Prof. Dr. İsmail Doğan SOSYOLOJİ ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

Transkript

1 12.

2 Prof. Dr. İsmail Doğan SOSYOLOJİ ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 8. Baskı: Eylül Baskı:Ekim Baskı: Ekim 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Prof. Dr. İsmail DOĞAN Eğitim Sosyologu Bursa doğumludur. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa da; Lisans ve Lisansüstü öğrenimini Ankara Üniversitesi nde yaptı. Ankara Etlik Lisesi nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde Araştırma Görevlisi ve Dr.- Öğretim Görevlisi olarak çalıştı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde hazırladığı, Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma adlı araştırması, belirtilen Tanzimat aydınları üzerinde, Cumhuriyet dönemindeki ilk doktora tezi dir. İsmail Doğan, Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı nda Üniversite Doçenti iken Nisan 2002 de aynı alanda Ankara Üniversitesi nde Profesörlüğe yükseltilmiştir yılları arasında Polis Akademisi nde sosyoloji dersleri, Gazi Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi nde değişik dönem ve programlarda; öğretim yılından 2006 yılına kadar da Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermiştir. Son dönemde Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü nde Türkiye nin Sosyal Sorunları konulu yüksek lisans dersi, Ufuk Üniversitesi nde lisans düzeyinde Sosyoloji ve Türk Eğitim Tarihi dersleri vermektedir. Halen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitimin Kültürel Temelleri Bölümü, Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri (ESTT) Anabilim Dalı nda öğretim üyesidir. İsmail Doğan, aynı zamanda ESTT Anabilim Dalı'nın da Başkanı dır. Eğitim Sosyolojisi nin temel sorunları arasında bulunan eğitim, aile, toplumsal kültür, yabancılaşma, toplumsal tarih, iletişim, gençlik ve çocuk kültürü, Türk düşünce hayatının paradigma sorunları, demokrasi ve insan hakları, estetik ve etik sorunlar üzerinde araştırma ve incelemeleri; ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılara sunduğu bildiri ve makaleleri; radyo ve televizyon konuşmaları, konferans ve benzeri faaliyetleri bulunmaktadır. Genel Sosyoloji, Sosyolojinin Temel Kavramları ve Sorunları, Eğitim Sosyolojisi, Felsefe, Eğitim Felsefesi, Eğitim Tarihi, Türk Eğitim Tarihi, Aile Sosyolojisi, Türk Aile Sosyolojisi, Çocuk Kültürü, Bilgi Sosyolojisi, Türk Sosyologları, Türk Sosyolojisinde İdeolojik Sorunlar, Toplumsal Alt Kültür Olgusu, üniversitede vermekte olduğu lisans ve lisansüstü derslerin bir kısmıdır. Mart 2012 tarihi itibariyle 200 ün üzerinde te lif makale ve incelemesi ile 12 si Fransızca, 9 u da Osmanlıca dan olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 25 adet kitabı bulunmaktadır. Prof. Dr. İsmail Doğan ın son dönemde yayımlanan kitapları şunlardır: 1. Dünden Bugüne Türk Ailesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2009, x s. 2. Şarkıların Çağırdığı Şampiyon: Bursaspor, Ankara, İmaj Yayınevi, Temmuz 2010, + x s. 3. Türk Eğitim Tarihi nin Ana Evreleri; Kurumlar, Kişiler, Söylemler, Ankara, Nobel Yayınevi, Ekim 2010, 445+XV s. 4. Öncüller, Şiir, Ebabil Yayıncılık, Nisan 2011, 64 s. 5. Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık, Ankara Haziran 2011, 620 s. Yazarla iletişim: Elektronik posta: idogan@education.ankara.edu.tr idogan0616@hotmail.com Kişisel Web:

4 İşte bir yanda sosyolojinin bu dinamik özelliği, öte yanda ise bu alanda uğraşanların (öğretici, araştırmacı, amatörler vs.) toplumsal sorunlar karşısındaki duyarlılıkları, bir derse indirgenen çalışmalarda, uğraşanlar açısından her bir kişiye özgü tarzın (ifade biçimleri) oluşumuna yol açmaktadır. Burada özellikle kastedilen dersin hocasına ilişkin ifade biçimidir. Elinizdeki bu çalışma da sosyolojinin geleneksel ve güncel sorunlarını kendi ifade biçimine dönüştürme çabasının bir ürünüdür. Üniversite ve Polis Akademisi nde Lisans ve Lisans-üstü programlarda vermekte olduğumuz derslerin ortak deneyimi böyle bir çalışmanın nedenleri arasındadır. Daha önce Ders Notları şeklinde kullanılan malzeme, bu baskısında eksik ve gözden kaçan noktaların telāfisi ile birlikte yeni bazı ilāveler yapılmak suretiyle sunulmaktadır. Türkiye de gelişen sosyo-kültürel iklim, Üniversite öğrencisi dışında ortalama entelektüel ilgilere sahip olan kişilerin de belirli disiplinler ile bunların genel-geçer sorun ve kavramları konusunda bilgi edinmesini gerekli kılmaktadır. Bu yalnızca entelektüel in geleneksel konumunun bir zorlaması değil; eğitimli bir kişinin, evren, toplum ve kendisi hakkındaki bilgilenme gereğinin bir sonucudur. Çünkü çağdaş insan modern toplumun işleyiş ve oluşum gerçekliğine sırt çeviremez. Bu anlamda onun başta yaşadığı topluma tanıklığı esas olmak üzere, geçmişin bazı önemli bilimsel, yazınsal (edebî) ve sanatsal ürünlerini ve insanlığın büyük dinī, felsefī ve sosyolojik kavramları ile bilgili bir tanışıklığı olması (Rosovski, s.106) gerekli ve kaçınılmazdır. Sosyoloji-Kavramlar ve Sorunlar- adını taşıyan bu çalışmada -ders kitabı olmasının yanı sıra- insanın değişen toplumda sözü edilen özellikleri büyük ölçüde dikkate alınmaya çalışılmıştır. Geçmişin çeviri ağırlıklı tarzından mümkün oldukça bu nedenle uzaklaşılmıştır. Bu çerçevede her bir üniteye karakteristik bilgileri içeren kesit metin lerle girilmiş; ayrıca konular tartışma ve okuma parçaları ile de desteklenmiştir. Son ünitede ise Sosyolojik Metin Çözümlemeleri başlığı altında örnek bir kuram ve sorun çözümlemesine yer verilmiştir. Gelecekte eserin, öne çıkarılan bu tarz üzerinde geliştirilmesi; yeni sosyolojik sorun ve kavramların böyle bir çalışmaya yansıtılması öncelikli hedeflerimiz arasındadır. Eserin bilgisayarda ilk dizgisini M. Akif Sözer gerçekleştirmiştir. Kendisine bu konudaki ilgi ve özverisi için; yayınını gerçekleştiren yayınevi mensuplarına da katkılarından dolayı teşekkür ederim. Ankara, Temmuz Doç. Dr. İsmail DOĞAN

5 ON BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Bir süredir toplumsal dönüşümlerin küresel etkiler altında yaşadığı süreç bazı çevrelerde sosyolojinin önemini azaltan bir gelişme olarak değerlendirilmekteydi. Ancak görüldü ki hiçbir dönüşüm insanı bağlamlarından koparacak kadar köktenci sonuçlara yol açmadı. Bireyi küresel bir dünya gerçeğine zorlayan koşullar esaslı bir toplumsal ve hatta yerel zemin olmaksızın bu yeni dünyanın beklentilerini karşılamaktan uzak olacaktır. Bu durum toplumsal çevrenin klasik toplumsallaşma işlevine yeni boyutlar getirmektedir. Çünkü küresel değerler yerel ve ulusal değerlerin toplumsal formlardan süzülen ve ayıklanan hâsılasına büyük bir gereksinim duymaktadır. Küresel değerleri besleyen ve güçlendiren asıl unsur yerel ve bölgesel coğrafyaların bu hâsıladan sağlanan özgün değerler ve kültürlerdir. Bu gerçekler son dönem sanayi toplumu bilimsel değerlerine karşıt olarak sosyolojinin önemini azaltma yerine bilakis artıran bir gelişme olarak izlenmelidir. XI. baskıya ulaşan bu kitap sosyolojinin giderek artan önemine paralel bir duyarlılık içinde yeniden düzenlenerek sunulmaktadır. Bu çerçevede yazım ve basım hatalarıyla birlikte yeni bazı üniteler de eklenmiştir. Hukuk, siyaset, din, iktisat (ekonomi) kitabımızın özellikle toplumsal kurumlar bahsinde eksikliği duyulan konulardı. Bu yeni baskıda belirtilen eksiklik giderilmiştir. Sorunlar boyutunda yer alan bazı ünite ve bölümler de kitap hacmi göz önünde bulundurularak elenmiştir. Kitabımızın yeni içerik ve düzenlemesi aşamasında katkıları nedeniyle doktorantlarım Ar. Gör. Mahmut Çitil ve Uzman Özgür Atakan a, illüstrasyon ve çizgileriyle sanatçı/öğretmen arkadaşım Barış Can a teşekkür ederim. Bir teşekkür de yayınevinin kitabımızla ilgili değerli çalışanlarına. Onların titiz ve özenli çalışmalarıyla kitabımız bu yeni baskısıyla okurların ellerine ulaştırıldı. Yararlı olması dileğiyle Ankara, Nisan 2012 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

6 İÇİNDEKİLER Birinci Baskıya Ön Söz... iv İkinci Baskıya Ön Söz... vi Üçüncü Baskıya Ön Söz... vii Beşinci Baskıya Ön Söz... viii Altıncı Baskıya Ön Söz... ix Yedinci Baskıya Ön Söz... x Sekizinci Baskıya Ön Söz... xi On Birinci Baskıya Ön Söz... xii İçindekiler... xiv BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM 1. Bölüm (ss: 1-18) BİLGİ... 1 Gelişigüzel Bilgi... 2 Bilimsel Bilgi... 3 Bilimsel Bilginin Belli Başlı Özellikleri... 4 Bilim Adamı, Malumat Sahibi, Kültürlü Kişi... 4 Felsefi Bilgi... 5 Felsefenin Temel Sorunları... 5 Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojik Düşünce... 6 Sosyolojik Düşünceyi Dikkate Almanın Gereği ve Önemi... 7 Sosyolojik Düşüncenin Yararı: Yalnız Değilsiniz... 8 BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM TOPLUMSAL BİR BİLİM OLARAK SOSYOLOJİ 2. Bölüm (ss: 19-68) SOSYOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ Sosyoloji Sosyal Bir Bilim Dalıdır Toplumsal Bilimlerin Gecikme Nedenleri Sosyoloji, Toplumsal Bilimlerin Kuşatıcı Bir Modeli Olabilir mi? Sosyolojinin Sanayi Devrimi Öncesindeki Serüveni TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE 18.YÜZYIL ÖNCESİNDEKİ GELİŞMELER Antikite de Toplum Düşüncesi Sokrat tan Önceki Filozofların Düşünceleri Sokrat ve Sonraki Dönem... 20

7 İçindekiler xv Orta Çağda Toplum İncelemeleri Orta Çağın Kayda Değer Toplum Teorisi ve Bir İsim: İBN-İ HALDUN İbn-i Haldun un Toplum Çözümlemesi ve Yöntem Arayışı Doğal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi Toplumsal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi Asabiyyet Teorisi TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE MODERN GELİŞMELER: YENİ ÇAĞ VE SONRASI Sanayileşme ve Sosyoloji SOSYOLOJİ: TANIMI, ALAN VE SINIRLARI Tanım Sosyolojide İlk Sistematik Katkılar Saint Simon ( ) Auguste Comte ( ) Adolphe Quetelet ( ) Emile Durkheim ( ) Sosyolojik Düşünce ve Türkiye Günümüzde Sosyoloji SOSYOLOJİDE METOT (YÖNTEM) Araştırma ve Geliştirme Temel Araştırma Uygulamalı Araştırma Deneysel Geliştirme Sosyolojik Araştırmalarda Kullanılan Modeller SOSYOLOJİ KÜLTÜRÜNÜN YARARLARI İNSAN VE TOPLUM 3. Bölüm (ss: ) TOPLUMSAL OLAYLAR Toplumsal Olay Nedir? A.Comte un Entelektüel (Düşünsel) Gelişim Ölçütü Ekonomik Sistem Ölçütü Karşıt İlişkiler Ölçütü TOPLUMLARIN GEÇİRDİĞİ KARAKTERİSTİK DÖNÜŞÜM EVRELERİ Geleneksel Kapalı Toplum Sanayi Toplumu/Modern Toplum Post Modern Toplum/Küresel Toplum TOPLUMSALLAŞMA, BİREYSELLEŞME, KÜRESELLEŞME Toplumsallaşma (Sosyalleşme)...77 Geleneksel Bir Toplumsallaşma Kurumu: Ahilik Toplumsallaşma Sürecinin Üç Temel Görüntüsü Bireyselleşme Küreselleşme (Globalleşme)... 83

8 xvi Sosyoloji Küreselleşen Dünyada Neler İhtiyacımız Olacak TOPLUMSAL İLİŞKİLER Toplumsal Grup Küçük Grupları İncelemenin Yararları Değişen Toplumda Grup ve Birey Grup Dışı Topluluklar Toplumsal Yığınlar Toplumsal Kategoriler TOPLUMSAL YAPI 4. Bölüm (ss: ) Toplumsal Yapı Neden Önemlidir? STATÜ Statüler Nasıl Kazanılmaktadır? Statü Grupları Max Weber e Göre Statü ve Statü Toplulukları Statü Toplulukları Statü Tabakalaşmasının Güvenceleri Statü Tabakalaşmasının Ekonomik Koşulları ve Sonuçları TOPLUMSAL ROL Rol Beklentileri Rol Çatışmaları Statükocu ve Gelişmeci Rol TOPLUMSAL TABAKALAŞMA (KATLAŞMA) Kölelik Kast Tarihi Yaklaşım Dini ve Felsefi Yaklaşım Feodalite (Feodal Zümreler) Toplumsal Sınıflar TOPLUMSAL SINIF KURAMLARI Kapitalist Sınıf Yaklaşımı ve Bazı İsimler Vilfredo Pareto ve Seçkinlerin Dolaşımı Kuramı Davis ve Moore'a Yapılan Eleştiriler Talcott Parsons ve Toplumsal Tabakalaşma Max Weber e Göre Sınıf Marksist Sınıf Yaklaşımı Türk Toplumları ve Toplumsal Tabakalaşma İslâmiyet Öncesi Türk Toplumları (Genel) İslâmiyet Sonrası (Osmanlı Özeli) Türkiye Cumhuriyeti ve Toplumsal Sınıflar

9 İçindekiler xvii TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE 5. Bölüm (ss: ) AİLENİN TANIMI Alan ve Sınırlılıkları Le Play ve İlk Aile Monografisi Toplumsal Özellikleriyle Sosyolojik Çerçevede Adı Geçen Aile Çeşitleri Geleneksel Geniş Aile Geniş Ailenin İşlevleri Çekirdek Aile Türk Toplumunda Aile İslâmiyet Öncesi Türk Ailesi İslâmiyet Etkisindeki Türk Ailesi Osmanlı da Kadın ve Aile Osmanlı Ailesini Belirleyen Ana Etkenler Osmanlı Kent Kadını Osmanlı Kent Erkeği Cumhuriyet Döneminde Aile Batı da Aile (Genel) AİLENİN BİYOLOJİK BOYUTUNA SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM Evlilik ve Evlenme Biçimleri Çevre Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri Eş Sayısı Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri Tercihli Evlilik Çeşitleri Türkiye nin Evlenme ve Boşanmadaki Genel Görünümü ve İstatistikler Bir Hukukçu Gözüyle Türkiye de Boşanma Nedenleri TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK EĞİTİM 6. Bölüm (ss: ) KAVRAM ANALİZİ Eğitim Nedir? Eğitimin Amaç ve İşlev Üzerine Bir Tartışma Bilimin Konusu Olarak Eğitim ya da Eğitimin Toplumsallığı Sorunu TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ Örgün Eğitim Okul Öncesi Eğitim İlköğretim Ortaöğretim Yükseköğretim

10 xviii Sosyoloji DEVLET ÜNİVERSİTELERİ YÖK (Yükseköğretim Kurulu) YÖK ü Ortaya Çıkaran Nedenler ve YÖK ün İşlevleri Yaygın Eğitim TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SAYISAL GELİŞMELER Eğitime Ayrılan Bütçe Okullaşma Oranları TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SORUNLAR Dersler ve Ders Kitapları Üniversite Sınav Sistemi Öğretmen Yetiştiren Programlar Öğretmenler ve Öğretmen Yetiştirme EĞİTİMDE FIRSAT EŞİTLİĞİ OLGUSU Eşitlik ve Eşitsizlik: Kavram Analizi Hukuk ve Eşitlik Eğitim ve Eşitlik Türkiye de Eğitimde Fırsat Eşitliği Coğrafi Etkenler Sosyal Etkenler Politik Etkenler TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK DİN 7. Bölüm (ss: ) Din nedir? Sosyoloji Açısından Din Din Sosyolojisi LAİKLİK Laik Düzende Din Türkiye de Laiklik Cumhuriyet ve Laiklik DÜNYADAKİ MÜSLÜMAN NÜFUS TÜRKİYE DE DİN ve DİNDARLIK Türkiye de Dindarlık Toplumsal Değişme ve Din Görevlileri

11 İçindekiler xix TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK İKTİSAT/EKONOMİ 8. Bölüm (ss: ) TANIM İktisat/Ekonomi nedir? İKTİSADİ/EKONOMİK KAVRAMLAR SOSYOLOJİ KURAMINDA EKONOMİ İşlevselci yaklaşım Çatışmacı yaklaşım Sembolik yaklaşım Durkheim ve toplumsal iş bölümü Marks ve ekonomi Max Weber ve ekonomi SOSYOLOJİ ve EKONOMİ BİLİMİ İLİŞKİSİ: İKTİSAT SOSYOLOJİSİ EKONOMİK KRİZ NEDİR? KRİZ SÖZCÜĞÜNÜN TÜRKÇE YE GİRİŞ ÖYKÜSÜ İKTİSAT SOSYOLOJİSİ AÇISINDAN TOPLUM TİPLERİ TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK HUKUK 9. Bölüm (ss: ) TANIM Hukuk Nedir? Çeşitli Tanım Denemeleri Hukuk ve Ahlak farkı Hukuk Kuralları HUKUK SİSTEMLERİ Türk Hukuk Sistemi Türk Hukuk Kurumları Yargı Türk Hukuk Sisteminin Sorunları HUKUK ve SOSYOLOJİ Hukuk Sosyolojisi TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK SİYASET 10. Bölüm (ss: ) TANIM Siyaset Nedir? Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi Siyasetin Toplumsal Bağlamları İktidar Otorite ve Meşruiyet Devlet

12 xx Sosyoloji Hâkimiyetin Kaynağına Göre Devlet Şekilleri Monarşik Devlet Teokratik Devlet Oligarşik Devlet Demokratik Devlet Geleneksel Toplumlarda Siyaset Modern Toplumlarda Siyaset Kamusal Alan, Özel Alan TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI 11. Bölüm (ss: ) TANIM BAZI TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI Toplumsal Normlar Toplumsal Norm Çeşitleri Norm Çatışmaları DEĞERLER Değerlerin Özellikleri Değerler, Değer Yargılarının Etkisi Altındadır Değerler ve Davranışlar Değerlerin Göreceliği Değerlerin Duygusal Yükü Değerlerin Hiyerarşik Yapısı Toplumsal, Ulusal ve Küresel Değerler Toplumsal ve Küresel Değerler İlişkisi Değerler ve Normlar Arasındaki Farklar TOPLUMSAL HAREKETLİLİK 12. Bölüm (ss: ) TANIM Toplumsal Hareketliliğin Yönü Yatay Hareketlilik Dikey Hareketlilik Toplumsal Hareketlilik Etmenleri Belli Başlı Toplumsal Hareketlilik Etmenleri Demografik Etmen Ekonomik Etmenler Ailenin Toplumsal Yapısı Teknoloji ve Teknolojik Değişme Siyasal Etmenler Eğitim Etmeni Başarı ve Toplumsal Hareketlilik TOPLUMSAL KÖKEN VE EĞİTİMSEL BAŞARI

13 İçindekiler xxi TOPLUMSAL DEĞİŞME 13. Bölüm (ss: ) TANIM Gelişme (Développement) Evrim (évolution) Değişme (Changement), Toplumsal Değişme (Le Changement Social) Toplumsal Değişmenin Koşulları Değişme Etmenleri Demografik Etmen Türkiye de Nüfus Olgusu Teknoloji Etmeni Ekonomik Etmen Kültürel Değerler Bilgi (information) Etmeni Eğitim Etmeni İdeolojik Etmen TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI Doğrusal Kuramlar Doğrusal Kuramların Eleştirisi (Genel) Devresel Kuramlar Pareto Kuramının Eleştirisi Eklektik (seçmeci) Kuramlar Kültürel Gecikme (Boşluk) Kuramı SİVİL TOPLUM 14. Bölüm (ss: ) TANIM Sivil Toplumun Batılı Serüveni: Düşünsel ve Toplumsal Temelleri Devlet ve Sivil Toplum Türk Kültürü ve Sivil Toplum Gerçek Sivil Toplum SİVİL TOPLUM VE YENİ PERSPEKTİFLER Sivil Toplum Kavramı Yeni Bir Buluş Sivil Toplumun Çekirdeği Gönüllü Kuruluşlardır Güçlü Bir Sivil Toplum Demokrasiyi Sağlamlaştırır Demokratik Koşullar Sivil Toplumu Güçlendirir Sivil Toplum Başarılı Bir Ekonomi İçin Belirleyici Bir Faktördür Gerçek Bir Sivil Toplum Devletten Para Almaz Sivil Toplum Küreselleşti

14 xxii Sosyoloji KÜLTÜR VE MEDENİYET 15. Bölüm (ss: ) KÜLTÜR TANIM Kavramın Bazı Tanımları Ziya Gökalp e Göre Kültür: Hars ve Tezhip Hars ve Tezhip Farkı Din -Toplum-Kültür İlişkileri Evrensel Kültür ve Millî Kültür Kültür Değişmeleri Serbest Kültür Değişmesi Zorunlu Kültür Değişmesi Yayılma (Diffusion)-İktibas-Kültürleştirme-Kültürsüzleşme Kültür Şoku Alt Kültür (Sub-culture=Sous Culture), Karşı Kültür Popüler Kültür KÜLTÜR HAYATIMIZ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME MEDENİYET (UYGARLIK) TANIM Kültür ve Medeniyet İlişkisi Arnold Toynbee ve Medeniyet Toynbee nin Tarih ve Uygarlık Tezi Üzerine Farklı Bir Değerlendirme Toynbee ye Göre Batı Medeniyeti Karşısında İki Karakteristik Tutum: Zealot ve Herodian Herodianlığın İki Zayıf Yanı Oswald Spengler ve Medeniyet YABANCILAŞMA: FELSEFİ VE TOPLUMSAL BİR PROBLEM OLARAK 16. Bölüm (ss: ) TANIM Hegel ve Yabancılaşma HEGEL ( ) KİMDİR? Marx ve Emeğin Yabancılaşması Yabancılaşma ve Bizâtihi Yabancılaşma Ayırımı Emek-Ürün İkilemi Günlük Hayatta Yabancılaşma: Nesneler ve İnsan YABANCILAŞMA ÇEŞİTLERİ Yabancılaşmanın Toplumsal Boyutu Bürokratik Yabancılaşma

15 İçindekiler xxiii Kültürel Yabancılaşma Aile ve Yabancılaşma Aile Dışı İlişkiler Aile İçi İlişkiler Yabancılaşmanın Türk Ailesi Üzerindeki Top lum sal Tehdidinin Kalkması İçin Neler Yapılabilir? TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ETNİK KÜLTÜR: ETNİK SOSYOLOJİ 17. Bölüm (ss: ) TANIM VE TERMİNOLOJİ Kimlik ve Üst Kimlik ETNİK AYRIMCILIĞIN TARİHSEL EVRİMİ Anthony Giddens kimdir? Karakteristik Bir Etnik Ayrımcılık Uygulaması: Güney Afrika TÜRKİYE DE ETNİK KÜLTÜR OLGUSU Türk Etnik Kültürü Üzerine Bazı Tartışmalar Ülke Sorunlarına Alt Kültürlerden Bakma Gereği Aczmendi Alt Kültürü GENÇLİK VE GENÇLİK SORUNLARI: DÜNYADA VE TÜRKİYE DE 18. Bölüm (ss: ) TANIM Genç Kimdir, Gençlik Nedir? Türkiye de Gençliğin Demografik Yapısı GENÇLİK SORUNLARI (GENEL) Genel-Geçer/ Geleneksel Gençlik Sorunları Güncel Sorunlar GENÇLİK SORUNLARINI ORTAYA ÇIKARAN SOSYOLOJİK SÜREÇ Sanayileşme ve Ergenliğin Ortaya Çıkışı Anne-Babaların Gençlik Penceresi Medya ve Gençlik Hedef Kitle Gençler Değer Bunalımı Yaşıyorlar Şiddet ve Gençler Gençler: Yetişmiş İnsan Gücü Ergenlik İhmal Ediliyor Ergenlik çağının fırtınaları karşısında sakin kalabilmek

16 xxiv Sosyoloji Temel Sorun İletişim TÜRKİYE DE ÇEŞİTLİ KATEGORİLERDE GENÇLİK VE SORUNLARI Eğitim Sürecinde Bulunan Gençlik Ortaöğretim Gençliğine Özgü Sorunlar Nelerdir? Yükseköğretim Gençliği ve Bazı Araştırmalar Yurtdışı Gençliği GENÇLİK ALT KÜLTÜRLERİ VE GENÇLİK KUŞAKLARI Gençlik Kuşakları Deyimi Doğru mu? Bazı Gençlik Alt Kültürleri Bağdat Caddesi Gençliği Ankara Yüksel Caddesi Gençliği Ankara Yüksel Caddesi ndeki Gençlik Alt Kültürü Bir Gençlik Alt Kültürü Olarak Emolar Bir Gençlik Karşı (Aykırı) Kültürü: Satanist Gruplar ATAKÖYLÜ GENÇLER TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK KENT VE KENTLİLİK 19. Bölüm (ss: ) TANIM Kent ve Tarih Geleneksel Kent İslâm Kentleri GELENEKSEL TÜRK KENTLERİ: OSMANLI TECRÜBESİ Osmanlı Kentleri Osmanlı Kent Tasarımı Konut Tipleri Kentli Ailelerde Kategorik Farklılaşma ve Ev Çıkmaz Sokak Mahremiyet Kültürü: Sokak ve Mahalle Toplumsal Bir Değer Olarak Komşuluk Mahallenin Yapısı ve Farklı Unsurlar Mahalledeki Sosyal Kontrol Mahallenin Temel Unsurları ÇAĞDAŞ KENTLER Kent Kültürü ve Kentlilik GELECEĞİN ŞEHRİ VE SORUNLAR KENTLİ GELECEĞİMİZ FANTASTİK BİR KENT YORUMU

17 İçindekiler xxv GECEKONDU OLGUSU VE GECEKONDU KÜLTÜRÜ 20. Bölüm (ss: ) TANIM Gecekondu Nedir? Gecekondu Olgusunu Ortaya Çıkaran Nedenler Gecekondulaşmanın Sonuçları Nelerdir? Dünyada ve Türkiye de Dünyada Türkiye de Bazı gecekondu semtleri Varoşlar YOKSULLUK OLGUSU VE YOKSULLUK KÜLTÜRÜ 21. Bölüm (ss: ) TANIM Türkiye de Yoksulluk Türkiye de Yoksulluğun Temel Boyutları Yoksulluk ve Aile Yoksullukla Mücadele Stratejileri Dolaylı Yaklaşım/ Ekonomik Büyüme Yoluyla Yoksullukla Mücadele Yaklaşımı Doğrudan Yaklaşım Ayni ve Nakdi Yardımlar Mikro Kredi Modeli Acil Sosyal Fonlar Neler Yapılabilir? Bazı Öneriler TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ŞİDDET 22. Bölüm (ss: ) ŞİDDET KÜLTÜRÜ Şiddetin Psikolojik ve Felsefī Temelleri ŞİDDETİN TOPLUMSAL TEMELLERİ Aile ve Şiddet Aile İçi Şiddetin Yönü: Kadın ve Çocuklar Medya ve Şiddet Televizyon ve Şiddet Sosyo-Kültürel Ortam ve Şiddet BARIŞ KÜLTÜRÜ BİLDİRGESİ Türkiye ve Şiddet Silah ve Şiddet

18 xxvi Sosyoloji Bireysel Silahlanma Kavramı Türkiye de Bireysel Silahlanma Gerçeği Simgesel Şiddet (Violence Symbolique) ŞİDDETİN GÜNCEL VE GELENEKSEL TOPLUMSAL ALANLARI Taciz/ Mobbing/Yıldırma Tanım Taciz Çeşitleri Taciz Araştırmaları ve Hukuki Yaptırımlar Hukuki Boyut Tacizin Bürokratik/Toplumsal Ortamları İşyerinde Taciz İşyerinde Tacizin/Yıldırmanın Karakteristik Özellikleri İşyerinde Yıldırma Nedenleri Eğitim Ortamlarında Yıldırma Cinsellik ve Taciz Cinsel İstismar/ Cinsel Taciz Cinsel Tacizin İki Yöntemi: Tehdit ve Taltif (Ödül) Çocuğun Tacize Uğradığı Anlaşılabilir Mi? Eğitimde Taciz Örnekleri Bir Şiddet Öğesi Olarak İntihar Olgusu Tanım Semavi Dinlerde İntihar İntihar Nedenleri İntiharların Mevsimi Var Mıdır? İntiharlarda Artış ve Azalma Türkiye de İntiharlar ÇOCUKLARIN ACIMASIZLIĞI ŞİDDETİN POPÜLER ALANI: FUTBOL VE ŞİDDET Futbol ve Küresel Değerler Mensubiyet Kültürü ve Taraftarlık Neden Şiddet? Şiddetin Türk Futboluna Özgü Nedenleri

19 İçindekiler xxvii SOSYOLOJİK SORUN VE METİN ÇÖZÜMLEMELERİ 23. Bölüm (ss: ) SOSYOLOJİK BİR MALZEME OLARAK TEZÂKİR Tezâkir Nasıl Ortaya Çıktı? Eserde Yer Alan Belli Başlı Konular Tezâkir in Ortaya Koyduğu Sosyolojik Gerçekler Yöntem Tezâkir in Siyâsî Boyutu Sosyal ve Ekonomik Boyut İşkodra Bosna-Hersek Fırka-i Islâhiyye SOSYOLOJİK DÜŞÜNCENİN OSMANLI DAKİ KAYNAKLARI: ULŪM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI ÖRNEĞİ Sosyolojik Düşünce ve Osmanlı İlk Popüler Bilim Dergisi: Mecmua-i Fünûn Sosyolojik Düşünceye İlk Önemli Vurgu: Ulûm-I İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI Kaynakça Dizin

20 1. BÖLÜM BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM BİLGİ (Ma rifet, Connaissance) İnsanoğlunun temel çaba ve etkinliklerinden biri de bilgi üretmektir. Bu üretimin, evrensel boyutunun yanı sıra günlük hayatın kolaylaştırılması gibi görünür ve anlaşılır amacı vardır. Bu bakımdan bilgi, insanın dış dünya (yakın ve uzak çevre) ile uyumunu sağlayan önemli bir etkendir. Bir kılavuz, bir yol göstericidir. Felsefî yaklaşımla bilgi bir ışıktır. Çok genel anlamda bir sürecin sonunda ortaya çıkan deney ve tecrübe dir. Ancak bu tecrübe daha çok bir sonuç olarak ait olduğu bir süreci ifade etmektedir. Yani bilgi, belli bir sürecin sonunda elde edilir. Bilimde bu sürece bilimsel yöntem denilmektedir. Bilimsel yöntem yardımıyla elde edilen bilgi gelişigüzel bilgiden ayrılmaktadır. Bilimsel yöntem nesne ve olgular arasındaki ilişkileri sistematik olarak ifade etmektedir. Böyle sistematik bir ifade derli toplu bir fikir bütününe ulaşmaktadır ki bu bütüne bilgi denilmektedir. Bu açıklamadan şöyle bir tanıma gitmek mümkündür: Bilgi, nesne ve olgular arasındaki ilişkilerin sistematik ifadesi olan bir fikir ya da düşünce bütünüdür (Armağan, 1988, s.21). Kabul etmek gerekir ki sağlam ve güvenilir bilgi, insanoğlunun tarih öncesi çağlardan başlayarak hayatını düzenlemede yardımcı olmuştur (Sayılı, s.7). İnsanın tarım yapması uzun zaman içinde çeşitli bitkilere ilişkin olarak kazandığı bilgi ve deneyden yararlanması sayesinde mümkün olabildiği gibi, toprağa bağlanması, kentler, kültürler ve uygarlıklar kurması bu çeşitten bilgi ve tecrübelerin bir sonucu olarak düşünülebilir. Çağlar boyu fiziksel (doğal) çevrenin yol açtığı güçlükleri aşma çabasında ortaya çıkan somut gelişmeler bilgi kılavuzluğunun insana kazandırdıklarının hiç de küçümsenemeyecek bir göstergesidir.

21 2 Sosyoloji Güvenilir ve sağlam bilgi elde etme her türlü bilimsel çabanın başlıca amacıdır. Acaba her bilimsel çaba böylesi bir bilgi elde edilmesini gerçekleştirebilmekte midir? Ya da her bilimsel çaba sonunda ortaya çıkan bilgilerin belirtilen niteliklere uygun olduğu söylenebilir mi? Bütün bu sorular bilginin ait olduğu bilimsel alana (bir disipline veya bir derse) göre cevap bulunabilecek sorulardır. Ama, kanıtlanmış bilgiye ulaşan her çabanın amacına ulaştığını ilke olarak kabul etmek gerekir. Kanıtlanmış bilgi, bilimin ürün boyutudur. Sınama yoluyla günlük davranış ve etkileşim biçimleri içinde çıkabildiği gibi, belirli ve sistemli bir çalışmanın yani bilimsel yöntemin sonunda da elde edilebilir. Yani insanın günlük alışkanlıkları içinde edindiği zorunlu bilgiler gerçekte insanın toplumsal ortamda bulduğu bilgilerdir. Zaman içinde farklı insan davranışlarıyla denenerek değişik zaman ve ortamlarda ortak insani ürün haline gelmiştir. Bunların tek tek tüm insanlarca sınanıp denenmesine gerek yoktur. Bir insanın yaptığını yine bir insan yapacaktır. Bir insan yapıp ettikleriyle hemcinslerinden ayrı bir şey yapmayacaktır: Bir sevinç, heyecanlandıracak, bir hüzün, üzecek, bir ayrılık düşündürecek, kaybolanın eksikliğini bir başka hemcinsi gibi duyacaktır. Hissetme, kaybetme ve kazanma bilgisi için uzun ve ayrıntılı çabalar sarf etmesine gerek yoktur. Doğal olarak bunun eğitimini de görmeye gerek yoktur. Çünkü bunlar gelişigüzel (günlük, rastgele) bilgilerdir. Gelişigüzel Bilgi (La Connaissance Vulgaire) Gelişigüzel bilgi doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanma gereği olmayan bilgilerdir. Çevremizdeki eşyanın (nesne ve nesneler dünyası) bilgilerini duyularımızla kavrıyoruz. Ancak bu kavrayışta belirli (standardı belli, genel-geçer) bir metot kullanılmamaktadır. Düzensiz bilgiler olarak adlandırılan bu bilgiler günlük hayatımızı kolaylaştırarak çevremizden daha iyi yararlanmamızı sağlar. Ateşin ısıtma özelliğini -insana özgü olan - kişisel deneylerle, kuşun uçuculuğunu gözleyerek, dünyanın öteki ucundaki bir ülkeyi, farklı coğrafi bir bölgeyi sözgelişi Patagonya yı buraları görenleri dinleyerek ya da çeşitli iletişim araçlarının yardımıyla öğrenmek mümkündür. Düzensiz bilgiler onları elde edenlerin yönelişleriyle karışık bulunur ve herkese göre değişebilir. Mevsiminde ve ihtiyaç duyulan yoğunlukta yağan yağmur tarımsal alanlar için gerekli olurken, altyapısı olmayan yerleşim birimleri için doğal bir felakete dönüşebilmektedir. Bu durumda yağmurun yağması çiftçiler için yararlı, gecekondu sakinleri için de zararlı bir olaydır. Aynı şekilde bir taraftar için takımının aldığı sonuç son derece önemli olabilirken; taraftar olmayanlar için bu sonucun herhangi bir önemi olmayabilir. Duyu organlarımızın ve günlük algılarımızın verilerine dayanarak elde ettiğimiz bu çeşitten bilgiler ve buna dayalı olan düşünce biçimlerine düzensiz ya da bir leş tiril me miş gelişigüzel (âmiyâne= alelhusus= rastlantısal) bilgi ve düşünüş şekli denir. Bu tür bilgiler günlük algı ve deneylere dayandığı için her zaman kanıtlanamazlar. Kısacası düzensiz bilgiler tamamıyla subjektif (öznel) ve güvenilir olmayan dağınık ve