İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN SANAL ZORBA VE SANAL KURBAN OLMA DURUMLARININ İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİLGİSAYAR VE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI (EĞİTİM TEKNOLOJİSİ PROGRAMI) İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN SANAL ZORBA VE SANAL KURBAN OLMA DURUMLARININ İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Melike KAVUK Ankara Ocak, 2011

2 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİLGİSAYAR VE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI (EĞİTİM TEKNOLOJİSİ PROGRAMI) İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN SANAL ZORBA VE SANAL KURBAN OLMA DURUMLARININ İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Melike KAVUK Danışman: Prof. Dr. Hafize KESER Ankara Ocak, 2011

3 Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne, Bu çalışma jürimiz tarafından Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı (Eğitim Teknolojisi Programı) nda YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇALISMASI RAPORU olarak kabul edilmiştir. Başkan. Prof. Dr. Hafize KESER (Danışman) Üye... Prof. Dr. Halil İbrahim YALIN Üye... Doç. Dr. S. Sadi SEFEROĞLU Onay Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. / /2011 Prof Dr. Nejla KURUL Enstitü Müdürü i

4 TEŞEKKÜR SAYFASI Lisans ve yüksek lisans eğitimim süresince emeği geçen, araştırma başından sonuna kadarki süreçte her türlü desteğini ve yardımlarını esirgemeyen, her konudaki bilgi ve tecrübesine rahatlıkla başvurabildiğim, bana önemli katkılar sağlayan ve birlikte çalışmaktan onur duyduğum saygı değer tez danışmanım Prof. Dr. Hafize KESER e, Değerli fikirleri ve yönlendirmeleriyle araştırmaya önemli katkılar sağlayan ve tanımaktan onur duyduğum saygı değer hocalarım Prof. Dr. Halil İbrahim YALIN ve Doç. Dr. Süleyman Sadi SEFEROĞLU na, Lisans dönemimden itibaren beni her zaman yüreklendirici tavrıyla destekleyen, her konudaki bilgi ve düşüncelerini benimle paylaşan, araştırmamın her aşamasında yardımlarına sıkça başvurduğum, bana önemli katkılar sağlayan ve tanımaktan onur duyduğum değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Şafak BAYIR a, Başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere, üzerimde emeği bulunan bütün öğretmenlerime, Bana inanan, güvenen, sevgi ve desteklerini her zaman hissettiğim ve canımdan çok sevdiğim aileme ve arkadaşlarıma, Bolu İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne, yardımlarını esirgemeyen ve adlarını saymakla bitiremeyeceğim, Bolu ilindeki ilköğretim okullarının yöneticilerine, öğretmenlerine, araştırmaya katkı sağlayan bütün öğrencilere ve desteğinden ötürü TUBİTAK a sonsuz teşekkürler. Melike KAVUK Ankara 2011 ii

5 ÖNSÖZ Bilgi ve iletişim teknolojileri alanındaki hızlı değişme ve gelişmeler, okullarda görülen zorbalık davranışlarına yeni bir boyut kazandırmıştır. zorbalık, internet, e-posta, cep telefonu, anlık mesajlaşma, kişisel web siteleri gibi elektronik iletişim araçlarının, başkalarına zarar vermek için kullanılmasıdır. zorbalık, elektronik zorbalık veya çevrimiçi zorbalık olarak adlandırılan bu zorbalık faaliyetleri, gün geçtikçe yaygınlaşan ve önlem alınması gereken bir sorun haline gelmiştir. Bu nedenle bu konu, son zamanlarda yapılan araştırmalarda sıklıkla yerini almaya başlamıştır. Özellikle son yıllarda sanal zorbalık, Türkiye de yapılan çalışmalara da konu olmuştur. Ancak, ilköğretim öğrencilerine yönelik olarak yapılan çalışmalar oldukça az sayıdadır. İlköğretim okullarındaki sanal zorbalık olaylarının durumunun ve yaygınlığının belirlenebilmesi ve sanal zorbalık olaylarının sonlandırılabilmesi için gerekli önlemlerin alınabilmesi gibi nedenlerle, bu konularda yapılacak çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Araştırmanın genel amacı; ilköğretim 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin, kişisel özellikleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma durumlarını belirlemek; öğrencilerin sanal zorba ve sanal kurban olma durumlarını ortaya koymaktır. Araştırma beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, araştırma kapsamındaki problem, amaç, alt amaçlar, önem, varsayımlar, sınırlılıklar ve tanımlara ilişkin bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde, kavramsal çerçeveye yer verilmiş; sanal zorbalıkla ilgili ulusal ve uluslararası araştırmalar incelenmiştir. Üçüncü bölümde araştırmanın modeli, evren ve örneklem, veri toplama araç ve teknikleri ile verilerin toplanması ve verilerin analizine ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Dördüncü bölümde, araştırma grubunun kişisel özelliklerine yönelik bulgu ve yorumlara ve sanal zorba/kurban ölçeğinden elde edilen puanlar ile öğrencilerin kişisel özellikleri arasındaki ilişkiye yönelik bulgu ve yorumlara yer verilmiştir. Beşinci bölümde araştırma kapsamında elde edilen sonuçlara ve sonuçlar göz önünde bulundurularak yapılan önerilere yer verilmiştir. Melike KAVUK iii

6 ÖZET İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN SANAL ZORBA VE SANAL KURBAN OLMA DURUMLARININ İNCELENMESİ KAVUK, Melike Yüksek Lisans, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hafize KESER Ocak 2011, xiii sayfa Bu araştırmanın genel amacı; ilköğretim 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin, kişisel özellikleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma durumlarını belirlemek; öğrencilerin sanal zorba ve sanal kurban olma durumlarını ortaya koymaktır. Araştırma tarama modeli ile gerçekleştirilmiştir. Bu tanımlayıcı araştırmanın katılımcıları, Türkiye de (Bolu), eğitim-öğretim yılında, ilköğretim 6, 7 ve 8. sınıfa devam eden 2082 öğrenciden oluşmuştur. Öğrencilerin kişisel özellikleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma durumlarını belirlemek amacıyla, araştırmacı tarafından geliştirilen anket; sanal zorbalık yapma ve sanal zorbalığa maruz kalma durumlarını belirlemek amacıyla, Ayas ve Horzum (2010) tarafından geliştirilen Zorba ve Kurban Ölçeği kullanılmıştır. Analizlerde ortalama ( X ), standart sapma (SS), frekans (N), yüzde (%), bağımsız gruplar için t-testi ve tek yönlü ANOVA kullanılmıştır. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, cinsiyet, aile gelir durumu, internet kullanım süresi ve internet kullanım amacı ile sanal zorba ve sanal kurban olma arasında pozitif yönlü ilişki bulunmuştur. Erkekler kızlara göre, aile gelir düzeyi yüksek olanlar düşük olanlara göre, internet kullanma süresi fazla olanlar az olanlara göre daha fazla sanal zorba ve sanal kurban olmaktadır. Anahtar Kelimeler: İlköğretim II. Kademe, Zorba, Zorbalık, Zorbalık, Kurban iv

7 ABSTRACT THE CASES OF BEING A CYBER BULLY AND A CYBER VICTIM AMONG THE PRIMARY SCHOOL STUDENTS KAVUK, Melike Master of Arts, Computer Education and Instructional Technologies Department Thesis Supervisor: Prof. Dr. Hafize KESER January 2011, xiii pages The general aim of this research was to determine the primary education second stage (grades 6, 7 and 8) students personal information and their usage level of information and communication tools, their cases of being a cyber bully and a cyber victim. The model of this research is Survey Model. The participants of this descriptive research consist of 6, 7 and 8th grade students (n=2082) who attend primary education schools in Turkey (Bolu) during the academic year. A survey, which was developed by researcher of this study, was utilised in determining the the students personal characteristics, and Cyber-Bully and Victim Scale developed by Ayas and Horzum (2010) was utilised in determining the students cyber-bullying attempts and exposure to cyber-bullying. Mean ( X ), standard deviation (SS), frequency (f), percentage (%), t-test and one-way ANOVA for independent samples were utilized in the analyses of data. According to the findings of the research, the gender, income level of family, the duration of internet usage and the aim of internet usage were found to be positively correlated to being a cyber bully and being a cyber victim. The following results were obtained in favour of the variables respectively: Boys, students' whose family incomes are high and students who use internet much more. Keywords: Primary Education II. Stage, Bully, Bullying, Cyber- Bullying, Cyber-Victim. v

8 İÇİNDEKİLER Sayfa JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI.. TEŞEKKÜR SAYFASI. i ii ÖNSÖZ... iii ÖZET (TÜRKÇE) iv ÖZET (İNGİLİZCE). v BÖLÜM I GİRİŞ Problem Amaç Önem Varsayımlar Sınırlılıklar Tanımlar 9 BÖLÜM 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Geleneksel Zorbalığın Tanımı ve Boyutları Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Kullanımı Zorbalığın Tanımı ve Özellikleri Zorbalıkla İlgili Ulusal Araştırmalar Zorbalıkla İlgili Uluslararası Araştırmalar vi

9 BÖLÜM 3 YÖNTEM Araştırma Modeli Evren ve Örneklem Veri Toplama Aracı Verilerin Toplanması Verilerin Analizi BÖLÜM 4 BULGULAR VE YORUMLAR Tanımlayıcı Bulgular ve Yorumlar Cinsiyet Okul Türü Sınıf Düzeyi Anne/Baba Eğitim Durumu Kardeş Sayısı Aile Gelir Durumu Bilgi ve İletişim Teknolojilerine Sahip Olma Durumu Bilgisayar Kullanım Yılı Bilgisayar Bilgilerini Öğrenme Kaynakları İnternete Bağlanma Yeri İnterneti Kullanma Sıklığı İnternet Kullanma Süresi İnterneti Kullanım Amacı Hipotezlere Yönelik Bulgular ve Yorumlar Kişisel Özelliklere Göre Zorba/Kurban Olma Durumunun İncelenmesi Bilgi ve İletişim Teknolojilerine Sahip Olma Durumlarına Göre Zorba/Kurban Olma Durumları.. 90 vii

10 Bilgisayar Kullanım Yılına Göre Zorba/Kurban Olma Durumları Bilgisayar Kullanımını Öğrendiği Yere Göre Zorba/Kurban Olma Durumları İnternete Bağlandığı Yere Göre Zorba/Kurban Olma Durumları İnterneti Kullanma Süresine Göre Zorba/Kurban Olma Durumları İnterneti Kullanma Amacına Göre Zorba/Kurban Olma Durumları. 138 BÖLÜM 5 SONUÇLAR VE ÖNERİLER Sonuçlar Kişisel Özellikler ile Zorba/Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar Bilgi ve İletişim Teknolojilerine Sahip Olma ile Zorba/ Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar Bilgisayar Kullanım Yılı ile Zorba/ Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar Bilgisayar Kullanımının Öğrenildiği Yer ile Zorba/ Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar İnternete Bağlanılan Yer ile Zorba/ Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar İnterneti Kullanma Süresi ile Zorba/ Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar İnterneti Kullanma Amacı ile Zorba/ Kurban Olma Arasındaki İlişkiye Yönelik Sonuçlar Öneriler viii

11 KAYNAKLAR EKLER EK 1. ÇALIŞMA EVRENİNDEKİ TOPLAM OKUL VE ÖĞRENCİ SAYILARI EK 2. ÖRNEKLEME DÂHİL EDİLEN OKULLAR VE ÖĞRENCİ SAYILARI EK 3. VERİ TOPLAMA ARACI EK 4. SANAL ZORBA/KURBAN ANKETİ KULLANIM İZNİ EK 5. EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİLEKÇESİ. 217 EK 6. BOLU İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA İZNİ 218 ix

12 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Araştırma Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı 50 Tablo 2. Araştırma Grubunun Okul Türüne Göre Dağılımı.. 50 Tablo 3. Araştırma Grubunun Sınıf Düzeylerine Göre Dağılımı.. 51 Tablo 4. Araştırma Grubunun Anne/Baba Eğitim Durumuna Göre Dağılımı. 52 Tablo 5. Araştırma Grubunun Kardeş Sayısına Göre Dağılımı Tablo 6. Araştırma Grubunun Aile Gelir Durumuna Göre Dağılımı. 54 Tablo 7. Araştırma Grubunun Sahip Oldukları Teknolojilere Göre Dağılımı. 55 Tablo 8. Araştırma Grubunun Bilgisayar Kullanım Yılına Göre Dağılımı Tablo 9. Araştırma Grubunun Bilgisayar Bilgilerini Öğrenme Kaynaklarına Göre Dağılımı.. 57 Tablo 10. Araştırma Grubunun İnternete Bağlandığı Yere Göre Dağılımı.. 58 Tablo 11. Araştırma Grubunun İnternet Kullanma Sıklığına Göre Dağılımı.. 58 Tablo 12. Araştırma Grubunun İnterneti Kullanma Süresine Göre Dağılımı.. 59 Tablo 13. Araştırma Grubunun İnterneti Kullanım Amacına Göre Dağılımı.. 60 Tablo 14. Anketin Alt Faktörleri ve Faktörlere Dâhil Olan Sorular.. 61 Tablo 15. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Cinsiyete Göre Karşılaştırılması Tablo 16. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Anne Eğitim Durumlarına Göre Karşılaştırılması Tablo 17. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Anne Eğitim Durumlarına Göre Karşılaştırılması (ANOVA) Tablo 18. Zorbalık Durumlarının Anne Eğitim Düzeyine Göre Çoklu Karşılaştırılması x

13 Tablo 19. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Baba Eğitim Durumlarına Göre Karşılaştırılması Tablo 20. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Baba Eğitim Durumlarına Göre Karşılaştırılması (ANOVA) Tablo 21. Zorba Olma Durumlarının Baba Eğitim Düzeyine Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 22. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Kardeş Sayılarına Göre Karşılaştırılması.. 76 Tablo 23. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Kardeş Sayılarına Göre Karşılaştırılması (ANOVA).. 77 Tablo 24. Alt Faktörlere Göre Zorba Olma Durumlarının Kardeş Sayısına Göre Çoklu Karşılaştırılması. 78 Tablo 25. Kurban Olma Durumlarının Kardeş Sayısına Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 26. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Aile Gelir Düzeyine Göre Karşılaştırılması. 82 Tablo 27. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Aile Gelir Düzeyine Göre Karşılaştırılması (ANOVA). 83 Tablo 28. Zorba Olma Durumlarının Ailenin Gelir Düzeyine Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 29. Kurban Olma Durumlarının Ailenin Gelir Düzeyine Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 30. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Bilgisayara Sahip Olma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 31. Zorba/Kurban Olma Durumlarının İnternet Bağlantısına Sahip Olma Durumuna Göre Karşılaştırılması 93 Tablo 32. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Cep Telefonuna Sahip Olma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 33. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Bilgisayar Kullanım Yılına Göre Karşılaştırılması Tablo 34. Zorba/Kurban Olma Durumlarının Bilgisayar Kullanım Yılına Göre Karşılaştırılması (ANOVA) xi

14 Tablo 35. Zorba Olma Durumlarının Bilgisayar Kullanım Yılına Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 36. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, Bilgisayarı Kendi Kendine Öğrenme Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 37. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, Bilgisayarı Okuldan Öğrenme Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 38. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, Bilgisayarı Arkadaşlardan Öğrenme Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 39. Kurban Olma Durumlarının, Bilgisayarı Kurslardan Öğrenme Durumuna Göre Karşılaştırılması. 112 Tablo 40. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, Bilgisayarı Kitaplardan Öğrenme Durumuna Göre Karşılaştırılması 114 Tablo 41 Zorba/Kurban Olma Durumlarının, Bilgisayarı Diğer Yerlerden Öğrenme Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 42. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnternete Evden Bağlanma Durumuna Göre Karşılaştırılması 119 Tablo 43. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnternete Okuldan Bağlanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 44. Zorba Olma Durumlarının, İnternete İnternet Kafeden Bağlanma Durumuna Göre Karşılaştırılması 125 Tablo 45. Zorba/Kurban Olma Durumlarının İnternet Kullanım Süresine Göre Karşılaştırılması Tablo 46. Zorba/Kurban Olma Durumlarının İnternet Kullanım Süresine Göre Karşılaştırılması (ANOVA) Tablo 47. Zorba Olma Durumlarının İnternet Kullanım Süresine Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 48. Kurban Olma Durumlarının İnternet Kullanım Süresine Göre Çoklu Karşılaştırılması Tablo 49. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Bilgi Edinme Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması xii

15 Tablo 50. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Eğitim/Ders/ Araştırma Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 51. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Dosya/ Program İndirme Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 52. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Haber Okuma Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 53. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Oyun Oynama Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 54. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Müzik Dinleme Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 55. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Film İzleme Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 56. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Yeni İnsanlarla Tanışma Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 57. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Haberleşme Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 58. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Sohbet Etme Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması Tablo 59. Zorba/Kurban Olma Durumlarının, İnterneti Vatandaşlık Hizmetlerinden Yararlanma Amacıyla Kullanma Durumuna Göre Karşılaştırılması xiii

16 BÖLÜM 1 GİRİŞ Bu bölümde, araştırma kapsamındaki problem, amaç, alt amaçlar, önem, varsayımlar, sınırlılıklar ve tanımlara ilişkin bilgilere yer verilmiştir Problem Şiddet olayları her kültürde, her zaman ve her yaştaki bireyler arasında kendini gösteren problemler olarak karşımıza çıkmaktadır. Okullarımızda son zamanlarda artan şiddet ve zorbalık olayları önemli toplumsal sorunlar olarak görülmektedir (Olweus,1993). Olweus a (1999) göre şiddet, bireyin fiziksel olarak ya da bir nesne kullanarak diğer bir insanı göreceli olarak ciddi sayılabilecek biçimde yaralaması ya da zarar vermesidir. Şiddet ve zorbalık, fiziksel olarak ortaya çıktıklarında birbirine benzemekle birlikte aslında saldırganlığın iki ayrı alt boyutunu oluşturmaktadır (Totan, 2007). Okullarda meydana gelen saldırganlık olaylarının bir türü olan okul zorbalığı (school bullying), yaşça daha büyük ya da fiziksel olarak daha güçlü olan öğrencilerin kendilerinden daha güçsüz olan çocukları sürekli olarak hırpalaması, eziyet etmesi ve rahatsız etmesidir (Pişkin, 2002). Olweus a (1999) göre, bir saldırganca davranışın zorbalık sayılabilmesi için, kasıtlı ve zarar verme amacı gütmesi, devamlı olarak ortaya çıkması ve ortada bir güç dengesizliğinin olması gerekmektedir. Akran zorbalığı, araştırmacılar tarafından, Olweus un (1993) sınıflandırması temel alınarak doğrudan ve dolaylı zorbalık olarak sınıflandırılmaktadır. Fiziksel ve sözel saldırı doğrudan zorbalık olarak ele alınırken, dolaylı zorbalık,

17 2 sosyal/ilişkisel saldırı davranışlarını içermektedir. Doğrudan uygulanan akran zorbalığı, kurbana yönelik yapılan açık saldırıyı; dolaylı zorbalık ise, kurbanı sosyal olarak yalnız bırakma, gruptan dışlama, dedikodu yayma, gibi davranışları içerir (Ayas, 2008). Yapılan araştırmalara göre öğrenciler akranları tarafından sıkça zorbalık olaylarına maruz kalmaktadır. Besag a (1995) göre, dünyanın çeşitli ülkelerinde yapılan araştırmalardan çıkarılacak sonuç, öğrencilerin en az %10 unun okul yaşamının belli bir döneminde zorba ya da kurban olarak, zorbalık olayına karıştığıdır (Akt. Ayas, 2008). Hoover ve Olsen e (2001) göre, Amerikan okullarındaki öğrencilerin %15 inden fazlası sıklıkla akranları tarafından zorbalığa uğramaktadır (Akt. Li, 2007). Rigby ye (1997) göre Avustralya da yedi öğrenciden biri haftada en az bir kez zorbalıkla karşılaşmaktadır (Akt. Kartal ve Bilgin, 2007). Maynard ve arkadaşlarının yaptığı bir araştırmada, gençlerin %60 ı okulda zorbalığa uğradıklarını belirtmişlerdir (Akt. Campbell, 2005). Bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle internet, insanların her geçen gün artan bilgiye ulaşma, bilgiyi saklama ve paylaşma gereksinimine yanıt vermesi özelliği ile yaşamın vazgeçilmez bir parçası olmuştur (Erdur- Baker ve Kavşut, 2007). Yapılan araştırmalar da bunu doğrular biçimdedir. Bir araştırmada 2003 yılında Amerika daki gençlerin üçte birinin, Avrupa daki gençlerin yaklaşık yarısının kendi cep telefonlarına sahip olduğu belirlenmiştir (Beran ve Li, 2005). Amerika daki başka bir araştırmada öğrencilerin yaklaşık %50 sinin kendi cep telefonuna, %97 sinin internet erişimine sahip olduğu tespit edilmiştir (Kowalski ve Limber, 2007). Kanada da yapılan bir araştırmaya göre, öğrencilerin %23 ünün kendi cep telefonuna sahip olduğu ve bu telefonların %44 ünün internet erişimi sağladığı, %56 sının mesajlaşmaya müsait olduğu, %17 sinin kameralı telefon olduğu belirlenmiştir (Belsey, 2006). Cassidy, Jackson ve Brown (2009) un çalışmasında öğrencilerin %23 ünün evinde 1 tane bilgisayar, %35 inin evinde 2 tane bilgisayar ve %40 ının evinde 3 ve daha fazla bilgisayar olduğu ortaya çıkmıştır. Türkiye genelinde 2007 yılında yapılan İnternet Kullanımı ve Aile Araştırması nda, ailelerin %79 unun evinde bilgisayar bulunduğu,

18 3 katılımcıların yarısından fazlasının, interneti en az günde bir kez kullandığı belirlenmiştir. Ergenler arasında en sık kullanılan elektronik iletişim araçları arasında cep telefonları, elektronik posta (e-posta), anlık mesajlaşma (IM) ve blog kullanımı, sohbet odaları, web sayfaları, çevrimiçi duyuru panoları sayılabilir (Campbell, 2005). Eğitimde yeni teknolojilerin kullanılması, tüm konuların öğrenilmesinde olumlu etkiler sağlamaktadır (Li, 2007). Her ne kadar sınıfta bilgisayar kullanımının öğrenme üzerinde olumlu etkileri olsa ve cep telefonları öğrenci etkileşimini arttırsa da bu teknolojilerin okul ve toplum için yeni sorunlar getirmesi kaçınılmazdır (Yu, 2002; Akt. Beran ve Li, 2005). Teknolojik araçların kötüye kullanılması ile okullarda görülen akran zorbalığı biçim değiştirerek, yeni bir zorbalık türü olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Siber zorbalık ya da sanal zorbalık, birey ya da bir grubun, bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak, başkalarına zarar vermek amacıyla yaptığı kasti, tekrarlayan ve düşmanca davranışları kapsamaktadır (Belsey, 2006). Beran ve Li ye (2005) göre sanal zorbalık, özellikle cep telefonları, çağrı cihazları, e-posta, anlık ileti gibi çeşitli teknoloji formlarının, birey ya da grup tarafından kasıtlı olarak başkalarını taciz etmek için kullanılmasıdır. zorbalık farklı biçimlerde yapılabilir. Belsey in (2006) ifade ettiği gibi sanal zorbalık, cep telefonu ile SMS ve MMS göndererek, IM, blog, kişisel web siteleri ile çevrimiçi oy kullanma siteleri kullanarak meydana gelebilir. İnternet üzerinden dedikodu yapmak, bir başkası ile alay etmek, gurur kırıcı söz söylemek, bilerek virüslü e-posta göndermek, bir başkasının resmini rızası olmadan elektronik ortamda yayınlamak sanal zorbalığa örnek olarak verilebilir (Aydoğan, Dilmaç ve Deniz, 2009). Bunların yanı sıra, başka kişiliğe bürünme, dolandırıcılık, spam, kınama mektubu (hate mail) ve diğer suç faaliyetleri gibi birçok çevrimiçi zorbalık çeşidi tanımlamışlardır (Akt. Beran ve Li, 2005). zorbalık, zorbalık olaylarının alçakça bir biçimidir. Cep telefonu ile veya internet aracılığı ile kurulan iletişim, kimliğin gizlenebilmesi avantajı nedeniyle, zorbaları harekete geçirmekte ve sanal zorbalık olaylarını tetiklemektedir. zorbalar kolaylıkla farklı bir kimliğin

19 4 arkasına gizlenebildiklerinden ve eylemlerini doğrulamak zorunda olmadıklarından, eylemlerinden ötürü cezalandırılmaktan korkmazlar (Belsey, 2006). Gençler sanal zorbalığa farklı şekillerde dâhil olabilirler. zorbalığı yaparak sanal zorba, zorbalığa maruz kalarak sanal kurban, hem sanal zorba hem sanal kurban veya sanal zorbalığa seyirci olabilirler. Zorbalık olayına seyirci olan kişiler bir sonraki kurban olmaktan çekindikleri için genelde olaya müdahale etmezler (Campbell, 2005). Beran ve Li nin (2005) yaptıkları araştırmada öğrencilerin, e-posta, internet, mesajlaşma gibi sanal zorbalık için kullanılan birçok teknolojiden haberdar oldukları görülmüştür. Bir öğrenci, okul müdürüne e-posta yoluyla hakaret edildiğini duyduğunu belirtmiştir. Başka bir öğrenci, bir arkadaşının e- posta yoluyla ölüm tehditleri aldığını söylemiştir. Öğrencilerin neredeyse dörtte biri son zamanlarda sanal zorbalık deneyimi yaşamıştır. %35 i bu tür olayları bir ya da iki kere yaşadığını, %42 si hiç yaşamadığını belirtmiştir. zorbalık olayı duymuş olmaları veya kurban olmalarının yanı sıra bazı öğrenciler, elektronik iletişimi, akranlarını taciz etmek için kullandıklarını belirtmişlerdir. Öğrencilerin, %22 si bir ya da iki kez yaptığını, %4 ü her zaman yaptığını, %74 ü ise hiçbir zaman yapmadığını söylemiştir. Avustralya da 8 yaşındaki 120 çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada, çocukların dörtte birinden fazlası, telefon ile taciz edilen birilerini bildiklerini söylemişlerdir (Campbell, 2005). Ybarra ve Mitchell in (2004) ABD de yaptıkları bir çalışmada, çalışmaya katılan öğrencilerin %15 i kendilerini internet zorbası olarak tanımlamışlar, %7 si ise internet ortamında kurban olarak hedeflendiklerini belirtmişlerdir (Akt. Campbell, 2005). Hinduja ve Patchin in (2005) 1500 internet kullanıcısı genç üzerinde yaptığı çalışmanın sonucuna göre, katılımcıların %34.4 ü sanal zorbalığa uğramıştır. Bunların %12.6 sı tehdit edildiklerini, neredeyse %5 i güvenliklerinden endişe ettiklerini belirtmişlerdir. Çalışma sonucunda, sanal zorbalık olaylarının en fazla sohbet (chat) odalarında görüldüğü tespit

20 5 edilmiştir (%55.6). Bu oranı bilgisayar mesajları (%48.9), e-posta (%28), cep telefonu metin mesajları (%9.2) takip etmektedir. zorbalar, kurbanları üzerinde güç kurmayı, onları kontrol altına almayı ve onlara tehlikeli bir şeyler olduğunu hissettirmeyi isterler (Belsey, 2006). Kurbanlar ise kendilerini güçsüz hissederlerse, korku duyarlarsa veya belki de bu olayı yardım olarak görürlerse, sanal süreçte kendilerini boyun eğen konumda bulurlar (Beran ve Li, 2005). Geleneksel zorbalıkta kurbanlar, genelde zorbalığa uğradıklarını başkalarına anlatmaktan çekinirler. Çünkü zorbalık olayının daha kötü bir hal almasından korkarlar. zorbalık olayına maruz kalan kurbanlar yine bu olayı yetişkinlere anlatmaktan korkarlar. Bunun nedeni, tepki görmekten, bilgisayar, internet veya cep telefonlarının kendilerinden alınmasından korkmalarıdır (Belsey, 2006). Hinduja ve Patchin in (2005) araştırmasına göre, sanal kurbanların %40 tan fazlası kimseye bu olaydan söz etmemiş, %14.3 ü ailelerine, öğretmenlerine ve diğer yetişkinlere maruz kaldığı sanal zorbalık olayını anlatmıştır. Çoğu zaman sanal zorbalar, kurbanlarını tanırlar; fakat kurbanlar zorbaları tanımayabilir. zorba kurbanını, fiziksel, sözel, duygusal, psikolojik yönden taciz edebilir (Belsey, 2006). Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, sanal zorbalık olayları, kurbanlar üzerinde birçok olumsuz etki bırakmaktadır. Beran ve Li ye (2005) göre, birçok sanal kurban, akademik başarılarını, dikkat ve yeteneklerini bozabilen üzüntü, öfke, kaygı ve korku hissettiklerini belirtmişlerdir. Hinduja ve Patchin in (2005) araştırmasına göre, sanal kurbanların %34 ünün hüsrana uğradığı, %30.6 sının kızgınlık, %21.8 inin üzüntü duyduğu belirtilmiştir. Alandaki birçok çalışma geleneksel zorbalıkta kız ve erkeklerin yakın oranda kurban seçildiklerini göstermektedir (Campbell, 2005). Bazı araştırmalarda, erkek öğrencilerin kızlara göre daha fazla sanal zorba veya sanal kurban olduğu araştırmalara rastlanmışsa da (Li, 2006; Kowalski ve Limber, 2007; Erdur-Baker ve Kavşut, 2007; Arıcak ve diğerleri, 2008; Topçu, 2008; Wang, Iannotti, ve Nansel 2009; Burnukara, 2009; Dilmaç, 2009; Erdur-Baker, 2010; Yalın, Bayır ve Numanoğlu, 2010; Deryakulu ve

21 6 Büyüköztürk, 2010; Erdur-Baker ve Tanrıkulu, 2010), kızların daha fazla sanal zorba veya sanal kurban olduğu araştırmalar da vardır (Li, 2007; Kowalski ve Limber, 2007; Wang ve diğerleri, 2009; Hoff ve Mitchell, 2009). Bunun yanı sıra bazı araştırmacılar ise cinsiyet ile sanal zorbalığa maruz kalma arasında ilişki olmadığını ifade etmektedirler (Hinduja ve Patchin, 2005; Beran ve Li, 2005; Li, 2006; Smith ve diğerleri, 2008; Burnukara, 2009; Varjas, Henrich, ve Meyers, 2009; Rivers ve Noret, 2009; Yalın ve diğerleri, 2010; Erdur-Baker ve Tanrıkulu, 2010). Literatürde sanal zorbalığın sınıf düzeyine göre değişmediği yönünde araştırmalara rastlanmıştır (Beran ve Li, 2005; Erdur-Baker ve Kavşut, 2007; Slonje ve Smith, 2008; Wang ve diğerleri, 2009; Varjas ve diğerleri, 2009; Burnukara, 2009; Yalın ve diğerleri, 2010 ) Gençlerin teknoloji kullanımı günden güne artmaktadır. Bazı araştırmalar bilgi ve iletişim teknolojileri ile sanal zorbalık arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğundan söz etmektedir (Campbell, 2005; Keith ve Martin, 2005; Gillespie, 2006; Li, 2007; Erdur-Baker ve Kavşut, 2007; Hummell, 2007; Topçu, 2008, Topçu, Erdur-Baker ve Çapa-Aydın, 2008; Arıcak ve diğerleri, 2008; Wang ve diğerleri, 2009; Burnukara, 2009; Vandebosch ve Van Cleemput, 2009; Erdur-Baker, 2010; Yalın ve diğerleri, 2010; Deryakulu ve Büyüköztürk, 2010). Türkiye de bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı gittikçe yaygınlaşmaktadır. İlköğretim kademesindeki öğrencilerin Bilişim Teknolojileri dersi kapsamındaki etkinliklerle orta düzeyde bilgisayar okuryazarı olmaları hedeflenmektedir. Öğrencilere, bilgi ve iletişim teknolojilerini etik kurallara uygun biçimde kullanma alışkanlığının kazandırılması büyük önem taşımaktadır. zorbalığın önlenmesinin öncelikli koşullarından birisi de öğrencilere bu alışkanlığın ve farkındalığın kazandırılmasıdır. İlgili literatür incelendiğinde, Türkiye de sanal zorbalığı konu edinen araştırmaların ve çalışmaların sayısının yok denecek kadar az olduğu görülmektedir. Bu nedenle ilköğretim okullarında karşılaşılan sanal

22 7 zorbalık olayları, sıklığı ve boyutlarının hangi düzeyde olduğunu belirlemeye yönelik araştırmalara gereksinim vardır Amaç Araştırmanın genel amacı; ilköğretim 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin, kişisel özellikleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma durumlarını belirlemek; öğrencilerin sanal zorba ve sanal kurban olma durumlarını ortaya koymaktır. Bu genel amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara yanıt aranacaktır: 1- İlköğretim 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin kişisel özellikleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma durumları nedir? 2- Öğrencilerin sanal zorba ve sanal kurban olma durumları; 2.1. Kişisel özelliklere (cinsiyet, anne eğitim durumu, baba eğitim durumu, kardeş sayısı, aile gelir düzeyi) göre, 2.2. Bilgi ve iletişim teknolojilerine (bilgisayar, internet bağlantısı, cep telefonu) sahip olma durumuna göre, 2.3. Bilgisayar kullanım yılına göre, 2.4. Bilgisayar bilgilerini öğrenme kaynaklarına (kendi kendine, okul, arkadaşlar, kurslar, kitaplar, diğer yerler) göre, 2.5. İnternete bağlanma yerine (ev, okul, internet kafe) göre, 2.6. İnterneti kullanma süresine göre, 2.7. İnterneti kullanım amacına (bilgi edinme, eğitim/ders/araştırma, dosya/program indirme, haber okuma, oyun oynama, müzik dinleme, film izleme, yeni insanlarla tanışma, haberleşme, sohbet etme, vatandaşlık hizmetlerinden yararlanma) göre anlamlı fark göstermekte midir?

23 Önem Okul zorbalığı ile ilgili çalışmalar Olweus dan (1970) beri yapılıyor olmasına karşın, sanal zorbalık ile ilgili az sayıda çalışma vardır. Çoğu öğretmen ve yönetici okul zorbalığı probleminin farkında olmasına rağmen, çok azı elektronik iletişim yoluyla ortaya çıkan sanal zorbalığın farkındadır (Beran ve Li, 2005). Sayısı ve ciddiyeti giderek artan sanal zorbalık olayları eğitimcileri, araştırmacıları, yönetici ve bilirkişileri harekete geçirmelidir (Li, 2007). Okullarda teknolojinin doğru kullanımını sağlamak için, öğretmen ve yöneticilerin sanal zorbalık, çeşitleri ve boyutları ile ilgili bilgilendirilmesi ve sonucunda öğrencilere, bu doğru kullanımın nasıl olması gerektiğinin öğretilmesi gerekmektedir (Beran ve Li, 2005). zorbalık konusu Avustralya, Yeni Zelanda, ABD, Kanada, Japonya, İngiltere ve daha birçok ülkede büyüyen bir problem olmasına rağmen gerektiği kadar ilgi görmemekte ve araştırma literatüründe yeterince yer almamaktadır (Campbell, 2005). Türkiye de henüz adı konulmasa da sanal zorbalık ve internetin öğrenciler üzerindeki olumsuz etkileri görsel ve yazılı basında sıklıkla yer almaktadır (Erdur-Baker ve Kavşut, 2007). Buna rağmen Türkiye de bu konu ile ilgili geniş kapsamda bir araştırma yapılmadığı görülmektedir. Şu ana kadar bu konuyla ilgili ayrıntılı bir araştırma yapılmamış olması açısından da bu araştırma önem taşımaktadır. Bu konuda duyulan eksiklik araştırmacıyı bu konuda çalışma yapmaya yönlendirmiştir. Bu çalışma bundan sonra yapılabilecek olan araştırmalara kaynak olacaktır ve bu araştırmaların geliştirilmesine katkıda bulunacaktır Varsayımlar Veri toplama aracına verilen cevapların, var olan durumu ortaya koymayı sağlayacak kapsamda olduğu varsayılmıştır.

24 9 Bolu ili merkez ve ilçelerindeki ilköğretim okullarından seçilen öğrencilerle oluşturulan örneklem grubunun, evreni temsil edecek nitelik ve niceliğe sahip olduğu varsayılmıştır. 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin, soruları içtenlikle cevapladıkları varsayılmıştır Sınırlılıklar Araştırmanın evrenini Bolu ili merkez ve ilçelerindeki özel ve resmi okullarında öğrenim gören 6, 7 ve 8. sınıf öğrencileri oluşturmaktadır. Ancak, böyle bir çalışmanın ekip çalışması gerektirmesi ve çok uzun zaman alacak olması nedeniyle daha sınırlı bir grupla çalışma yapılması uygun görülmüştür. Araştırma, Bolu ili merkez ve ilçelerinden tesadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenen 24 tane ilköğretim okulunun 6, 7 ve 8. sınıflarında eğitim-öğretim gören öğrencilerle sınırlıdır. Bu araştırma, eğitim-öğretim yılında Bolu ili merkez ve ilçelerinden seçilen ilköğretim okullarında eğitim-öğretim gören 6, 7 ve 8. sınıflardan oluşan örneklem grubundan elde edilen veriler üzerinde yapılmıştır. Bu araştırma, problemin ortaya konmasında literatür taraması, görüşlerin alınmasında ise kullanılacak veri toplama araçları ile sınırlıdır Tanımlar Zorbalık: Bir kişinin diğerine sataşması, rahatsızlık vermesi, başına bela olması anlamında kullanılmaktadır (Olweus, 1993).

25 10 Zorbalık: Birey ya da bir grubun, bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak, başkalarına zarar vermek amacıyla yaptığı kasti, tekrarlayan ve düşmanca davranışları kapsamaktadır (Belsey, 2006). Elektronik posta: Kısaca e-posta (İngilizce ) ya da ileti, internet üzerinden gönderilen dijital mektuptur ( Instant Messaging (IM): Anında mesajlaşma, bir bilgisayar programı sayesinde, üye olarak, listenize eklediğiniz kişilerle gerçek zamanlı görüşme imkânıdır. Program özelliğine bağlı olarak görüntülü ve sesli görüşme imkânı da olabilir. En bilinen anında mesajlaşma programları, ICQ, MSN Messenger (Windows Live Messenger), Yahoo Messenger ve AOL Messenger'dır ( SMS: Kısa mesaj anlamına gelir. 160 karakter ile cep telefonundan yazılı olarak gönderilen metinlerdir ( MMS: Mobil Çoklu Ortam Mesajlaşma Hizmeti anlamına gelir. Cep telefonu ile fotoğraflı, sesli, animasyonlu ve videolu mesajların yollanmasına olanak tanır ( Forum: Elektronik ortamda yaratılmış bir tartışma platformu ve paylaşım sistemidir. Yeni bir konu başlığı yaratılır. Yaratılan konu başlığına diğer kullanıcılar yorumlarını (cevaplarını) yazarak fikirlerini beyan ederler. Ya da hali hazırda bulunan bir konu başlığı veya tartışma konusu üzerinde fikirlerini sunabilirler ( Blog (Web günlüğü): Genellikle güncelden eskiye doğru sıralanmış yazı ve yorumların yayınlandığı, web tabanlı bir yayını belirtir (

26 BÖLÜM 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Bu bölümde, geleneksel zorbalık, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ve sanal zorbalık ile ilgili bilgilere yer verilmiş; sanal zorbalıkla ilgili ulusal ve uluslararası araştırmalar ele alınmıştır Geleneksel Zorbalığın Tanımı ve Boyutları Okulda şiddet olayları birçok ülkede ciddi bir toplumsal problem durumundadır (Li, 2007). Batıda 1970 lerde Skandinavya ile başlayan çözüm arayışları, larda Japonya, İngiltere, Hollanda, Kanada, ABD ve Avusturalya gibi ülkelerde halkın ve bazı araştırmacıların ilgisini çekmiştir (Olweus,1993). Önceleri okullarda şiddet ve zorbalık, dikkat edilmesi gereken bir problem değil, çocukluğun temel ve doğal bir parçası olarak değerlendirilmiştir (Limber ve Small, 2003). Son yıllarda bu görüş değişmiştir. Yapılan araştırmalar okullardaki şiddet olaylarının temeli olarak çocukluk dönemindeki şiddet davranışlarını irdelemekte, şiddetin büyümenin doğal bir parçası olmadığını vurgulamaktadır (Güvenir, 2005). Araştırmalarda zorbalık genellikle şiddet veya saldırganlıkla karıştırılmaktadır (Rigby, 2002; Akt. Totan, 2007). Aslında şiddet ve zorbalık, saldırganlığın iki ayrı alt boyutunu oluşturmaktadır (Akt. Totan, 2007). Zorbalıkla şiddet, fiziksel olarak ortaya çıktıklarında birbirine benzemekle birlikte zorbalık, kurbanla zorba arasındaki güç dengesizliğini

27 12 gerektirmesi ve tekrarlı olması gibi ayırt edeci özellikleri açısından şiddet ile birbirlerinden tamamen ayrılmaktadır (Olweus, 1999). Olweus (1999), bir eylemin zorbalık olarak tanımlanabilmesi için şu üç temel ölçütün olması gerektiğini vurgulamaktadır: 1. Kasıtlı olarak zarar verme amacı güden saldırgan davranışlar olması, 2. Süreklilik özelliği taşıması, bir başka deyişle zorbanın bu tür eylemleri bir kez değil, devamlı bir biçimde yapması, 3. Taraflar arasında eşit olmayan güç dengesinin olması. Olweus a (1993) göre zorbalık, akranlar arasındaki kasıtlı ve tekrarlayan saldırganlık olarak tanımlanmaktadır (Akt. Erdur-Baker, 2010). Roland a (1989) göre zorbalık, bir birey veya grup tarafından, kendisini koruyamayacak durumda olan kişiye karşı yapılan, fiziksel veya psikolojik sonuçları olan ve süreklilik arz eden bir şiddet türüdür (Akt. Alper, 2008). Besag a (1989) göre zorbalık, gücü elinde bulunduran bireylerin, kendi kazanç ve çıkarları için, karşı koyacak gücü olmayanlara karşı fiziksel, psikolojik, sosyal veya sözel düzlemde cereyan eden mağdura stres ve acı veren ve tekrarlanma özelliği gösteren saldırılardır (Akt. Pişkin, 2002). Schuster (1999) zorbalığı, bireyin kendini savunamadığı, zaman içinde uzun periyotlarda süregelen bir veya birden çok bireyin doğrudan veya dolaylı olarak meydana getirdiği, kasıt içeren tüm saldırgan davranışlar olarak betimlemektedir (Akt. Totan, 2008). Bosworth ve Espelage (1999) zorbalığı, bir ya da daha fazla öğrencinin, kendilerinden güçsüz ve kendisini koruyamayacak durumdaki öğrenci ya da öğrenci grubunu kasıtlı ve sürekli bir biçimde rahatsız etmeleri sonucunda; karşıdaki öğrenci ya da öğrenci grubunda fiziksel, psikolojik ve

28 13 sosyal zararlara neden olabilecek davranışlardan oluşan bir saldırganlık türü olarak tanımlamıştır (Akt. Koç, 2006). Okul zorbalığı, hem kurban hem de zorba konumundaki bireylerin, okul başarılarını, olumlu soysal becerilerini, psikolojik durumlarını etkileyen, ergenler arasındaki problematik davranışlar olarak da tanımlanmaktadır (Wang ve diğerleri, 2009). Başka bir tanımda ise saldırganlığın alt boyutu olarak zorbalık fiziksel ve psikolojik zarar vermeye neden olan genellikle saldırganca ve tekrarlı olan davranışlar olarak tanımlanmaktadır (Thompson, 1991; Akt. Totan, 2008). Okullarda meydana gelen saldırganlık olaylarının bir türü olan okul zorbalığı (school bullying), yaşça daha büyük ya da fiziksel olarak daha güçlü olan öğrencilerin, kendilerinden daha güçsüz olan çocukları sürekli olarak hırpalaması, eziyet etmesi ve rahatsız etmesidir (Pişkin, 2002). Güvenir (2005) ise, zorbalıktan akran istismarı olarak bahsetmektedir. Bazı araştırmacılar diğer bireylere kasıtlı olarak yapılan tüm saldırganca davranışları zorbalık olarak tanımlarken, bazı araştırmacılar ise doğrudan, tekrarlı olarak meydana gelen ve içinde kasıt olan saldırgan davranışları zorbalık olarak tanımlamaktadır (Totan, 2008). Yapılan araştırmalara göre öğrenciler, akranları tarafından sıkça zorbalık olaylarına maruz kalmaktadır. Rigby e (1997) göre Avustralya da yedi öğrenciden biri haftada en az bir kez zorbalıkla karşılaşmaktadır (Akt. Kartal ve Bilgin, 2007). Maynard ve arkadaşlarının yaptığı bir araştırmada, gençlerin %60 ı okulda zorbalığa uğradıklarını belirtmişlerdir (Akt. Campbell, 2005). Karaman-Kepenekçi ve Çınkır (2006), öğretim yılı içerisinde Ankara da 5 genel liseye devam eden 693 öğrenci üzerinde yaptıkları araştırmalarında örneklemin tümünün öğretim yılı içerisinde bir veya birden çok kez zorbalığa maruz kaldığını rapor etmişlerdir. Totan ın

29 14 (2008) Türkiye de, lise öğrencileri üzerinde yaptığı araştırmada, 595 ergenin %11.26 sı zorba, %12.77 si kurban, %8.07 si zorba/kurban, %67.90 ı zorbalık olaylarına katılmayan ergen olarak belirlenmiştir. Toplamda katılımcıların %32.10 unun zorbalığa farklı statülerde katıldığı hesaplanmıştır. Alper in (2008) Türkiye de, ilköğretim öğrencileri üzerinde yaptığı araştırmasında, haftada bir defadan az fiziksel zorbalığa maruz kalanlar, grubun %17.6 sını; haftada bir defa fiziksel zorbalığa maruz kalanlar, grubun %17.6 sını; haftada 2-4 defa arası fiziksel zorbalığa maruz kalanlar, grubun %9.6 sını; haftada 5 defadan fazla fiziksel zorbalığa maruz kalanlar ise grubun %7.6 sını oluşturmaktadır. Türkiye de yapılan araştırmalarda öncelik sırasına göre en çok sözel, fiziksel, duygusal ve cinsel içerikli zorbalık türlerinin gözlendiği bulgulanmıştır (Karaman-Kepenekçi ve Çınkır, 2006). Pişkin ve Ayas (2005) tarafından lise öğrencileriyle yaptıkları çalışmada, kurbanların altı ayda en az bir kez maruz kaldıkları zorbalık türleri sırasıyla sözel (%16.9), fiziksel (%15.3), iftira, dedikodu ve söylenti (%10.9), gruptan dışlama (%9.1) ve eşyalara zarar verme (%8.8) olarak bulunmuştur. Zorbaların yaptıkları zorbalık türleri incelendiğinde ise sırasıyla sözel (%21.2), fiziksel (%20.2), gruptan dışlama (%8.6), eşyalara zarar verme (%6.7) ve iftira, dedikodu ve söylenti (%6) olarak bulunmuştur. Birçok araştırmada Olweus un (1993) yaptığı sınıflama temel alınarak zorbalığın, doğrudan zorbalık (direct bullying) ve dolaylı zorbalık (indirect bullying) olarak iki boyuta ayrıldığından söz edilmektedir. Doğrudan zorbalık, fiziksel (vurma, itme, tekmeleme, tükürme) ve sözel saldırı (isim takma, küfürlü dil kullanma, alay etme, onurunu zedeleme, küçük düşürme, iğneleme, hakaret etme) davranışlarını içerirken, dolaylı zorbalık, sosyal/ilişkisel saldırı (sosyal dışlama, söylenti yayma) davranışlarını içermektedir (Pişkin, 2002; Beran ve Li, 2005; Li, 2007; Kowalski ve Limber, 2007; Totan, 2008; Smith ve diğerleri, 2008; Wang ve diğerleri, 2009; Varjas ve diğerleri, 2009; Vandebosch ve Van Cleemput, 2009; Rivers ve Noret, 2010; Yalın ve diğerleri, 2010).

30 15 Cinsiyet değişkenin kullanıldığı araştırmalarda erkeklerin kızlardan daha fazla zorbalık yaptıkları ve zorbalığa daha fazla maruz kaldıkları, erkek çocukların daha çok fiziksel zorbalık, kız çocukların daha çok dolaylı zorbalık uygulamaya eğilimli oldukları; ayrıca erkeklerin çeşitli sınıflardan hem kız hem erkek öğrencilere zorbaca davranışlarda bulunurken kız öğrencilerin daha çok kendi sınıfındaki veya aynı yaştaki kız öğrencilere zorbaca davranışlarda bulundukları tespit edilmiştir (Akt. Ayas, 2008). Pateraki ve Houndoumadi ye (2001) göre özellikle vurma, dövme, tekme atma biçimindeki doğrudan yapılan zorbalıklara daha çok küçük yaştaki öğrencilerin; buna karşın isim takılma, alay edilme, dalga geçilme türü zorbalıklara ise daha çok büyük sınıflardaki öğrencilerin uğradığı görülmüştür (Akt. Pişkin, 2002). Türkiye de yapılan çalışmaların da literatürle tutarlı olduğu, yaşın artmasıyla birlikte zorbalık olaylarının azaldığı görülmektedir (Ayas, 2008) Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Kullanımı Ergenler arasında en sık kullanılan elektronik iletişim araçları arasında cep telefonları, elektronik posta (e-posta), anlık ileti (IM) ve blog kullanımı, sohbet odaları, web sayfaları ile çevrimiçi duyuru panoları sayılabilir (Campbell, 2005). Bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle internet, insanların her geçen gün artan bilgiye ulaşma, bilgiyi saklama ve paylaşma gereksinimine yanıt vermesi özelliği ile yaşamın vazgeçilmez bir parçası olmuştur (Erdur- Baker ve Kavşut, 2007). Bilgi ve iletişim teknolojilerinin ilkokuldan üniversiteye kadar neredeyse bütün öğrenciler tarafından kullanıldığı bir gerçektir (Yalın ve diğerleri, 2010). Bir araştırmada, 2003 yılında Amerika daki gençlerin üçte birinin, Avrupa daki gençlerin yaklaşık yarısının kendi cep telefonlarına sahip olduğu

31 16 belirlenmiştir (Beran ve Li, 2005). Kanada İstatistikleri ne (2004) göre, Kanada daki ilkokulların %98 i ve ortaokulların %99 u internet erişimli bilgisayara sahiptir. Öğretmen ve öğrencilere tahsis edilen yaklaşık 1 milyon bilgisayarın %90 ında internet erişimi mevcuttur. Neredeyse her öğrenci elektronik iletişimin bir biçimi olan bilgisayar teknolojisini kullanabilmektedir (Akt. Beran ve Li, 2005). Belsey in (2006) Kanada da yaptığı araştırmaya katılan 4. sınıf öğrencilerinin %20 si, kendi bilgisayarlarından internete bağlandıklarını belirtmişlerdir. Bu oran 11. sınıflarda %51 e çıkmaktadır. Aynı araştırmaya katılan öğrencilerin %23 ünün kendi cep telefonuna sahip olduğu ve bu telefonların %44 ünün internet erişimi sağladığı, %56 sının mesajlaşmaya müsait olduğu, %17 sinin kameralı telefon olduğu belirlenmiştir. Araştırmaya katılan öğrencilerin %22 si kendi web kameralarına sahip olduklarını belirtmişlerdir. Kowalski ve Limber (2007), Amerika da 6, 7 ve 8. sınıfa devam eden öğrenciler üzerinde yaptıkları çalışmada, öğrencilerin yaklaşık %50 sinin kendi cep telefonuna, %97 sinin internet erişimine sahip olduğunu ve bu teknolojilerin çoğu öğrenci tarafından her gün kullanıldığını ifade etmişlerdir. İngiltere de yapılan bir araştırmada (The Mobile Life Report, 2008), 10 yaşındaki bireylerin %51 inin, 12 yaşındaki bireylerin %98 inin kendi cep telefonlarına sahip oldukları bulunmuştur (Akt. Smith ve diğerleri, 2008). Cassidy ve diğerlerinin (2009) 6, 7, 8 ve 9. sınıf öğrencileri üzerinde yaptıkları çalışmalarında, 363 öğrencinin neredeyse tamamı (355) evlerinden internete girebildiklerini belirtmişlerdir. Bu öğrencilerden yalnızca bir tanesinin evinde bilgisayar olmadığı; geri kalan öğrencilerin %23 ünün evinde 1 tane bilgisayar, %35 inin evinde 2 tane bilgisayar ve %40 ının evinde 3 ve daha fazla bilgisayar olduğu belirlenmiştir. Aynı çalışmada, öğrencilerin yarısından fazlası (%58) kendi cep telefonlarına sahip olduklarını ifade etmişlerdir.

32 17 Tokunga (2010) çalışmasında, 4-9. sınıflara devam eden öğrencilerin %66 sından fazlasının, yatak odalarından kolaylıkla internete girebildiklerini belirtmiştir. Erdur-Baker ve Kavşut (2007) un Türkiye deki çalışmalarında, İnterneti hiç kullanmam diyenlerin sayısı hayli düşük iken (%8), cep telefonu yoluyla hemen her gün mesajlaşan öğrenciler, katılımcıların yaklaşık %51 ini oluşturmaktadır. Türkiye genelinde 2007 yılında yapılan İnternet Kullanımı ve Aile Araştırması nda, incelenen ailelerin %79 unun evinde bilgisayar bulunduğu, evinde iki veya daha fazla bilgisayar bulunduran ailelerin ise grubun yaklaşık %11 ini oluşturduğu belirlenmiştir. Aynı araştırmada, ailelerde internet kullananlar, katılımcıların %76.7 sini oluştururken, çocuklar internete en fazla bağlanan grup olarak belirlenmiştir. Bu araştırmaya katılanların yarısından fazlasının (%51.13), interneti günde en az bir kez kullandığı görülmüştür Zorbalığın Tanımı ve Özellikleri Eğitimde yeni teknolojilerin kullanılması, öğrencilerin sosyal etkileşimini arttırmakta ve işbirlikçi öğrenme deneyimlerini çoğaltmaktadır. Sınıftaki bilgisayarlar tüm konuların öğrenilmesinde olumlu etkiler sağlamaktadır (Li, 2007). Her ne kadar sınıfta bilgisayar kullanımının öğrenme üzerinde olumlu etkileri olsa ve cep telefonları öğrenci etkileşimini arttırsa da bu teknolojilerin okul ve toplum için yeni sorunlar getirmesi kaçınılmazdır (Yu, 2002; Akt. Beran ve Li, 2005). Son zamanlarda teknoloji alanındaki gelişmeler ve teknolojinin gençler tarafından daha yaygın kullanılmaya başlanması, okullarda öğrencilerin göstermiş olduğu zorbalık davranışlarını teknolojiyi kullanarak gerçekleştirmelerine olanak sağlamıştır (Ayas ve Horzum, 2010). Özellikle

33 18 sosyal ilişkilerini dijital teknolojik araçları kullanarak sürdürmeye çalışan ergenler, yeni bir zorbalık türü olan, sanal zorbalıkla (cyber-bullying) karşı karşıya kalmaktadırlar (Aydoğan ve diğerleri, 2009). Yukarıda sıralanan zorbalık türlerine ek olarak teknolojik araçların kötüye kullanılması ile ortaya çıkan sanal zorbalık da son zamanlarda yaygın bir zorbalık türü olarak ele alınmaktadır (Totan, 2008). Artık yerli ve yabancı literatürde sanal zorbalık (siber zorbalık, elektronik zorbalık veya çevrimiçi zorbalık) sıklıkla yerini almaya başlamıştır (Beran ve Li, 2005; Campbell, 2005; Li, 2006; Li, 2007; Kowalski ve Limber, 2007; Belsey, 2006; Topçu ve Erdur-Baker, 2007; Erdur- Baker ve Kavşut, 2007; Smith ve diğerleri, 2008; Topçu, 2008; Hinduja ve Patchin, 2009; Vandebosch ve Van Cleemput, 2009; Varjas ve diğerleri, 2009; Wang ve diğerleri, 2009; Dilmaç, 2009; Rivers ve Noret, 2010; Tokunga, 2010; Ayas ve Horzum, 2010; Yalın ve diğerleri, 2010). Mevcut literatür incelendiğinde, sanal zorbalıkla ilgili değişmez bir tanımlamanın olmadığını, araştırmacıların sanal zorbalığı farklı şekillerde tanımladığını görmekteyiz. Ybarra ve Mitchell (2004) sanal zorbalığı, başka bir kişiye karşı çevrimiçi olarak yapılan, açık ve kasıtlı saldırganlık hareketi olarak ifade etmiştir. Beran ve Li ye (2005) göre sanal zorbalık, özellikle cep telefonları, çağrı cihazları, e-posta, anlık ileti gibi çeşitli teknoloji formlarının, birey ya da grup tarafından kasıtlı olarak başkalarını taciz etmek için kullanılmasıdır. Belsey e (2006) göre sanal zorbalık, bir birey ya da bir grubun, bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak, başkalarına zarar vermek amacıyla yaptığı kasti, tekrarlayan ve düşmanca davranışları kapsamaktadır. Patchin ve Hinduja (2006) sanal zorbalık için, Elektronik araçlar aracılığıyla kasıtlı ve tekrarlayan şekilde zarar verme demişlerdir.

34 19 Slonje ve Smith (2007), cep telefonları ve internet gibi modern teknolojik araçlar yoluyla ortaya çıkan saldırıları sanal zorbalık olarak ifade etmişlerdir. Willard (2007) sanal zorbalığın, internet veya başka dijital iletişim araçlarını kullanarak zararlı veya incitici metin ya da görüntüleri göndermek olduğunu belirtmiştir. Kowalski ve Limber (2007), bir sohbet (chat) odasında veya bir web sayfasında, e-posta, anlık ileti, dijital mesaj yoluyla veya cep telefonuna resimler gönderme şeklinde gerçekleştirilen zorbalığa sanal zorbalık demişlerdir. Erdur-Baker ve Kavşut (2007) sanal zorbalık ile ilgili görüşlerini, zorbalık fiziksel ortamda gerçekleştirilen zorbalık türlerine benzemektedir. Temel fark internet veya cep telefonu gibi sanal iletişimin gerçekleşebildiği bilgi ve iletişim teknolojilerinin aracı olarak kullanılmasıdır. şeklinde belirtmiştir. Juvonen ve Gross (2008), çalışmalarında sanal zorbalığı, İnternet veya diğer dijital iletişim araçlarının, başkalarına hakaret etmek ya da başkalarını tehdit etmek amacıyla kullanılması şeklinde tanımlamışlardır. Li (2007), e-posta, cep telefonu, elektronik ajanda (Personal Digital Assistant- PDA), anlık mesajlaşma (IM) veya internet ağı (www) gibi elektronik iletişim araçları aracılığı ile yapılan zorbalıkları sanal zorbalık olarak tanımlamıştır. Smith ve diğerleri (2008), sanal zorbalığı tanımlarken, Elektronik iletişim araçlarını kullanarak, bir kişi veya grup tarafından kendini kolayca koruyamayan bir kurbana karşı, zaman içinde veya ard arda gerçekleştirilen kasıtlı ve saldırgan hareketler ifadesini kullanmışlardır.