın imzalanmasında yeterli sayılır. Usulüne göre onaylanmadıkça veya imza ettikleri sırada metnin içeriğini bildikleri ispat edilmedikçe, görme engellilerin imzaları onları bağlamaz. Görmeyenlerin imzalarının kendilerini bağlaması için, ya bu imzanın noterce onaylanmış bulunması ya da görme özürlü kişinin imzasını attığı esnada senedin içeriğini bildiğinin ispat edilmesi gereklidir. İmza yerine geçen işaretler: BK 16. Md: İmza atamayanlar, imza yerine usulüne göre onaylanmış olması koşuluyla, parmak izi, el ile yapılmış bir işaret ya da mühür kullanabilirler. Kambiyo senetlerine ilişkin hükümler saklıdır.

21 2. İradi şekil: Kanunun şekle tabi tutmadığı bir sözleşmeyi tarafların kendi istek ve iradeleri ile bir şekle tabi kılmalarıdır. Borçlar kanunumuz, taraflara aslında şekle tabi tutulmamış olan bir sözleşmeyi aralarında kararlaştıracakları bir şekilde yapma imkânını tanımış, hatta tarafların kendi aralarında kararlaştırdıkları bu şekle bir "geçerlilik şekli" niteliği dahi vermiştir. BK 17 md: Kanunda şekle bağlanmamış bir sözleşmenin taraflarca belirli bir şekilde yapılması kararlaştırılmışsa, belirlenen şekilde yapılmayan sözleşme tarafları bağlamaz. Herhangi bir belirleme olmaksızın yazılı şekil kararlaştırılmışsa, yasal yazılı şekle ilişkin hükümler uygulanır. 3- Resmi Şekil 3- Resmi Şekil: Resmi şekilde amaç işlemin yetkili bir makam veya şahıs (noter, tapu memuru, sulh yargıcı vs.) önünde yasaların aradığı usul ve koşullara uyarak yapılmasıdır. Bizim hukukumuzda bu makamlar "hakim, noter ve tapu memuru" dur. Bu makamların düzenledikleri senetlere resmi senet denir. Resmi senetlerin içeriğinin aksi ispat edilinceye kadar doğruluğu kabul edilir. Hukukumuzda resmi şekle tabi tutulan başlıca sözleşmeler şunlardır; "Evlenme mukavelesi, resmi vasiyetname, miras mukavelesi, gayrimenkuller üzerindeki ayni haklarla ilgili işlemler, ipotekli borç senedi (ülkemizde kullanım alanı çok sınırlı), irat senedi, gayrimenkul satımı, gayrimenkulün bağışlanması taahhüdü, ölünceye kadar bakma sözleşmesi".

22 Önsözleşme: Bir sözleşmenin ileride kurulmasına ilişkin sözleşmeler geçerlidir. Kanunlarda öngörülen istisnalar dışında, önsözleşmenin geçerliliği, ileride kurulacak sözleşmenin şekline bağlıdır. (BK 29. Md) Şekle Uymamanın Sonuçları Resmi ya da yazılı şekle tabi tutulan bir hukuki işlem emredilen şekle uygun surette yapılmadığı taktirde hiçbir hüküm ifade etmez., yani batıldır. Şekle uymamanın yaptırımı "mutlak butlan" olduğu için uyuşmazlıkta yargıç bu durumu re sen, yani taraflardan birinin ileri sürmesine lüzum bulunmaksızın görevi gereği kendiliğinden dikkate almak zorunda olup, taraflardan her biri edimlerini yerine getirmiş olsa bile bunun geri verilmesini diğerlerinden isteyebilirler. (re sen: kendiliğinden)

23 SÖZLEŞMENİN MEYDANA GELDİĞİ AN 1) Bu anın belirlenmesinde, sözleşmenin hazır olanlar veya hazır olmayanlar arasında yapılmış olup olmamasına göre bir ayrım yapmak gerekir. 2) Hazır olanlar arasında yapılan bir sözleşme, "kabulün açıklandığı anda" meydana gelmiş olur. 3) Hazır olmayanlar arasında yapılan bir sözleşmenin hangi anda meydana gelmiş olacağını belirlemek o kadar kolay değildir. Hazır olmayanlar arasında yapılan bir sözleşmenin hangi anda meydana gelmiş olacağını belirlemek açısından dört teori bulunmaktadır. Bunlar "açıklama", "gönderme", "varma" ve "öğrenme" anlarını esas alan teorilerdir. 4) Borçlar Kanunumuz bu dört teoriden "varma teorisi" ni benimsemiştir. Kabul haberinin icapçıya vardığı anda" meydana gelmiş olur. Ancak böyle bir sözleşme, hükümlerini daha önceki bir andan itibaren doğurmaya başlar. Hazır olmayanlar arasında kurulan sözleşmenin hüküm anı (BK 11. MD): Hazır olmayanlar arasında kurulan sözleşmeler, kabulün gönderildiği andan başlayarak hüküm doğurur. Açık bir kabulün gerekli olmadığı durumlarda, sözleşme önerinin ulaşma anından başlayarak hüküm doğurur. Açıklandığı üzere, hazır olmayanlar arasında yapılan sözleşmelerin "meydana geldikleri an" ile "hüküm doğurdukları an" farklıdır. Sözleşme, meydana geldiği andan geri geri giderek daha önceki bir andan itibaren hüküm doğurmaya başlamaktadır. Bunun en açık örneği "faiz" de görülür. Gerçekten faiz, sözleşmenin meydana geldiği andan değil, hüküm doğurmaya başladığı andan yani kabul haberinin geldiği andan itibaren veya icabın kabulcüye varmış olduğu andan itibaren işlemeye başlar.

24 Sözleşmelerde Genel işlem koşulları Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz. ( BK 20 md) Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez. Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz. Genel işlem koşullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır.

25 Kapsamı ve Özellikleri 1) Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, açıkça bilgi verip, içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır. (BK 21. Md) 2) Sözleşmenin yazılmamış sayılan genel işlem koşulları dışındaki hükümleri geçerliliğini korur. Bu durumda düzenleyen, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez. (BK 22. Md) 3) Genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanır. (BK 23. Md) 4) Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır. 5) Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz.

26 BÖLÜM: 2

27 Sözleşme Serbestisi ( Özgürlüğü) Taraflar, bir sözleşmenin içeriğini kanunda öngörülen sınırlar içinde özgürce belirleyebilirler. (BK 26. Md) Şöyle ki, BK, kişilerin iradesine geniş ölçüde yer vermiş, kişilere sözleşme yapıp yapmamakta istedikleri konuda ve istedikleri şekli seçerek sözleşme yapmakta, karşı tarafı istediği gibi seçmekte, yapılan akdi (sözleşmeyi) ortadan kaldırmak veya değiştirmek konusunda tam bir serbesti tanımıştır. Ancak, serbesti sınırsız değildir. Bu sınırlamalar esas itibariyle sözleşmelerin muteberlik (geçerlilik) şartları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu şartlar: 1. Sözleşme taraflarının ehil olması: Temyiz gücüne sahip olmayanlar (tam ehliyetsizler) sözleşme yapamazlar. Bunlar adına kanuni temsilcileri sözleşme yapabilir. Reşit ve mahcur olmayanlar sözleşme yapabilir. Ayırt etme gücüne sahip bir küçüğün yaptığı sözleşme ise velilerinin kabulü halinde geçerli olur (tek taraflı bağlamazlık). 2. Sözleşmenin konusunun Emredici hukuk kurallarına, kamu düzenine, genel ahlaka ve kişilik haklarına aykırı olmaması: Uyuşturucu maddelerine yönelik sözleşmeler, boşanmamak yönünde yapılan sözleşmeler, karşı cinsle evlilik dışı ilişki için yapılan sözleşmeler geçersizdir. 3. Sözleşmenin konusunun imkânsız olmaması: Maddi imkânsızlık ve hukuki imkânsızlık olarak iki çeşidi vardır. Satıştan önce ölen yarış atını satmak isteyen kişinin yaptığı anlaşma geçersizdir ve maddi imkânsızlık örneğidir. Tarım alanı üzerine inşaat yapımı için yapılmış olan sözleşme geçersizdir ve hukuki imkânsızlık örneğidir. 4. Şekil şartlarına uyulması: Şekil şartına bağlı olan sözleşmelerde, bu konulan şartlara uygun olmayan bir sözleşme yapılırsa, bu sözleşme geçersizdir ve bir borç ilişkisi doğmaz. 5. İrade beyanının sıhhatli olması: Sözleşme yapmak için irade beyan edilirken kişinin sağlığının yerinde olması gerekir. NOT: Yukarıdaki bahsettiğimiz sınırların aşılması halinde birtakım yaptırımlar söz konusu olmaktadır.

28 Aşırı yararlanma (Gabin) Bir sözleşmede karşılıklı edimler arasında açık bir oransızlık olabilir. Bu oransızlık, zarar görenin zor durumda kalmasından veya düşüncesizliğinden ya da deneyimsizliğinden yararlanılmak suretiyle gerçekleştirildiği takdirde, zarar gören, durumun özelliğine göre ya sözleşme ile bağlı olmadığını diğer tarafa bildirerek ediminin geri verilmesini ya da sözleşmeye bağlı kalarak edimler arasındaki oransızlığın giderilmesini isteyebilir. Zarar gören bu hakkını, düşüncesizlik veya deneyimsizliğini öğrendiği; zor durumda kalmada ise, bu durumun ortadan kalktığı tarihten başlayarak bir yıl ve her hâlde sözleşmenin kurulduğu tarihten başlayarak beş yıl içinde kullanabilir.(bk MADDE 28) SÖZLEŞMENİN YORUMU Bir sözleşenin meydana gelmesi için, karşılıklı irade beyanlarının birbirine uygun olması gerekir. İrade beyanlarının açık olduğu durumlarda, bu uygunluğun araştırılması sorun yaratmaz. Ancak irade beyanlarının anlamları açıkça anlaşılamıyorsa o zaman bu beyanların yorumlanması ve gerçek anlamlarının saptanması gerekir. Bir sözleşmenin şekil ve şartlarının belirlenmesinde, tarafların gerek yanlışlıkla gerekse gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları deyim ve isimlere bakılmaz. Aksine onların gerçek ve ortak amaçları araştırılırken, güven ilkesi gereğince, beyan muhatabın dürüstlük kuralı çerçevesinde bildiği ve bilmesi gereken tüm olguları değerlendirerek beyana vermesi gereken anlam esas alınacaktır.

29 SÖZLEŞMEDE İRADE İLE BEYAN ARASINDAKİ UYGUNSUZLUK HALLERİ İRADE İLE BEYAN ARASINDAKİ İSTENMEDEN YARATILAN UYGUNSUZLUK (İRADE BOZUKLUĞU) 1) YANILMA ( HATA ) 2) ALDATMA ( HİLE ) 3) KORKUTMA ( TEHDİT İKRAH ) İRADE İLE BEYAN ARASINDAKİ İSTENEREK YARATILAN UYGUNSUZLUK 1) ŞAKA BEYANI 2) ZİHNİ KAYIT 3) MUVAZAA

30 İRADE İLE İRADE AÇIKLAMASI ARASINDAKİ İSTENMEDEN YARATILAN UYGUNSUZLUKLAR Bir sözleşmenin geçerli surette meydana gelebilmesi için, sadece tarafların karşılıklı irade açıklamaları arasında değil, aynı zamanda onların iradeleri ile irade açıklamaları arasında da uygunluk bulunması şarttır. İRADE BOZUKLUĞU İrade bozukluğunda uygunsuzluk, bilmeden ve istemeden meydana gelmektedir. Sebepleri İrade ile irade açıklaması arasındaki gayrı kasti uygunsuzluğu ortaya çıkaran sebepler; hata, hile ve tehdit (ikrah-korkutma) olmak üzere üçe ayrılır. 1) Yanılma ( Hata) 2) Aldatma (Hile) 3) Korkutma (İkrah) 1) YANILMA ( Hata) İrade ile irade açıklaması arasındaki uygunsuzluk iradesini açıklayan tarafın dikkatsizliğinden ileri gelmişse hatanın varlığından söz edebiliriz. Yani irade açıklamasında bulunan kişi yeteri dikkat ve özeni göstermediğinden aslında istemediği ve arzu etmediği bir açıklamada bulunmuş olur. Örneğin bir tüccar 30 ton kömür almak isterken yanlışlıkla iradesini 300 ton pamuk alacağı şeklinde açıklaması halinde hata vardır. Borçlar Kanunu gereğince iradesi hata sebebi ile sakatlanmış olan taraf bu sözleşme ile bağlı değildir. Ancak sözleşme ile bağlı olmaması için hatanın esaslı bir hata olması gerekmektedir. Esaslı hatalar; Sözleşmenin mahiyetinde hata, sözleşmenin konusu olan şeyde hata ve şahısta hatadır.

31 Yanılmanın hükümleri Sözleşme kurulurken esaslı yanılmaya düşen taraf, sözleşme ile bağlı olmaz. (BK 30. Md) Yanılan, yanıldığını dürüstlük kurallarına aykırı olarak ileri süremez. Özellikle diğer tarafın, sözleşmenin yanılanın kastettiği anlamda kurulmasına razı olduğunu bildirmesi durumunda, sözleşme bu anlamda kurulmuş sayılır. Yanılan, yanılmasında kusurlu ise, sözleşmenin hükümsüzlüğünden doğan zararı gidermekle yükümlüdür. Ancak, diğer taraf yanılmayı biliyor veya bilmesi gerekiyorsa, tazminat istenemez. Hâkim, hakkaniyetin gerektirdiği durumlarda, ifadan beklenen yararı aşmamak kaydıyla, daha fazla tazminata hükmedebilir.

32 1) Yanılma hâlleri a) Açıklamada yanılma b) Saikte yanılma c) İletmede yanılma 1) Yanılma hâlleri a) Açıklamada yanılma: BK MADDE 31- Özellikle aşağıda sayılan yanılma hâlleri esaslıdır : 1. Yanılan, kurulmasını istediği sözleşmeden başka bir sözleşme için iradesini açıklamışsa. 2. Yanılan, istediğinden başka bir konu için iradesini açıklamışsa. 3. Yanılan, sözleşme yapma iradesini, gerçekte sözleşme yapmak istediği kişiden başkasına açıklamışsa. 4. Yanılan, sözleşmeyi yaparken belirli nitelikleri olan bir kişiyi dikkate almasına karşın başka birkişi için iradesini açıklamışsa. 5. Yanılan, gerçekte üstlenmek istediğinden önemli ölçüde fazla bir edim için veya gerçekte istediğinden önemli ölçüde az bir karşı edim için iradesini açıklamışsa. NOT: Basit hesap yanlışlıkları sözleşmenin geçerliliğini etkilemez; bunların düzeltilmesi ile yetinilir.

33 b) Saikte yanılma: Saikte yanılma, esaslı yanılma sayılmaz. Yanılanın, yanıldığı saiki sözleşmenin temeli sayması ve bunun da iş ilişkilerinde geçerli dürüstlük kurallarına uygun olması hâlinde yanılma esaslı sayılır. Ancak bu durumun karşı tarafça da bilinebilir olması gerekir. c) İletmede yanılma: Sözleşmenin kurulmasına yönelik iradenin haberci veya çevirmen gibi bir aracı ya da bir araç tarafından yanlış iletilmiş olması hâlinde de yanılma hükümleri uygulanır

34 2) ALDATMA (Hile) ALDATMA (Hile) İrade açıklamasında bulunan taraf bir takım yalanlarla karşı tarafı kasten hataya düşürülerek bir sözleşme yapma durumuna getirilirse hileden bahsedebiliriz. Örneğin bir otomobilin satılması için satıcının otomobilin motor gücünü daha yüksek gösteren sahte bir ruhsat düzenlemesi halinde hile söz konusudur. Hile ile irade açıklamasında bulunan taraf hataya düşürülmektedir. Burada ki hata esaslı olmasa bile hileye maruz kalan taraf yine de yapılan sözleşme ile bağlı değildir Taraflardan biri, diğerinin aldatması sonucu bir sözleşme yapmışsa, yanılması esaslı olmasa bile, sözleşmeyle bağlı değildir.(bk 36. Md) Üçüncü bir kişinin aldatması sonucu bir sözleşme yapan taraf, sözleşmenin yapıldığı sırada karşı tarafın aldatmayı bilmesi veya bilecek durumda olması hâlinde, sözleşmeyle bağlı değildir.( BK 36. Md) Hile bizzat sözleşmenin taraflarınca yapılacağı gibi sözleşme dışı üçüncü şahıslarca da yapılabilir. Hile ister herhangi bir tarafça isterse üçüncü kişilerce yapılmış olsun, hileye maruz kalan taraf yaptığı bu sözleşme ile bağlı değildir. Ancak üçüncü kişilerce yapılan hilenin bu sonucu doğurabilmesi için karşı tarafın bu hileyi bilmesi veya bilmesinin gerekmesi icap eder. Eğer karşı taraf, üçüncü kişilerin hilesini bilmiyor veya bilmesi de gerekmiyorsa, yani sübjektif iyiniyetliyse, hileye maruz kalan taraf yaptığı bu sözleşme ile bağlıdır.

35 3) KORKUTMA (İkrah, Tehdit) KORKUTMA (İkrah, Tehdit) İkrahta bir kimse kendisine veya yakınlarından birine bir zarar verileceği tehdidi altında iradesini açıklamak zorunda kalmaktadır. Örneğin silah zoru ile bir dairenin kiralanması gibi. Taraflardan biri, diğerinin veya üçüncü bir kişinin korkutması sonucu bir sözleşme yapmışsa, sözleşmeyle bağlı değildir. Korkutan bir üçüncü kişi olup da diğer taraf korkutmayı bilmiyorsa veya bilecek durumda değilse, sözleşmeyle bağlı kalmak istemeyen korkutulan, hakkaniyet gerektiriyorsa, diğer tarafa tazminat ödemekle yükümlüdür. (BK 37. Md Korkutulan, içinde bulunduğu durum bakımından kendisinin veya yakınlarından birinin kişilik haklarına ya da malvarlığına yönelik ağır ve yakın bir zarar tehlikesinin doğduğuna inanmakta haklı ise, korkutma gerçekleşmiş sayılır. Bir hakkın veya kanundan doğan bir yetkinin kullanılacağı korkutmasıyla sözleşme yapıldığında, bu hakkı veya yetkiyi kullanacağını açıklayanın, diğer tarafın zor durumda kalmasından aşırı bir menfaat sağlamış olması hâlinde, korkutmanın varlığı kabul edilir.

36 İrade bozukluğunun giderilmesinin Hükümleri ve Sonuçları Yukarıda görünen irade bozukluğu hallerinden birinin yani hatanın, hilenin veya ikrahın söz konusu olduğu bir sözleşme, iradesi bozulmuş bulunan tarafı bağlamaz, fakat karşı taraf bununla bağlıdır. Yani bu durumlarda yaptırım tek taraflı bağlamazlıktır. İradesi hata, hile veya tehdit sebebi ile bozulmuş olan taraf, bu sözleşmeyi iptal edebilir. Bunun içinde bu yoldaki iptal iradesini açıklaması gerekli ve yeterlidir. İptal açıklaması karşı tarafa ulaştığından itibaren sözleşme ortadan kalkmış olur. Ancak bu iptal bildirimi bir yıllık hak düşürücü süreye tabidir. Yani hatayı ve hileyi öğrenen taraf öğrendiği tarihten itibaren bir yıl içinde sözleşmeyi iptal etmiş olmalıdır. Yanılma veya aldatma sebebiyle ya da korkutulma sonucunda sözleşme yapan taraf, yanılma veya aldatmayı öğrendiği ya da korkutmanın etkisinin ortadan kalktığı andan başlayarak bir yıl içinde sözleşme ile bağlı olmadığını bildirmez veya verdiği şeyi geri istemezse, sözleşmeyi onamış sayılır. Aldatma veya korkutmadan dolayı bağlayıcılığı olmayan bir sözleşmenin onanmış sayılması, tazminat hakkını ortadan kaldırmaz. (BK 39. Md)

37 İRADE İLE İRADE AÇIKLAMASI ARASINDAKİ İSTENEREK YARATILAN UYGUNSUZLUKLAR 1) ŞAKA BEYANI 2) ZİHNİ KAYIT 3) MUVAZAA 1) ŞAKA BEYANI ŞAKA BEYANI Beyanda bulunan kimse, karşı tarafın beyanını ciddiye almayacağı kanısından hareket ederek, gerçek iradesine uymayan bir beyanda bulunursa şaka beyanı söz konusu olur. Bu tür beyanlar kural olarak bağlayıcı değildir. Fakat beyan niteliğine ve yapılış şekline göre karşı tarafça ciddiye alınması mümkün olan beyanlar bağlayıcıdır.

38 2) ZİHNİ KAYIT ZİHNİ KAYIT Bir kimse beyan ettiği şeyi istemiyorsa, örneğin kefil olduğunu veya ev satın aldığını beyan ettiği halde, içinden arzu etmiyorsa zihni kayıttan söz edilir. Bu tür beyanlar geçerli olup beyanda bulunan şahsı bağlar. 3) MUVAZAA ( danışıklılık) MUVAZAA ( danışıklılık) Bir sözleşmede her iki tarafın iradeleri ile irade açıklamaları arasında bilerek ve istenerek kasten yaratılmış olan uygunsuzluk halidir. Yani bir irade beyanının diğer tarafın muvafakatının da alınarak yalnız görünürde yapılmasına, yani beyan edilen şeyin istenilen şey olmadığı hususunda tarafların uyuşmuş bulunmalarına muvazaa, bu şekilde yapılmış muameleye de muvazaalı muamele adı verilir. Bir sözleşmenin türünün ve içeriğinin belirlenmesinde ve yorumlanmasında, tarafların yanlışlıkla veya gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları sözcüklere bakılmaksızın, gerçek ve ortak iradeleri esas alınır. Borçlu, yazılı bir borç tanımasına güvenerek alacağı kazanmış olan üçüncü kişiye karşı, bu işlemin muvazaalı olduğu savunmasında bulunamaz.(bk 19. Md)

39 Muvazaa Türleri 1) Mutlak muvazaa 2) Nispi muvazaa 1) Mutlak muvazaa: Taraflar gerçekte hiçbir işlem yapmadıkları halde, başkalarına karşı sanki bir hukuki işlem yapmış gibi görünmek konusunda anlaşırlar. Örneğin bir borçlunun alacaklısından mal kaçırmak üzere bütün malvarlığını arkadaşına satmış gibi işlem yapması halinde, mutlak muvazaa söz konusudur. Mutlak muvazaada karşımıza iki işlem çıkmaktadır. Bunlardan birincisi, tarafların başkalarını aldatmak, gerçek iradelerini onlardan saklamak maksadı ile yaptıkları işlemdir buna "görünürdeki işlem" denilir. İkinci işlem ise, tarafların görünürdeki bu işlemin kendi gerçek iradelerine uymadığı, bunun sırf dışa karşı başkalarını aldatmak maksadı ile yapıldığı noktasında uyuşmaya varmalarıdır. Buna da muvazaa anlaşması denir. 2) Nispi muvazaa: Taraflar, arasında yaptıkları gerçek hukuki işlemi görünürdeki işlemin arkasına gizlemek yani sanki görünürdeki hukuki işlemi yapmış gibi görünmek konusunda anlaşırlar. Örneğin miras bırakanın mirasçılardan mal kaçırmak maksadı ile bir malını oğluna bağışladığı halde, ona satmış gibi işlem yapması ve öyle göstermesi. Nispi muvazaa da bir işlem vardır. Bu işlemde tarafların görünürdeki işlemin arkasına sakladıkları gerçek işlemdir. Bu işlem de gizli işlem adını almaktadır. Görünürdeki işlem hükümsüz olup bu hükümsüzlük kural olarak herkese ve üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilir. Gizli işlem ise geçerlidir. Ancak bunun için de, gizli işlemin kanunun emrettiği şekle uygun surette olması gerekir.

40 SÖZLEŞMELERDE HÜKÜMSÜZLÜK VE YAPTIRIMLARI 1) BUTLAN 2) İPTAL KABİLİYETİ (İPTAL EDİLEBİLİRLİK)

41 1) BUTLAN ( KESİN HÜKÜMSÜZLÜK) 1) Kesin hükümsüzlük (Mutlak Butlan) Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkânsız olan sözleşmeler kesin olarak hükümsüzdür. (BK 27. Md) Kesin hükümsüz (batıl) hukuki işlemler (sözleşmeler) belli bir sakatlık nedeniyle, baştan itibaren kendisine bağlanan hukuki sonuçları doğurmayan ve geçerli hale getirilemeyen işlemlerdir. Başlıca Butlan Sebepleri Şunlardır: 1) Ehliyetsizlik ( temyiz kudretinden yoksunluk nedeniyle tam ehliyetsiz olma hali) 2) Şekle aykırılık 3) Muvazaa 4) Sözleşmenin konusunun emredici hükümlere, kamu düzenine, ahlaka, kişilik haklarına aykırı veya konusunun imkansız olması Butlanın Sonuçları: Sözleşme yapıldığı andan itibaren sanki hiç yapılmamış gibidir ve kanuni sonuçlar doğurmaz. Taraflardan biri ya da üçüncü bir kişi kesin hükümsüzlüğü ileri sürebilir. Ayrıca bir dava söz konusu olduğunda ise kesin hükümsüzlüğü taraflar ve üçüncü kişiler ileri sürebileceği gibi hâkim kendiliğinden de bu durumu dikkate alır. Kesin hükümsüzlüğü olan bir sözleşme, belli bir sürenin geçmesiyle ya da edimlerin yerine getirilmesiyle geçerli bir sözleşme haline gelmez. 2) Kısmi Butlan Sözleşmenin içerdiği hükümlerden bir kısmının hükümsüz olması, diğerlerinin geçerliliğini etkilemez. Ancak, bu hükümler olmaksızın sözleşmenin yapılmayacağı açıkça anlaşılırsa, sözleşmenin tamamı kesin olarak hükümsüz olur. (BK 27. Md) Yapılan sözleşmenin bazı hükümleri (emredici hükümler, kişilik haklarına aykırı hükümler) mutlak butlanı gerektiriyorsa, sözleşmenin tamamı batıl olmamakta, sadece butlan sebebini oluşturan şartlar hükümsüz sayılmaktadır. Sözleşme, batıl sayılan kısımların dışında geçerli olarak devam edecektir. Ancak, sözleşmenin bundan yararlanan tarafının batıl olan bu kısım olmaksızın sözleşmeyi yapmayacağı hal ve şartlardan çıkarılabiliyorsa ya da o taraf bunu ispat ederse, sözleşmenin tamamı batıl olur. Burada belirtmemiz gerekir ki, sözleşme serbestliği ilkesi sadece borçlar hukuku alanında geçerli olan bir ilkedir. Aile hukuku, miras hukuku, eşya hukuku gibi medeni hukukun diğer alt hukuk dallarında geçerli değildir (evlenme sözleşmeleri, evlat edinme sözleşmeleri gibi).

42 2) İPTAL KABİLİYETİ Sakat olan sözleşmenin tam olarak hükümsüz hale gelmesi için, eksik bulunan geçerlilik şartı ile korunan tarafa bir iptal hakkı tanınmalıdır. Bu hak bozucu yenilik doğuran bir haktır. Bu hakkın ( iptal hakkı ) kullanılmasıyla sözleşme kesin olarak hükümsüz hale gelir. İrade fesadı hallerinde, iptal hakkı sahibi ( hataya düşen, yanıltılan, korkutulan) sözleşmeye baştan itibaren değildir. Karşı taraf ise sözleşmeye bağlıdır. İrade fesadına uğrayan taraf hata ve hilede öğrenme tarihinden itibaren 1 yıl içinde sözleşmeyi iptal etmezse icazet verilmiş sayılır ve sözleşme, onun bakımından da bağlayıcı hale gelir. Bu bir yıllık hak düşürücü süredir. İptal hakkı kural olarak karşı tarafa yöneltilen tek taraflı beyanla kullanılır. Dava açılması gerekmez. Kişi iptal hakkını kullanmadıkça, yargıç bunu kendiliğinden dikkate alamaz. İptal kabiliyetinin söz konusu olduğu hallerden biri de aşırı yararlanma bir diğer ifadeyle sömürme (gabin) dir.