BİR ÖLÜM SOSYOLOJİSİ DENEMESİ BAĞLAMINDA İKTİSADİ HAYATA MEZARLIKLARDAN BAKMAK: SAFRANBOLU ÖRNEĞİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY BİR ÖLÜM SOSYOLOJİSİ DENEMESİ BAĞLAMINDA İKTİSADİ HAYATA MEZARLIKLARDAN BAKMAK: SAFRANBOLU ÖRNEĞİ * Adem SAĞIR ** ÖZET Topluluklar, ilk zamanlardan itibaren ölümü ve ona ait dünyayı anlamlandırmaya çalışmışlardır. Bir tarafta ölümsüzlük arzusu ve ölüme karşı duyulan korku ön plana çıkmıştır. Diğer tarafta ise ölüm etrafında gelişen topluluk imajları ve merasimleri söz konusu olmuştur. Ölüm etrafında gelişen bu inanç, ritüel, algılama ve merasimler farklı coğrafyalarda değişik şekillerde günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir. Ölüm sonrası yapılan törenlerde, ortak bir dayanışmanın oluştuğu görülür. Bu törenler insanların sosyal bir etkileşim içerisinde girdiği bir ortamın oluşmasına da kaynaklık etmektedir. Böylece bu durum, törenlerin ve inançların toplumsal işlevi olarak yorumlanır. Bu törenler aynı zamanda bireyin sosyalleşmesine katkıda bulunmakla birlikte toplumsal kültürün kazanılmasına ve bir sonraki kuşaklara aktarılmasında önemli bir görev üstlenmektedir. Ölümün oluşturmuş olduğu en belirgin kültürel motiflerden birisi de mezartaşlarıdır. Mezartaşlarını, Türklerde Balbal dikme geleneğinin İslam kültürüyle birlikte dönüşen kültürel bir biçimi olarak yorumlamak mümkündür. Mezartaşlarında ölen kişinin yaşı, cinsiyeti, mesleği, ekonomik durumu ve soyu gibi bir çok unsurun ön plana çıktığı ve aktarıldığı görülür. Böylece mezartaşına bakarak kişinin ne iş ile uğraştığını tespit etmek ve hayatının kısa bir özetini de bulmak mümkündür. Bu çalışma, temelde ölüm etrafında oluşan sosyal tutumlardan hareketle iki başlık etrafında kurgulanmıştır. İlk olarak ölüm sürecinde ve sonrasındaki ritüellerin ve kültürel davranışların sosyolojik çözümlemesini yapmış olan bu çalışma, sonrasında Safranbolu da Türk-Ġslam Kültürü etkisiyle oluşmuş ölüm ve mezarlık kültürüne odaklanmıştır. Çalışmanın ikinci ayağında Safranbolu nun geleneksel meslek hayatı, bu meslekleri yansıtan mezartaşlarındaki yazıtlardan yola çıkarak yorumlanmıştır. Çalışmanın en önemli amaç ve iddialarından birisi, mezartaşları üzerinden yapılmış bu yorumlamanın, Safranbolu nun eski ticari ve sosyal hayatına dair bulguları farklı bir perspektiften çözümlemiş olmasıdır. Anahtar Kelimeler: Ölüm, Mezarlık Kültürü, Ölüm Sosyolojisi, Mezartaşı, Safranbolu. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Karabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, El-mek: ademsagir@karabuk.edu.tr

2 1096 Adem SAĞIR AN ESSAY OF DEATH SOCIOLOGY IN THE CONTEXT LOOKING AT GRAVEYARDS THROUH ECONOMIC LIFE GLASSES: THE CASE OF SAFRANBOLU ABSTRACT Ceremonies, beliefs, rituals and similar community activities are the parts of giving meaning to death and its nature since existence of humanity. Ceremonies which made after death are composed of solidarity in a society. These ceremonies are the source of creation of an environment into people's social interaction. This composition is interpreted as the social function of the ceremonies and beliefs. That social function of ceremonies is contribute with the socialization of the individual to social culture plays an important role in the acquisition and transfer of the next generations. In these socialization process, one of the remarkable cultural motifs of death is tombstones. The tombstones can be seen as a cultural form of Turk s Balbal into the Islamic culture. Tombstones have been stand out the ancients' age, sex, occupation, economic status, lineage and son on. By the way, when we look at the tombstone, it is also possible to find a short summary of his/her life identifying economic background of that person. This study is organized around two topics which are consist of death basically. First, sociological analysis includes disappearance of cultural behaviors and rituals during and after the process of death has done. After that focused on burial which we can see in Safranbolu graveyard carries the culture of the Turkish-İslamic synthesis. In the second part of the study is interpreted that traditional profession life in Safranbolu based on the inscriptions reflect to the gravestone. One of the most important objectives and claims of the study made out of gravestones in this interpretation is solved from a different perspective that Safranbolu signs of old commercial and social life. Key Words: Death, Culture of Grave, Sociology of Death, Gravestone, Safranbolu. 1. Giriş Yerine: Ölüm ün Sosyal Bağlamına Girmek 1 Topluluklar, ilk zamanlardan itibaren ölümü ve ona ait dünyayı anlamlandırmaya çalıģmıģlardır. Bir tarafta ölümsüzlük arzusu içerisinde ölüme karģı duyulan korkular ön plana çıkarken, diğer taraftan ölüm etrafında geliģen topluluk imajları ve merasimleri karģımızdadır. Ölüm etrafında geliģen inanç, ritüel, tutum ve merasimler farklı coğrafyalarda farklı biçimlerde günümüze kadar varlığını devam ettirmiģtir. Ölüm sonrası yapılan törenler, bir matem havasını yansıtmakla birlikte, ortak bir dayanıģmanın oluģtuğu ve insanların belli bir sosyal etkileģim içerisine girdiği bir ortamın oluģmasına da kaynaklık etmiģtir. Bu süreçler, aynı zamanda ölüme ait törenlerin ve inançların toplumsal iģlevi olarak yorumlanabilir. Bir baģka ifadeyle bu törenler, bireyin sosyalleģmesine katkıda bulunurken, toplumsal kültürün kazanılmasında ve bu kültürün bir sonraki kuģaklara aktarılmasında da önemli iģlevler üstlenmektedirler. 1 Bu çalıģmayı hazırlarken saha çalıģmasında birlikte çalıģtığımız Ülkü H. Ġnci ye ve Ġsmail Karakuyu ya ayrıca teģekkür etmek gerekir. Bu çalıģmanın ilk bulguları, Halk Kültüründe Ġktisat ve Ticaret Uluslararası Sempozyumu (27-29 Nisan 2012) nda sunulmuģtur. Bu makale çalıģması, ilk bulguların gözden geçirilmiģ ve geniģletilmiģ halinden oluģmaktadır.

3 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1097 Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR arģivinden Ölümün oluģturmuģ olduğu en belirgin kültürel motiflerden birisi de mezarların estetize edilmesi ve atalar kültünün yansıtılmasını amaçlayan mezartaģlarıdır. MezartaĢlarını, Türklerde Balbal dikme geleneğini, Türklerin Ġslamiyeti kabul ediģinden sonra dönüģen bir kültürel ritüel olarak yorumlamak mümkündür. MezartaĢlarında ölen kiģinin yaģı, cinsiyeti, mesleği, soyu gibi pek çok unsur ön plana çıkar ve geleceğe aktarılır. Öyle ki günümüzde mezartaģlarına bakarak ölen kiģinin dahil olduğu gelir grubunun da izlerini sürmek mümkündür. Böylece ölünün mezartaģına bakarak, kiģinin hayatının kısa bir özetini bulmak mümkün olmaktadır. Aslında ölüm ile mezarlıklar arasında kurulan iliģkide ortaya çıkan kültürel bir biçim olarak mezartaģları; merasimlerin ve ritüellerin de içerisine dahil edilebildiği ölümün bir sosyolojisi nin yapılabileceği bir gerçeklik unsuru taģımaktadır. HazırlanmıĢ olan bu çalıģma, temelde bu bağlamdan hareketle iki baģlık etrafında kurgulanmıģtır. Ġlk olarak ölüm sürecinde ve sonrasındaki ritüellerin ve kültürel davranıģların sosyolojik çözümlemesini yapacak olan çalıģma, sonrasında Safranbolu da Türk-Ġslam Kültürü etkisiyle oluģmuģ ölüm ve mezarlık kültürüne odaklanmıģtır. ÇalıĢmanın ikinci ayağında ise Safranbolu nun geleneksel meslekleri ve bu meslekler arasında tabakalaģmanın en üst kademesinde yer alan meslekler mezartaģlarındaki yazıtlardan yola çıkarak yorumlanmıģtır. Safranbolu ve çevresindeki mezarlıkların bu bağlamda incelenmesinin temel nedenlerinden birisi, Safranbolu nun tarihsel olarak oldukça köklü bir geçmiģinin olmasıdır. Bu köklü geçmiģ, Safranbolu nun aynı zamanda çeģitli el sanatları ve zanaatların bir meslek formunda ortaya çıktığı yerlerden birisi olarak karģımıza çıkmasına kaynaklık etmektedir. ÇalıĢmanın en önemli amaç ve iddialarından birisi, mezartaģları üzerinden yapılmıģ bu yorumlamanın, Safranbolu nun eski ticari ve sosyal hayatına dair bulguları farklı bir perspektiften çözümlemiģ olmasıdır. 2. Ölümün Kültürel Pratikleri: Türk Kültüründe Ölüm Algısı ve Ölüm Ritüelleri Türk toplumunun çeģitli dönemlerde girdiği medeniyet daireleri düģünüldüğünde bütün toplumsal özelliklerinde olduğu gibi ölüme dair ritüel ve merasimlerin de bu bağlamda Ģekillendiği görülmektedir. Özellikle ilk dönemlerde atlı göçebe kültürde ġamanist inanç unsurları ile Ġslami unsurların karıģımı, Anadolu da farklı ritüelleri ortaya çıkarmıģtır. Türklerin özellikle Ġslamiyeti kabul etmeleriyle birlikte Ġslam dininde olmayan çeģitli inanç ve uygulamaları Ġslamiyet ile uyumlu hale getirerek toplumsal yapıya kattıkları görülmüģtür (Bkz. Gumilev, 2002:104). Türklerin

4 1098 Adem SAĞIR tümünün aynı anda Müslümanlığı kabul etmemiģ olmaları, sonradan Müslüman olan kavimlerin beraberinde getirdikleri ġamanist unsurların dini kültürü oluģma aģamasındaki toplumlarda canlanmasına neden olmuģtur (Ġnan, 1995:206). Bu arada ġamanizm, tipik olarak Sibirya ya ve Orta Asya ya özgü dinsel bir olgudur (Eliade, 1999:22). ġamanizm, geçmiģten bugüne gündelik hayattaki pek çok pratikte karģılığını bulmuģ bir inanca dönüģmüģtür. Ġlk Türk topluluklarının en belirgin özelliklerinden biri -ki bu aynı zamanda ġamanist gelenekler içerisinde de yer almaktadır- ölümden sonra ruhun yaģadığına inanmıģ olmaları ve üretilen kültürel formların da bu eksende ortaya çıkmalarıdır. Türk topluluklarında ölüm, büyük bir felaket ve derin üzüntülere yol açan bir olay olarak kabul edilmiģtir. Bu nedenle ölüme karģı derin bir korku duyulmuģ, mümkün olan tüm imkanlarla ölüme çareler aranmıģtır. Altaylılar ve Batı Türklerinde ölüm korkusu, hastalığın insanı pençesine aldığı anda baģlar. Onlara göre hastalık, bilimsel olarak salgın niteliğini taģımasına gerek kalmaksızın ölümü getirmektedir. Bu bağlamda odaklanılan nokta, hastalığın sonucudur. Aynı Ģekilde bir baģka Türk toplulukları olan Yakutlar ve Soyotlar ın, cesedi bırakıp kaçacak kadar ölümden korktukları tespit edilmiģtir. Özellikle ġamanların ölüsünden korkulmuģtur (Roux, 1999:52-53, 62, 99, ). Süratli ve hareketli bir yaģam tarzına sahip atlı göçebelerde ölüm korkusu daha çok göçüp gitmeden önce dünyaya görünür bir Ģey bırakmamak endiģesinden ileri gelmektedir. Ġnsanlar alıģkanlıklarından zorlukla vazgeçerler. Ġnsanın alıģkanlıklarının baģında içinde bulunduğu toplum ve mekân gelmektedir. Ölüm bu alıģkanlıkların zorunlu vazgeçiģini sağlamaktadır. Ġnsanların ölüm korkusu bir anlamda alıģkanlıklarından vazgeçme korkusudur (Bkz. Roux, 1999: ). Bu durum, ilk Türk toplulukların hemen hepsinde karģımıza çıkan bir özelliktir. Türk kültüründe ölüm sonrası yapılan bazı davranıģların da halk arasında yaygın inançlardan kaynaklandığı görülmektedir. Ölü yıkandıktan sonra ters çevrilen kazanların altında üç gün boyunca ölünün ruhu gezerken etrafı aydınlık olsun diye mum yakılması; defin dönüģü eve giderken ölenin yakınlarının, baģka biri daha ölmesin diye arkalarına bakmamaları, ölünün soyka denilen kıyafetlerinin ölü diğer dünyada üstsüz baģsız kalmasın diye fakir fukaraya bağıģlanması, ölünün bu dünyada gözü kalmasın yanında birini götürmesin diye gözlerinin kapatılması çenesinin ruhu yarılmasın içine Ģeytan girmesin diye bağlanması Anadolu da yaygın adetlerden birisidir. 2 Ayrıca bugün Anadolu da pek çok yerde, ölünün gözünün açık olması, sevdiklerine ya da görmek istediklerini göremediğinden dolayı hasret çektiği ve bu nedenle gözünün açık gittiğine dair yaygın inançlar vardır. Eski Türk topluluklarında farklı Ģekillerde ortaya çıkan sosyolojik uygulamalar bulunmaktadır. Yine ölümle ilgili inançlara bakıldığında Göktürklerde bir baģka uygulamanın dikkat çektiği görülmektedir. Göktürklerde ölü, oda Ģeklinde açılan bir mezara oturtulup, eline içki dolu bir kadeh verilip, önüne içki dolu kap konularak defnedilmiģtir. Aynı Ģekilde Göktürkler, ölülerini elbiseleri, silahları ve diğer Ģahsi eģyaları ile birlikte gömmüģlerdir (Sümer, 1999:74). Sagaylar da ölüyü defnettikten sonra mezarın sağ tarafına ateģ yakıp, ölü aģı için kesilen hayvanların kemiklerini yakarlar, ateģe rakı serperler ve yemek atarlardı. Ayrıca ateģ tanrısının bu rakı ve yemekleri ölüye ulaģtıracağına inanırlardı. Daha sonra ise eve dönüp yemeye içmeye baģlarlardı (Ġnan, 1995:186). Defin günü mezar dönüģünde davetlilere et ve rakı ikram edilirdi. Mezardan dönenler, yemek yerken ve rakı içerken bu anamız Ġmay tarafına 3 diyerek evin üst baģı tarafına 2 Bu konularla iliģkili olarak iki farklı yüksek lisans çalıģmasına bakılabilir. Murat PEKERGĠL, Ölüm Olgusunun Din Sosyolojisi Açısından Ġncelenmesi (Konya Örneği), YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2009; Özlem ÖLMEZ, Türk Folklorunda Ölüm Üzerine Sosyolojik Bir ÇalıĢma, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, Bu Tanrı, koruyucu ruhlardandır. Çoğu yerde Umay adıyla geçmektedir.

5 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1099 üç kere rakı saçarlardı. Yedinci günü de mezarlığa giderek mezarın sağ tarafına ateģ yakarlardı (Eröz, 1992:79). Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR ın arģivinden Eski Türklerde cenaze törenlerine yuğ, cenaze törenini gerçekleģtiren kiģiye yuğcu denilmiģtir (Roux, 1999:226). Kimi araģtırmacılar yuğun üzeri kapatılmadan önce mezarın bulunduğu yerde sona erdiğini; KaĢgari ise cenazeden üç ya da yedi gün sonra yapıldığını belirtmiģtir (Roux, 1994:262). Yuğa katılan tüm topluluk, geçici olarak kolektif bir hayatı yoğun bir Ģekilde yaģamaktadır. Törene katılan bütün insanlar, kolektif hayatın tadına en yoğun olarak cenaze ziyafetinde varmaktadır. Cenaze ziyafeti dinsel niteliği olan bir yemektir. Bu ziyafet anında canlılarla ölülerin birliği dikkat çekicidir. Nitekim yemekler ve içecekler kısmen yenmekte kısmen de çeģitli Ģekillerde mezara gömülmekte veya bırakılmaktadır (Roux, 1999:277). Eski Türklerce ölüye karģı önemli bir vazife olan aģ verme, manevi kültür geliģtikten sonra sevabını ölünün ruhuna bağıģlamak üzere fakirlere yemek, helva vermek Ģeklini almıģtır (Ġnan, 1976:154). Ölü yemeği âdeti eski kültürlerde görüldüğü gibi bugünde yaģatılmaktadır Anadolu da. Anadolu da kırk ekmeği, kazma takırtısı, ölünün kırkı, kırk yemeği, can aģı, zıkkım yemeği, can helvası, hayır, ölü ekmeği, kazma kürek helvası, hayrat yemeği, ölü aģı, yiyeceğini etmek, hayırlı vermek, ĢemĢek, köncülü, ölü çöreği, hamur, yağ, soğan, ölü giliği, meyve, lokma, can helvası, yoğurt ekmek, çay isimleri verilmektedir (Örnek, 1979:88). Görüleceği üzere ölüm öncesi ve ölüm sonrası ritüeller çok farklı biçimlerde karģımıza çıkmaktadır. PaylaĢımların yoğun olarak yaģandığı bu tören ve merasimlerin toplumsal yapıyı organize etme özelliği, onların ölüm sosyolojisi baģlığı altında değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. 3. Ölümün Mekân Organizasyonunda Mezarlık Kültürü Ziyaretgâh, ziyaret edilen yer anlamına gelen mezar, Türkçede eģanlamlı olarak makber, kabir, medfen ve merkad olarak da kullanılmaktadır. Mezarların bulunduğu yerlere ise hazire, mezarlık, mezaristan veya kabristan denilmektedir (Sevim, 2010:63). Mezarlıklar ölünün anısını yaģatmak ya da gömüldüğü yerin belli olmasını sağlamak amacıyla yapılmıģ olmakla birlikte zamanla mezar biçimleri, süslemeler ve mezartaģlarıyla birlikte bir kültürün oluģtuğu mekânları simgeler olmuģtur. Eski Türklerde mezar, ölünün ebedi evi olarak geçmektedir. Ölen kiģinin maddi durumuna ve sosyal rolüne bağlı olarak kimilerine anıt niteliğinde mezarlar yapmıģlardır. Bu tür

6 1100 Adem SAĞIR mezarlara kurgan adı verilmektedir. Kurganlarda yer alan resimler ve yazılar ölen kiģinin kahramanlıklarının gelecek nesiller tarafından daha iyi algılanmasını sağlamaktadır. Mezar taģları diğer bütün sanat eserleri ve maddi kültür varlıkları gibi yapıldıkları çevrenin ve ait oldukları dönemin inançlarının, adet, sanat ve geleneklerinin tarihi bölgesel ve sosyal koģullarının ortak ürünüdür. Mezarın ait olduğu kiģinin kimliği mevkii ve hayat hikâyesinin yanında, içinde yaģamıģ olduğu sosyal çevre, dönemin estetik anlayıģı ve modası da mezartaģına yansıyabilmektedir (Bkz. Sevim, 2010; Eldem, 2005). Türk-Ġslam kültüründe mezar kültürü, tarihi geçmiģi yansıtan önemli kültürel miraslardan birisidir (Karaca, 2001:501). ġamanist Türklerde atalar kültü ile ön plana çıkan geçmiģe dönük saygı ve mezarlara-mezarlıklara verilen önem, Osmanlı ile birlikte gösteriģli biçimlerde ve mezartaģlarında kullanılan sembollerle birlikte önemini korumaya devam etmiģtir. MezartaĢı geleneğinin Türk topluluklarında farklı biçimlerde uygulandığı görülmüģtür (Sevim, 2010:64). Örneğin Uygurlarda kurgan Ģeklindeki mezarların üzerine bengütaģ adı verilen abidevi bir özellik taģıyan büyük bir taģ dikildiği, bu taģların etrafına mezarda yatan kiģinin hayatta iken öldürdüğü düģman sayısı kadar balbal adı verilen portre karakterinde baģları kopmuģ heykellerin daire biçimde sıralandığı Orhun Yazıtları ndan anlaģılmaktadır (Bkz. Karaca, 2001). Türklerin Ġslamiyeti kabul etmeleri ile birlikte balbal geleneğinin mezar taģlarına dönüģtüğü görülmektedir. Türkler böylece, bir taraftan eski mezar geleneklerini devam ettirirken bir taraftan da tabii ve tarihi faktörlerin tesiri ile bir takım mahalli tipler meydana getirmiģlerdir. Ġslamiyet te mezarların üzerine taģ dikmek, isim yazmak ağaç dikmek yasak değildir. Fakat süslü ve dikkat çekici mezarlar yapılması hoģ karģılanmamıģtır (Karamağaralı, 1972:2). Mezarlar diğer bütün sanat eserleri ve maddi kültür belgeleri gibi yapıldıkları çevrenin ve devrin inançlarının adetlerinin sanat geleneklerinin iktisadi ve sosyal Ģartlarının ortak ürünüdür. Mezar taģlarının yapımında çok çeģitli Ģekiller kullanılmaktadır. Bu Ģekiller ölen kiģinin ekonomik durumu, sosyal statüsü, inanç biçimi, kültürel kökeni gibi değiģkenlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Mezar yapımında genel olarak beyaz mermer kullanılmaktadır. TaĢlarda özellikle ölünün künyesi ve Fatiha istekleri belirtilmektedir. Böylece mezartaģları, toplumsal kökenleriyle sosyolojik bir bağlamı yansıtmaktadır. Ölüm sosyolojisiyle iliģkilendirilebilecek bu anlama biçimleri, toplumsal pratiklerinin birçoğunun izlerinin ölüm üzerinden okunması mümkün olmaktadır. Bu sosyolojik derinliğin geçmiģten günümüze izleri sürüldüğünde ilk dikkat çeken olgusal gerçeklik, mezar taģlarının mezarda yatan kiģinin sosyal hayattaki statüsünü ve ekonomik sınıfını göstermeye baģlamasıdır. Buna göre ölen kiģinin ekonomik ve sosyal durumu iyi ise mezar taģı kitabeleri dönemin en ünlü Ģairlerine sipariģ edilir, yazısı meģhur hattatlara yazdırılıp, usta hakkaklara 4 iģletilirdi. Mezar taģlarından kabirde yatan kiģinin kadın, erkek veya çocuk mezarı olduğu rahat anlaģılmakta, kadın mezarlarında süslemelerde kullanılan çiçek motifleri dikkat çekmektedir. Erkek mezar taģları da genelde baģlıklarından tanınmaktadır. Ayrıca baģlıklara bakıldığında mezarın bürokrat, paģa, vezir gibi makam sahibi olup olmadığı da anlaģılır (Bkz.Sevim, 2010). Mezar taģlarındaki tasvirlerde ġamanist Türklerde varlığı tespit edilmiģ bütün kutsal motifler ve damgalar, hayat ağacı, çeģitli kuģlar, hançer, kılıç, kalkan, tüfek, musiki aletleri, rozetler vb. maddi kültürel unsurlar yer almaktadır (Gülensoy, 1989:169). Bugün, aynı sembolik iģlemelerin sürdürülmekle birlikte, mermercilik sektörünün mezarlıkları baģtan sona sınıfsal farklılıkların belirginleģtirildiği modasal göstergelerle örüldüğü görülmektedir. Böylece büyükģehir mezarlıklara girildiğinde mezartaģların, baģlı baģına sınıfsal göstergelere dönüģtüğünü gözlemlemek mümkündür. Aslında bu bağlamıyla mezarlıklar, artık birer pastiģtir ve yamalı bohça görünümündedir. Ölümün herkesi eģitleyen yanı, modern tüketim kültürüyle çözülmüģtür. 4 Ağaç oyma sanatçısı

7 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1101 Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR ın arģivinden Safranbolu mezarlığı, Türk mezar kültürüne paralel bir Ģekilde Ģehri tepeden gören bir noktaya yapılmıģtır. Ağaç dikiminin ve estetik düzenlemelerin belirgin bir Ģekilde dikkat çektiği mezarlıkta, mezarların da oldukça geniģ aralıklara defnedildiği görülmektedir. Mezarlığın Safranbolu-Eski ÇarĢı da sadece orada yaģayanların değil, Karabük ün genelinde ölenlerin defnedildiği bir alan olması özellikle dikkat çeken bir noktadır. Türklerde mezarlık kültürünün yansıttığı önemli özelliklerden birisinin de mezarlıkların sosyal hayatla iç içe olmasıdır. Özellikle Osmanlı Devlet geleneğinde belirginleģen bu durum, insana ölümü hatırlatması bakımından dikkate değerdir. Ölümün sosyal yapıyla iç içe olması bağlamında mezarlıkların, camilerin avlusuna, bilhassa kıble tarafına, mahallenin bitiģiğine veya Ģehrin havası ve manzarası en güzel olan yerlerine yapılandırıldığının görülmesi önemlidir (KuĢoğlu, 1984:16). Görüldüğü üzere Osmanlı döneminde yaygın olarak görülen Cami ve Cami etrafında geliģen ya da doğal çevre ile bütünleģik mezarlıkların önemli öğeler olduğu görülmektedir. Nitekim kimi araģtırmacılarca mezarların manzarası güzel yerlere yapılmasının Türk insanının tabiat zevkini öldükten sonra da almak istediği Ģeklinde yorumlanmaktadır (Bkz. Karaca, 2001:505). KuĢkusuz burada mezarlıklar üzerinden Doğu-Batı karģılaģtırması yapmak da ölümün sosyolojik bağlamını deģifre etmesi bakımından dikkate değerdir. Bu bağlamdan hareketle Batı daki mezarlıkların Antikçağ da kent dıģında tutulmasına karģın, Ortaçağ la birlikte definlerin kent merkezlerine ve özellikle kilise içleri ve bahçelerine yönlendiği dikkat çekmektedir. Ayrıca Batı da uzun bir süre cesetlerin geliģigüzel atıldığı ve zamanla ortaya çıkan kemiklerin toplanarak bu amaçla kurulan kemikliklere taģındığı bir sistem uygulanmıģtır (Eldem, 2005:18). Böylece ölüme bakıģın toplumlar arası farklılıklar yarattığı ve bu farklılıkların da kültürel pratiklere yansıdığı görülmektedir. HazırlanmıĢ olan bu çalıģma nın merkezine yerleģtirilen temel tema da mezarlıklardır ve mezarlıkların sosyolojik görünümleridir. ÇalıĢmanın kendisine seçtiği uygulama alanı olan Safranbolu mezarlığı, geçmiģi oldukça eskiye giden bir mezarlık olması ve günümüzde hala definler için kullanıyor olması, hem geçmiģ döneme ait toplumsal pratikleri hem de bugüne ait toplumsal pratikleri yansıtması bağlamında dikkate değer bulunmuģtur. Mezarlık, geçmiģten bugüne kuģaklararası bağlantıları sağlamakla birlikte tarihsel-kültürel belleği canlı tutması bakımından da araģtırabilir bulunmuģtur. Safranbolu Mezarlığı, oldukça geniģ ve Safranbolu-Eski ÇarĢı yı tepeden gören bir arazi üzerine kurulmuģtur. YeĢillik alanları ve mezarlıkların geniģ aralıklarla düzenlemesi nedeniyle de dikkat çeken bir özelliğe sahiptir. Mezarlığın geçmiģinin Safranbolu nun tarihi ile özdeģ olduğu sözel kaynaklarca ifade edilmekle birlikte çalıģmada

8 1102 Adem SAĞIR kullanılan mezartaģlarının ise yıl arasındaki bir dönemli kapsadığını belirtmek gerekir. Seçilen mezartaģlarında özellikle cinsiyet, yaģ, meslek ve ölen kiģinin sosyal sınıfına dair bilgilerin bulunması özellikle amaçlanmıģtır. 4. Araştırmanın Organizasyon Yapısı Bu çalıģma iki aģamada gerçekleģtirilmiģtir. ÇalıĢmanın ilk ayağı, ölümün toplumsal içeriğini ve Türk kültüründe ölümün kültürel pratiklere yansıma biçimlerini kapsamıģtır. Bu değerlendirmenin yapılmasındaki temel gayelerden birisi, ölümün sosyolojik boyutuna dikkat çekmektir. Diğer bir amaç ise ölüm sosyolojisi üzerinden ölümün, Türklerin kültürel pratiklerinde ve bazı mekansal alanların oluģumunda oldukça belirleyici olduğuna dikkat çekmektir. Bu bağlamda mezarlık ve mezartaģı olgusuna yapılan vurgu ise çalıģmanın ana odağına yerleģtirilen Safranbolu mezarlık kültürüne geçiģ için özellikle kullanılmıģtır. Safranbolu mezarlığının seçilmesindeki temel kaygı, Karabük ve çevresindeki mezarlıklarla kıyaslandığın daha geniģ bir alana sahip olması ve mezar sayılarının oldukça fazla oluģudur. KuĢkusuz bu fazlalık, görsel ve alansal olarak mezarlığın kapladığı mekansal yerle iliģkili olmakla birlikte mezar sayılarının diğer eski mezarlıklara göre sayıca çok olması da fazlalığın bir diğer kaynağı olarak not edilmiģtir. Böylece çalıģmanın ikinci ayağı asıl temanın ortaya konulduğu uygulama alanınından oluģmaktadır. Çünkü çalıģmanın farklılık iddiasını taģıdığı bağlam, ikinci bölümde ortaya konulmuģtur. Safranbolu nun geleneksel meslek hayatı, mezartaģlarında kullanım biçimlerinden yola çıkılarak ele alınmıģ ve sosyolojik bir bakıģa tabi tutulmuģtur. Bu bağlamdan hareketle çalıģmada görsel etnografi tekniği kullanılmıģ ve mezarlıkla iliģkili alanı fotoğraflanmıģ, daha sonra görsel olarak incelenerek hazırlanmıģtır Araştırmanın Kullanılan Yöntem ve Teknikler Etnografi kelimesi, ethno ile graphy kelimelerinin birleģiminden oluģmaktadır. Ethno; halk, graphy; yazmak, bir Ģeyi tanımlamak anlamına gelmektedir. Vidich ve Lyman ın (1994: 23) da iģaret ettiği gibi, ethnos, bir insanı, bir ırkı ve kültürel grubu simgeleyen Yunanca bir kelimedir. En temel anlamıyla etnografi ise, bir topluluğun ya da o gruba ait bireyin bakıģ açısını anlatmanın ve tanımlamanın bir yoludur (Neuman, 2007: 276). Görsel teknolojiyi araģtırmalarında kullanan önemli antropologlardan biri de Margaret Mead tir. Fotoğrafı ve filmi araģtırmanın merkezine koyan ilk antropolojik araģtırma olarak M.Mead in Balinese Character: A Photographie Analysis (Bateson G.- Mead M., 1942) adlı çalıģması örnek gösterilebilir. AraĢtırmacıların söze dayalı gerçekleģtirdikleri çalıģmaların sıklığı nedeniyle etnografinin yazılı metinlere dönüģtüğünü vurgulayan Mead, geliģen teknolojilerin kullanımının, verilerin tekrar tekrar dinlenerek ya da görerek analizinde avantaj sağladığını ve bu tür kayıt iģlemlerinin sıklıkla kullanılması gerektiğini savunmaktadır (Mead, 1995: 10). Etnografi alan çalıģması, üzerinde çalıģılan toplumların/toplulukların ilk elden bilgilerinin toplanmasına duyulan ihtiyaçla ortaya çıkmıģtır. Daha sonra birbiri ardına yapılan alan araģtırmaları ile etnografik alan çalıģması, antropoloji ve etnoloji içinde kendi varlığını pekiģtirmiģtir. Stocking in (1992:13) aktardığı gibi etnografik alan çalıģması antropolog ve etnolog için bir tür olmazsa olmaz duruma yükselmiģtir. Etnografik alan araģtırmasında filimin ve fotoğrafın kullanılmasının baģlangıcı ise Torres Boğazı keģfine giden takımın kurucusu Alfred Cort Haddon ( ) sayesinde olmuģtur. Aynı keģifte yer alan Baldwin Spencer ise fotoğrafın ve buna benzer görsellik kaydecici aletlerin bilimde mutlaka kullanılması gerekliliğine vurgu yapmıģtır (Grimshaw, 2001:16). Haddon un yaptığı çalıģma, özellikle yerlilerle kurduğu iletiģim sırasında yavaģ yavaģ gitmekte olan bir yaģama tanık olmanın verdiği etkiyi, bilim dünyasına görsel anlamda sunmaktı (Haddon, 1901). Haddon un fotoğraf ve filmin alan çalıģmasında taģıdığı önemi özellikle vurgulaması, daha sonra yapılan çalıģmalar için örnek olmuģtur.

9 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1103 Fotoğraf Kaynak: Safranbolu kent-tarih müzesinden alıntılanmıştır. Karabük ün Safranbolu ilçesinde 79 yıldır semer yapan Mustafa Kemal Ağyaroğlu nun ölümü gündeme taģınmıģtır. Mesleğe 1933 yılında 12 yaģında babası Ahmet Tevfik Ağyaroğlu nun yanında baģlayan 91 yaģındaki Mustafa Kemal Ağyaroğlu, 79 yıl boyunca semercilik mesleğini devam ettirdi. Ağyaroğlu; kendisiyle yapılan bir röportaj sırasında çocukluğundan veri semer yaptığını söylerken sözlerine; semerci vardı, hepsini temizledim gittiler. Babam aksiydi beni yaklaģtırmazdı sen bilemezsin derdi. Kendi kendime öğrendim, kimseye laf söyletmeden. Eskiden ben haftada 20 semer yapardım. Her tarafa semer sattım. Hayvanların sırtında yara olmazdı, dürüst yapardım. Eskiden çok hayvan vardı, çok satılıyordu, artık almıyorlar Ģeklinde devam etmiģtir. Ağyaroğlu nun vefatıyla birlikte ilçede bir zanaat kolunun daha ortadan kaybolması asıl dikkat çeken nokta olmuģtur. Görsel etnografinin sunum biçiminde görüntüyü çeken bakıģ açısı belirleyicidir. BakıĢ açısı kavramı Burke (2003) tarafından fiziksel ve zihinsel olmak üzere iki biçimde betimlenmiģtir. Görüntüyü çekenin fiziksel açısı sonsuzdur. Görütülenecek olan her ne ise görüntüleyenin önüne geldiğinde sayısal açıdan bir görüntü nesnesidir. Görüntüler, aynı zamanda çözülmesi gereken kodlardır. Zihinsel açı ise görüntüleyenin araģtırma kaygısına göre Ģekillenmekte ve fiziksel açının sınırlarının belirlenmesinde önemli olmaktadır. Ancak bu belirlenimin, kuģkusuz sonraki çalıģmalar için de kullanılabilecek türden kayıtlar ortaya çıkarması açısından bilimsel ölçütlerle yapılması gerekliliği vardır. Böylece görüntünün temel iddiası, gerçekliğin temsili olmakta ve içerdiği her Ģeyi tekrar tekrar sunabilme özelliğini taģımaktadır (Yıldırım, 2005). Ruby (1996: 1345), etnografik fotoğrafı, iyi ifade edilmiģ teorisi ya da metodu olmayan bir uygulama olarak tanımlamıģ, Pink (2007: 69), etnografik fotoğrafın etnografların alanda çalıģırken, sistematik olarak ürettikleri fotoğraflar olduğunu vurgulamıģtır. Bu noktadan hareketle hazırlanmıģ olan bu çalıģma da uzun bir zamana yayılmıģ bir görsel etnografik çalıģma denemesidir. Ġnceleme alanı Safranbolu merkez mezarlığıdır. Yazılı dökümandan çok araģtırmacının amacına uygun olarak, belli aralıklarla mezarlıkta yapılan fotoğraflama yöntemiyle veri toplanmıģtır. Toplanan verilerde kullanılan zihinsel tutum, Safranbolu ve çevresinde yaygın olan geleneksel mesleklerin mezartaģlarında bulunup bulunmadığıdır. ÇalıĢmada kullanılan etnografik alan üç parçada tasarlanmıģtır: hazırlık aģaması (10 gün), etkinlik süreci (5 gün) ve yansımalar (4 gün). Hazırlık aģamasında Karabük ve çevresinde yer alan eski mezarlıklar gezilmiģtir. Safranbolu mezarlığı, fotoğraflama tekniğiyle sayısal ve görsel olarak çözümlenebilecek bir mezarlık olarak tespit edilmiģtir. Etkinlik sürecinde doğrudan alana gidilerek fotoğraflama tekniğiyle bilgi toplanmıģtır (Safranbolu Mezarlığı). Sayısal veriler, fotoğrafların incelenmesiyle

10 1104 Adem SAĞIR oluģturulmuģ bilgilere dayanmaktadır. Yansımalar sürecinde ise Safranbolu nun ticaret hayatı taranmıģ ve görsel olarak günümüzde yaģayan geleneksel meslek hayatları tespit edilmiģtir. Bu meslek dalları, aynı zamanda geçmiģten bugüne sayısal verilerle izlenmiģ ve fotoğraflarla tespit edilen verilerle iliģkilendirilerek verilmiģtir. ÇalıĢmanın bu kaygıyla hazırlanması, bu mesleklerin kayboluģuyla yakından iliģkilidir. KuĢkusuz bu kayboluģun arkasında 3 Nisan 1937 yılında Demir- Çelik Fabrikası nın kurulmasıyla birlikte Karabük ün tipik bir sanayi kenti formuna dönüģmeye ve Safranbolu nun da dahil olduğu birçok yerden Karabük merkeze doğru göçlerin baģlaması olmuģtur. Göçlerin baģlatan sanayileģme olmakla birlikte, geleneksel el sanatlarının maddi kazançlarının düģük olması ve buna karģın fabrikada çalıģma koģullarının iyi olması göçleri hızlandıran temel bileģenler olmuģtur. Böylece usta-çırak iliģkisine göre yürüyen el sanatları ve zanaatlar, yavaģ yavaģ kaybolmaya baģlamıģtır. 10 Aralık 2012 tarihinde basına yansıyan son semerci hayatını kaybetti baģlığı da çalıģmaya konu olan iddiayı doğrulaması bakımından dikkat değer bulumuģtur. Zaman geçtikçe mesleklerin, iki mekanda karģımıza çıktığı/çıkacağı görülmektedir. Bu mekanlardan birisi tarih ve kent müzeleri, diğeri ise mezarlıklardır. Bu iki alanı birleģtiren temel ortaklıklardan birisi, her iki alanda da kaybolan meslek alanlarının görsel olarak sunulma biçimleridir. Böylece bu görsel alanlarda karģımıza çıkacak fotoğraflar, hem etnografik alan çalıģmaları için hem de mesleklerin geleceğe taģınması bağlamında önemini hissettirmeye baģlayacaktır. Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR ın arģivinden 4.2. Araştırma Alanının Tanıtılması: Safranbolu da Sosyo-Ekonomik Hayat Safranbolu Batı Karadeniz Bölgesi nde 10 km.uzağındaki Karabük iline bağlı bir ilçe merkezidir. Safranbolu, Anadolu da yer alan oldukça eski yerleģim yerlerinden birisidir. Coğrafi niteliği nedeniyle geçmiģten bugüne bölgenin doğal, idari ve ticari merkezi olma niteliğini korumuģtur. Safranbolu nun 2000 yıl kadar önce bir Ġyon prensesi olan Teodora tarafından kurulduğu, bunun için de kente Teodora nın Ģehri anlamında Teodorapolis adının verildiği bilinmektedir. Safranbolu, 1196 yılında Türklerin bu bölgeye yerleģmeleriyle birlikte Türk kültürünün Ģekillendirdiği yerlerden birisi olmuģtur. Kentin 1196 yılında fethedilmesinden sonra kentin adı Zalifre olarak değiģtirilmiģ, Dereköy ve Kıranköy mahallelerinden oluģan dar bir alanda yeniden yapılandırılmıģtır. Safranbolu 1354 yılında Candarlılar dan alınarak Osmanlı topraklarına katılmıģtır (Tunçözgür, 1999; Kütükçüoğlu, 2012; Yazıcı, 2010).

11 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1105 Osmanlı döneminde küçük taģra kentlerinin Anadolu daki ekonomik yaģantı içindeki önemi büyüktür. Bu yerleģmelerin birçoğu önemli ticaret merkezleri arasındaki ticaret yolları üzerinde, malların yüklenip indirilmesi, belirli bir bölgenin soygunculara karģı güvenliğinin sağlanması ve güç koģullarda yapılan uzun ve yorucu yolculuklarda konaklama olanağı vermesi açısından ticaret yolları üzerinde birer kırılma noktası olma niteliği taģımaktadır. Buna ek olarak birçok küçük kent, iģlevsel açıdan ticaret merkezleri arasında iģ yapan tüccarlara dokumacılık, tabaklama, bakır iģçiliği, semercilik ve yemenicilik gibi farklı meslek alanlarının geliģmesine mekan olmuģtur. Safranbolu da geleneksel sanatların geliģmesinde kuģkusuz Osmanlı Devleti nin önemli etkisi olmuģtur ki öncesinde ekonomik hayat, tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR ın arģivinden Osmanlı idaresi ile birlikte birçok el sanatı ve zanaat alanı gündeme gelmiģtir. Özellikle Anadolu da uygulanan Ahilik teģkilatı Safranbolu da uygulanmaya baģlamıģ ve kent merkezinde çeģitli meslek gruplarının çarģıları kurulmaya baģlamıģtır. Dönemin gereği olarak demircilik, semercilik, nalbantlık ve katırcılık geçerli meslek dalları olarak göze çarpmaktadır. Safranbolu nun aynı zamanda Kastamonu ya geçiģ güzergahında yer alması nedeniyle kervanlara hizmet veren nalbantlar özellikle dikkat çekmiģtir. 16. yüzyılda kent ticaretinin merkezi Tucu Hanı dır. Bu dönemde dericiliğin yanı sıra dericiliğe entegre diğer meslek dalları da hızlı bir geliģme aģamasına girmiģtir. Yine bununla birlikte Yemeniceler ÇarĢısı (Arasta) nın bu dönemde kurulduğu dikkat çekmektedir. Görüleceği üzere dönem dönem ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar, farklı meslek kollarının Safranbolu da ortaya çıkmasına kaynaklık etmiģtir. Safranbolu da Cinci Hanı nın yapılmasıyla birlikte ticaret hayatı farklı bir zeminde geliģerek devam etmiģtir (Tunçözgür, 1999; Kütükçüoğlu, 2012; Altınay, 2010).

12 1106 Adem SAĞIR Dr. Adem Sağır arģivinden Dr. Adem Sağır arģivinden * Sevilen meslek sahibi kiģilerin mezartaģları özelikle vurgulanarak hazırlanmıģtır. * Mesleklerin mezartaģlarına yansıtılması geçmiģten bugüne hala yaģatılmaktadır. * MezartaĢlarında aidiyetlikler ön plana çıkmaktadır. Dr. Adem Sağır arģivinden Cinci Hanı, ilk yapıldığında 60 oda, depo ve büyük bir ahırdan oluģmaktaydı. Cinci Hanı, o dönem Ankara da yer alan KurĢunlu Hanı dan daha büyüktür. Bu han 17. yüzyıl ortalarında bölgeler arası ticaretle uğraģan yabancı tüccarların oda kiralayıp acenta olarak kullandıkları bir Ģehir içi hanıdır. Aynı dönemde 70 binden fazla nüfusu olan Bursa da Pirinç Hanı benzer iģlevi görmektedir. Nüfusu 6 binden fazla olmayan Safranbolu kentinde böyle bir hanın olması kentin ticaret hayatındaki önemini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Bu dönemde Ģehirdeki temel üretim kolu dericiliktir. Bu yüzyılda dericilik üzerine esnaf örgütlenmeleri yoğundur. Bölgede deriyi iģleyen tabakhaneler oldukça yaygın bir biçimde inģa edilmiģtir. 18. yüzyılda Sadrazam Ġzzet Mehmet PaĢa nın kente yatırımlarıyla birlikte ekonomik hayat oldukça canlanmıģtır. Yaptırdığı dükkanlar ve vakıf hizmetleriyle birlikte sosyo-ekonomik hayatın değiģmesinde ve geliģmesinde önemli bir isim olmuģtur. Bu dönemde çarģıda meslek kollarının sokak sokak çarģıları kurulmuģtur. Bu meslek kollarının çarģıları: semerciler, demirciler, saraçlar, aktarlar, boyacılar, kunduracılar, kasaplar, terciler, sebzeciler, kuyumcular gibi adlandırılmaktadır. Bu dönemde ihracatın da baģladığı ve Bartın Limanı ndan Ġstanbul a üretilen ürünlerin gönderildiği tespit edilmiģtir (Tunçözgür, 1999) Safranbolu da 19. yüzyıl ticaret hayatının en üst noktaya çıktığı bir dönem olarak göze çarpar. Bu dönemde kentte bulunan tabakhanelerin sayısı kaynaklarda 84 olarak verilmektedir. Bu dönemde kentte bulunan 1500 konuta karģın 945 dükkan, 61 kereste iģleyen atölye, 84 tabakhane

13 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1107 bulunurken, dericiliğe bağlı olarak geliģen tabaklama, dikicilik, ayakkabıcılık gibi mesleklerle de zengin sınıfların oluģmaya baģladığı görülmektedir yılında özellike Rumların yoğun olarak oturdukları Kıranköy kesiminde evlerin bodrum katlarında bulunan Ģaraphanelerden, Safranbolu nun bağcılıkta da ön plana çıktığı ileri sürülebilir (Tunçözgür, 1999). Hatta bu dönemde bağ eğlencelerinin ve festivallerinin de dikkat çektiği görülmektedir. Bu festival ve eğlencelerde insanlar bir araya gelir, maniler söylenir, fıkralar anlatılırdı. Böylece sosyal bir etkileģimin de bu eğlenceler etrafında ortaya çıktığı görülmektedir. Tablo 1. Safranbolu da Geleneksel Meslek Dallarının Görünümü Yemenicilik Debbağlık Kunduracılık Kavaflık Semercilik Saraçlık Deri Ticareti Nalbantlık Kasaplık Börekçilik Kebapçılık AĢçılık Pastırmacılık Fırıncılık Katırcılık Hallaçlık Dokumacılık Keçecilik Boyacılık Urgancılık Demircilik Sobacılık Kalaycılık Hattatlık Mücellitlik Bezirhane Mühür Kazıcılığı Keten ve Tahin Ġmalatçılığı Kerestecilik Helvacılık ġekercilik Dülgerlik Yapıcılık Çekiclik(El tornası) Manifaturacılık Emtia Ticareti Zahirecilik Hayvan ticareti Tabakçılık Kaynak: 1924 Yılı ZAĞFRANBOLU Adlı Risale, Safranbolu Ticaret ve Sanayi Odası 20. yüzyılın baģında Safranbolu da deri iģlemek için kurulan fabrika iģçi bulamama ve iģletme zorlukları nedeniyle iģlev göremeyerek kapanmıģtır. Ticaret hayatının büyük bir kısmının Rumların elinde bulunması ve 1924 yılında mübadele ile birlikte bu Rumların Safranbolu da ayrılmaları ticaret hayatının kesintiye uğramasında da önemli bir belirleyici olmuģtur. El sanatları düzeyinde üretim yapan bir çok meslek alanı, usta-çırak iliģkisinde gerekli iģgücü gereksinimini bulamadığı için kaybolmaya baģlamıģtır. Asıl büyük iģgücü açığı ise Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları na iģçi toplanması ile açığa çıkmıģtır (Tunçözgür, 1999). Tablo 2. Meslek ve Sanatların Çalışanlara Göre Dağılımı (20. Yüzyıl) Meslek ve Sanat Kişi Sayısı Debbağ (Derici) 415 Yemenici, Kunduracı, Dikici 430 Tacir, Manifaturacı, Ġplikçi 135 Keresteci 15 Terzi 10 Demirci 105 Semerci 120 Kalaycı ve Bakırcı 40 Nalbant 80 Kuyumcu 2 Kiremitçi, Tuğlacı, Kireççi 15 Değirmenci 100 Otel ve Hancı 20 Kahveci ve Kıraathane 30 Berber 20 Pastırmacı 25

14 1108 Adem SAĞIR Mutabiye, Dokuma Tezgahı 120 ġekerci 5 Helvacı 15 Lokantacı 10 Tenekeci 10 Dava vekili 8 Sobacı ve Çilingir 9 Keçeci 10 Zahireci ve Mültezim 35 Saatçi 8 Hırhırcı ve Çekmeci 10 Bez Dokuma Tezgahı 350 Boyacı 15 Marangoz 250 TaĢçı Kalfası 25 Bakkal 60 Katırcı ve Beygirci 600 Sebzeci ve Meyveci 3500 Toplam Kaynak: 1924 Yılı ZAĞFRANBOLU Adlı Risale, Safranbolu Ticaret ve Sanayi Odası 5. Araştırma Bulgularının Yorumlanması ÇalıĢmada buraya kadar ortaya koyulmaya çalıģılan temel bağlam, ölüm etrafında toplumsal bir alan oluģtuğu ve bu alanın sosyolojik bakıģla analiz edilebileceği gerçekliğidir. GeçmiĢten bugüne Türk-Ġslam medeniyetinde bu alanın izlerini sürmek mümkündür ki ortaya çıkarılacak bu izlek, Batı nın etkisiyle ortaya çıkan modernleģme yle kaybolan bazı kültürel pratik ve tutumları tekrar gündeme taģıyacaktır. Burada özellikle ölümün maddi görüntüleri, modernleģme süreçlerinin en yoğun etkilediği alanlardan birisi olarak karģımıza çıkacaktır iddiasını ileri sürmek mümkündür. Ölümün maddi bileģenleri denildiğinde ise burada özellikle Mezarlıklar ve defin sonrası uygulamaların akla gelmesi gerekir. HazırlanmıĢ bu çalıģmada aslında modernleģmenin ya da toplumsal değiģmenin boyutunu farklı bir perspektifte iki bağlamı bir araya getirerek çözümleme denemesi olarak ortaya çıkmıģtır. ÇalıĢmanın diğer bir bölümünde ortaya koyulan Safranbolu nın geleneksel ticaret hayatının değiģimi ve bu değiģimi ortaya çıkaran kaynaklar bu iki bağlamdan ilkidir. Diğeri ise mezarlık kültürünün toplumsal değiģim karģısında değiģmeyen yönüdür ki özellikle mezartaģları ile karģımıza çıkan olguyla bu durum somutlaģtırılmıģtır. Böylece Safranbolu nun değiģen ticaret hayatı, mezartaģlarında yer alan meslek isimleri ile yola çıkılarak etnografik bir çözümlemeye tabi tutulmuģtur. ÇalıĢma süresince bazı sınırlı durumlar, araģtırmanın genel bağlamını etkilemiģtir. Örneğin eski mezartaģlarındaki meslek formlarının tespit edilmesi; kullanılan taģların kalitesi, yağmur ve soğuk havanın etkisi, mezartaģlarına özen gösterilmemesi gibi sebeplerden dolayı güçleģmiģtir. Öyle ki araģtırma boyunca eski mezartaģlarının boyandığı ve mezartaģlarının Latince harflerle yeniden yazıldığı tespit edilmiģ, bir çok mezartaģının ise bakımsızlıktan dolayı kırıldığı-eskidiği veya yerinde olmadığı görülmüģtür. KuĢkusuz bu durum, kültürel mirasın korunması ve gelecek kuģaklara aktarımı konusunda önemli bir eksikliğin oluģabileceğini akla getirmektedir. AraĢtırmada Safranbolu ve çevresindeki 625 mezartaģı incelenmiģ ve bunlarda adı geçen meslekler geleneksel (415) ve günümüz meslekleri (210) olarak iki ayrı baģlıkta verilmiģtir. AraĢtırmada Safranbolu ve çevresinde toplam üç mezarlık incelenmiģtir. Bunlar sırasıyla Yörük Köyü Mezarlığı, Bulak Köyü Mezarlığı ve Safranbolu Merkez Mezarlığı dır. Ancak çalıģmada özellikle temel uygulama alanı Safranbolu mezarlığı olarak belirlenmiģ ve konunun akıģı bura etrafında tasarlanmıģtır.

15 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1109 Kaynak: Safranbolu Kent Müzesi Kaynak : Safranbolu Kent Müzesi Günümüzde yaģayan en önemli alanlardan birisi lokum-ģekerleme ve dericilikyemeniciliktir. Lokum-Ģekerleme ticareti, artık uluslararası bir boyut kazanmıģtır. Böylece lokum üretimi, artık el üretimini aģmıģ ve fabrikada yapılmaya baģlanmıģtır. Dericilik ise turistik bir içerik kazanmıģ, ekonomik bir değeri karģılığında yapılmaktan ziyade, Safranbolu nun geleneksel kültürünün yaģatılması için birer araca dönüģmüģtür. Tablo 3. Safranbolu ve Çevresindeki Mezarlıklarda Geleneksel Meslek Dallarının Dağılımı Meslekler Sayı Yüzde Debbağ (derici) 102 %24,57 Semerci ve saraçlık 76 %18,3 ġekercilik (lokum, helva vs) 10 %2,4 Yemenici (kunduracı, dikici vs.) 85 %20,48 Nalbant 37 %8,91 Tacir (Manifaturacı, Ġplikçi, hayvan ticareti, deri 53 %12,77 ticareti vs) Gıda (AĢçılık, Börekçilik, Pastırmacılık, 12 %2,89 Zahirecilik, fırıncılık, bakkal, vs) Demircilik (kalacılık, bakırcılık, sobacı, çekmeci 11 %2,65 vs) Sebzeci ve meyveci 29 %6,98 Toplam Ġncelenen mezartaģları içerisinde %24,57 ile dabbağ (derici) gelmektedir. Dericilik, Safranbolu da yaygın meslek alanlarından birisidir. Safranbolu da dericilik, bakırcılık, demircilik, semercilik, saraçlık, yemenicilik, nalbantlık, keçecilik ve dokumacılık gibi iģlenmiģ eģya üretimine yönelik zanaat kollarının, eski lonca düzenine uygun olarak ayrı ayrı sokaklarda toplandıkları görülür. Lonca sisteminin temeli, üretim ve ticaret dallarının kendi aralarında ayrı ayrı olarak birer meslek kuruluģu Ģeklinde örgütlenmeleridir. Yemeniciler Loncası, Demirciler Loncası, AĢağı Tabakhane ve Yukarı Tabakhane Loncası gibi loncalar, günümüzde meslek odalarının karģılığı olup sistamatik bir yapıda düzenlemiģtir. Dericilik, çarģının Akçasu ve GümüĢ deresinin birleģim yeri Tabakhane yerel deyiģle Tabahna olarak isimlendirilen semtte yer almıģtır. Tabakhanenin mescidi ve kahvehanesi günümüze kadar ulaģmıģ yapılar arasında yer almaktadır.

16 1110 Adem SAĞIR Semercilik ve Saraçlık ile iliģkili mezartaģı sayısına bakıldığında oranın %18,3 olduğu tespit edilmiģtir. Burada ismi geçen meslek kollarına bakılığında saraççılık, koģum ve eyer takımları yapan veya satan ya da deri, muģambadan bavul, çanta yapan kiģilerin iģlerine verilen addır. Ayrıca atlara amut yapma, koyunlara çıngırak, kemerlik, hasır iģleme, sarka, atlara baģlık, hayvan süslemeler, heybe ve buna benzer malzemeleri de yaptığı görülür. Safranbolu da ulaģımda motorlu taģıtların yaygınlaģmasına kadar devam eden semercilik ve saraçlık, çarģıda semerciler içi ile saraçlar içi sokaklarında faaliyet göstermiģtir Aralık ayı içerisinde son semercinin vefat etmesiyle birlikte semerciliğin de Safranbolu/Eski ÇarĢı artık yapılamayacağının göstergesi olmuģtur. Tabloda diğer meslek kollarıyla ilgili bilgi vermek gerekirse; binek hayvanlarının nallanması, yolcu hanlarının içinde ya da ahır olarak kullanılan nalbantlar tarafından yapılırdı. Safranbolu da gezici nalbantlar da bulunmakla birlikte, nalbantlık yaygın geleneksel mesleklerden birisiydi. ÇalıĢmada karģımıza çıkan mezartaģlarının %8,91 i nalbantlara ait olarak tespit edilmiģtir. Yemenicilik, incelenen mezartaģlarında %20,48 oranında sonuçlara yansımıģtır. Yemeninin ilk kullanıldığı zaman bilinmemekle birlikte çarıktan daha yeni olduğu ifade edilmektedir. Özellikle daha kullanıģlı ve koruyucu olduğunda inanılan yemeni, uzun bir süre en önemli ayak giysisi olarak karģımıza çıkmaktadır. Safranbolu da Osmanlı döneminde sıklıkla askerlerin ayak giysisi olarak kullanılan yemeni, KurtuluĢ SavaĢı yıllarında Safranbolu daki tabakhanede üretilen deriler yemeniciler çarģısında dikilerek ordunun kısmen ihtiyacı karģılanmıģtır. Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR ın arģivinden Günümüzde uluslararası ve turistik bir değer kazanan Ģekercilik ve lokumculuk, Safranbolu da 19.yy da baģlamıģ ve günümüze kadar geliģerek devam etmiģ ticaret alanlarından birisi olmuģtur. Bu meslek alanı, mezarlıklarda incelenen mezartaģları içerisinde %2,4 oranında olduğu görülmüģtür. Bakırcılık, kalaycılık ve demircilik Safranbolu da karģımıza çıkan ve bugün de kısmen devam eden zanaatların baģında yer alır. Eskiden bakır kapların mutfakta kullanılması nedeniyle bakırcılık ve kalaycılık birbirinin tamamlayan iki önemli zanaat kollarından birisidir. Demircilik ise Osmanlı döneminden günümüze kadar yapıların kabara çivisi, güllap, kapı göbeği, mandalı, tokmağı ve anahtarı vb. bütün demir malzemeleri bu meslek formuyla gündeme gelmiģtir. Mezarlıklardaki mezartaģı oranı ise incelene mezartaģları içerisinde %2,65 dir.

17 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1111 Tablo 4. Safranbolu ve Çevresindeki Mezarlıklarda Diğer Meslek Dallarının Dağılımı Meslekler Sayı Yüzde Öğretmen 26 %12,38 ġöför 23 %10,95 Muhtar 11 %5,23 Ġmam 38 %18,09 Bankacı (Veznedar, Banka müdürü vs) 13 %6,19 Terzi 26 %12,38 Sağlık Memuru (ebe, hemģire, doktor, diģçi vs) 32 %15,23 Ormancı 25 %11,9 AĢçı 16 %7,61 Toplam Diğer meslek tanımlaması, daha çok günümüzde sıklıkla kullanılan meslek alanlarını kapsamak için kullanılmıģtır. Dağılıma bakıldığında mezartaģlarında imamların %18,09 oranında en yüksek oranda olduğu tespit edilmiģtir. Dinin toplumsal sistem içerisindeki konumu düģünüldüğünde Safranbolu nun tarihsel bağlamı içerisinde bu meslek alanının oldukça önemli olduğu dikkat çekmektedir. Diğer meslek dallarının dağılımına bakıldığında ikinci sırada %15,23 oranında sağlık memurunun yer aldığı ebe, hemģire, doktor, diģçi vb. mesleklerin isimlerinin olduğu görülmektedir. Öğretmen ve terzi mesleklerin oranı %12,38 ile karģımıza çıkarken; ormancılık mesleği ile iliģkili mezartaģları %11,9 olarak tespit edilmiģtir. Bahsi geçen bu mesleklerin yanında, mesleğinde baģarılı olmuģ bazı isimlerin mezartaģlarında yazılan yazılar özellikle dikkat çekmektedir. Örneğin bir mezartaģında Karabükün Safranbolu nun Berber Samisi ; diğer birinde Ilbarıt köyü Yusufgil Halkından emekli ilk öğretim müfettiģi ; Malatyalı Bakkal ; Safranbolunun Ebe Annesi ; Safranbolu EĢrafından Ģeklinde yazılar bulmak mümkündür. Ayrıca mezartaģlarında babalarının meslekleri ile anılan isimler de tespit edilmiģtir. Örneğin Boyacı Cemal ın Babası ; ġöför Muzafferin Oğlu ; Yorgancı Fatma Oğlu ; Hattat Hafız Mehmet Oğlu ; Hattat Hafız Mehmet Zevcesi ; Hamamcı Metmetağa annesi ; Sucu Muhiddinin Kayınvalidesi ; Emekli Öğretmen Ata Doğan EĢi ; Ormancı Saim Dalgıç EĢi Ģeklinde biçimler karģımıza çıkmaktadır. Ayrıca farklı olarak Kıranköy Muhtarı Bakkal Ģeklinde iki meslek formunun bir arada kullanıldığı modern biçimler karģımıza çıkarken; sadece Yorgancı Fatma Hanım Ģeklinde bir mezartaģı; Bu niģan taģı Köprülü Kayyimi Dülger adına dikiģmiģtir Ģeklinde farklı kullanımlar mevcuttur. Laz Kasap ve Malatyalı Bakkal Ģeklindeki mezartaģları ise bahsi geçen bu farklı kullanımların bazılarıdır. Burada meslek formlarıyla birlikte, geldikleri bölge ya da Ģehir ile geliģtirilen bir aidiyet tanımlaması karģımıza çıkmaktadır. Öyle ki bu tanımlama biçimi bir mezartaģında 1951 yılında Bulgaristanın Ģumnu kasabasından göç eden kunduracı Ģeklinde karģımıza çıkmıģtır. Göç süreçleri, bu tür tanımlamaların yapılmasında önemli belirleyicilerden birisidir ki bir çok kent mezarlığında köy köy sınıflanmıģ mezarlık bölümleri ile karģılaģıldığı gibi aile mezarlıklarıyla da karģılaģmak mümkündür.

18 1112 Adem SAĞIR Sonuç Fotoğraf: Dr. Adem SAĞIR ın arģivinden. Ölüm kültürel davranıģlar sistemi olarak toplumsal anlamlar taģımakla birlikte bu anlamlarıyla sosyolojik bakıģın inceleme konusu olabilmektedir. Ölümün bir geçiģ riti olması nedeniyle ölüm öncesi, ölüm süreci ve ölüm sonrası süreçlerde ortaya çıkan davranıģlar, törenler, merasimler; mezarlıklar içerisinde oluģan kültürel biçimler ölümün sosyolojik yorumlanmasında önemli noktalardır. HazırlanmıĢ olan çalıģma, bu bağlamdan hareketle ölümün toplumsal anlamlarına odaklanmıģ; sonrasında Safranbolu da mezarlık kültürünün görünüm biçimlerini incelemiģtir. ÇalıĢmanın hareket noktası, mezartaģları üzerinden Safranbolu nun geleneksel meslek hayatının değerlendirilmesi olmuģtur. Problemin bu Ģekilde belirlenmesinin temel nedeni Safranbolu da kaybolan kültürel mirasın iki biçimde karģımıza çıkmasıdır. Bunlardan birisi özellikle Safranbolu nun ticaret hayatı üzerinden gidilirse geleneksel mesleklerin müzelerde resimlerle ve görsellerle sunulmasıdır. Kültürel pratikler artık kaybolmuģtur ve görülebileceği alanlar sadece müzeler haline gelmiģtir. Kültürel mirasın karģımıza çıktığı ikinci mekanlar ise mezarlıklardır. Safranbolu da ticaret hayatı söz konusu olduğunda bu hayatın karģımıza çıktığı alanlardan birisi olarak da mezarlıklar olduğu ileri sürülmüģ ve mezartaģlarında yer alan geleneksel meslek formları tespit edilmeye çalıģılmıģtır. Türk kültüründe yer alan mezartaģlarında mesleklerin bulunması özelliği, Safranbolu da mesleklerin insanlar tarafından bilinmesi bağlamında önemli bir araç olmuģtur.

19 Bir Ölüm Sosyolojisi Denemesi Bağlamında Ġktisadi Hayata Mezarlıklardan 1113 Dr. Adem Sağır arşivinden Dr. Adem Sağır arşivinden Safranbolu sürekli göç alan yerleģim yerlerinden birisi olmuģtur. Osmanlı döneminde ticaret hayatının geçiģ güzergâhlarından birisi olması nedeniyle pek çok insanın uğradığı yerlerden birisi olan Safranbolu da, insanlar geldikleri Ģehirlerle bağlarını kopartmamıģ, bu durum mezartaģlarına da yansımıģtır. ÇalıĢmanın alan araģtırması süresince mezartaģlarında tespit edilen meslek formları ile Safranbolu nun ticaret hayatında önemli rol oynamıģ geleneksel meslek alanlarının sunulması amaçlanmıģtır. Safranbolu nun Selçuklu dan baģlayan geliģim çizgisi, Osmanlı döneminde üst noktaya çıkmıģ, sosyal ve ekonomik açıdan bölgenin önemli bir ticaret ve yerleģim Ģehri olmasına neden olmuģ, bu durum Osmanlı daki pek çok el sanatlarının ve zanaatlarının bir meslek formu olarak ortaya çıkmasına kaynaklık etmiģtir. ÇalıĢmada ifade edilen bu bağlam, niçin Safranbolu? sorusunun yanıtlanmasında önemli bir açıklama olmuģtur. Ancak mezartaģlarının incelenmesi sırasında mezarlık kültürünün diğer kentlerde olduğu gibi yavaģça burada da kaybolmaya baģladığı görülmüģtür. Özellikle bakımsızlık, değer vermeme gibi farklı bir çok sebepten dolayı pek çok mezartaģı kırılmıģ ve okunamaz duruma gelmiģtir. Kimi mezartaģları da insanlar tarafından üzeri boyanmıģ, boyanın üzerine Latince harflerle yeniden yazılmıģtır. Ayrıca bir çok orijinal mezartaģının mezarlıkta olmadığı ve yerlerine sonradan yapılmıģ modern mermerlerin koyulduğu tespit edilmiģtir ki bu nedenle çalıģmada son yüzyıla ait mezartaģları kullanılmıģtır. KuĢkusuz burada konunun sosyolojik bağlamı ilgilendirmesinin temel sebebi, ölümün salt bir dini alan olmadığı, aksine toplumsal anlamlarıyla oldukça baskın bir pratikler alanı olduğu gerçekliğine yapılmak istenen vurgudur. Mezarlıklar, bu kültürel pratiklerin bir kısmını yansıtması bakımından da önemli kabul edilmiģtir. KAYNAKÇA ALTINAY, M. Peruzat (2010): Karabük, (iç) Kuruluşundan Bugüne Karabük ve Demir Çelik Sempozyumu (2-3 Nisan 2010) Bildiriler Kitabı, Karabük Valiliği Yayınları, Karabük. BURKE, Peter (2003): Afişten Heykele Minyatürden Fotoğrafa Tarihin Görgü Tanıkları, Kitap Yayınevi, Ġstanbul. ELDEM, Edhem (2005): İstanbul da Ölüm Osmanlı-İslam Kültüründe Ölüm ve Ritüelleri, Osmanlı Bankası ArĢiv ve AraĢtırma Merkezi Yayınları, Ġstanbul. ELIADE, Mircea (1999): Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri, Çev., Ġsmet Birkan, Ġmge Kitabevi, Ankara.

20 1114 Adem SAĞIR ERÖZ, Mehmet (1992): Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik Bektaşîlik, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yayınları, Ġstanbul. GRIMSHAW, Anna (2001): The Etnographers s Eye: Ways of Seeing in Anthropology, Cambridge Universit Press, Cambridge. GUMILEV, Lev Nikoloyeviç (2002): Eski Türkler, Çev., D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, Ġstanbul. GÜLENSOY, Tuncer (1989): Orhun dan Anadolu ya Türk Damgaları, Türk Dünyası AraĢtırma Vakfı Yayınları, Ġstanbul. ĠNAN, Abdülkadir (1976): Eski Türk Dini Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ġstanbul. ĠNAN, Abdülkadir (1995): Tarihte ve Bugün Şamanizm - Materyaller ve Araştırmalar, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. KARACA, Faruk (2001): Mezar Taşlarına Yansıyan Şekliyle Türk Kültüründe Hayat ve Ölümle İlgili Bazı Değerlendirmeler, Ġslami AraĢtırmalar Dergisi, cilt:14, sayı:3-4, ss KARAMAĞARALI, Beyhan (1972): Ahlat Mezartaşları, Güven Matbaası, Ankara. KUġOĞLU, Mehmet Zeki(1984): Mezar Taşlarında Hüve'l-Baki (Mezarlarımız). Ġstanbul. KÜTÜKOĞLU, Mehmet (2012): Türkiyenin İlk Ağır Sanayi Kenti Karabük, Karabük Valiliği Yayınları, Karabük. MEAD, Margaret (1995): Visual Antropology in a Dicipline of Wors, (edt) Paul Hockings, Principles of Visual Antropology, Mouton De Gruter, New York. NEUMAN, Lawrance W. (2007): Social Research Methods, Allyn&Bacon, Boston. ÖRNEK, Sedat Veyis (1979): Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara. PINK, Sarah (2007): Doing Visual Ethnography, SAGE Publication, London. ROUX, Jean-Paul (1999): Altay Türklerinde Ölüm, Çev., Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul. ROUX, Jean-Poul (1994): Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazancıgil, ĠĢaret Yayınları, Ġstanbul. RUBY, Jay (1996): Visual Antropology, In Encyclopedia of Cultural Anthropology, (edi) David L. and Melvin E., Henry Holt and Company, New York. SEVĠM, Nidayi (2010): Medeniyetimizin Sessiz Tanıkları, Kitapdostu Yayınları, Ġstanbul. STOCKING, George W. (1992): The Ethnographer s Magic and Other Essays in the History of Anthropology, The University of Wisconsin Press, Wisconsin. SÜMER, Faruk (1999): Oğuzlar Türkmenler, 5. Basım, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yayınları, Ġstanbul. TUNÇÖZGÜR, Ünsal (1999): Dünü ve Bugünü ile Safranbolu, Metaksan, Ankara. VIDICH, Arthur and LYMAN, Stanford (1994): Qualitative Methods: Their History in Sociology and Anthropology, (edt) Denzin&Lincoln), Handbook of Qualitative Research, SAGE Publications, California.