DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE İHRACAT İLİŞKİSİ: GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER ÜZERİNE BİR NEDENSELLİK ANALİZİ

Transkript

1 DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE İHRACAT İLİŞKİSİ: GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER ÜZERİNE BİR NEDENSELLİK ANALİZİ Mura ÇETİN Doç. Dr., Bozok Üniversiesi, İİBF İkisa Bölümü Fahri SEKER Yrd. Doç. Dr. Bozok Üniversiesi, İİBF İkisa Bölümü Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve İhraca İlişkisi: Gelişmeke Olan Ülkeler Üzerine Bir Nedensellik Analizi Öze Bu çalışma, döneminde VAR yönemine dayalı gelişirilmiş Granger nedensellik eslerini kullanarak sekiz gelişmeke olan ülke ekonomisi için doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki nedensellik ilişkisini inceler. Toda-Yamamoo es sonuçları; Polonya ve Meksika ekonomilerinde doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik, Pakisan ve Türkiye de ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik espi emişir. Dolado-Lükepohl es sonuçlarına göre; Polonya da doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru ek yönlü bir nedensellik, Tayland ve Pakisan ekonomilerinde ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru ek yönlü bir nedensellik söz konusudur. Çalışmada, değişkenler arasında çif yönlü bir nedensellik bulgusuna raslanmamışır. Sonuç olarak, gelişmeke olan ülkeler ihraca ve doğrudan yabancı yaırımlar odaklı poliikalar üremeye ve uygulamaya devam emelidir. Gelişmeke olan ülkelerin dışa dönük kalkınma sraejileri, ihracaı ve doğrudan yabancı yaırımları desek sraejilerini kapsamalıdır. Anahar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yaırımlar, İhraca, Nedensellik, Gelişmeke Olan Ülkeler. The Relaionship Beween Foreign Direc Invesmens and Expors: A Causaliy Analysis on Developing Counries Absrac This paper aims o examine he causal relaionships beween foreign direc invesmens (FDI) and expors in eigh developing counries by using augmened Granger causaliy ess over he period The empirical resuls of Toda-Yamamoo es indicae ha here is a causal relaionship beween variables running from FDI o expors for Poland and Mexico, while he direcion of causaliy is from expors o FDI for Pakisan and Turkey. Dolado-Lükepohl es s findings exhibi ha here is a uni-direcional causaliy running from FDI o expors for Poland, while he direcion of causaliy is from expors o FDI for Pakisan and Tayland. Here, here is no bi-direcional causaliy beween variables in boh ess. Consequenly, developing counries should susain o generae and implemen he policies based on expors and FDI. The ouward-looking developmen sraegies of developing counries should encompass boh expor-suppor sraegy and FDI-suppor sraegy. Keywords: Foreign Direc Invesmens, Expors, Causaliy, Developing Counries. ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, NİSAN 2013, 8(1),

2 1. Giriş Doğrudan yabancı sermayeyi eşvik edici poliikalar izleyen Endonezya, Malezya, Tayland, Brezilya ve Meksika gibi gelişmeke olan ülkeler gibi Türkiye ekonomisi de son yıllarda hızlı ve sürekli bir büyüme performansı yakalamışır. Bu ür poliikalar, söz konusu ülkelerde ek başına hızlı bir büyüme için yeerli bir koşul olmasa da doğrudan yabancı yaırımların girişini kolaylaşıran bir iklim yaramakadır. Doğrudan yabancı yaırımlar, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde oldukça ilgi gören bir araşırma konusudur. Mundell (1957), Vernon (1966), Schmiz (1972), Kojima (1975), Dunning (1977), Helpman (1984) ve Markusen (1998) gibi ikisaçılar doğrudan yabancı yaırımları moive eden fakörler üzerinde durmuş ve bu lieraür gün geçikçe gelişme gösermişir. Ekonomislerin önemli bir kısmı, doğrudan yabancı yaırımların üm ülkeler özellikle de gelişmeke olan ülkeler için bir büyüme ve kalkınma aracı olduğunu savunmakadır. Söz konusu ekonomislerin en önemli argümanları; doğrudan yabancı yaırımların daha yüksek bir ihraca, uluslararası piyasalara açılma, bir finans kaynağı ve banka kredilerinin ikamesi anlamına gelmesidir. İhracaın uzun bir süredir ekonomik büyümenin mooru olarak kabul edilmesi, doğrudan yabancı yaırımların ev sahibi ülkenin ihraca performansı üzerindeki rolünün ampirik açıdan analiz edilmesinde ekili olmuşur. Gerçeken de doğrudan yabancı yaırım girişlerine ev sahibi ülkenin ihracaının nasıl karşılık vereceği konusunda eorik ve ampirik lieraürde yoğun bir arışma bulunmakadır. Bu arışmada kriik konu, doğrudan yabancı yaırımların bu yaırımları kabul eden ülkelerin ihraca performansını desekleyen bir araç olarak kabul edilip edilmeyeceğidir. Doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi inceleyen ampirik çalışmalar farklı bulgular oraya koymuşlardır. Bu lieraür içerisinde Alguacil ve Ors (2002), Baliamoune-Luz (2004), Karagöz ve Karagöz (2006), Şen ve Karagöz (2006) ve Yılmazer (2010) gibi nedensellik ilişkisi üzerinde duran çalışmalar genelde Granger nedensellik eslerini ercih emişlerdir. Bu çalışmaların bir diğer özelliği, ek ülkeli analiz gerçekleşirmiş olmaları ve karşılaşırma yapmaya imkân anımamalarıdır. Bu çalışmada periyodunda Türkiye, Hindisan, Pakisan, Çin, Brezilya, Tayland, Meksika ve Polonya olmak üzere sekiz gelişmeke olan ülke ekonomisi için doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki nedensellik ilişkisi analiz edilmekedir. Çalışmanın önemli bir özelliği, gelişirilmiş Granger nedensellik esleri olarak da bilinen Toda-Yamamoo (1995) ve Dolado-Lükepohl (1996) nedensellik eslerini birlike kullanmasıdır. Çalışmanın ikinci bölümünde eorik ve ampirik lieraür ele alınmakadır. Üçüncü bölüm, çalışmada kullanılan veri sei ve me- 122 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

3 odoloji hakkında bilgi verir. Ampirik sonuçlar ve sonuçların diğer çalışmalar ile karşılaşırılması, dördüncü bölümde oraya konmakadır. Son bölümde ise genel değerlendirme ve poliika çıkarımlarına yer verilmekedir. 2. Lieraüre Bakış Teorik ve ampirik lieraürde doğrudan yabancı yaırımların ihraca performansını nasıl ekilediği önemli bir arışma konusudur. Bu arışmalar çeşili ampirik kanılarlarla deseklenmekedir. Bazı yazarlar doğrudan yabancı yaırımların ihraca üzerinde isaisikî olarak anlamsız ya da negaif ekisinin olduğunu belirirken, bazıları da güçlü bir poziif ilişkiyi deseklemekedir. Doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiye eorik açıdan bakıldığında ilk olarak klasik ve neoklasik dış icare eorileri olarak adlandırılan yaklaşımlar karşımıza çıkmakadır. Smih, Ricardo, Heckscher-Ohlin-Samuelson ve Mundell arafından oraya aılan görüşler bu alandaki en önemli açıklamalardır. Oldukça kaı varsayımları bünyesinde barındıran klasik ve neoklasik yaklaşımlar, uluslararası sermaye harekelerine hemen hemen hiç yer vermemişlerdir. Bununla birlike, konu ile ilgili ilk arışmalar da buradan çıkmışır. Ricardo nun karşılaşırmalı üsünlükler eorisi, sermayenin uluslararası alanda harekeli olmadığı varsayımına dayandığı için bu konuda bir açıklama geirememişir. Uluslararası icarein farklı fakör donanımlarına sahip ülkeler arasında oraya çıkacağını ve icarein gelişmesiyle birlike fakör fiyalarının ülkeler arasında eşilenme eğilimine gireceğini savunan Heckscher-Ohlin-Samuelson eorisi de uluslararası sermaye harekeleri konusunda keum davranmışır. Bununla birlike eori, iki ülke arasındaki mal harekelerinin (icare akımları) modelde harekesiz olarak varsayılan fakör donaımı için bir ikame oluşurduğunu kabul eder. Böylece doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi inceleyen akademik araşırmalarda, başlangıça bu iki akımın birbirini amamlayıcı ya da ikame edici olup olmadığı konusu önem kazanmışır. Mundell (1957), iki ülkeli, iki mallı, iki üreim fakörlü ve bir birine benzer iki üreim fonksiyonlu bir dış icare modeli yardımıyla doğrudan yabancı yaırımları açıklamaya çalışmışır. Bu modelde bir malın üreimi diğerine göre bir üreim faköründen daha yüksek bir mikarın kullanılmasını gerekli kılar. Mundell modeli, yabancı porfolyo yaırımlarını kapsadığı için doğrudan yabancı yaırımlar ile uluslararası üreimi açıklayamadığı gibi, kısa dönemli yaırımları da açıklayamamışır yılında Vernon arafından gelişirilen ürün haya seyri eorisi, İkinci Dünya Savaşı sonrası Baı Avrupa daki Amerikan firmaları arafından gerçekleşirilen doğrudan yabancı yaırımların belirli ürlerini açıklamada kullanılmışır. Bu eoriye göre yenilik, büyüme, olgunluk ve gerileme olmak üzere üreimin dör aşaması NİSAN

4 vardır. Üreim maliyeleri zamanla bir ülkede değişiği gibi, diğer ülkelerde de farklılık arz emekedir. Doğrudan yabancı yaırımlar, ürün haya seyrinin aşamalarına bağlı olarak farklı düzeyde gerçekleşmekedir. Bu eori, ürün haya seyrinin farklı aşamalarında doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi açıklayan bir kavramsal çerçeve sunar. Vernon (1966), aynı zamanda iki değişken arasında bir ikame ilişkisini oraya koymuşur. Dunning (1977), çok uluslu firmaların ihraca ya da yerel üreim yoluyla yabancı bir piyasaya hizme sunup sunamayacağını arışmak için firma organizasyon eorisi gelişirmişir. İhraca ve doğrudan yabancı yaırımlar, bu yapı içerisinde ikame edilebilmekedir. Dunning (1993), bu eoriyi OLI paradigması olarak anımlar. OLI olgusu, çok uluslu firmalar dikkae alınarak doğrudan yabancı yaırımlara uyarlanabilmekedir. Doğrudan yabancı yaırımlara ilişkin bu OLI eorisi, ihraca performansının ev sahibi ülkenin ihalaa yönelik poliikası ile engellenebileceği şeklindeki neo-klasik görüşü kabul eder. Dunning (1981), doğrudan yabancı sermaye eorilerinde iki ür üreim düzenlemesinin söz konusu olduğunu söyler: Dikey enegrasyon ve yaay enegrasyon. Birincisi; doğrudan yabancı sermaye ülkesinden gelen sermaye ve hizmeleri arırarak icarei kolaylaşırma eğilimi sergiler. İkincisi; yabancı sermayeli firmaların ihraca için kendi ürünlerini ev sahibi ülke piyasasının paylaşımına açması durumunda icare için bir ikame oluşurabilir. Bununla birlike Markusen (1984), fakör harekeliliğinin nispi fakör farklılığına değil de dışsal ölçek ekonomilerine ve farklı üreim eknolojilerine dayanması durumunda icarei gelişirebileceğini arışmışır. Schmiz ve Helmberger (1972), Kojima (1975), ürün icarei ve doğrudan yabancı yaırımlar arasındaki amamlayıcılık ilişkisi için bir eorik emel oluşurmuşur. Helpman (1984), Helpman ve Krugman da (1985), doğrudan yabancı yaırımlar ile ihracaın birbirini amamladığı görüşünü paylaşır. Bu yazarlar, uzmanlaşma derecesinin nispi fakör donaımının poziif bir fonksiyonu olduğunu arışır. Şaye fakör donaımlarında önemli farklılıklar söz konusu ise bu durumda sermaye yoğun bir ülke, işgücü yoğun ülkeye hizme ihraç eme eğilimi sergileyebilir. Böylece, doğrudan yabancı yaırımlar işgücü zengini olan ülkede amamlayıcı bir icare akışı sağlayabilir. Brainard (1993) ve Graham (1996), doğrudan yabancı yaırımlar ile dış icare arasındaki amamlayıcılık ilişkisinin varlığını kabul eden diğer yazarlardır. Kojima ve Ozawa (1984), uluslararası icare ve doğrudan yabancı yaırımları açıklayan bir model oluşurmaya çalışmışlardır. Bu yazarlar, Mundell modelinden ilham almış ve bu modeli gelişirmek isemişlerdir. Gelişirilen modelde şaye bir ülke bir malın üreiminde karşılaşırmalı avanaja sahip ise ve uluslarararası icare karşılaşırmalı avanaja dayandığında doğrudan yabancı yaırımlar gerçekleşebilmekedir. 124 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

5 Markusen ve Venables (1998), doğrudan yabancı yaırımların evsahibi ülkenin ihracaı üzerindeki ekilerini analiz edebilmek için yaay ve dikey enegre olmuş çokuluslu firmaların birbirinden ayrılmasının faydalı olabileceğini arışmışlardır. Onlara göre oligopolisik rekabein olduğu bir modelde, doğrudan yabancı yaırımlar üç koşul alında ihracaı ekileyebilecekir. Bunlar; yüksek aşıma ve arife maliyeleri, nispi olarak büyük ölçüde gerçekleşmiş firma düzeyinde ölçek ekonomileri ve aynı büyüklükeki benzer ülkeler ve benzer fakör donaımlarıdır. Söz konusu eorik arışmalar aslında doğrudan yabancı yaırımların ihraca üzerinde ekisinin olabileceğine ya da doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında bir nedensellik ilişkisinin varlığına dair bir imada bulunmakadır. Doğrudan yabancı yaırımlar ile ev sahibi ülkenin ihraca performansı arasındaki eorik ilişkiyi desekleyen kanılar elde edebilmek için çeşili çalışmalar yapılmışır. Dunning (1969), ABD odaklı doğrudan yabancı yaırımların Büyük Brianya daki ekilerini incelemişir. Doğrudan yabancı yaırımların direk ekilerini analiz eden bu çalışmanın sonucuna göre, doğrudan yabancı yaırımlar dış icarei dolayısıyla ödemeler bilançosunu poziif yönde ekilemekedir. Hors (1972), yaay-kesi çalışmasında doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında negaif bir ilişkinin olduğuna dair ampirik kanı bulmuşur. Rock (1973), gelişmeke olan ülkelerdeki ABD yaırımları ile ilgili çalışmasında bu ülkelerin ABD deki icarei ile bu ülkelerdeki ABD odaklı yabancı yaırımlar arasında anlamlı bir korelasyon espi emişir. Lipsey ve Weiss (1981), 1970 yılında 40 ülkeye ilişkin doğrudan yabancı yaırımlar ile ABD ihracaı arasında poziif bir ilişki espi emişlerdir. Sullivan (1993), İrlanda ekonomisinde dönemi için doğrudan yabancı yaırımları ile ihraca arasındaki ilişkiyi incelemişir. Çalışmanın sonuçlarına göre, İrlanda da ihraca düzeyi, ülkeye giren doğrudan yabancı yaırım girişiyle poziif ve anlamlı bir ilişki içindedir. Goldberg ve Klein (1997), gelişmeke olan ülkelere yönelik doğrudan yabancı yaırımların bu ülkelerin gelişmiş ülkeler ile olan icare akışını döviz kuru ekisinin konrol alına alınmasından sonra ekilediği sonucuna ulaşmışlardır. Wilamoski ve Tinkler (1999), doğrudan yabancı yaırımlar ile dış icare arasındaki ilişkiyi analiz emişlerdir. Çalışmanın ampirik bulgusuna göre doğrudan yabancı yaırımlar ihala ve ihracaı deseklemekedir. Bu çalışma, icare dengesinden doğrudan yabancı yaırımlara doğru ek yönlü bir nedenselliğin varlığını oraya koymuşur. Doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi analiz eden günümüz ampirik lieraürün önemli bir kısmı Tablo 1 de sunulmuşur. Bu çalışmalar hem endüsri düzeyinde, hem de ülke düzeyindeki analizleri içermekedir. NİSAN

6 Tablo 1: Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve İhraca İlişkisi Üzerine Bazı Ampirik Çalışmalar Yazar/Yıl Düzey Veri Meod Sonuçlar Alguacil ve Ors (2002) Mohamed (2003) Toda-Yamamoo nedensellik Zaman serisi, Granger nedensellik Alıcı ve Ucal (2003) Baliamoune- Luz (2004) Ülke düzeyinde (İspanya) Ülke düzeyinde (MENA Ülkeleri) Ülke düzeyinde (Türkiye) Ülke düzeyinde (Morokko) Kevin (2005) Endüsri düzeyinde (Çin) Karagöz ve Karagöz (2006) Şen ve Karagöz (2006) Muhammad ve Eazaz (2007) Abdullahi, Enjiang ve Messinis (2007) Geishecker, Nielsen ve Pawlik (2008) Nguyen ve Yuqing (2008) Ülke düzeyinde (Türkiye) Ülke düzeyinde (Türkiye) Ülke düzeyinde (49 Ülke) Ülke düzeyinde (Sub-Saharan Afrika Ülkeleri) Endüsri düzeyinde (Polonya) Ülke düzeyinde (23 Ülke) Çeyreklik veri ( ) Yıllık veri ( ) Çeyreklik veri ( ) Yıllık veri ( ) Yaay-kesi veri (1995) Çeyreklik veri ( ) Çeyreklik veri ( ) Yıllık veri ( ) Yıllık veri Yıllık veri ( ) Yıllık veri ( ) Zaman serisi, Granger nedensellik Panel-veri analizi regresyon Yaay kesi regresyon analizi Zaman serisi, Engle-Granger koinegrasyon, Granger nedensellik Zaman serisi, Granger nedensellik Panel-veri sabi ekiler modeli Johansen koinegrasyon, Haa düzelme modeli Panel-veri analizi Panel-veri analizi regresyon regresyon Doğrudan yabancı yaırımdan ihracaa nedensellik var. Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Nedensellik yok Çif yönlü nedensellik var. Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. İhraca doğrudan yabancı yaırımı poziif ekiler. Nedensellik yok. Nedensellik yok Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. 4 ülkede doğrudan yabancı yaırımdan ihracaa nedensellik var. Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Falk ve Hake Ülke düzeyinde Yıllık veri Dinamik panel veri analizi Doğrudan 126 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

7 (2008) (15 AB Ülkesi) ( ) (GMM) yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Njong (2008) Kuan Vuksic (2008) Prasanna (2010) ve Ülke düzeyinde (Kamerun) Ülke düzeyinde (12 Ülke) Endüsri düzeyinde (Hindisan) Yılmazer Ülke düzeyinde (2010) (Türkiye) Kıran (2011) Ülke düzeyinde (Türkiye) Yıllık veri ( ) Yıllık veri ( ) Çeyreklik veri ( ) Çeyreklik veri ( ) Çeyreklik veri ( ) Zaman serisi, Regresyon analizi Panel-veri analizi, GLS meodu Zaman serisi, Regresyon analizi regresyon Zaman serisi, Granger nedensellik Zaman serisi, Granger ve Dolado-Lükepohl nedensellik Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Doğrudan yabancı yaırım ihracaı poziif ekiler. Nedensellik yok. Nedensellik yok. Alguacil ve Ors (2002), periyoduna ilişkin çeyreklik verileri kullanarak İspanya ekonomisinde doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi analiz emişir. Çalışmanın emel bulgusuna göre, doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik söz konusudur. Mohamed (2003), 4 MENA ülkesinde doğrudan yabancı sermaye akiviesinin imala sanayi ihracaı üzerindeki ekisini incelemişir. İmala sanayi ihracaının doğrudan yabancı yaırımlara olan duyarlılığı es edilmişir. Analiz sonuçları, doğrudan yabancı yaırımların ev sahibi ülke imala sanayi ihracaı üzerinde poziif bir ekisinin olduğu yönündedir. Alıcı ve Ucal (2003), dönemi çeyreklik verileri kullanarak büyüme oranı, ihraca ve doğrudan yabancı yaırımlar bağlamında Türk ekonomisindeki gelişmeleri araşırmışlardır. VAR analizini kullanan bu çalışma, Türkiye de ihraca, doğrudan yabancı yaırımlar ve yur içi performans arasındaki nedensellik ilişkisini analiz emişir. Bulgular ihraca odaklı büyüme hipoezini deseklemeke, ancak büyüme odaklı ihraca hipoezini deseklememekedir. Ayrıca, sonuçlar doğrudan yabancı yaırımlar odaklı ihraca büyümesi ilişkisini kanılar nielike değildir. Baliamoune-Luz (2004), doğrudan yabancı yaırımlar, ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişkiyi Morokko ekonomisi için araşırmışır dönemi yıllık verilerinin kullanıldığı bu çalışmada klasik Granger nedensellik esle- NİSAN

8 ri uygulanmışır. Sonuçlar, ülke düzeyinde doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında iki yönlü nedenselliği oraya koymakadır. Kevin (2005), Çin ekonomisinde doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi araşırmak için yaay-kesi veriler kullanmışır. Tahminler, doğrudan yabancı yaırımların Çin in ihracaı üzerinde poziif bir ekiye sahip olduğunu oraya koymakadır. Ampirik sonuçlara göre, doğrudan yabancı yaırımların ihracaı desekleyici ekisi yur içi sermayeyi desekleyici ekisinden daha büyükür ve bu eki işgücü-yoğun endüsrilerde kendisini daha çok hisseirmekedir. Karagöz ve Karagöz ün (2006), yapığı çalışmada, Engle-Granger (1987) koinegrasyon ve Granger (1969), nedensellik esleri kullanılmışır. Çalışma döneminde Türkiye ekonomisi için doğrudan yabancı yaırımlar, ihraca ve büyüme arasındaki koinegrasyon ve nedensellik ilişkilerini es emeye çalışmışır. Ampirik bulgulara göre, doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında herhangi bir koinegrasyon ve nedensellik ilişkisi espi edilememişir. Şen ve Karagöz (2006), Türkiye ekonomisinde doğrudan yabancı yaırımlar, ihraca ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkileri incelemişlerdir dönemine ilişkin çeyreklik verilere dayalı olarak Granger nedensellik ilişkisi es edilmeye çalışılmışır. Ampirik sonuçlar, ihraca odaklı büyüme hipoezini deseklemeke ancak doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında her hangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığını gösermekedir. Muhammad ve Eazaz (2007), hem doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi hem de doğrudan yabancı yaırımların emel belirleyicilerini gelişmeke olan ülke ekonomilerinde analiz emişlerdir. Bu çalışmada, dönemi 49 ülke ekonomisi dikkae alınarak panel veri analizi gerçekleşirilmişir. Ampirik kanılar, doğrudan yabancı yaırmların ihraca üzerinde anlamlı ve poziif bir ekisinin olduğunu gösermekedir. Ampirik bulgular, aynı zamanda ihracaın doğrudan yabancı sermaye üzerinde poziif bir ekiye sahip olduğunu ancak anlamlılık düzeyinin düşük olduğunu oraya koymakadır. Abdullahi vd. (2007), ihraca ile doğrudan yabancı yaırımlar, doğrudan yabancı yaırımlar ile ekonomik büyüme, ihraca ile ekonomik büyüme arasındaki kısa ve uzun dönemli nedensellik ilişkilerini Afrika ekonomileri bağlamında incelemişlerdir. ARDL yaklaşımının ve Granger ipi bir haa düzelme modelinin kullanıldığı bu çalışmanın ampirik sonuçlarına göre; Güney Afrika da doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa, Zambiya da ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen ek yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. Geishecker vd. (2008), doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca performansı arasındaki ilişkiyi Polonya imala sanayine ilişkin panel veriler kullanarak araşırmışlardır döneminin analiz edildiği bu çalışmanın sonuçları, nispeen isikrarlı bir 128 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

9 ekonomik çevrenin olduğu söz konusu dönemde ihracaın doğrudan yabancı yaırımları deseklediği şeklindeki hipoezi desekler nielikedir. Nguyen ve Yuqing (2008), 23 ülkeden Vienam ekonomisine olan doğrudan yabancı yaırımları dönemi için araşırmışlardır. Graviy eşiliğinin kullanıldığı çalışmada, doğrudan yabancı yaırımların Vienam ın ihracaı üzerindeki ekisi analiz edilmişir. Ampirik sonuçlar, Vienam ın ihraca büyümesini sürükleyen emel fakörlerden birinin doğrudan yabancı yaırımlar olduğunu oraya koymakadır. Ampirik analiz sonuçları, doğrudan yabancı yaırımlardaki % 1 lik bir arışın Vienam ekonomisinin bu ülkelere yapığı ihracaa % 0,13 lük bir arışa neden olabileceğini gösermekedir. Falk ve Hake (2008), endüsri düzeyinde 7 Avrupa ülkesine yönelik panel veri analizi gerçekleşirdiği çalışmasında, ihraca ile doğrudan yabancı yaırım soku arasındaki ilişkiyi es emeye çalışmışlardır döneminin analiz edildiği çalışmada, Holz-Eakin vd. (1988), arafından gelişirilen panel nedensellik esleri kullanılmışır. GMM ahmincilerinden elde edilen sonuçlar gösermekedir ki, ihraca doğrudan yabancı yaırımlara neden olmaka, ancak ersi yönde bir nedesellik bulunmamakadır. Doğrudan yabancı yaırım sokunun ihraca elasikiyei 0,78 olarak bulunmuş ve yüksek anlamlılık düzeyine sahipir. Njong (2008), Kamerun da döneminde doğrudan yabancı yaırım girişlerinin ihraca büyümesi üzerindeki ekisini ahmin emeye çalışmışır. Çalışma, doğrudan yabancı yaırımların ekilerini arz kapasiesini arırıcı ekiler ve yayılma ekileri olarak iki kısma ayırır. Sonuçlar, doğrudan yabancı yaırım girişlerinin daha yüksek bir arz kapasiesi ve yayılma ekilerini deseklediğini, bunun söz konusu periyoa daha yüksek bir ihraca büyümesine neden olduğunu kanılar nielikedir. Kuan ve Vuksic (2008), 12 Merkezi ve Doğu Avrupa ülkesinde periyodu için doğrudan yabancı yaırım girişlerinin ihraca üzerindeki ekisini ahmin emişlerdir. Ampirik sonuçlar, üm ülkeler için doğrudan yabancı yaırımların yur içi arz kapasiesini dolayısıyla ihracaı arırdığını belirlemişir. Bununla birlike, Avrupa Birliği nin yeni üye ülkelerinde doğrudan yabancı yaırımlar ihraca üzerinde spesifik ekiler oraya koymakadır. Prasanna (2010), dönemine ilişkin çeyreklik verileri kullanarak doğrudan yabancı sermaye girişlerinin Hindisan ekonomisinin ihraca performansı üzerindeki ekisini ele almışır. Çalışmanın ampirik bulgularına göre, söz konusu dönemde doğrudan yabancı sermaye girişleri Hindisan ın ihraca performansını anlamlı bir şekilde deseklemekedir. Çalışma, aynı zamanda imala sanayi ihracaını arırıcı yur içi poliika çabalarının doğrudan yabancı sermaye poliikası çerçevesinde ele alınması gerekiğini oraya koymakadır. NİSAN

10 Yılmazer (2010), uluslararası pazarlara enegre olan Türkiye ekonomisi bağlamında doğrudan yabancı yaırımlar ve dış icarein ekonomik büyümeye olan kakısını incelemişir. GSYİH, doğrudan yabancı yaırımlar, ihraca ve ihala arasındaki nedensellik ilişkileri çeyreklik veriler kullanılarak es edilmişir. Çalışmanın sonuçları gösermekedir ki, doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunmamakadır. Son olarak, dönemi çeyreklik verilerini kullanan Kıran (2011), Türkiye ekonomisinde doğrudan yabancı yaırımlar ile icare arasındaki ilişkişkiyi analiz emişir. Granger ve Dolado-Lükepohl nedensellik eslerinin kullanıldığı çalışmanın ampirik bulgularına göre, değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi belirlenememişir. 3. Ekonomerik Meodoloji Çalışmanın bu bölümünde, doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi analiz emede kullanılan emel modeller, ilgili değişkenler, veri sei, ampirik sonuçlar ve sonuçların diğer çalışmalar ile karşılaşırılması konularına yer verilmekedir Model ve Veri Sei Doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki nedensellik ilişkisini analiz edebilmek için aşağıdaki lineer regresyon modelleri dikkae alınmışır: LRIHR α + LRDYY + e (1) = 0 α1 LRDYY β + LRIHR + u (2) = 0 β1 Çalışmanın veri sei, dönemine ilişkin doğrudan yabancı yaırımlar ve ihraca zaman serilerinden oluşur. Türkiye, Hindisan, Pakisan, Çin, Brezilya, Tayland, Meksika ve Polonya olmak üzere 8 gelişmeke olan ülkeyi emsil eden ve Dünya Bankası isaisiklerinden elde edilen bu seriler, Dolar bazındadır. Söz konusu seriler, Birleşmiş Milleler siesinden elde edilen dolar bazındaki GSYİH deflaörü (2005=100) dikkae alınarak reelleşirilmiş ve logarimik olarak analizlere dâhil edilmişir. Çalışmada kullanılan değişkenler, Tablo 2 de sunulmuşur. 130 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

11 Tablo 2: Değişkenlerin Tanımlanması Değişkenler Tanımları RİHR Reel İhraca (2005=100; US $) RDYY Reel Doğrudan Yabancı Yaırımlar (2005=100; US $) LRİHR Logariması Alınmış RİHR LRDYY Logariması Alınmış RDYS DLRİHR Birinci Farkı Alınmış LRİHR DLRDYY Birinci Farkı Alınmış LRDYS DDLRİHR İkinci Farkı Alınmış LRİHR DDLRDYY İkinci Farkı Alınmış LRDYS 3.2. Granger Nedenselliğine Toda-Yamamoo ve Dolado-Lükepohl Yaklaşımları Bu çalışmada doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ampirik ilişkiyi analiz emede kullanılan meodoloji, Toda-Yamamoo (1995) ve Dolado-Lükepohl (1996) nedensellik eslerine dayanır. Her iki nedensellik esi, lieraürde gelişirilmiş Granger esleri olarak bilinmekedir. Granger (1969) a göre şaye doğrudan yabancı yaırımların geçmiş ve günümüz değerleri ihracaı ahmin emede yardımcı oluyorsa doğrudan yabancı yaırımlar ihracaın Granger nedenidir denir. Vekör ooregresyon (VAR) modeli Granger nedenselliğini es eme imkânı sağladığı gibi, geriye doğru bir nedenselliği de oraya koymak için kullanılmakadır. Örneğin; ve gibi iki durağan zaman serisinin olduğu k gecikmeli bir VAR modeli aşağıdaki denklemler ile ifade edilebilir: k k 0 + α1 i LRDYY i + α 2j LRIHR j + ε1 i= 1 j= 1 LRDYY = α (3) k k 0+ β1 i LRIHR i + β2j LRDYY j + ε 2 i= 1 j= 1 LRIHR = β (4) Burada ε ve 1 ε 2 haa erimlerinin sıfır oralama ve sabi bir kovaryans marisine sahip Gausyan beyaz gürülü (whie noise) sürecinde olduğu varsayılır. (3) ve (4) no lu eşiliklerin ahmin edilmesinden sonra Granger nedenselliği için bazı esler uygulanabilir. Geleneksel Granger nedensellik esi, Wald ın klasik F-es isaisiğini kullanır. Şayeα2 jbirlike anlamlı ise LRİHR değişkeni LRDYY nin Granger nedenidir denir. Şayeβ 2jbirlike anlamlı ise LRDYY değişkeni LRİHR değişkeninin Granger nedeni olduğu sonucuna varılır. Son olarak; hemα 2j hem deβ 2jnin bir- NİSAN

12 like anlamlı olduğu espi edilirse bu durumda LRDYY ve LRİHR değişkenleri arasında çif yönlü nedensellik vardır denir. Granger nedensellik esi, gecikme uzunluğunun belirlenmesine oldukça fazla duyarlılık göserir. Şaye belirlenmiş olan gecikme uzunluğu gerçeke olması gerekenden daha kısa uulmuşsa VAR modelindeki eksra gecikmeler ahminlerin ekinliğini bozabilecekir. Bu meodoloji, durağan olmayan seriler sahe nedensellik sonuçları oraya çıkarabileceğinden dolayı serilerin durağanlığını zorunlu kılar. 1 Toda-Yamamoo (1995) ise Granger nedensellik eslerini araşımak için gelişirilmiş VAR modelinin ahminine dayalı basi bir yaklaşım sunar. Toda-Yamamoo arafından önerilen bu meod Sims nin vd. (1990) ekniğini amamlayıcı bir nielik aşır. Çünkü bu yaklaşım, enegre ve koenegre süreçlere sahip gelişirilmiş VAR modeline dayalı nedensellik çıkarımlarına izin vermekedir. Bu meod, birim kök esleri için bazı ön eslere olan gereksinimi bypass eiği için daha kullanışlıdır. Toda-Yamamoo prosedürü, k gecikmeli VAR modeli paramerelerine kısılama esleri uygulamak için gelişirilmiş bir Wald esi (MWALD) kullanır. Bu es, k serbeslik dereceli asimoik olarak X2 dağılımlıdır. Serilerin düzey değerlerine uygulanabilen bu prosedürün amamlanması iki adımdan oluşur. Birinci adım, opimal k gecikme uzunluğunun ve sisemdeki seriler için maksimum büünleşme derecesinin (dmax) belirlenmesini içerir. Akaike ve Hannan-Quinn gibi bilgi krierleri VAR modelinin uygun gecikme uzunluğunun espiinde kullanılabilir. Opimal gecikme uzunluğu (k) ve maksimum büünleşme derecesi (dmax) nin belirlenmesiyle birlike oplamda k+dmax gecikme uzunluğuna sahip gelişirilmiş VAR modeli ahmin edilebilir. Toda-Yamamoo prosedürünün ikinci adımı, Granger nedenselliği hakkında çıkarım yapabilmek için k gecikmeli VAR kasayı marisine Wald eslerinin uygulanmasını kapsar. LRDYY ve LRİHR gibi iki değişken içeren Toda-Yamamoo nedensellik esinde aşağıdaki denklemler baz alınabilir: LRIHR = α + β LRIHR ε (5) 0 k 1i i= 1 1i i= 1 dmax k dmax i + β2j LRIHR j + γ1 i LRDYY i + γ 2j LRDYY j + 1 j= k+ 1 i= 1 j= k+ 1 dmax k dmax i+ λ2j LRDYY j+ δ1 i LRIHR i+ δ2j LRIHR j+ 2 j= k+ 1 i= 1 j= k+ 1 LRDYY= α + λ LRDYY ε (6) 1 k Burada ve haa erimlerinin sıfır oralama, sabi varyansa sahip ve ookorelasyonun olmadığı bir beyaz gürülü (whie noise) sürecine abi olduğu varsayılır. Şaye bir büün olarak anlamlı ise LRDYY değişkeni, LRİHR değişkeninin Granger nedenidir denir. Şaye bir büün olarak anlamlı bulunduğunda LRİHR değişkeni LRDYY 1 Bakınız: Sims, Sock ve Wason (1990); Toda ve Phillips (1993). 132 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

13 değişkeninin Granger nedeni olduğu sonucuna varılır. Şaye hem hem de bir büün olarak anlamlı ise bu durumda da değişkenler arasında çif yönlü bir nedenselliğin olduğu kanısına varılır. Bu çalışmada kullanılan nedensellik eslerinden birisi de, Dolodo ve Lükepohl arafından 1996 yılında gelişirilmişir. Toda-Yamamoo (1995) gibi Dolado- Lükepohl (1996) yaklaşımı da gelişirilmiş Wald esine dayanır ve serilerin düzey değerlerine uygulanır. Bu nedensellik analizi, değişkenler arasında nedensellik ilişkisini araşırırken birim kök eslerini göz önünde bulundurmaz. Dolado- Lükepohl nedensellik analizi, VAR modelinde bulunan opimal gecikme uzunluğuna ilave gecikmeler ekleyerek Granger nedenselliğinde karşılaşılan sorunları berraf emekedir. Dolado-Lükepohl nedensellik analizi iki aşamadan oluşur. Birinci aşamada, klasik VAR modelinde Akaike ve Schwarz bilgi krierleri yardımıyla opimal gecikme uzunluğu (k) belirlenir. İkinci aşamada k+1 gecikmeli gelişirilmiş VAR modeli ahmin edilerek, k gecikmeli VAR kasayı marisine gelişirilmiş Wald (MWALD) esi uygulanır Phillips-Perron Birim Kök Tesi Özellikle Toda-Yamamoo nedensellik eslerinde birim kök esinin yapılması maksimum büünleşme derecesinin (dmax) belirlenmesi için önem arz emekedir. Zaman serisi analizlerinde Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) (1981), Phillips-Perron (PP) (1988), Kwiakowski, Phillips, Schmid ve Shin (KPSS) (1992) ve Ng-Perron (1996) esleri en bilinen birim kök esleridir. Bu çalışmada serilerin durağanlık seviyelerinin belirlenebilmesi için Phillips-Perron (1988) esleri kullanılmışır. Analize konu olan RİHR ve RDYY serilerinin grafikleri incelendiğinde rend içerdiği görülmekedir. Bu çalışmada, Phillips-Perron in (1988) sabili ve rendli modelini ifade eden en geniş anlamdaki aşağıdaki denklemi baz alınmışır: = 0 + α1y 1+ α 2 Y rend+ u α (7) Modelde, LRİHR ya da LRDYY gibi durağanlık esine abi olan değişkenleri ifade emekedir. birinci derece fark işlemcisini, beyaz gürülü sürecine abi haa erimini, n ise uygun gecikme uzunluğunu gösermekedir. PP eslerinde genelde hipoezler H0: =0, Ha: <0 şeklinde kurulmakadır. Burada, PP isaisik değerinin MacKinnon kriik değerlerinden mulak değer olarak büyük olup olmadığına bakılır. Şaye kasayısının -isaisiğinin değeri, MacKinnon kriik değerinden mulak değer olarak büyük ise söz konusu değişkenin durağan olduğuna karar verilir. Aksi akdirde, serinin düzeyde durağan olmadığı sonucuna varılacakır. Bu es haa erimleri konusundaki sınırlayıcı varsayımları dikkae almadığı gibi, yüksek derecedeki korelasyonu konrol emek için gelişirilmiş bir birim kök esidir. ADF esinden en önemli farkı, burada ookorelasyonu gidermeye yeecek kadar bağımlı NİSAN

14 değişkenin gecikmeli değerleri modele dâhil edilmemeke ve Newey-Wes ahmincisi kullanılmakadır. 4. Ampirik Bulgular Bu bölümde, ampirik eslerden elde edilen sonuçlar değerlendirilmekedir. Değişkenlerin birim kök esleri için kullanılan PP es sonuçları, Tablo 3 e sunulmuşur. Ampirik bulgular Türkiye ekonomisi için serilerin I(0); Pakisan, Meksika ve Polonya ekonomileri için I(1) olduğunu gösermekedir. Bununla birlike; Hindisan, Brezilya ve Tayland ekonomilerinde doğrudan yabancı yaırım değişkeni I(1); Çin de doğrudan yabancı yaırımları, Tayland da ise ihraca değişkeni I(2) olarak bulunmuşur. Tablo 3: PP Birim Kök Tes Sonuçları Ülkeler LRDYY DLRDYY DDLRDYY Sonuç LRİHR DLRİHR DDLRİHR Sonuç Türkiye I(0) -4,195(2)** - - I(0) 3,397(2)** Hindisan -3,532(6) - - I(1) I(0) 7,226(13)* 3,977(11)** Pakisan -2,745(2) - - I(1) -0,725(2) -5,344(2)* - I(1) 4,174(4)** Çin -0,305(4) -2,272(6) -5,116(4)* I(2) -2,791(2) -5,507(1)* - I(1) Brezilya -2,996(1) -6,841(5)* - I(1) -4,587(1)* - - I(0) Tayland -2,069(1) -5,102(4)* - I(1) -0,430(2) -3,472(2) -16,734(15)* I(2) Meksika -2,471(4) -7,332(4)* - I(1) -2,320(3) - - I(1) 3,783(12)** Polonya -1,485(3) -5,069(2)* - I(1) -3,347(2) -6,139(2)* - I(1) No: Değişkenlere ai ilk değerler es isaisiğini, paranez içindeki değerler ise Newey-Wes opimal uyarlama gecikmelerini vermekedir. * ve ** sırasıyla; %1 ve %5 düzeyinde anlamlılığı ifade emekedir. Doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasındaki ilişkiyi es emede kullanılan Toda-Yamamoo es sonuçları, Tablo 4 e görülmekedir. Birim kök esinden elde edilen maksimum büünleşme dereceleri burada kullanılmakadır. Maksimum büünleşme derecesi klasik VAR analizinde elde edilen opimal gecikme uzunluğuna eklenerek k+dmax gecikmeli gelişirilmiş VAR modeli elde edilmiş ve bu modelde k gecikmeli değerlere Wald isaisiği uygulanarak nedenselliğin olup olmadığı espi edilmişir. Wald isaisiğinin olasılık değerleri dikkae alındığında ampirik bulgulara göre; Hindisan, Çin, Brezilya ve Tayland ekonomilerinde doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında her hangi bir nedensellik ilişkisine raslanılmamışır. Diğer arafan Polonya ve Meksika ekonomilerinde doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru, Türkiye ve Pakisan ekonomilerinde ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru ek yönlü bir nedensellik bulunmuşur. 134 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

15 Tablo 4: Toda-Yamamoo Tes Sonuçları Ülkeler Hipoezler k+d max Wald isaisiği P-değeri Nedenselliğin Yönü Türkiye LRDYY=f(LRİHR) 1+0=1 0,100 0,751 Yok LRİHR=f(LRDYY) 3,058 0,080 LRİHR LRDYY Hindisan LRDYY=f(LRİHR) 3+1=4 1,907 0,591 Yok LRİHR=f(LRDYY) 1,482 0,686 Yok Pakisan LRDYY=f(LRİHR) 1+1=2 0,058 0,803 Yok LRİHR=f(LRDYY) 8,761 0,003 LRİHR LRDYY Çin LRDYY=f(LRİHR) 1+2=3 0,184 0,667 Yok LRİHR=f(LRDYY) 0,030 0,860 Yok Brezilya LRDYY=f(LRİHR) 2+1=3 0,520 0,770 Yok LRİHR=f(LRDYY) 3,266 0,195 Yok Tayland LRDYY=f(LRİHR) 1+2=3 0,114 0,735 Yok LRİHR=f(LRDYY) 2,505 0,113 Yok Meksika LRDYY=f(LRİHR) 4+1=5 9,522 0,049 LRDYY LRİHR LRİHR=f(LRDYY) 1,688 0,792 Yok Polonya LRDYY=f(LRİHR) 3+1=4 7,640 0,054 LRDYY LRİHR LRİHR=f(LRDYY) 5;864 0,118 Yok Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisini es emede kullanılan bir diğer es olan Dolado-Lükepohl es sonuçları, Tablo 5 e sunulmuşur. Burada birim kök eslerinden elde edilen sonuçlar kullanılmamışır. Klasik VAR modelinde elde edilen opimal gecikme uzunluğuna 1 ilave edilmiş, bu şekilde oluşurulan gelişirilmiş VAR modelinin k gecikmeli kasayılarına Wald esi uygulanarak nedenselliğin olup olmadığı belirlenmişir. Wald isaisiğinin olasılık değerlerine göre ampirik sonuçlar; Türkiye, Hindisan, Çin, Brezilya ve Meksika ekonomilerinde her hangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığını gösermekedir. Diğer arafan; Polonya da doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru, Pakisan ve Tayland da ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik espi edilmişir. NİSAN

16 Tablo 5: Dolado-Lükepohl Tes Sonuçları Ülkeler Hipoezler k+1 Wald İsaisiği P-değeri Nedenselliğin Yönü Türkiye LRDYY=f(LRİHR) 1+1=2 0,024 0,877 Yok LRİHR=f(LRDYY) 0,006 0,934 Yok Hindisan LRDYY=f(LRİHR) 3+1=4 0,635 0,602 Yok LRİHR=f(LRDYY) 0,494 0,691 Yok Pakisan LRDYY=f(LRİHR) 1+1=2 0,058 0,810 Yok LRİHR=f(LRDYY) 8,761 0,007 LRİHR LRDYY Çin LRDYY=f(LRİHR) 1+1=2 0,741 0,398 Yok LRİHR=f(LRDYY) 0,140 0,711 Yok Brezilya LRDYY=f(LRİHR) 2+1=3 0,260 0,773 Yok LRİHR=f(LRDYY) 1,633 0,220 Yok Tayland LRDYY=f(LRİHR) 1+1=2 0,196 0,661 Yok LRİHR=f(LRDYY) 4,158 0,053 LRİHR LRDYY Meksika LRDYY=f(LRİHR) 4+1=5 2,380 0,101 Yok LRİHR=f(LRDYY) 0,422 0,790 Yok Polonya LRDYY=f(LRİHR) 3+1=4 2,546 0,090 LRDYY LRİHR LRİHR=f(LRDYY) 1,954 0,159 Yok Çalışmanın emel bulgularını konuyu sadece nedensellik ilişkisi bağlamında analiz eden diğer ampirik çalışmalar ile karşılaşırmak mümkündür. İspanya ekonomisini döneminde analiz eden Alguacil ve Ors (2002) doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik espi emişir. Türkiye ekonomisi üzerinde duran Alıcı ve Ucal (2003) ın ampirik bulguları, doğrudan yabancı yaırımlar odaklı ihraca büyümesi ilişkisini kanılar nielike değildir. Yani, doğrudan yabancı yaırımlar ihracaı ekilememekedir. Baliamoune-Luz (2004) Morokko ekonomisi üzerine gerçekleşirdikleri ampirik çalışmasında doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında iki yönlü nedenselliğin varlığını kanılamışır. Abdullahi vd. (2007) Afrika ekonomileri bağlamındaki çalışmasının ampirik sonuçlarına göre Güney Afrika da doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa, Zambiya da ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen ek yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. Karagöz ve Karagöz (2006); Şen ve Karagöz (2006); Yılmazer (2010) ve Kıran (2011) Türkiye ekonomisi bağlamında değişkenler arasında her hangi bir nedensellik ilişkisi bulamamışlardır. Bu çalışmada ise bazı ekonomilerde doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru işleyen, bazı ülkelerde ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen ek yönlü bir nedensellin varlığı kanılanmış, çif yönlü bir nedenselliğe raslanmamışır. Türkiye ekonomisi bağlamında Toda-Yamamoo es sonuçları ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen bir nedensellik espi ederken, 136 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

17 Dolado-Lükepohl es sonuçlarına göre herhangi bir nedensellik bulgusuna raslanılmamışır. 5. Sonuç Bu çalışmada, Toda-Yamamoo ve Dolado-Lükepohl esleri yardımıyla Türkiye ile birlike 8 gelişmeke olan ülke ekonomisinde doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca performansı arasındaki nedensellik ilişkisi es edilmişir. Toda-Yamamoo es sonuçları; Polonya ve Meksika ekonomilerinde doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik, Pakisan ve Türkiye de ise ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik espi emişir. Ampirik sonuçlar, diğer ülkelerde değişkenler arasında herhangi bir nedensellik bulgusunu oraya koymamakadır. Dolado-Lükepohl es sonuçlarına göre; Polonya da doğrudan yabancı yaırımlardan ihracaa doğru ek yönlü bir nedensellik, Tayland ve Pakisan ekonomilerinde ihracaan doğrudan yabancı yaırımlara doğru ek yönlü bir nedensellik söz konusudur. Ampirik sonuçlar, diğer ülke ekonomilerinde her hangi bir nedensellik bulgusuna raslamamışır. Her iki es sonucu genel olarak değerlendirildiğinde, herhangi bir ülkede doğrudan yabancı yaırımlar ile ihraca arasında karşılıklı nedensellik ilişkisinin olduğuna, yani çif yönlü nedenselliğe dair ampirik bir kanı bulunamamışır. Ancak, ek yönlü nedensellik ilişkisi belirlenmişir. Dolayısıyla bu çalışma bazı ülkelerde doğrudan yabancı yaırımların ihraca performansını deseklediği, bazı ülkelerde de ihraca performansındaki gelişmelerin doğrudan yabancı yaırımları ekilediği şeklindeki hipoezleri desekler nielikedir. Ampirik bulgulardan elde edilen bazı ülkelerde doğrudan yabancı yaırımların ihracaın nedeni olmadığı ya da diğer bazı ülkelerde ihracaın doğrudan yabancı yaırımlara neden olmadığı sonucu aslında ekonomerik bir sonuçur. Yani, kullanılan model ve eslere, ercih edilen değişkenlerin yapısına ve analiz dönemine bağlı olarak oraya çıkmış bir sonuç olarak değerlendirilebilir. Bununla birlike sonuçlar, poliika yapıcıları için önemli bazı çıkarımlar sunabilmekedir. Araşırmaya konu olan gelişmeke olan ülkelerin hemen hemen çoğunda dışa açık bir kalkınma sraejisinin benimsendiği görülmekedir. Bu ülkelerde ekonominin liberalleşmesi sürecinde pek çok alanda olduğu gibi, doğrudan yabancı sermaye alanında da önemli değişiklikler yapılmışır. Siyasi oorieler, doğrudan yabancı yaırımlardan daha fazla pay alabilmek ve bunu ekonomik kalkınmada seferber emek isemekedirler. Bu bağlamda; poliika yapıcıları yabancı firmalara daha fazla eşvik sunarak, yabancı yaırımları çekebilecek diğer uygun poliika ve reformları hazırlayarak doğrudan yabancı yaırımları deseklemeye devam emelidir. Doğrudan yabancı yaırımların deseklenmesi özellikle de ihraca odaklı ya- NİSAN

18 bancı firmalar üzerinde yoğunlaşabilir. Buna ilaveen alyapı yaırımları işlem ve üreim maliyelerini dolayısıyla ekonominin rekabe gücünü ekileyen anahar fakörlerden biridir. Alyapı yaırımlarının yanısıra, beşeri kaynaklar, yöneim ve iş iklimi, finansal sisem, ekonomik ve poliik isikrarı iyileşirecek sraejilerin üreilmesi gerekir. Bu durum, doğrudan yabancı yaırımlar için uygun bir çevre yaraabilecek ve özel sekör yaırımlarını gelişirdiği gibi ekonomide oplam yaırımların maliye ekinliğini arırabilecekir. Bazı ülkelerdeki deneyimler, doğrudan yabancı yaırımların ihraca kompozisyonunun değişmesine neden olduğunu oraya koymakadır. Doğrudan yabancı sermaye yaırımları özellikle de bilgi odaklı endüsrilerin gelişimini güçlü şekilde desekleyerek ihracaın eknolojik yapısının önemli ölçüde iyileşmesine yardımcı olabilmekedir. Ampirik sonuçlar gösermekedir ki, ihraca performansındaki gelişmeler de doğrudan yabancı yaırımların girişine neden olmakadır. Bu çerçevede, gelişmeke olan ülkeler ihraca odaklı ekonomi poliikaları üremeye ve uygulamaya devam emelidir. Bu ülkelerin dışa dönük kalkınma sraejisilerinin hem ihracaı desek sraejisini hem de doğrudan yabancı yaırımları desek sraejisini kapsaması ekonomik kalkınmalarına bir ivme kazandırabilecekir. 138 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

19 Kaynaklar Abdullahi, A., Enjang, C. ve G. Messinis (2007), Causal Links beween Expor, FDI and Oupu: Evidence from Sub-Saharan African Counries, Cenre for Sraegic Economic Sudies, Vicoria Universiy, Working Paper No. 35. Alguacil, M. ve V. Ors (2002), A Mulivariae Coinegraed Model Tesing for Temporal Causaliy beween Expors and Ouward Foreign Invesmen: The Spanish Case, Applied Economics, 34, Alıcı, A. A. ve M. Ş. Ucal (2003), Foreign Direc Invesmen, Expors, and Oupu Growh Of Turkey: Causaliy Anlysis, The European Trade Sudy Group (ETSG) Fifh Annual Conference, Sepember 2003 in Madrid. Baliamoune-Luz, M. (2004), Does FDI Conribue o Economic Growh?, Business Economics, 39(2), Brainard, S. L. (1993), An Empirical Assessmen of he Facor Proporions Explanaion of Mulinaional Sales, Naional Bureau of Economic Research, Working Paper, No Clemens, K.W. ve L.A. Sjaasad (1984), How Proecion Taxes Exporers?, Thames Essays No. 33, Trade Policy Research Cenre: London. Dickey, D. A. ve W. A. Fuller (1981), Likelihood Raio Saisics for an Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, 49, Dolado, J. L. ve H. Lükepohl (1996), Making Wald Tess Work for Coinegraed VAR Sysems, Economeric Reviews, 15, Dunning, J. H. (1993), Mulinaional Enerprises and The Global Economy, Glos, UK: Addison-Wesley. Dunning, J. H. (1969), The Role of American Invesmen in he Briish Economy, London: Poliics and Economic Planning. Dunning, J. H. (1977), Trade, Locaion of Economic Aciviy and he Mulinaional Enerprise: A Search for an Eclecic Approach in Ohlin, B., Hesselborn and Wijkman, P. M. (eds), The Inernaional Allocaion of Economic Aciviy, Macmillan, London, Dunning, J. H. (1981), Inernaional Producion and he Mulinaional Enerprise, Allen & Unwin, London. Falk, M. ve M. Hake (2008), A Panel Daa Analysis on FDI and Expors, FIW Research Repor, No. 12. NİSAN

20 Geishecker, I., Nilsen, J. ve K. Pawlik (2008), How Imporan is Expor-Plaform FDI? Evidence from Mulinaional Aciviies in Poland, hp:// Erişim Tarihi: Goldberg, L. S. ve M. W. Klein (1997), Foreign Direc Invesmen, Trade and Real ExchangeLinkages in Souhes Asia and Lain America, NBER Working Paper, No Graham, E. M. (1996), On The Relaionship Beween Trade and FDI in he Manufacuring Secor: Empirical Resuls for he USA and Japan, WTO Saff Working Paper, , Geneva: WTO. Granger, C.W.J. (1969), Invesigaing Causal Relaion by Economeric and Cross- Secional Mehod, Economerica, 37(3), Helpman, E. (1984), A Simple Theory of Inernaional Trade wih Mulinaional Corporaions, Journal of Poliical Economy, 92(3), Helpman, E. ve P. Krugman (1985), Marke Srucure and Foreign Trade, Cambridge, MA, and London, UK: The MIT Press. Hors, T. (1972), The Indusrial Composiion of U.S. Expors and Subsidiary Sales o he Canadian Marke, American Economic Review, 62, Karagöz, M. ve K. Karagöz (2006), Türk Ekonomisinde İhraca ve Doğrudan Yabancı Yaırım İlişkisi: Bir Zaman Serisi Analizi, Ekonomik ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, 3(1), Kevin, H. Z. (2005), How Does FDI Affec a Hos Counry s Expor Performance? The Case of China, hp://faculy.washingon.edu/karyiu/confer/xian05/papers/zhang.pdf, Erişim Tarihi: Kıran, B. (2011), Causal Links beween Foreign Direc Invesmen and Trade in Turkey, Inernaional Journal of Economics and Finance, 3(2), Kojima, K. (1975), Inernaional Trade And Foreign Invesmen: Subsiues Or Complemens?, Hiosubashi Journal of Economics, 16(1), Kojima, K. ve T. Ozawa (1984), Micro and Macro-economic Models of Foreign Direc Invesmen: Towards a Synhesis, Hiosubashi Journal of Economics, 43(2), Kuan, A. M. ve G. Vuksic (2008), Foreign Direc Invesmen and Expor Performance: Empirical Evidince, hp:// pdf, Erişim Tarihi: ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

21 Kwiakowski, D., Phillips, P.C.B., Schmid, P. ve Y. Shin (1992), Tesing The Null Hypohesis of Saionariy Agains he Alernaive of a Uni Roo: How Sure Are We Tha The Economic Time Series Have a Uni Roo?, Journal of Economerics, 54, Lipsey, R.E. ve M.Y. Weiss (1981), Foreign Producion and Expors in Manufacuring Indusries, Review of Economic and Saisics, 63, Markusen, J.R. ve A.J. Venables (1998), Mulinaional Firms and he New Trade Theory, Journal of Inernaional Economics, 46, Markusen, J. R. (1984), Mulinaionals, Muli-Plan Economies, and he Gains from Trade, Journal of Inernaional Economics, 16, Mohamed, S. (2003), Foreign Direc Invesmen and LDCs Expors: Evidence from he MENA Region, hp:// Erişim Tarihi: Muhammad, T. M. ve A. Eazaz (2007), Expors and FDI in Developing Counries: Subsiues or Complimens?, hp:// majeed.pdf Erişim Tarihi: Mundell, R. A. (1957), Inernaional Trade and Facor Mobiliy, American Economic Review, 47, Nguyan, T. X. and X. Yuqing (2008), Foreign Direc Invesmen and Expors: The Experiences of Vienam, Economics of Transiion, 16(2), Njong, A. M. (2008), Invesigaing he Effecs of Foreign Direc Invesmen on Expor Growh in Cameroon, Final version of paper submied o UNECA for he November 2008, Ad-hoc Exper Group Meeing in Addis Ababa, Ehiopia. Perron, P. ve Ng Serena (1996), Useful Modificaions o Some Uni Roo Tess wih Dependen Errors and heir Local Asympoic Properies, Review of Economic Sudies, 63, Phillips, P. C. B. ve P. Perron (1988), Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression, Biomerika, 75(2), Prasanna, N. (2010), Impac of Foreign Direc Invesmen on Expor Performance in India, Journal of Social Sciences, 24(1), Rock, M.T. (1973), Cross-Counry Analysis of he Deerminans of U.S. Direc Foreign Invesmen in Manufacuring in Less Developed Counries, Universiy of Pisburgh, Unpublished Ph. D. Disseraion. NİSAN

22 Schmiz, A. ve P. Helmberger (1972), Facor Mobiliy and Inernaional Trade: The Case of Complemenariy, American Economic Review, 60(4), Sims, C., Sock, J. ve M. Wason (1990), Inference in Linear Time Series Models wih Uni Roos, Economerica, 58, Sullivan, P.J.O. (1993), An Assesmen of Ireland s Expor-Led Growh Sraegy via Foreign Direc Invesmen: , Werlwirschafliches Archives, 12(1), Şen, A. ve M. Karagöz (2006), Türkiye deki Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Büyüme ve İhracaa Ekisi, hp:// 280, Erişim Tarihi: Toda, H.Y. and P.C.B. Phillips (1993), Vecor Auorregressions and Causaliy, Economerica, 61, Toda, H.Y. and T. Yamamoo (1995), Saisical Inference in Vecor Auoregressions wih Possibly Inegraed Processes, Journal of Economerics, 66, UNCTAD (2010), World Invesmens Repor: Invesing in a Low-carbon Economy, Unied Naions, New York. Vernon, R. (1966), Inernaional Invesmen and Inernaional Trade in he Produc Cycle, Quarerly Journal of Economics, 80, Wilamoski, P. ve S. Tinkler (1999), The Trade Balance Effecs of U.S. Foreign Direc Invesmen in Mexico, Alanic Economic Journal, 27(1), Yılmazer, M. (2010), Doğrudan Yabancı Yaırımlar, Dış Ticare ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme, Celal Bayar Sosyal Bilimler Dergisi, 8(1), ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ