Gövdenin Büyüme Bölgesi. Uç kısımda büyüme bölgesi vardır. Büyüme bölgesi tomurcuk dediğimiz yaprakçıklarla korunur.

Transkript

1

2 Gövdenin Görevleri Yaprak ve çiçekleri üzerinde taşır, yenilerini oluşturur Negatif jeotropizma göstererek yaprakların ışıktan daha fazla faydalanmasını sağlar Besin maddelerinin iletimini sağlar Vejetatif üremeyi sağlar Besin depo eder

3

4 Gövdenin Büyüme Bölgesi Uç kısımda büyüme bölgesi vardır. Büyüme bölgesi tomurcuk dediğimiz yaprakçıklarla korunur.

5 Dikotil Bitkilerde Gövdenin Primer Yapısı Gövdenin primer yapısı enine kesitlerde dıştan içe doğru koruyucu doku (epidermis), korteks (kabuk) bölgesi ve iletim demetlerinin yer aldığı merkezi silindir den meydana gelir.

6 Monokotil Bitkilerde Gövdenin Primer Yapısı Monokotil bitkilerde kapalı kollateral demetler epiderma altından başlayarak, çevreye doğru sık ve küçük, merkeze doğru seyrek ve büyük olacak şekilde düzenlenmiştir. Korteks, kambiyum ve öz bulunmaz.

7

8

9 Sekonder Büyüme Çift çenekli bitkilerde kambiyumdan ilk yıl oluşan primer ksilem tabakası birinci yıllık yaş halkasını meydana getirir. Kambiyum her büyüme mevsiminde bölünerek içe doğru sekonder ksilemi, dışa doğru sekonder floemi oluşturur. Sekonder iletim dokular üretildikçe primer ksilem ile primer floem birbirinden uzaklaşır. Böylece sekonder iletim doku gövdenin önceki yıl oluşturduğu odun tabakasının çevresinde birikerek o yıla ait büyüme halkasını meydana getirir ve gövdenin çapınınartmasını sağlar.

10

11 Odunlu Konifer (Kozalaklı) Gövdesi Primer dönemde gövdenin iletim sistemi dardır ve kollateral demetlerden oluşur. Sekonder büyüme sürekli olarak floem ve ksilemi verir. Endoderma yoktur. Korteks ile iletim sisteminin sınırı belirsizdir. Odunlu konifer gövdesi tipik kenarlı geçit taşıyan ilkbahar ve sonbahar trakeidleri ile az sayıda parankima hücrelerinden oluşmuştur. Trakeidler düzenli sıralar şeklinde olup enine kesitlerde bu yapıyı görmek mümkündür. Pinus (Çam) odununda parankima hücrelerine reçine kanallarında rastlanır. Primer ksilem öz içinde kalmıştır. Sekonder ksilem ise öz ve kambiyum arasında yıl halkaları şeklinde görünür. Öz kolları oldukça sık olup radyal yöneltide uzun prizmatik hücrelerden meydana gelmiştir. Genellikle parankimatik hücrelerden oluşan öz kolları bu hücrelerde nişasta içerirler.

12 Pinus Gövde

13 Çam gövde radial kesit

14 Odunlu Dikotil Gövdesi Bu odunların yapılarında trakeid ve parankima hücrelerinden başka sklerankima lifleri ve trakelere de rastlanır. Enine kesitte dışta parçalanmış bir epidermis ve birkaç sıralı mantar (periderm) yer alır. Mantarın altında kollenkima ve korteks parankima hücreleri öze doğru daralarak, primer öz kollarını oluşturur. Kambiyumun üstünde, arkadaş hücreleri, kalburlu borular, parankima ve liflerden oluşan floem, altında ise trake ve trakeidlerden meydana gelen ksilem yer alır. Ksilemde ilkbahar ve sonbahar odunları ile kambiyum ve öz arasında yer alan parankimatik sekonder öz kolları belirgindir. Kesitin en iç kısmını öz bölgesi oluşturur. Bu grubun en bilinen örneği Tilia (Ihlamur) dır

15

16 Gövde Metamorfozları Stolon: Stolon toprak yüzeyinde yatay olarak uzanan, ince yapılı ve nodyumlarda yeni bir bitki meydana getiren sürünücü gövdedir. İnternodyumları uzundur. Stolonlar nodyumlarında indirgenmiş pulsu yapraklar taşır. Bu tip bitkiler vejetatif üreme ile çoğalırlar. Bilinen en yaygınörneği Fragaria indica (Çilek).

17

18 Gövde Metamorfozları Rizom: Rizom toprak altında dik ya da yatay olarak uzanan, kalın, silindirik, etli bir toprak altı gövdesidir. Nodyumları sıktır ve üzerinden bitkinin kökleri çıkar. Genellikle monokotiledonlarda bulunur ve Iris (Süsen) örnek olarak verilebilir. Bunlar hem tohumla hemde rizomla çoğalabilirler.

19

20

21 Gövde Metamorfozları Tuber (Yumru): Tuber yedek besin maddesi depo eden, boyları kısa, şişkin ve etli bir toprak altı gövdesidir. Patates (Solanum tuberosum) tuber yapısının tipikbirörneğidir. Tuberler yedek besin depo etmekten başka, ana bitkinin vejetatif olarak çoğalmasınıda sağlar. Tuberler, rizomlardan daha kısa ve kalın olmaları, kök taşımaması ve bir büyüme mevsiminden diğerine kadar canlı kalmalarıylaayırt edilir.

22 Gövde Metamorfozları Kormus: Kormus zarımsı yapraklarla çevrilmiş etli, dik bir toprak altı gövdesidir. Kormusun üst kısmı tomurcuk, alt kısmı ise ince ek kökler içerir. Gladiolus (Glayöl) kormusa örnek olarak verilebilir.

23

24 Gövde Metamorfozları Bulbus (Soğan): Bulbus çok sık dizilişli ve etli yaprakları olan, dik toprak altı gövdesidir. Bulbuslar alt kısımlarında ince ek kökler içerir. Tepe tomurcuğundan gelişen etli sulu yapraklar tabla adı verilen, değişime uğramış gövdenin etrafında dizilmişlerdir. Tepe tomurcuğu büyüme mevsiminde uygun ortam şartlarında yaprak ve çiçek taşıyan toprak üstü gövdesi halinde gelişir. Allium cepa (Soğan) ve Tulipa (Lale) bu gruba örnektir.

25

26 Gövde Metamorfozları Yapraksı Gövde: Kurak bölgelerde yayılış gösteren bazı bitkilerin yaprakları çok küçülmüştür. Böyle bitkilerde gövdeler yaprakların fotosentez görevini yapmak üzere yassılaşarak yapraksı bir görünüm alırlar. Bu şekilde değişikliğe uğramış fakat tipik gövde şeklini korumuş gövdelere yapraksı gövde adı verilir. Yapraksı gövdeler kladot ve filloklad olmak üzere ikiye ayrılır. Kladota Muhlenbeckia ve Opuntia yı, filloklada ise Asparagus ve Ruscus u örnek olarak verebiliriz.

27 Gövde Metamorfozları Sukkulent (Etli): Kurak bölgelerde veya tuzlu ortamlarda yayılış gösteren bazı bitkiler suyun çok olduğu dönemlerde bol miktarda su emerek gövdelerinde depo ederler. Su ile şişen, küre veya silindirik şekilli bu gövdelere sukkulent (etli) gövde denir. Cactaceae (Kaktüsgiller) ve Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyalarının üyeleri bu gruba örnek olarak verilebilir.

28

29 Gövde Metamorfozları Sülük: İnce ve kıvrık kısa sürgün (tendril) leriyle tutunup sarılan gövdeye sülük gövde denir. Sülükler bitkinin dik durmasını sağlar. Vitis (Asma), Passiflora (Çarkıfelek) ve Canvolvulus (Sarmaşık), sülük gövdelerin tipik örneklerindendir.

30 Gövde Metamorfozları Diken: Korunma amaçlı olmak üzere kısa veya uzun sürgünlerin diken şeklini almasıyla diken gövde oluşur. Dikenler sert, genellikle dik ve sivridir. Diken dallar bazen yaprak, çiçek ve meyva taşır. Duranta, Carissa ve Pyracantha (Ateşdikeni) gövde üzerindeki yaprakların koltuğunda diken dallar bulunur.

31

32

33

34 YAPRAK Havalandırma sistemi iyi gelişmiş ve kloroplastça zengin olduğundan temel görevi fotosentez ve terlemedir. Yaprak yapısı bitki türlerine göre farklılık gösterir. Bu nedenle yaprağın morfolojik özellikleri bir bitkinin tanınmasında son derece önemlidir.

35 Yaprağın Dış Morfolojisi Genellikle nodyumlara bağlı, gövde eksenine dik olarak yassılaşmış bir organdır. Lamina (aya), sap (petiol), kulakçık(stipula) ve taban (basis) kısımlarındanmeydana gelir.

36

37 Basit Yapraklar Bileşik Yapraklar

38

39 Yapraklarda Damarlanma Gövdeden yaprak sapı yoluyla laminaya geçen iletim demetlerinin laminada çeşitli şekilde dağılarak oluşturdukları yapıya damarlanma sistemi adı verilir. Damarlar laminanın alt yüzeyinde bir çıkıntı oluşturdukları için daha belirgindir. Lamina içinde sapın devamı gibi ilerleyen belirgin ve kuvvetli damara orta damar veya ana damar denir ve bu damar yaprağı genellikle iki kısma ayırır. Bazen yapraklar damarsız da olabilir. Örneğin, karayosunları ve bazı etli yapraklarda damar belirsizdir.

40 Yapraklarda görülen damarlanma şekilleri: 1. Basit damarlanma: Yaprak ayası daralmış iğne veya pul şeklini almıştır. Bu tip yapraklar tek bir basit damara sahiptir. Örnek; Çam (Pinus), Selvi (Cupressus).

41 Yapraklarda görülen damarlanma şekilleri: 2. Çatalsı (Dikotom) damarlanma: Damarlar saptan itibaren sürekli olarak ikiye çatallanarak lamina içinde dağılır. Örnek; Japon eriği (Ginkgo biloba), Venüs saçı (Adiantum).

42 Yapraklarda görülen damarlanma şekilleri: 3. Paralel damarlanma: Laminanın damarları birbirine paraleldir. Bu durumu laminası şeritsi olan Gramineae ve monokotil bitkilerin yapraklarında birbirine tamamen düz, paralel çizgiler şeklinde görmek mümkündür. Bununla birlikte laminası eliptik veya kordat olan yapraklarda ise damarlar, lamina şekline uyum gösterir ve yay şeklini alırlar. Plantago, Musa ve Smilax yapraklarında bu tip damarlanma görülür.

43 Yapraklarda görülen damarlanma şekilleri: 4. Ağsı damarlanma: Bazı yapraklar bir ya da birkaç kalınortadamara sahiptir. Bu damarlardan çıkan daha ince damarlar dallanarak bir ağ meydana getirecek şekilde lamina içinde dağılırlar. Dikotillerin çoğunda bu tip damarlanma görülür ve dört alt kısımda incelenebilir.

44 Petiol (Yaprak sapı) Yaprağın laminasını belli bir açıyla gövdeye bağlayan, yaprak laminasını ışığın yönüne göre hareket ettiren ve genellikle ince yapılı olankısmapetiol denir.

45 Yaprak Metamorfozları Yaprakların öncelikli görevi fotosentez ve terlemedir. Bununla birlikte bazı yapraklar, başka görevleri yapmak üzere şekil ve yapı bakımından değişikliğeuğrayabilirler.

46 Depo Yaprak Besin veya su depo etmek üzere faklılaşan kalın, etli yapraklardır. Besin maddesi depo eden soğan şeklinde kalın ve klorofilleri azalmış olan yapraklara Allium (Soğan) ve Lilium (Zambak) örnek olarak verilebilir. Su, yapraklarda geniş, ince duvarlı hücrelerde korunmaktadır. Bu yaprakların kalın üst tabakası su kaybını azaltır. Kurak ve tuzlu bölgelerde yaşayan bitkilerde olduğu gibi su depo eden, genellikle klorofilsiz yapraklara Sedum (Damkoruğu) ve Mesembryanthemum (Makasotu) örnektir.

47 Diken Yaprak Yaprakların tümüyadabazı kısımları diken şeklindedir. Böyle yapraklarda iletim demetleri ve yoğun sklerankima dokusu bulunur. Görevi hayvanlara karşı savunmadır. Astragalus (Geven) da bileşik yaprakların yaprakçıkları düştükten sonra yaprağın orta damarı diken şeklini almıştır. Opuntia (Kaynanadili) daki dikenler gövde üzerindeki körelmiş yapraklardır. Berberis (Kadıntuzluğu) de uzun sürgünler diken şeklini alırken, Robinia (Beyaz salkım) da stipulalar dikene dönüşmüştür.

48 Sülük Yaprak Yaprak ya da yaprakçıkların bazıları, tırmanıcı bitkilerde tutunmayı sağlamak için, incelerek sülük haline dönüşebilir. Sülükler, dokunmaya karşı hassas yapraklardır. Bir kol gibi ileriye uzanabilen bu yapraklar, bitkiye destek olabilecek bir nesneye tutunurlar. Sülüklerin tırmanma nedeni, güneş ışığına ulaşmaktır. Böylece, fotosentez yapabilir ve daha çok büyüyebilirler. Clematis (Akasma) de petiol, Pisum (Bezelye) da uç yaprakların birkısmı ve Smilax (Saparna) da stipulalar sülük şekline dönmüştür.

49 Kapan Yaprak Bazı bitkilerin yaprakları farklı şekilde değişikliğe uğramış ve özellikle böcekleri yakalayabilmek için kese, huni, ibrik şeklini almıştır. Nepenthes, Drosera, Dionaea ve Sarracenia gibi bitkiler, böcek yiyen etobur yapraklara sahiptirler. Bu bitkilerin tüy ya da emergensleri tarafından salınan enzimlerle (protaz, lipaz ve asit fosfataz) böcekler eritilerek emilir. Böyle yapraklar bitkinin beslenmesinde rol oynar.

50 Üretken Yaprak Bitkilerin vejetatif olarak çoğalmasında rol oynayan yapraklardır. Örnek, Begonia (Begonya) yaprağı uygun ortam koşullarında vegetatif olarak üreyip, yeni bir bitki verebilir. Aynı şekilde Bryophyllum un yaprak kenarındaki bazı bölgeler, meristematik özelliklerini koruyarak, genç bitkiler haline dönüşürler. Bu genç bitkilerin toprağadüşmesiyle de yeni bitkiler meydana gelir.

51 Çiçek Yaprak Çiçeği meydana getiren çanak ve taç yapraklar ile üremede rol oynayan dişi ve erkek organlar,yaprakların metamorfozundan meydana gelmiştir.

52 Koruyucu Yaprak Tomurcukların etrafını saran kısa, kalın ve sapsız yaprakçıklardan oluşan tomurcuk pullarıdır. Üst yüzeylerinde tüy, reçine ve mum gibi maddeler vardır. Görevi, meristem dokularını dış tesirlere ve su kaybına karşı korumaktır. Bunlar normal yapraktan daha ince olup, fazla miktarda sklerankima dokusu içerirler.

53 Yaprağın İç Yapısı Yaprak fotosentezi ve gaz alış verişini verimli bir şekilde sağlayabilmek üzere dizayn edilmiştir. Bol miktarda kloroplast, hücreler arası boşluk, stoma ve iletim demetleri bulunur. Enine kesitte genelde epidermis, mezofil ve iletim demetleri görülür.

54 Epidermis Kara bitkilerinin epidermisinde kloroplast yoktur, su bitkilerinde vardır. Yapraktansukaybını önlemekvedesteksağlamak için oluşmuş örtü tabakasıdır. Hücre çeperi kütin içerir. Hücre çeperi mesofit ve higrofitlerde ince, kserofitlerde ise kalındır.

55 Stomalar Stoma sadece alt epidermiste ise böyle yapraklara hipostomatik yaprak denir. Su bitkilerinde olduğu gibistomalarsadeceüst epidermiste ise epistomatik yaprak, her iki epidermiste de bulunuyorsa amfistomatik yaprak denir.

56

57 Mezofil Çok sayıda canlı parankima hücrelerinden oluşur. Kloroplastca zengindir. Hücreler arası boşluk fazladır. Fotosentez burada gerçekleşir. İkiyeayrılır: 1 Palizat parankiması 2 Sünger parankiması

58 dorsiventral ya da bifasiyal yaprak isolateral ya da ekvifasiyal yaprak

59 Gimnosperm Yaprağı En dışta epiderma, altında ise kalın çeperli hipoderma bulunur. Bu yapı stomalar ile kesintiye uğrar. Mezofil homojen olup, çam ve bazı koniferlerde palisad ve sünger parankiması şeklinde farklılaşma göstermez. Mezofilde reçine kanalları vardır. Bu kanallar çamlarda ince çeperli salgı yapan epitelyum hücreleri ile çevrilmiştir. Yaprağın merkezinde iki iletim demeti bulunur. Bu demetler endodermis adı verilen bir sıra sıkı dizilimli hücrelerden oluşan kın ile çevrilmiştir. Kının iç kısmında iletim demetlerini çeviren ikinci bir doku vardır ki, buna transfusyon dokusu denir. Bu doku canlı parankima hücreleri ile ince çeperli, kenarlı geçitli trakeidlerden meydana gelmiştir. Transfusyon dokusu gimnospermlerde çok yaygın olup, görevi iletim demetleri ile mezofil arasında madde iletimini sağlamaktır

60 Pinus yaprağı enine kesit

61

62 Angiosperm Yaprağı

63 Ficus yaprak enine kesit

64 ÇİÇEK Çiçek bir üreme organıdır. Tozlaşma, döllenme, tohum ve meyve oluşumu çiçek yapısında meydana gelir. Gelişmiş bitkilerde üreme organları çiçek yapısında bulunur. Çiçek taşıyan bitkilere Antofit (çiçekli bitki) adı verilir. Bu bitkiler aynı zamanda tohum meydana getirdiklerinden Spermatofit (tohumlu bitki) adını da alırlar.

65 ÇİÇEĞİN DIŞ MORFOLOJİSİ Bir angiosperm çiçeği, dıştan içe doğru çiçek örtüsü (periant), erkek organ (andrekeum) ve dişi organ (ginekeum) halkaları ndan meydana gelmiştir. Her çiçek kısa veya uzun bir pedisel (çiçek sapı) ucunda bulunur. Çiçek parçaları üstte pediselin genişlemesiyle oluşan reseptakulum (çiçek tablası) a bağlanırlar. Çiçekler, pedunkul (çiçek durumu sapı) üzerindeki pediselden çıkarlar. Çiçek örtüsü (periant) dışta kaliks, içte ise korolladan oluşur. Bir çiçek her zaman tam olmayabilir, kaliks, korolla, andrekeum ve ginekeum halkalarından biri veya daha fazlası eksik olabilir.

66

67 Bir çiçek yapısında stamen (erkek organ) ve pistil (dişiorgan)bir arada bulunuyorsa, böyle çiçeklere monoklin veya hermafrodit (erdişi) çiçek adı verilir. Buna karşılık bu organlar farklı çiçeklerde bulunursa böyle çiçeklere diklin (tek cinsli) çiçekler denir. Diklin çiçekler aynı bitki üzerinde yer alıyorsa monoik (tek evcikli), ayrı bitkilerde ise dioik (iki evcikli) bitki adını alır. Dioik bitkilerde erkek çiçekler erkek bitki, dişi çiçekler ise dişi bitki üzerinde yer alır. Monoik bitkilere örnek olarak Zea mays (mısır), dioik bitkilere ise Ficus carica (incir) bitkisini örnek verebiliriz.

68 Monoik bitki Dioik bitki

69 Ovaryum Durumları 1. Hipogin çiçek (Ovaryum üstdurumlu): Çiçeğin diğerkısımları ovaryumun altından çıkar. 2. Perigin çiçek (Ovaryum orta durumlu): Çiçeğin diğer kısımları ovaryumun alt kısmından bir çanak gibi büyüyen çiçek ekseninin kenarından çıkar. 3. Epigin çiçek (Ovaryum alt durumlu): Çiçeğin diğer kısımları ovaryumun etrafında bir çanak gibi büyüyerek ovaryumla birleşmiş olan çiçek ekseninin kenarındançıkar. Ovaryum, reseptakulumiçerisine gömülmüştür.

70 İNFLORESANS (ÇİÇEK DURUMLARI)

71 MEYVE Döllenme sonunda farklılaşmış ovaryum ile içerdiği tohumların oluşturduğu organa meyve denir. Meyve tohumların yayılması için oluşturulmuştur. Karpelden oluşan meyvelere basit meyve, karpel ve diğer organların katılımıyla oluşan meyvelere ise yalancı meyve denir. Döllenme olmadan oluşan meyvelere partenokarp meyveler denir (Muz gibi).

72 Meyve Tipleri 1. Basit meyveler: Bir pistilli bir çiçekten meydana gelen meyvelerdir. Ovaryum tek (apokarp ginekeum) veya birden çok karpelden (sinkarp ginekeum) yapılmış olabilir. 2. Agregat (küme) meyveler: Çok pistilli bir çiçekten meydana gelen meyvelerdir. 3. Bileşik meyveler: Bir çiçek durumundan (birçok çiçekten) meydana gelen meyvelerdir.

73 Basit Etli Meyveler Bakka (Üzümsü Meyve): Her biri bir veya birden fazla tohum taşıyan bir veya daha fazla karpelden oluşmuş, tamamen etli meyvelerdir. İçerdiği çekirdek yapısındaki taneler gerçek tohumdur. Eksokarp ince ve zarımsı, mezokarp ve endokarp etlidir. Vitis vinifera (asma) ve Lycopersicum esculentum (domates) meyvelerini bakka tipine örnek olarak verebiliriz

74 Hesperidyum (Limonsu Meyve) Sinkarp ve üst durumlu bir ovaryumdan meydana gelir. Ovaryum, karpel adedince septum tarafından bölünmüş, bölümlerin içi özsu ile dolu olan çok sayıda özsu torbacıkları içerir. Kalın, derimsi ve eterik yağ bezleri içeren bir kabukla örtülü etli meyvedir. İç yapısı ise süngerimsi, endokarp ise zarımsıdır. Citrus narenciye= turunçgiller) bitki grubunun meyve tipidir. Örnek: Limon Basit Etli Meyveler

75 Peponidyum: İç kısmında septumlar tarafından ayrılmamış, alt durumlu bir ovaryumdan oluşmuş, etli ve sulu meyve tipidir. Perikarpın dış bölümleri derimsidir, fakat hesperidyumdaki gibi salgı cebi içermez, endokarp yapısında septum bulunmaz. Plasentalar iyi gelişmiş ve etlidir. Örnek: Cucurbita pepo (kabak) ve Cucumis sativus (salatalık) Basit Etli Meyveler

76 Drupa (Eriksi): Eksokarp ve mezokarp etlenmiş, endokarp ise sert ve odunlaşmış olup çekirdek adını alır. Genellikle endokarp içinde tek tohum bulunur. Drupa tipi meyveler genellikle üst durumlu bir ovaryumdan meydana gelmiştir. Bazen daha çok karpelli ve birden daha çok tohumlu olabilir ve alt durumlu bir ovaryumdan da meydana gelebilir. Örnek: Juglans regia (ceviz) ve Prunus domestica (erik). Basit Etli Meyveler

77 Açılan Kuru Meyveler

78 Açılmayan Kuru Meyveler

79

80 Agregat Meyveler Çok pistilli (apokarp) bir çiçekte, pistillerin her biri ayrı ayrı meyve verir. Bu tek meyveler aynı çiçekten meydana gelmiş olduklarından bir topluluk halinde beraber büyür ve gelişirler. Bu meyve topluluğuna agregat meyve denir. Örnek: Ranunculus (düğün çiçeği), Magnolia (manolya), Rubus ve Fragaria vesca (çilek gibi).

81

82 Bileşik Meyve ve Tipleri Sık bir çiçek durumunun her çiçeğinden meydana gelen meyveler, olgunlaştıkları zaman yine bir arada sık bir meyve durumu halinde bir bütün teşkil ederse, bu meyve topluluğuna bileşik meyve adı verilir. Bileşik meyveler bakka, drupa ve kapsül tipi olabilir. Örnek: Ficus (incir), Morus (dut) ve Ananas (ananas).

83 Drupa Tipindeki Bileşik Meyve: Sinkonium (İncirsi Meyve) Çiçek durumunun ekseni şişkinleşmiş ve çanak şeklini almıştır. İç yüzünde her biri küçük bir dişi çiçekten meydana gelmiş olan drupa tipinde birçok meyve bulunur. Örnek: Ficus carica (incir)

84 Drupa Tipindeki Bileşik Meyve: Sorosis (Dutsu Meyve) Çiçek durumunun tepalleri etlenerek müşterek bir eksen etrafında sık durumda dizilmiş olan drupa tipindeki meyveleri sarmıştır. Örnek: Morus alba (beyaz dut), Morus nigra (karadut).

85 Bakka Tipi Bileşik Meyve Ananas meyvesi oldukça tipiktir. Ananas çiçeği sık bir spika (başak) olup tepesinde bir yaprak demeti bulunur. Döllenmeye ardışık ekseni kalınlaşmaya başlar ve brakte ile çevrili bakka tipi meyveler oluşur. Tohum taşımayan bakka tipindeki meyveler, etlenmiş çiçek ekseninde gelişir. Brakteler meyvenin yapısına katılır. Burada yenilen kısım etli çiçek eksenidir.

86

87

88 BİTKİLERDE DOKULAR

89

90 Meristem Doku Bitkinin enine ve boyuna büyümesini sağlar. Hücreleri küçük, bol sitoplazmalı, çekirdekleri iri, çeperleri incedir Metabolizmaları (Yapım ve Yıkım olayları) hızlıdır. Kök, gövde ve yan sürgün uçlarında bulunur. Hücreleri devamlı mitoz geçirir. Hücreleri arasında boşluk yoktur.

91

92 Primer Meristem Kökenleri embriyoya dayanan ve embriyonik dönemden beri bölünme yeteneğini kaybetmemiş olan meristemlerdir. Bütün bitkiler büyüme noktaları olarak adlandırılan kök, gövde ve dal uçlarında uç (apikal) meristemlere sahiptir. Bu meristemler, "birincil (primer) büyüme" olarak adlandırılan bitkinin uzunluğuna büyümesi için hücre sağlar. Uç meristemler gövdede tepe tomurcuğu adı verilen gövde ucu kısmında bulunur. Tepe tomurcuğundaki uç meristemler gövdenin boyunu artırırken, kök uç meristemleri de köklerin uzunluğunu artırır. Kök ve gövde uçlarında bulunan uç meristemler, birincil meristem hücrelerini üretir ve aynı zamanda yaşlanan veya zarar gören hücrelerin yenilenmesini sağlar.

93 Uç meristemin bölünmesi sonucu iç içe geçmiş silindirler şeklinde üç hücre tabakası oluşur. Bu öncü doku tabakaları dıştan içe doğru; protoderm (dermatojen), temel meristem ve prokambiyum şeklinde sıralanır. Protodermden epidermis (örtü doku), temel meristemden korteks ve öz bölgesinde yer alan temel doku, prokambiyumdan ise iletim dokusu meydana gelir.

94 Sekonder Meristem Hormonların etkisiyle yeniden bölünme özelliği kazanan parankima hücrelerinden oluşur. İkincil meristemler, uzunlamasına büyüyen bir bitkinin kök ve gövde kısımlarında enine kalınlaşmayı sağlar. "İkincil (sekonder) büyüme" olarak adlandırılan enine kalınlaşma, tüm açık tohumlu bitkilerde ve dikotil odunsu bitkilerde görülür. İkincil büyüme, kök ve gövdeyi silindir şeklinde kuşatan hücre gruplarının bölünmesi sonucu gerçekleşir. Lateral (yanal) meristem adı verilen bu hücre grupları, kök ve gövde ucundan belirli bir uzaklıkta yani bir ölçüde yaşlı olan kısımlarda iş görür.

95 Enine kalınlaşmadan vasküler (demet) kambiyum ve mantar kambiyum adı verilen iki lateral meristem sorumludur. Vasküler kambiyum, iletim dokularına yeni tabakalar ekleme görevi yapar. Mantar kambiyumu ise, epidermisin yerini alan, kök ve gövdenin korunmasını sağlayan mantar dokusunu oluşturur.

96 Bölünmez Doku

97 A TEMEL DOKU Temel doku, bitkinin metabolik işlevlerinin çoğundan sorumludur. Bu doku bitkinin bütün organlarında örtü ve iletim dokusu arasında kalan kısımlarını doldurur. Temel dokunun oldukça çeşitlilik gösteren işlevleri arasında organların içini doldurma, destekleme, depolama ve fotosentez yer alır. Temel doku sistemi parankima, kollenkima ve sklerenkima olmak üzere üç hücre tipinden oluşur. Kök ve gövdenin korteksinde (kabuk), yaprağın mezofiltabakasında bulunur. Hücreleri canlı ve hücreler arasında boşluk vardır. Zaman içerisinde çeperlerin kalınlaşmasıyla hücreler cansızlaşır.

98 1 Parankima Hücreleri Parankima hücreleri bitkinin kök, gövde ve yaprak gibi organlarında bulunur. İnce ve esnek çeperlere sahip bu hücrelerde, sitoplâzmanın kuşattığı büyük bir merkezi koful bulunur. Parankima hücreleri tipik bitki hücreleri olarak tanımlanabilir. Çünkü bu hücrelerde özelleşme yani farklılaşma en azdır. Daha az özelleşmiş durumlarını koruyarak olgun parankima hücrelerine gelişirler ve genellikle hücre bölünmesi geçirmezler. Bununla birlikte, parankima hücrelerinin çoğu özel koşullar altında bölünme ve diğer bitki hücresi tiplerine farklılaşma yeteneklerini korurlar. Yani başka hücre tiplerini oluşturmak için meristematik özellik kazanabilir ya da daha fazla özelleşebilirler. Örneğin floemde şeker özsuyunun taşınmasında iş gören kalburlu boru elemanları parankima hücrelerinin özelleşmesi sonucu oluşur.

99 1a) Özümleme (asimilasyon) parankiması Özellikle yaprakların mezofil tabakasında bulunurlar ve kloroplast taşırlar. Bu tip parankima hücreleri, fotosentez yaparak organik maddelerin sentezlenmesinde görev alırlar.

100 1b) Depo parankiması Kök, gövde, tohum ve meyve gibi organlarda bulunan depo parankiması hücreleri nişasta, yağ, protein gibi besin maddelerini ya da su depo ederler.

101 1c) Havalandırma parankiması Bataklık ve su bitkilerinin kök ve gövdelerinde bulunan parankima hücreleri geniş hücre arası boşluklara sahiptir. Bu boşluklarda depo edilen hava bitkinin gaz alışverişine yardımcı olur.

102 1d) İletim parankiması Bu tip parankima hücreleri, iletim demetleri ile bitkinin diğer dokuları arasında su ve besin maddelerin alışverişine aracı olur.

103 B Destek Doku Bitkiye şekil ve destek verir. Otsu (tek yıllık) bitkilerde destekliğe turgorbasıncı ve iletim demetleri yardımcı olur. Çok yıllık bitkilerde (odunsu) turgor basıncı ve iletim demetlerinin yanında en büyük desteğidestekdokusağlar.

104 1 Kollenkima Hücreleri Kollenkima hücreleri yaprak saplarının ve genç gövdelerdeki epidermisin hemen altında bulunur. Örneğin kereviz sapı kesildiğinde veya yenildiğinde karşılaştığımız ipliksi yapılar çoğunlukla kollenkimadan oluşur. Kollenkima hücrelerinin çeperlerinde düzensiz kalınlaşmalar görülür. Kollenkima hücreleri, çeperdeki kalınlaşma bölgesine göre adlandırılır. Kalınlaşma köşelerde görülürse köşe kollenkiması, çeperin bir veya iki yüzünde görülürse levha kollenkiması adını alır. Kollenkima hücrelerinin çeperlerindeki kalınlaşmış bölgeler bitkiye dayanıklılık sağlar. İnce kalmış bölgeler ise hızlı büyüme sırasında hücrelere gerilme ve kıvrılabilme özelliği kazandırır. Şeritler ya da silindirler halinde gruplanmış olan kollenkima hücreleri, sürgünlerin genç kısımlarını desteklemeye yardım eder. Ayrıca, işlevsel olgunlukta canlı ve esnek olan bu hücreler destekledikleri gövde, yaprak gibi yapılarla birlikte uzarlar.

105 2 Sklerenkima Hücreleri Sklerenkima hücreleri bitkide destek elemanı olarak işlev görür. Bu hücrelerin çeperleri düzenli lignin birikiminden dolayı oldukça kalın veserttir. Sklerenkima hücreleri, işlevsel olgunluğa ulaştıklarında canlılıklarını kaybederler ve sertleşmiş çeperleri bitkiyi destekleyen bir "iskelet" olarak kalır. Olgun sklerenkima hücreleri boyuna uzamanın durduğu bitki kısımlarında bulunur. Sklerenkima hücreleri tümüyle destek sağlamak için özelleşmezler. Örneğin ksilemin su ileten elemanları olantrakevetrakeidler,hemdestek hem de taşıma işlevi gören özelleşmiş sklerenkima hücreleridir. Bununla birlikte, lif ve sklereid (taş hücresi) olarak adlandırılan hücreler sadece destek sağlama işlevi için özelleşmiş sklerenkima hücreleridir.

106 C İLETİM DOKUSU Bitki vücudunun her yanına yayılan iletim dokusu, bir bitkide köklerden başlayıp tüm gövde boyunca dalların, dalcıkların, yaprakların ve diğer organların içine girecek şekilde tümüyle birbirlerine bağlanarak madde taşınmasını sağlayan bir sistem oluşturur. Bitkilerde ksilem (odun boruları) ve floem (soymuk boruları) olmak üzere iki tip iletim dokusu bulunur.

107 1. Ksilem (Odun Boruları) Ksilem, su ve suda çözünmüş mineralleri köklerden gövdeye ve gövdenin bir uzantısı sayılan yapraklara doğru taşır. Ksilem dokusu çeşitli hücre tiplerinden oluşur. Bunlardan trake ve trakeidler uzun mesafeli su taşınımında doğrudan iş gören özelleşmiş hücrelerdir. Trake ve trakeidlere ek olarak ksilem dokusunda bulunan parankima hücreleri çeşitli besin maddelerini depolamada, sklerenkima hücreleri ise destek sağlamada iş görür.

108 2. Floem (Soymuk Boruları) Floem, olgun yapraklarda fotosentez ile üretilen organik besinleri ve bazı mineral iyonları köklere, gelişmekte olan genç yapraklara, bitkinin büyüme ve depo bölgelerine ve gövde sisteminin fotosentez yapmayan kısımlarına taşır. Floem dokusu da ksilem gibi çeşitli hücre tiplerinden oluşur. Kalburlu boru elemanları, arkadaş hücreleri, parankima ve lif hücreleri floem dokusu içinde bulunur. Bu hücrelerden parankima besin maddelerini depolamada, lif hücreleri destek sağlamada iş görür. Kalburlu boru elemanları ise uzun mesafeli madde taşınımında görev yapar.

109 Kalburlu boru elemanları ince çeperli ve işlevsel olgunlukta canlı hücrelerdir. Çeperlerinde ligninleşme yoktur. Her bir kalburlu boru elemanı uç uca eklenerek kalburlu boru adı verilen boyuna bir sütun oluşturmak için birbirlerine bağlanır. Kalburlu boru elemanları arasındaki uç çeperlerde delikler (porlar) bulunur. Deliklerin bulunduğu ince yüzeye kalburlu plaklar adı verilir. Bu delikler, kalburlu boru boyunca içinde sakkaroz, diğer organik bileşikler ve bazı iyonların bulunduğu floem özsuyunun bir hücreden diğerine geçişini sağlar.

110 Kalburlu boru elemanları işlevsel olgunluğa ulaştıklarında çekirdek, merkezi koful ve ribozomlarını kaybederler. Bu yapıların bulunmaması floem özsuyunun kalburlu borular içinden kolayca akmasını sağlar. Her bir kalburlu boru elemanının yanında arkadaş hücresi olarak adlandırılan ve iletim işlevi görmeyen hücreler bulunur. Arkadaş hücreleri "plazmodesma" adı verilen çok sayıda kanal ile kalburlu boru elemanlarına bağlanır vebukanallararacılığıyla gerekli maddelerin aktarılmasını sağlar. Bir arkadaş hücresinin çekirdeği ve ribozomları sadece bulunduğu hücredeiş görmekle kalmayıp, aynı zamanda komşu kalburlu boru elemanı için bazı gerekli metabolik işlevleri de gerçekleştirir. Örneğin arkadaş hücreleri tarafından sentezlenen bir çeşit protein (P proteini) kalburlu boru elemanlarına aktarılır. Bu protein, yaralanmış kalburlu boru elemanının kalburlu plak deliklerini bir tıkaç gibi kapatarak, floem özsuyunun boşa akmasını önler. Bazı bitkilerde ise arkadaş hücreleri, olgun yapraklarda fotosentezle üretilen maddelerin kalburlu boru elemanlarına aktarılmasında önemli bir rol oynar.

111 Odun Boruları Su ve mineralleri taşır. Taşıma tek yönlü ve aşağıdan yuları Taşıma hızlıdır. Hücreleri cansız olduğu i.in madde alışverişi gerçekleşmez. Bu yüzden hızlıdır. Cansız hücrelerin üs üste dizilimidir. Aralarındaki hücre duvarları yok olmuştur. Bir sütun görevindedir. Odun borularının kalınlarına trake incelerine trakeit denir. Soymuk boruları Fotosentez ürünlerini taşırlar Çift yönlüdür. Aşıdan yukarı, yukarından aşağı Taşıma yavaş Hücreleri canlı olduğu için madde alışverişi gerçekleşir. Bu yüzden yavaştır. Canlı hücrelerin üst üste gelmesiyle oluşmuştur. Aralarında hücre duvarları tamamen erimediği için kalburlu (delikli) görünür. Soymuk borularının yanında madde alışverişinde yardımcı olan arkadaş hücre vardır.

112 D ÖRTÜ DOKU Örtü doku bitkinin tüm yüzeyini adeta deri şeklinde örten, bitkiyi su kaybına, çeşitli fiziksel ve kimyasal etkilere karşı koruyan dokudur. Odunsu bitkilerin genç kısımlarında ve otsu bitkilerde örtü dokusu epidermisten oluşur. Epidermis, genç bitkilerde kök, gövde ve yaprak gibi organların üzerini örter. Bu doku, büyüme noktalarındaki en dış tabaka olan protoderm hücrelerinin farklılaşmasından meydana gelir. Hücreleri genellikle tek sıralı dizilmiş olup, hücreler arası boşlukları bulunmaz. Canlı, büyük kofullu ve az sitoplazmalı olan epidermis hücrelerinde kloroplast yoktur.

113 Epidermis hücrelerinin bazıları çeşitli görevleri gerçekleştirmek üzere özelleşirler. Epidermis hücrelerinin özelleşmesi sonucu stoma, lentisel, tüy ve emergens gibiyapılar meydana gelir.

114 STOMA Epidermiste bulunur. Canlıdır. Açılıp kapanır. Fotosentez yapar. Gaz alış verişi ve terleme yapar. LENTİSEL Peridermde bulunur. Ölüdür. Hep açıktır. Fotosentez yapamaz. Gaz alış verişi ve az miktarda terleme yapar.

115 E Salgı Doku Bitkilerin salgılarını sağlayan dokudur. Her bitkide farklı salgılar oluşur. Bu salgılar bitkilerin kendilerini korumasını sağlar. Salgı doku hücreleri canlı, bol sitoplazmalı, büyük çekirdekli, küçük kofulludurlar. Bazı bitkilerde hücreler tek tek salgı salgılarken bazılarında grup halinde salgılanır. Bitkilerin salgıladığı salgılar tekrar metabolizmalarına katılmazlar. Katı formlarında kristal ya da şekilsizdirler. Bu maddeler arasında su, glikozit, alkaloid, saponin, müsilaj, reçine, nektar, uçucu yağ ve kristaller sayılabilir. Bitkilerde salgılar salgılanma yerine göre 2 ye ayrılır. 1 Hücre içi salgı 2 Hücre dışı salgı

116 1 İntraselüler (hücre içi) Salgılar Salgı maddesi hücre içinde meydana geldiği ve orada depolandığı için bu tip salgı lara intraselüler (hücre içi) salgılar adı verilir. Böyle hücrelerde salgı maddesi hücrenin parçalanması sonucu dışarı atılır. Hücre içi salgılar, salgı hücreleri ve salgı boruları olmak üzere iki kısımda incelenir.

117 a Salgı Hücreleri Bu tip hücrelerde, sitoplazma kaybolmuştur ve lümenin tamamına yakını salgı maddesiyle doludur. Salgı hücresi diğer hücrelerden daha büyüktür. Salgı hücreleri bitkilerin vegetatif ve reproduktif tüm kısımlarında bulunur ve farklı bitkilerde, farklı salgı maddeleri depo edilir. Salgı hücrelerinin en genel tiplerinden biri uçucu yağ içerikli olanlarıdır. Örneğin defne nin (Laurus nobilis) içerdiği uçucu yağ assimileme hücreleri arasında bulunan özel hücrelerde, gül (Rosa), zambak (Lilium), menekşe (Viola) gibi çiçeklerin taç yapraklarının epiderma hücrelerinde depo edilirler. Ayrıca ebegümeci (Malva) ve Ihlamur (Tilia) da müsilaj, mürver (Sambucus) ve çam (Pinus) da tanen ihtiva eden hücreler salgı hücrelerine örnek verilebilir.

118 b Salgı Boruları (Süt boruları) Süt (lateks) içeren tek hücre ya da hücre serilerine süt boruları (latisiferler) denir. Lateks renksiz, beyaz veya sarımsı turuncu görünümde, yüksek molekül ağırlığına sahip politerpen bir sıvıdır. Kimyasal bileşimi bitkilerde oldukça değişiklik gösterir. Lateks protein, şeker, fermentler, glikozitler, tanenler gibi maddeleri eriyik halinde; kauçuk, zamk, müsilaj, reçine gibi maddeleri süspansiyon halinde içerir. Lateks bir yaralanma sonucu bitkiden dışarıya akacak olursa pıhtılaşır. Bunun bitkiye iki yararı vardır. Bu şekilde yara bölgesi kapanmış olurken, diğer taraftan lateksin içerdiği antiseptik özellikten dolayı bakterive mantarlarınhücumu önlenmiş olur.

119 2 Ekstraselüler (hücre dışı) Salgılar Bazı bitkiler tarafından üretilen salgı maddesi hücre çeperlerinden dışarı atılır. Böyle hücrelerin sitoplazmaları bol, nukleusları iridir. Ekstraselüler salgılar bitki içi ve bitki dışı olmak üzere ikiye ayrılır. 1 Bitki İçi Salgılar Bitkide oluşan salgılar salgı cepleri veya salgı kanallarında toplanır. Salgı Cepleri Salgı maddesi bitki içinde meydana gelen ceplerde birikir. Salgı Kanalları Salgı kanalları şizogen şekilde meydana gelmiş ceplerin eksen doğrultusunda üst üste dizilmesiyle oluşurlar. Çam (Pinus) yaprakları ve odunundaki reçine kanalları ve maydanozgiller (Umbelliferae) in meyvaları bu tip salgı kanalları içerir. Salgı kanalları genellikle sklerankima, kollenkima gibi destek doku elemanlarıyla korunmaktadır. Bu tip yapılarda salgı maddesinin bitki dışına çıkabilmesi için dokunun yaralanması gerekir.

120 2 Bitki Dışı Salgılar Epidermiste bulunurlar ve salgılarını bitki dışına verirler. Bu salgılar, uçucu yağ, bal özü, şekerli veya tuzlu su gibi çeşitli maddelerdir. Bitki dışı salgıların esasını salgı tüyleri oluşturur. Ayrıca sindirim bezleri, hidatodlar, nektaryumlar ve osmoforlar bu grupta yer alan diğer dış salgılardır. Salgı Tüyleri Bu tüyler değişik tipte uçucu yağ, reçine, zamk, müsilaj, tuzlu su, kalkerli su salgılayan tüylerdir. Salgı tüyleri taban, sap ve baş olmak üzere üç kısımdan meydana gelmekle birlikte sap ve baş hücrelerinin sayısındaki ve yapısındaki farklılıklardan dolayı çok çeşitli tipleri vardır. Baş hücresi yoğun bir sitoplazma ve büyük bir nukleus içerir. Salgı tüylerinin bazılarında hiç kutikula olmayabilir. Kutikulası olan tüylerde, salgı maddesi burada bulunan küçük porlardan dışarı atılır. Porların olmadığı durumlarda ise, salgı maddesi selüloz çeperden dışarı çıkarak kutikula ile çeper arasında birikir. Bu oluşumu baş hücresinin üzerinde kabartılar şeklinde görmek mümkündür. Böyle yapılarda salgı maddesinin dışarı çıkabilmesi için kutikulanındış etkilerle parçalanması gerekir.

121 Nişasta Taneleri

122 Nişasta Taneleri

123 Kristaller

124 Plastidler