ENDÜSTRİ SERAMİĞİNDE SIRÜSTÜ DEKORLAMA MALZEMELERİNDEN LÜSTER VE YALDIZLARIN KULLANIMI

Transkript

1

2 ENDÜSTRİ SERAMİĞİNDE SIRÜSTÜ DEKORLAMA MALZEMELERİNDEN LÜSTER VE YALDIZLARIN KULLANIMI Doç. Sevim Çizer Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü Öğretim Üyesi 1

3 ENDÜSTRİ SERAMİĞİNDE SIRÜSTÜ DEKORLAMA MALZEMELERİNDEN LÜSTER VE YALDIZLARIN KULLANIMI Doç. Sevim Çizer, D.E.Ü., G.S.F. Seramik Bölümü, İzmir LÜSTERİN TANIMI VE GRUPLANDIRILMASI LÜSTERİN TANIMI Lüster genel anlamda seramik ürünlerin sırlı yüzeyleri üzerinde oluşturulmuş metalik film tabakasıdır. Bu metalik birikim bazen tüm sır yüzeyini kaplayarak parlak ve pırıltılı bir fon oluşturur. Bazen bir bordür, bazen de zarif bir motiftir. Bazen seramik kap altından, gümüşten veya bakırdan yapılmış gibidir. Bir istiridye kabuğu gibi sedefli lüsterlerin yanısıra renkli, renkli ve sedefli, menevişli veya gökkuşağı görünümlü lüsterlerde vardır. LÜSTERİN GRUPLANDIRILMASI Lüsterler kimyasal ve görsel nitelekleri ile farklı yapım yöntemleri açısından çeşitli biçimlerde tanımlanmış hatta bu nedenle tanım kargaşaları doğmuştur. Bu alanda problemleri ele alan ve araştırmalarını 1906 yılında ayrıntılı biçimde yayınlayan Fransız kimyacı M.L."Franchet" dir. Franchet lüsterleri iki temel grup veya aile olarak ayırmıştır. 1. Yükseltgen ortam lüsterleri 2. İndirgen ortam lüsterleri Bu sınıflama pişirim koşullarıyla ilgili bir sınıflamadır. Pişirimin yapıldığı fırın ortamı oksijence zengin ise yükseltgen ortam, karbonmonoksitce zengin ve oksijence fakir ise indirgen ortamdan sözedebiliriz. İlk lüsterler odunlu fırınlarda ve indirgen ortamlarda elde edilmişlerdir. Günümüzde seramik endüstrisinde kullanılan yaldızlar ve rezinat lüsterleri ise genel de elektrikli fırınlarda yükseltgen ortamlarda pişirilirler. LÜSTER TEKNİĞİNİN TARİHÇESİ İlk lüsterli kaplar odunlu fırınlarda indirgeme ile yapılmıştır, ancak ilk yapım yeri ve tarihi kesin değildir. Tarihçiler cam üzerine lüster bezemenin lüsterli seramikler- 2

4 Resim 1: Lüster üretiminin yayıldığı coğrafya 3

5 Resim2: 11. yüzyıl Fatimi dönemi lüsterli tabak den en az bir yüzyıl daha eski olduğuna inanmaktadırlar. Kahire kökenli bir cam kadeh üzerinde en eski tarihleme Oliver Watson tarafından M.S.773 olarak yapılmıştır. Seramik kaplar üzerinde görülen en eski lüster bezeme ise 9.yüzyılda Mezopotamya da Bağdat civarında üretilmiştir. Yine 9.yüzyılda inşa edilmiş Tunus Kayruan Cami lüster kaplamaları da Bağdat'ta üretilerek Tunus'a gönderilmiştir. Mısır'da lüster tekniği 11.ve 12. yüzyıllarda Fatimiler döneminde gelişmiştir. Bu dönemden kalma bir küçük kasede Victoria and Albert Museum'da bulunmakta ve bakır lüsterinin bakır kırmızıdan, metalik bakıra dönen renk skalasını sergilemektedir. 13. yüzyılda Mısır'dan İran'a göç eden ustalarla bu sanat burada teknik ve estetik mükemmelliğin doruk noktasına erişmiştir. Öte yandan 8. yüzyılda İspanya'nın Müslümanlarca fethedilmesinden 15. yüzyıla dek Endülüste Hispano-Moresk diye adlandırılan kendine özgü bezemeli bakır lüsteri geliştirilmiş ve yaygınlaşmıştır. 16. yüzyılda ise İtalya'da iki merkez lüster işleriyle ünlendi. Bu merkezlerden biri Deruta diğeri ise Gubbio idi. Deruta işleri mavi-beyaz Delft benzeri bezeme üzerine soluk altın rengi lüsterlidir. Gubbio işlerinin renkleri canlıdır. Rubi kırmızı lüster de 4

6 Resim3: 16. yüzyılda Gubbio da Usta Giorgio Andreoli işi lüsterli tabak Gubbio'da yapılmıştır. Ancak o zamana dek lüster ürünlerde bakır kırmızısı sadece rastlantısal olarak görülmüştür. Özetle Gubbio lüsterinin yapısında da bakır vardır. İran'da 13. yüzyılda en parlak dönemini yaşamış olan lüster tekniği bir süre hemen hemen kaybolmuş 17. yüzyılda ise tekrar canlanmıştır. Endüstriyel boyutlarda lüster ve yaldız üretiminin Avrupa'da geliştirilmesi Porselen üretimine paralel olarak 18. ve 19. yüzyıllarda olmuştur. Altın yaldız daha önceleri İran'da soğuk varak olarak kullanılıyordu ve pişirilmediği için kalıcı değildi. Kalıcı bir yaldızlama 18. yüzyıldan itibaren gerçekleştirildi. Altın yaldız başlangıçta varak veya toz altının sodyum silikattan oluşan bir fluxla parça üzerine tutturulmasıyla oluştu. Pişirim mufl fırınlarda ve yükseltgen ortamda yapıldı. Sıvı altın yaldızın yapılması ve kullanılmaya başlanması ilk defa Alman Meissen Porselen Fabrikası tarafından gerçekleştirildi ve uzun süre sır olarak saklandı. Daha sonra Dütertre kardeşler tarafından Fransa'da yapıldı ve patentlendi böylece Sevre porselenleri üzerinde de sıvı altın yaldız uygulamaları görülmeye başladı. 5

7 Resim 4: 19. yüzyılda Sevre porselen fabrikası üretimi vazo ve reçete defteri 18.yüzyıl, Avrupa'da porselen üretiminin gelişmesi ve buna bağlı olarak bezeme tekniklerinin de geliştirilmesi ve yenileştirilmesi açısından önemli bir yüzyıldır. O zamana kadar gözenekli ürünler üzerinde ve indirgen ortamda geliştirilen lüsterler yerine porselen gibi pekişmiş ürünlere uygulanan yükseltgen ortamda pişirimi gerçekleştirilen lüsterler ve yaldızlar hazırlanmıştır. Günümüzde altın yaldızın hazırlanması için kullanılan yöntem 18. yüzyıl sonunda Staffordshire'da geliştirilen yöntemin çağdaş bir uygulamasından ibarettir. Lüsterlerin endüstriyel boyutlarda üretiminin yapılabilmesi ve renk skalasının genişlemesi gibi gelişmeler 19. yüzyılda gerçekleşmiştir. 1856'da Brianchone lüsterinin patenti alınır. İstiridye sedefi görünümlü bu lüster indirgen ortam lüsterlerinden çok farklı bir efekte sahip ve sırüstü lüsterlerin en önemli keşiflerinden biridir. 19.yüzyılın bir başka keşfi pembe lüsterdir. Altın yaldızdan elde edilen bu lüster normal kalınlıkta kullanıldığında örtücü ve metal görünümlü olan altın yaldızın ince sürüldüğünde saydam, yanardönerli ve mor-pembe renk vermesiyle ortaya çıkmıştır. "Periler Diyarı" isimli lüsterse Wedgwood fabrikalarınca 1920'de üretime sunulmuş bir rezinat lüsteridir. 6

8 GÜNÜMÜZDE SERAMİK ENDÜSTRİSİNDE SIRÜSTÜ DEKORLAMA MALZEMESİ OLARAK YALDIZ VE LÜSTER KULLANIMI SIVI YALDIZ VE METAL REZİNATLARI Günümüzde endüstriyel seramik üretiminde yaygın olarak kullanılan malzemeler sıvı yaldızlar ve metal rezinat lüsterleridir. Kullanımları kolay, pişirimleri risksizdir. Aynı rezinatlar hem gözenekli ürün hem de pekişmiş ürünlerde (stoneware ve porselen) kullanılabilir. Sadece pişirim programları farklıdır. Stoneware ve porselende feldspat esaslı sırların kullanımlarıyla birlikte sırların yumuşama noktaları yükselmiştir. Dolayısıyla daha iyi yapışabilmesi için lüster ve yaldızların pişirim ısısı da yükseltilir. Bu çok önemlidir çünkü yapışma tam olmazsa yaldız kullanım sırasında kısa sürede aşınarak parça üzerinden uzaklaşır. Rezinatlar pekmez gibi kahverengi yumuşak bir macun görünümünün ardında karmaşık bir kimyasal yapıyı gizlerler. Pişirimin ilk basamaklarında iyi bir havalandırma ile yükseltgen şartlar sağlanmalıdır ve bu yolla reçine dumanları sırı bozmadan uzaklaştırılmalıdır. Bu basamaklarda kazara oluşacak bir indirgenme lüsteri mahfedebilir. Pişirimin ileri aşamalarında reçinenin uzaklaşmasından sonra metal ile flux yumuşar ve sır yüzeyine yapışır. Elektrik fırınları ideal pişirim sağlar. Şayet fırın içinde ısı çok hızlı yükselir yada ısı kaçarsa lüster sıra gömülebilir veya kavrularak bozulabilir. Uygulamada seçilen yaldızlarla, lüsterlerin birlikte kullanıldıkları taktirde pişirim ısılarının uygun olması gerekir. Pişirim sırasında hasar gören lüster ve yaldızların tekrar pişirimle onarımları söz konusu değildir. Bu belkide iki lüster ailesi arasındaki çok önemli bir ayırımdır. Çünkü indirgen ortam lüsterleri başarılı olmadığı taktirde ikinci bir pişirimle düzeltilebilir. Hatta istenen sonuç yakalanana kadar pişirim tekrarlanabilir. Her defasında sır ile lüsterleşen metal arasında kimyasal bir tepkime gerçekleşir ve sırda yeni bir dokusal özellik ortaya çıkar. Halbuki metal rezinat lüsterinde kimyasal bir tepkime söz konusu değildir. Rezinat lüsteri ile üzerine uygulandığı sır arasında kimyasal bir alışveriş olmaz. Lüster sır yüzeyine sadece tutunur. Eğer sır matsa lüster de mat, sır parlaksa lüster de parlak görünür. Sır yüzeyi pürtüklü, delikli, çatlaklı ise lüsterde aynen bunları gösterir. Öte yandan altın ve platin yaldızlar parlak, mat ve sable yaldızlar olarak sofra süs eşyası, kaplama seramikleri, hatta sağlık gereçlerinde yaygın olarak kullanımını 7

9 sürdürmekte porselen ürünlerin vaz geçilmez dekorlama malzemesi olarak kullanılmaktadır. Bugün kullanılan yaldızlardan boyama için hazırlananlan %10,5 - %12,5 arasında sıvı altın içerir, parlatılan yaldızlarda ise bu oran %22'ye yükselir. Metal oranının yükselmesi belki daha fazla parlatmaya gerek gösterebilir. Ancak alkali ve asit aşındırmalarına ve bozundurmalarına karşı direncini arttırır. Yaldızların Yapısı ve Kullanımı Yaldızlar, altın, gümüş, platin, iridyum, rodyum, palladyum gibi değerli ve soy metallerden elde edilirler. İlk defa Almanya'da 1830'da Meissen'de yapılan altın yaldızın yapım yöntemi 20 yıl boyunca bir sır olarak saklanmıştır. 1850'de Fransa'da Dutertre kardeşler tarafından yapılan yaldızla, bu bir sır olmaktan çıkmıştır. Dutertre yöntemi veya benzeri yöntemler günümüzde sıvı yaldız üretiminde kullanılmaktadır. Dutertre Yöntemi Saf Altın gr. Nitrik Asit gr. Hidroklorik Asit gr. Hafifçe ısıtılan bir kaba konur, metal çözündüğü zaman: Metalik Kalay... 0,12 gr. Antimuan Klorür... 0,12 gr. eklenir. Çözünme tamamlandığında 500 gr. su katılır. Öte yandan ikinci bir kaba: Kükürt gr. Venedik Terebentini...16 gr. Terebantin Yağı gr. konur. 50 gr. Lavanta yağı eklendikten sonra tümü tamamen bileşene kadar ısıtılır. Böylece gerçek bir terebantinleşmiş kükürt reçinesi yapılır. İkiside hazırlanınca altın eriyiği diğerinin üzerine dökülür ve ısıtılır. Sonra altın yağın içinde tamamen kaybolana kadar dövülür (çırpılır). Asitlerle yüklü su altından uçurularak uzaklaştırılır. Sıcak su ile yıkanır. Kurutulur. 8

10 Nem tamamen uzaklaştırıldığında 65 gr. lavanta yağı ve 100 gr. normal terebantin eklenir. İyi bir karışım haline gelene kadar ısıtılır. Şeffaf kısmı bir kap içinde bir süre dinlenmeye bırakılır. Bir başka kaba 5 gr. kadar bizmut eriyiği alınır. Üzerine 100 gr. terebantin yağı ilave edilir. Tümü 85 gr. lavanta yağında iyice dağıtılır ve böylece kullanıma hazır kıvamda altın yaldız elde edilir. Carre Yöntemi Bir matras içinde 100 gr. Kral suyunda 10 gr. altın eritilir. Bu eriyik 150 gr. su ile sulandırılır, ardından 100 gr. damıtılmış eter eklenir. Son olarak eter altınla birleşsin diye karıştırılır. Cam bir huni yardımıyla bir kaba dökülür, bir süre çökelmeye bırakılır. Altın yüklü eter üstte toplanır. Sarı renkli eter, tamamen uzaklaşana kadar ton derece yavaş dışarıya akıtılır. Kalan tekrar matrasa konur. Matras dar, uzun boyunlu bir kaptır.bir başka matrasta 200 gr. nitrik asit ile bozundurulmuş 20 gr. potasyum sülfür eritilir. Çökelti, yıkama suyu berraklaşana kadar yıkanır ve kurutulur. Sonra 5 gr. ceviz yağı normal terebantin esansı ile birlikte yeniden matras içine konur. Kum banyosunda eritilir. İçine 25 gr. lavanta yağı karıştırılmış bir tür kükürt reçinesi elde edilir ve bu eriyik, eterli eriyik içine ilave edilir. Bir kaç dakika süreyle karıştırılır, sonra bir porselen kaseye süzdürülür. Sıvı ağda kıvamına gelene kadar kurutulur. Sonra: 1,5 gr. Bizmut Nitrat 1,5 gr. Kurşun Borat ilave edilir. Bununla birlikte eritici miktarı, üzerine işlem yapılacak seramik ürünün yapısına göre değişebilir. Kullanım için eşit hacimde terebantin ve lavanta yağından oluşmuş karışımda inceltilir. Bu yöntemde kalay ve antimon kullanılmamıştır. Günümüzde sofra ve süs eşyası üretiminde kullanılan yaldızlar parlak, mat ve sable yaldızlar ile stampa için hazırlanmış macun yaldızlardır. Platin yaldızlarda kullanımları yaygın olmamakla birlikte, mat ve parlak olarak imal edilmektedir. 9

11 Sırüstü Lüsterlerin Yapısı ve Kullanımı Sırüstü lüsterlerin ilk örnekleri olarak 16. yüzyılda yapılmış İtalyan Mayolika kapları üzerinde görülen sedefsi altın renkli kaplamaları saymak yanlış olmasa gerekir. M.A. Fabri gizlerini koruyan bu lüsterlerle ilgilenmiş ve bu konuda yaptığı araştırmalardan vardığı sonuçla şunları önermiştir: Demir tuzlarının çoğu sedefli bir altın rengi verir. Ancak bunlardan en iyi sonuç veren, demir iyodürdür. Aşağıdaki biçimde hazırlanır: 8 kısım iyot ve 2 kısım demir tozu, 10 kısım damıtık su içine birlikte tepkimeye konur. Şiddetli ve anlık tepkime kesildiğinde işlem bir ocak alevi yardımıyla ısıtılarak tamamlanmaya çalışılır. Sıvı hafifçe renksizleştiği ve beyaz tuzdan bir tabaka oluştuğunda hemen ateşten alınır, çabucak kağıt süzgüden geçirilir. Çünkü bu sıvı kısa zamanda bozunur ve bir işe yaramaz hale gelir. Sırlanmış, pişirilmiş beyaz bir kap üzerine fırça ile çok ince bir tabaka halinde sürülür. Demir iyodür sıvısını sabitleyebilmek için çok az miktarda arap zamkı ilave etmek gerekir. Altın renginin ortaya çıkabilmesi için kap tekrar pişirilir. Bu ısı lüster boyayı eritecek, altındaki sırı yumuşatmayacak bir ısı olmalıdır, Ancak bu lüster odunlu fırında indirgen ortamda elde edilmiştir. Endüstriyel anlamda ilk sırüstü lüsterler olan rezinat lüsterleri Brianchon tarafından bizmutla kombine edilen reçine ve silvinatlarla hazırlandı. Bizmut rezinat lüsteri, "sedefli lüster" diyede bilinen ve yapımcısının adıyla anılan 'Brianchon Lüsteri' olarak patentlendi. Rezinatların Hazırlanması Sodyum rezinat: Kaynamakta olan bir sodyum hidroksit eriyiğini, toz halinde iyi kalite reçine veya kolofon yavaş yavaş ilave edilir. Reçine soda ile birleşerek reçine sabunu, diğer adıyla sodyum rezinat yapar. Filtre edilir. Metalik Rezinatların Hazırlanması Elde edilen reçine sabununa, hangi melal rezinat elde edilmek isteniyorsa o metalin suda çözünen bir tuzu ilave edilerek su banyosunda ısıtılır. Örneğin: 1 kg. reçine sabunu 2 lt. su ile su banyosu üzerinde sürekli karıştırılarak ısıtılır ve bunun üzerine 350 gr. demir klorür çözeltisi ilave edildikten sonra soğutulur ve yıkanırsa demir rezinat (demir reçine sabunu) 500 gr. Bakır sülfat çözeltisi ilave edilir, soğutulur ve yıkanırsa Bakır rezinat elde edilir. Aynı şekilde reçine sabununa krom şapı çözeltisi ilave ederek Krom, 10

12 Mangan sülfat çözeltisi ilave edilerek Mangan, Kobalt sülfat çözeltisi ilave edilerek Kobalt rezinat elde edilir. Metalik Lüsterler Rezinatlar Lüsterler Demir rezinat...oranj Vanadyum rezinat yeşilimsi sarı Altın rezinat (çok az).mavi, yeşil Altın ve gümüş rezinat...pembe Altın ve gümüş rezinat...purpur, viyole, karmen Bakır rezinat..bakır Bizmut rezinat...sedef Resim 5: Nevcihan Özalp in metalik rezinat lüsteri denemesi Karışım Lüsterler Bronz Lüster: 1 kg. sıvı altın yaldız, 1 kg. bizmutlu lüster, 1 kg. demirli lüster. Pembe Lüster 1 kg. sıvı altın yaldız, 3 kg. bizmutlu lüster. Altın Lüster: 1 kg. sıvı altın yaldızla, karıştırılarak elde edilirler. Mermer ve krakle dokulu fon lüslerleri de özel sıvılarıyla birlikte yapılır ve kullanılırlar. Bir Sıvı Lüsterin Hazırlanması 11

13 İstenen rezinat alınarak lavanta yağıyla ezilir, inceltilir, karışım kum banyosu ya da devridaimli bir cihazda hava banyosuyla ısıtılır. Belirli bir süre sonra sıvı koyulaşır. Rezinatlar lavanta yağında erir ve bileşime girerler. O zaman ısıtma durdurulur ve tepkime kendi kendine devam etmek üzere bırakılır. Soğumadan sonra, kullanıma uygun kıvama getirmek için tekrar lavanta yağı ilave edilir. Dinlendirmeye alınır. Sıvı lüsterlerin uzun süre saklanması sakıncalıdır. Kapalı kaplarda saklansalar bile zamanla Resim 6: Heraeus-Tokmak firmasının rezinat lüsteri üretimi reçineleşerek kullanılmaz hale gelirler. İnceltici olarak lavanta yağı yerine rosemari yağı kullanılabilir. 12

14 Resim 7: Sevim Çizer in rezinat lüsterli tabak çalışması LÜSTER VE YALDIZLARIN UYGULANMASI Uygulama yapılacak sırlı yüzey toz ve yağlardan tamamen arındırılmalıdır. Aksi taktirde ciddi yüzey hatalarına yol açar. Temizleme için metil alkol kullanılır ve yüzey tüysüz bir bezle kurulanır. Değişik yaldızlar ve her renk lüster için ayrı fırça kullanılır. Lüster veya yaldız için hazırlanmış bir inceltici yağla kullanım için uygun kıvama gelene kadar inceltilir. Lüster ve yaldızlar yağ esaslı olduklarından doğal olarak su kullanımı mümkün değildir. Yağlar uçucu olduklarından açık havada temaslarında hızla kururlar. Eğer kuruma süresinin uzatılması isteniyorsa kalın yağlar seçilir. Dekorlamada istenirse taze sürülmüş malzeme kazınarak veya silme yapılarak rezerv teknikleride uygulanabilir. Yaldız ve lüsterlerin pişirim ısıları 600 ila 800 C arasında değişir. Sonuç olarak, yaldız ve lüsterler, seramik endüstrisinde, sırüstü dekorlama malzemeleri içinde kullanım ve pişirim kolaylığı, ekonomikliği ve gösterişliliği açısından özel ve vazgeçilmez bir yere sahiptirler. 13

15 Resim 8: Sevim Çizer in rezinat lüsterli çalışması KAYNAKLAR ALAURENT, Lucien, LARCHEVEQUE, Marc, Traite Pratique de decoration Ceramique, 1960, Paris ARCASOY, Ateş, Seramik Teknolojisi, 1983, İstanbul CAIGER-SMITH, Alan, Lustre Pottery, 1985, London CLINTON, Margery, Lustres, 1991, U.K. COOPER, Emmanuel, Glazes, 1984, U.K. ÇİZER SEVİM, Lüster, 1995, 2010, İzmir İŞMAN, Faruk, Seramik Teknolojisi, 1972, Istanbul RHODES, Daniel, Clays and Glazes for the Potter, 1973, A.B.D. VERLAG, Christian, Dekor Techniken in der Keramik, 1984, London 14

16 15