ELEKTRİK ELEKTRONİK SEKTÖRÜNÜN TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİNDEKİ ÖNEMİNİN GİRDİ ÇIKTI ANALİZİYLE İNCELENMESİ

Transkript

1 Sosyal Blmler Dergs Sayı: ELEKTRİK ELEKTRONİK SEKTÖRÜNÜN TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİNDEKİ ÖNEMİNİN GİRDİ ÇIKTI ANALİZİYLE İNCELENMESİ Yrd. Doç. Dr. Tuncer ÖZDİL Kırgızstan Türkye Manas Ünverstes, İ.İ.B.F., Bşkek/Kırgızstan E-mal: Prof. Dr. Cengz YILMAZ Kırgızstan Türkye Manas Ünverstes, İ.İ.B.F., Bşkek/Kırgızstan E-mal: Özet Blndğ gb grd çıktı analz; br ekonomk sstemn belrl yapısal özellklern tanımlayan br verler set, bell br zaman aralığı çnde belrl br andak davranışını açıklamaya yönelk analtk br teknktr. Ekonomk sektörler, sadece yatırım, sthdam, katma değer, tüketm gb değşkenlere göre değl, bunlara ek olarak brbrlernn mal ve hzmet alıcı ve satıcısı konumunda ç lşkleryle de yer almakta ve böylelkle ekonomde sektörler arası yapı nceleneblmektedr. Böylelkle ülkenn genel ekonomk yapısının yanı sıra ekonomy oluşturan tüm sektörlernn brbrleryle olan lşkler de analtk olarak ortaya çıkmaktadır. Sektörlern; üretm, gelr ve sthdam gb ekonomk sorunlarının çözümünde de, grd çıktı çözümlemelernden öneml ölçüde yararlanılmaktadır. Elektrk-elektronk sektörü; blg ve letşm teknolojlerndek hızlı gelşmenn neden olduğu teknolojk gelşmn yoğun olarak yaşandığı, katma değer yüksek klt sektörler arasında yer alması nedenyle ülkemz ekonomsnde öneml br konuma ve paya sahp sektörler arasında yer almaktadır. Son dönemlerde oldukça yüksek büyüme oranlarına da sahptr dönemnde elektrkl maknalar sektöründe yaklaşık 6 kata varan br büyüme oranı söz konusudur. Bu ve benzer nedenlerle çalışmamızda ülkemz ekonomsn oluşturan ekonomk üretm sektörler çnde bulunan elektrk-elektronk sektörünün; üretm, katma değer, hracat, thalat ve dğer sektörlerle olan lşklern ortaya çıkararak, sektörün ülke ekonoms çndek önemn belrlemek amaçlanmıştır. Bu amaca ulaşmak çn se Türkye İstatstk Kurumunun yayınladığı 1996 ve 1998 yılları Grd-Çıktı tabloları kullanılmış ve söz konusu lşkler grd-çıktı çözümlemeler yardımıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak elektrk elektronk sektörünün özellkle katma değer açısından ülkemz ekonoms çn öneml olduğu görülmekle brlkte, sektördek hracat ve tüketmn artan oranlarda thalat le karşılandığı anlaşılmıştır. Anahtar Sözcükler: 1-Elektrk-elektronk sektörü, 2-) Grd Çıktı Analz, 3-) Sektörel Analzler.

2 96 Sosyal Blmler Dergs EVALUATING THE IMPORTANCE OF ELECTRICAL&ELECTRONICS INDUSTRY FOR TURKISH ECONOMY BY INPUT-OUTPUT ANALYSIS Abstract İnput-output analyss s a data set whch defnes structural characterstcs of an economc system and an analytcal technque whch nterprets ts behavor at a gven tme. Economc sectors take place not only accordng to the varables such as nvestment, employment, value-added, consumpton, wth nternal relatonshps as buyers and sellers of each other and n ths way structure between ndustres can be analyzed. As a result relatonshps between all ndustres n an economy turn up analytcally together wth the general economc structure of the country. Also t s used n solvng problems of ndustres such as producton, ncome and employment. Electrcal and electroncs ndustry s a key sector that s mportant for our economy as a result ts hgh technologc and value added profle. Especally n recent years t has hgh growth rates. In the perod of , electrcal machnery ndustry has grown up sx tmes more. Consequently t s amed to determne mportance of the ndustry for economy and to dscover relatonshps wth va other sectors producton, added value, export and mport. In ths context, nput-output tables of 1996 and 1998 ssued by Türkye İstatstk Kurumu (TUİK) are used and aforesad relatonshps are tred to explan by nputoutput analyss. As a result t s seen that electrcal and electroncs ndustry s very mportant for our economy n added value aspect and t s regstered that export and consumpton n the sector s absorbed by mport ncomes. Key Words: 1-Electrcal and electroncs ndustry, 2-Input-Output analyss, 3- Industral analyss. Grş Dünyada blg ve letşm teknolojlerndek baş döndürücü, devrm ntelğndek gelşmeler küreselleşme olgusuyla da brleşerek ülkemzde de etksn göstermş, ülkemz ekonoms; artan yoğun ç ve dış rekabetle brlkte gderek daha fazla dışa açılma sürecne grmştr. Küresel ekonomnn doğal br sonucu olarak ortaya çıkan bu süreçte ülke ekonomler; ekonomk gelşmelern gerçekleştreblmek ve sürdüreblmek çn ç ve dış pyasalardak rekabet güçlern artıracak şeklde dışa açılmaya özen göstermşlerdr. Bunun çn de kaçınılmaz olarak hracatı arttırıp, thalatı azaltarak dışa açılmayla artan dövz htyacını karşılama ve bu yolla dış dengey sağlamaya çalışmışlardır. Ancak dışa açılmayla brlkte artan dış tcaret hacm her zaman ekonomk büyüme ve gelşmey berabernde getremeyeblyor. Özellkle ç tüketme yönelen thalat ve katma değer düşük ürünlern hracatı rekabet gücü zayıf ülke ekonomler çn beklendğnn aksne, dış bağımlılığı arttıracak şeklde olumsuz sonuçlara da yol açablyor. Bu durumda ekonomnn şleyşnden sorumlu brmler başta olmak üzere tüm ekonomk brmler çok dkkatl olmak zorundadırlar. Bu yapı; ekonomlern genel ya da sektör bazında dış tcaret bakımından ncelenmelern gerektrmektedr. Bu durum ülkemz ekonoms çn de geçerldr. Son dönemlerde ülkemz ekonomsnn hızlı br dışa açılma sürec yaşadığı blnmektedr. Çalışmamızda da elektrk-elektronk sektörü dış tcaret yapısı açısından ncelenmektedr. Söz konusu nceleme sektörün ekonom genelnde ve dğer sektörlerle olan ç lşklern de yansıtablmes açısından

3 Elektrk Elektronk Sektörünün Türkye Ekonoms İçndek Önemnn Grd Çıktı grd-çıktı çözümlemeler yardımıyla yapılmaktadır. Ülkemzde Türkye İstatstk Kurumu tarafından yayınlanan son k tablo olan 1996 ve 1998 yılları grd-çıktı tabloları kullanılmıştır. Sektörün dğer sektörlerle olan lşklern açıklayablmek çn doğrudan ve dolaylı ler ve ger bağlantı etkler değerlendrlmş olup, lgl dönemlerde nha taleb karşılayablmek çn, sektörel thalat gerekler karşılaştırmalı olarak ncelenmştr. Grd-Çıktı Analz Yardımıyla Ekonomk Çözümleme Genel olarak grd-çıktı analz; Br ekonomk sstemn belrl yapısal özellklern tanımlayan br verler toplamı ve sstemn belrl br zaman aralığı çnde belrl br anındak davranışını etkleyc ve açıklayıcı analtk br teknk olarak tanımlanablr (Todaro, 1987, s. 17). Analzn temel, herhang br ülke ekonomsnn kend çersnde homojen ya da brbrne benzer mallar üreten endüstrlere bölüneblmes ve bu endüstrlern brbrleryle ve ekonomyle olan etkleşmlernn matematksel fadesne dayanır. Br ekonomk analz yöntem olarak grd-çıktı analznde, her sanaynn ürünü hem nha tüketm çnde talep edlen br mal, hem de kendsnn ve başka sanaylern üretmnde kullanılan br grd olarak düşünülür. Böylece br ekonomnn çeştl sektörler arasındak karşılıklı bağımlılık ncelenmeye çalışılır (Yılmaz, 1985, s. 45). Bu amaçla oluşturulan endüstrler arası akım tablosunda; sektörler br yandan kullanan sektörler, br yandan da üreten sektörler olarak satır ve kolonlarda kşer kez yeralırlar. Böylelkle, br ekonomde bell br dönemdek üretm ve kullanımın sektörler tarafından nasıl paylaşıldığı görüleblmektedr. Grd-Çıktı akım tablosundak satır ve sütunlar sektörler çn öneml blgler kapsamaktadır. Her br sütun lgl sektör çn üretmndek grd bleşmn verrken, satırlarda talep kompozsyonunu vermektedr (Mernyk, 1996, ss ). Endüstrler arası akım tablosundak, I. bölüm sektörlern kend üretmlern gerçekleştrmek çn dğer sektörlerden aldıkları mal-hzmet mktarlarıdır. Bunlar, ham ya da yarı mamul olarak gelmekte yenden üretm sürecne grerek üretme yansımakta ve nha talebe grmektedr. II. Bölümdek nha talep toplamı; br daha üretlmemek üzere tüketm amacına yönelk olarak yapılan son kullanımlar yan tüketmdr. Kamuözel ayrımıyla tüketm ve yatırım, hracat nha talebn alt unsurlarını oluşturarak sütun vektör halnde tabloda yer almaktadırlar. III. Bölüm, üretm sürec çersnde sektörlern dğer sektörlerden almayıp kendlernden kattıkları değerlern oluşturduğu katma değer bölmesdr. Bu bölümde yer alan sektörel katma değer unsurları; kâr, faz, rant, maaşücret-ödemeler, amortsman gb hesap kalemlernden oluşmaktadır. IV. Bölüm, nha talep olarak doğrudan faktör kullanımlarını göstermektedr (Bocutoğlu, 1985, ss. 8-18). Endüstrler arası akım tablosunda thalat rakp ya da tamamlayıcı thalat olarak k şeklde yer alablmektedr (Chenery, 1959, s. 139). Tamamlayıcı thalat sektörün kend üretmnde kullandığı thal grdler olarak zaten I. Bölmedek grd kullanımları arasında yer almaktadır. Bunun dışında rakp thalat se ülkemzde hazırlanan tablolarda III. Bölmede katma değer kısmında satır vektör olarak yer almaktadır (Bocutoğlu, 1985, s. 40) yılından bu yana hazırlanan son üç tabloda aragrd kullanımlarını da gösteren thalat matrs bulunmaktadır. Grd Katsayıları Matrs, sektörler arasındak mal ve hzmet akım lşklern en y şeklde özetlemektedr. Ancak, bu matrsten analtk ve pratk faydalar sağlayablmek çn, teknk katsayı matrs (A) nın elde edlmes gerekmektedr. Bu matrse dolaysız grd katsayıları matrs de denlmektedr. Grd-çıktı modelnde, grd katsayısı, herhang br endüstrnn

4 98 Sosyal Blmler Dergs br brmlk çıktı üreteblmek çn dğer endüstrlerden almak zorunda olduğu grd değerlernn, lgl endüstr çıktısına oranı olup, aşağıdak gb yazılablr; a j = X j / X j (1) Ters Matrs, Grd katsayıları matrs (A) le, endüstrler arası çıktı vektörü (X) verlrse, nha talep vektörü (Y); Y = ( I A) X (2) olmaktadır. Buradan X = ( I A) 1 Y (3) formülü elde edlr. Bu eştlkte yer alan ( I A) matrsne, Leontef Ters Matrs denlmektedr. Ters matrste j sütununa at elemanların toplamı; 1 n R j = r j j= 1 (j=1, 2,... n) (4) j sektöründe br brmlk nha talep artışını karşılamak üzere, ekonomdek bütün sektörlern yapmaları gerekl üretm artışını göstermektedr. Benzer şeklde, ters matrsn sırasına at elemanların toplamı, n R = r j = 1 (=1, 2,... n) (5) ekonomdek bütün sektörlern üretmne dönük nha taleplerde br brmlk artış meydana geldğnde, herhang br sektörünün yapması gereken üretm artışını göstermektedr. Bu yönüyle, ters matrs ekonomdek zncrleme lşky de göstermektedr (Kepenek, 1977, ss ). Şöyle k, ekonomnn tarım sektörüne olan talep artışı daha fazla gübre üretm ve artan gübre üretm de daha fazla enerjy gerektrr. Böylece belrl br sektördek talep artışı, ekonomnn dğer sektörlerne yansıyan talep artışları meydana getrmektedr (Türker, 1999). Özetle; ters matrste sıra ve sütun elemanları toplamları çndek en yüksek değerler, bu endüstrlere yönelmş nha talep artışının, dğer endüstrlere yönelen nha talep artışına oranla, endüstrler arası yapıyı daha fazla etkledkler anlamına gelmektedr. Sektörler arasındak mal ve hzmet akımları ve bunların sektörel üretme olan katkıları olarak da tanımlayableceğmz sektörler arası bağımlılık, ler ve ger bağlantı katsayılarının ve toplamı vermes bakımından doğrudan ve dolaylı taleplern hesaplanmaları suretyle açıklanablmektedr (Kepenek, 1991, s. 10). İler ve ger bağlantı katsayılarının hesaplanmalarıyla her k etknn güçlü olduğu, klt sektörler belrleneblmektedr. Planlamanın temeln oluşturan klt sektörler grd-çıktı analznn

5 Elektrk Elektronk Sektörünün Türkye Ekonoms İçndek Önemnn Grd Çıktı en öneml sonuçlarından brs olmaktadır. Böylelkle sektörlern üretm çersndek görecel önemler de görüleblmektedr. Sektörler arasındak mal ve hzmet akımları k yönden nceleneblr. Bunlar sektörün kends de dahl üretm çn dğer sektörlerden aldığı ve aynı amaçla dğer sektörlere verdğdr. Yan sektörün üretm çn dğer sektörlerden talep ettğ ara grd kullanımları, dğeryse dğer sektörlern sektör malına olan, ara grd talebdr. Bunların sektör üretm çndek payları ger ve ler bağlantı katsayıları olarak adlandırılmaktadır (Korum, 1963, ss ). Bu durumda ler (B ) ve ger (B g ) bağlantı katsayıları; sektörel üretm X j ; U j ara grd kullanımı ve ara grd taleb W olmak üzere aşağıdak gb olmaktadır. B = W / X B = U / X (6) g j Bu katsayıların ortak özellğ brm üretme doğrudan katkı düzeyn göstermelerdr. Herhang br sektörün ger bağlantı katsayısının yüksek olması, bu sektörün üretmndek 1 brmlk artışın dğer sektörlern üretmlern de yüksek oranda (katsayı kadar) etkleyeceğ anlamına gelmektedr. Bunun yanısıra ler bağlantı katsayısının yüksek olması sektör üretmndek 1 brmlk artışın dğer sektörlere olan ara grd arzını artırması ya da daha ucuz grd sağlaması olarak yorumlanablr. Bu anlamda her k etknn yüksek olduğu sektörler klt sektörler olarak adlandırılmaktadır (Öney, 1983, s. 99). İler bağlantı katsayılarının hesaplanmasında rakp thalatın etksn göreblmek açısından toplam üretm yerne toplam talep değer kullanılablmektedr (Korum, 1977, s. 72). Çalışmamızda elektrk-elektronk sektöründe thalatın etksn göreblmek bakımından ler bağlantı katsayıları toplam talebe göre de hesaplanmıştır. Zaman zaman doğrudan ler ve ger bağlantı katsayıları 1 den büyük çıkablmektedr. Ekonomk anlamda rasyonel olmayan bu sonuç, sektörün üretmnden daha çok grd kullandığı gb br durumu ortaya çıkarmaktadır. Böyle br sonucun neden; grd ve çıktı fyatlarındak dengesz artışlar olablmektedr (Kepenek, 1991, s.12). Grd-çıktı tablolarında kullanılan değerlern nomnal olması alt sektör bazında uygun deflatörlern bulunmayışı, bu alanda yapılan çalışmalarda cdd br eksklk olarak ortaya çıkmaktadır. Grd malyetlerndek artışların çıktı fyatlarına yansıtılamaması gb gerekçelerle bu tür sonuçlar ortaya çıkablmektedr. Çalışmamızda gerek grd-çıktı analznn varsayımlarından gerekse de genel ekonomk koşullardan kaynaklanan türlü kısıtların elde edlen sonuçların güvenlrlğ üzerndek etkler nceleme konusu yapılmamaktadır. Tablolardak blglern geçerl, güvenlr blgler olduğu varsayılmaktadır. Br ekonomde sektörlern lerye ve gerye doğru bağlantılarının yüksek ya da düşük olmasına göre aşağıdak dört gruptan söz edlmektedr (Aydoğuş, 1999, ss ); - İler ve ger bağlantıları yüksek olan sektörler, hem mal aldığı hem de mal verdğ sektörler etklerler, - Ger bağlantıları yüksek, ler bağlantıları düşük olan sektörler, ülkenn doğal kaynaklarını değerlendrmede etkl olan sektörlerdr, - İler bağlantıları yüksek, ger bağlantıları düşük olan sektörler, genellkle ara malı üreten sektörler olup, bu malları talep eden sektörlern üretmn artırırlar, - İler ve ger bağlantıları düşük olan sektörler, dğer sektörler doğrudan etkleyemezler ama katma değer oluşturarak ülke gelrnn artmasına yardımcı olurlar.

6 100 Sosyal Blmler Dergs Grd-çıktı analznde endüstrler arası akım tablosunda yer alan III no lu katma değer bölmes kısm çarpanların hesaplanmasına olanak verr. Buradan hesaplanacak olan kısm çarpanlar yardımıyla, herhang br sektörün nha talebndek 1 TL. lk artışın o katma değer unsurunda yaratacağı gelr artışı bulunablr. Blndğ gb ters matrs ((I- A) -1 ), nha talep vektörüyle (S k ) çarpıldığında nha talebn karşılanablmes çn gerekl sektörel üretm gerekler bulunablr. Bu çarpım nha taleb oluşturan k tane alt unsura lşkn vektörlerle çarpıldığında herhang br nha talep unsurunu karşılayablmek çn gerekl doğrudan ve dolaylı üretm gereğ elde edleblr. Bu lşk; X 1 ( I A) Y k = (=1, 2, ) ve (k=1, 2, ) (7) şeklnde belrtleblr. Burada tüketm, yatırım, hracat brer nha talep unsuru olarak düşünüldüğünde, ters matrsn bu unsurlara lşkn vektörlerle çarpılmasıyla; tüketm, yatırım ve hracatı karşılayablmek çn gerekl sektörel üretm mktarları bulunablr (Kepenek, 1985, s: 37). Bu değerler III no lu katmadeğer bölmesndek kısm çarpanlarla çarpıldığında bu kez ekonomde lgl katma değer unsuruna yapılması gereken doğrudan ve dolaylı ödemeler bulunablr (Bocutoğlu, 1985, s. 88). Grd-çıktı tablolarında nha taleb karşılamaya yönelk rakp thalat endüstrler arası akım tablosunda III. Bölmede katma değer unsurları arasında yer almaktadır. Rakp thalatın sektörün toplam üretm çersndek payı alınarak hesaplanan thalat katsayısı lgl üretm gereğyle çarpıldığında nha talep unsurlarının karşılanablmes çn gerekl thalat değerler bulunablr. Benzer şeklde nha talepte 1 TL. lk artışın thalata etks, thalatla karşılanan kısmı elde edleblr. Bu durumda herhang br. nc sektörün thalat katsayısı; m = M / X ) (8) ( şeklnde olacaktır. Buradan hracat ve tüketm çn gerekl thalat mktarlarının bulunablmes çn; M 1 = m ( I A) C (9) k M 1 = m ( I A) E (10) k şlemlernn yapılması gerekmektedr (Korum, 1977, s. 30). Çalışmamızda da bu lşklerden yola çıkılarak elektrk ve elektronk sektörü çn hesaplanan thalat katsayıları yardımıyla sektörün hracat ve tüketm talebn karşılayablmek çn gerekl thalat mktarları hesaplanmıştır. Elektrk Elektronk Sektörünün Grd-Çıktı Çözümlemeleryle İncelenmes Çalışmamızda elektrk elektronk sektörünün ülkemz ekonoms açısından önem grdçıktı analz yardımıyla belrlenmeye çalışılmaktadır. Grd-çıktı analzyle nceleme; gerek analz teknğnn varsayımlarından gerekse de hazırlandıkları dönem tbaryle günümüz, güncel ekonomk koşullarını tam olarak doğru yansıtamama rsk

7 Elektrk Elektronk Sektörünün Türkye Ekonoms İçndek Önemnn Grd Çıktı nedenleryle dezavantajlı gb görünüyorsa da; sektörler arası bağımlılığı yansıtması açısından ekonom ve sektör genelnde sağladığı kend çnde tutarlı blgler ve puçları sayesnde önemn ve gerekllğn korumaktadır. Grd-çıktı tabloları ülkemzde ekonomde planlı döneme geçşle brlkte bell aralıklarla hazırlanmaktadır. Brnc beş yıllık kalkınma planına alt yapı oluşturablmek çn 1959 yılında DPT tarafından hazırlanan lk tabloyu saymazsak, 1963 yılından ber tüm tablolar Türkye İstatstk Kurumu tarafından hazırlanmıştır. 1974, 1979, 1985 ve 1990 yılı tabloları 64 sektörlü ken, hazırlanan son k tablo 1996 ve 1998 yılı tabloları 97 sektörlü tablolardır. Sektör sayısından kaynaklanablecek sorunları ortadan kaldırablmek çn nceleme 1996 ve 1998 yıllarına lşkn tablolarla yapılmıştır. Elektrk ve elektronk sektörlern oluşturan alt sektörler olarak da her k tabloda da aynı çerk ve sırada yer alan 58. Büro ve Blg İşlem Makneler İmalatı, 59. Elektrkl Makne ve Chazların İmalatı ve 60. Radyo, Televzyon, Haberleşme Chazları ve Teçhzatı İmalatı sektörler seçlmşlerdr. Grd-Çıktı Endüstrlerarası Akım Tablosunda Elektrk ve Elektronk Sektörü Grd-çıktı analznde dğer tüm tabloların ondan türetldğ temel tablo; endüstrler arası akım tablosu tek başına ble ekonomnn ve sektörlern brbrleryle lşkler hakkında kend çnde tutarlı cdd blgler sunmaktadır. Tablo 1: Elektrk ve Elektronk Sektörünün Toplam Üretm İçersndek Payları Ekonomk Sektörler 1996 YILI 1998 YILI Toplam Üretmdek Payı(%) No(*) Toplam Üretmdek Payı(%) Büro ve Blg İşlem Makneler Üretm 0, , Elektrkl Makne ve Chazların Üretm 0, , Radyo Televzyon Haberleşme Chazları ve Teçhzatı Üretm 0, , No(*) (*): Grd-Çıktı tablosunda bulunan tüm sektörlern üretm paylarına göre yapılan sıralamada elde edlen değerlerdr. Kaynak: yılları TÜİK Grd-Çıktı Tabloları yardımıyla hazırlanmıştır. Bu amaçla başlangıçta elektrk elektronk sektörünün ekonom çndek genel konumunu açıklayablmek bakımından endüstrler arası blglerden yararlanılarak sektörün toplam vergl üretm payı ncelenmştr (Tablo 1). Tablonun da ncelenmesyle anlaşılacağı gb her k dönemde de alt sektörlern dolayısıyla elektrk-elektronk sektörünün toplam üretm çndek payları oldukça düşüktür. Endüstrlerarası akım tablosunda yer alan 97 sektör çersndek üretm paylarına göre büyükten küçüğe yapılan sıralamada her k dönemde sırası gerlemekle brlkte elektrkl maknalar sektörü kend çnde en önde yer almaktadır. En düşük paylı büro ve blg şlem maknaları malatı sektörü sayılmazsa genelde sıralamada ortalarda yer aldığını söyleyeblrz. Yaratılan katma değer açısından sektörün konumunu belrleyeblmek çn tablo 2 hazırlanmıştır.

8 102 Sosyal Blmler Dergs Tablo 2: Elektrk ve Elektronk Sektörünün Toplam Üretmndek Katmadeğer Payları Ekonomk Sektörler 1996 YILI 1998 YILI Toplam Üretmndek Katmadeğer Payı(%) No(*) Toplam Üretmndek Katmadeğer Payı(%) Büro ve Blg İşlem Makneler Üretm Elektrkl Makne ve Chazların Üretm Radyo Televzyon Haberleşme Chazları ve Teçhzatı Üretm No(*) (*): Grd-Çıktı tablosunda bulunan tüm sektörlern üretm paylarına göre yapılan sıralamada elde edlen değerlerdr. Kaynak: yılları TÜİK Grd-Çıktı Tabloları yardımıyla hazırlanmıştır. Sektörün toplam üretmndek katma değern payına bakıldığında; yaklaşık %50 ler cvarında katmadeğer payıyla tüm sektörler çersnde orta sıralarda yer aldığını görmekteyz. Buradan sektörün katmadeğer açısından görecel olarak öneml olduğunu vurgulamakla brlkte, ekonomdek tüm sektörlere göre yapılan sıralamada 1998 yılında 1996 ya göre üretmde gayrısaf katma değer payı açısından sektörün gerledğn görüyoruz. Elektrk Elektronk Sektörünün Sektörel Bağımlılık Açısından İncelenmes Grd Çıktı çözümlemelernde sektörel bağımlılık; doğrudan ler ve ger bağlantı katsayıları ve doğrudan ve dolaylı etkler toplam olarak vermes bakımından ters matrs satır ve sütun toplamlarının alınmasıyla bulunan toplam ler ve ger bağlantı etklernn hesaplanmasıyla açıklanablmektedr. Elektrk-elektronk sektörünün dğer sektörlerle olan lşks her k yöntemle ncelenmştr. Doğrudan ler ve ger bağlantı etkler tablo 3 te verlmektedr. Tablo 3: Elektrk ve Elektronk Sektörünün Doğrudan İler (B) ve Ger (Bg) Bağlantı Etkler Ekonomk Sektörler Büro ve Blg İşlem Makneler Üretm Elektrkl Makne ve Chazların Üretm Radyo Televzyon Haberleşme Chazları ve Teçhzatı Üretm 1996 YILI 1998 YILI B (*) 1, 96 (0, 19) 0, 45 (0, 31) 0, 44 (0, 29) No(**) B g 05 0, , , No(**) B (*) 1, 56 (0, 30) 0, 32 (0, 21) 0, 42 (0, 18) No B g No 5 0, , , (*): İler bağlantı katsayılarında parantez çnde verlen değerler sektörel aratalep değernn sektörel toplam talebe bölünmesyle elde edlen doğrudan ler bağlantı katsayılarıdır. (**): Grd-Çıktı tablolarında yer alan tüm ekonomk sektörler çn hesaplanan ler bağlantı katsayılarına göre yapılan sıralamadak elde edlen sıra değerlerdr. Kaynak: yılları TÜİK Grd-Çıktı Tabloları yardımıyla hazırlanmıştır.

9 Elektrk Elektronk Sektörünün Türkye Ekonoms İçndek Önemnn Grd Çıktı Sektör malına olan aratalebn toplam üretme oranlanmasıyla hesaplanan ler bağlantı etks; sektör üretmndek artışların dğer sektörlere olan grd arzı açısından önem taşımaktadır. Büro ve Blg şlem makneler üretm sektöründe her k yıl çn de katsayılar 1 den büyük çıkmıştır. Bu sonuç tanımlamalara göre ekonomk açıdan mantıksız gb görünüyor olmakla brlkte, sektördek fyat hareketlernn böyle br duruma yol açableceğn düşünüyoruz. Yan kl fyat sıkışması sürecnde grd fyatlarındak artışın çıktı fyatlarına yansıtılamamasından kaynaklandığı da düşünüleblr. Ancak sektördek rakp thalatı da gözardı etmemek gerekr. Yan ara grd talebnn öneml br kısmı sektörel thalatla da karşılanıyor olablr. Büro ve Blg İşlem Maknaları sektöründe 1996 ve 1998 yılları çn rakp thalatın sektörel toplam vergl üretm çersndek payları sırasıyla 7, 69 ve 4, 25 olarak hesaplanmıştır. Dönem çersnde azalmakla brlkte, sektörün thalat payı kend üretmnden çok daha fazla çıkmıştır. Elektrk elektronk sektöründe ler bağlantı katsayılarının dönem çnde küçüldüğünü görüyoruz. Tüm sektörler çn hesaplanan ler bağlantı etklerne göre büyükten küçüğe doğru yapılan sıralamada sektörün ortalarda yer aldığını, dönem çnde ler bağlantı katsayılarında küçülmeye paralel görecel olarak da gerledğn görmekteyz. İler bağlantı katsayıları toplam üretme göre hesaplanableceğ gb varsa sektörel rakp thalatın etklern göreblme bakımından toplam talebe göre de hesaplanablr. Tablo 3. dek parantez çndek değerler toplam talebe göre hesaplanan ler bağlantı katsayılarıdır. Bu katsayılar ncelendğnde; 1 den büyük ler bağlantı etksnn sektörel thalattan kaynaklandığı gerekçes burada da desteklenmektedr. Katsayılar genel olarak ncelendğnde sektörün ler bağlantı etksnn zayıf olduğu görülmektedr. Sektörün kend üretm çn dğer sektörlerden aldığı ara grdnn yan kullanımın toplam üretme bölünmesyle elde edlen ger bağlantı etkler ncelendğnde; elektrk maknaları üretmnde %50 cvarında br ger bağlantı etks görülmektedr. Dönem çersnde tüm alt sektörlerde; bu etk bakımından olumlu yönde br gelşmenn olduğunu söyleyeblrz. Dğer sektörlere göre sıralama sonuçları da bu sonucu desteklemektedr (Tablo 3). Toplam ler ve ger bağlantı etklernn ncelenmes çn yapılan hesaplamalar sonucu tablo 4 oluşturulmuştur. Tablo 4: Elektrk ve Elektronk Sektörünün Doğrudan ve Dolaylı İler (B) ve Ger (Bg) Bağlantı Etkler Ekonomk Sektörler 1996 YILI ETKİLERİ 1998 YILI ETKİLERİ Toplam İler Bağlantı Toplam Ger Bağlantı Toplam İler Bağlantı Toplam Ger Bağlantı Büro ve Blg İşlem Makneler Üretm 1, 588 1, 607 1, 046 1, 491 Elektrkl Makne ve Chazların Üretm 1, 733 2, 153 1, 258 1, 657 Radyo Televzyon Haberleşme Chazları ve Teçhzatı Üretm 1, 815 1, 813 1, 202 1, 443 Kaynak: yılları TÜİK Grd-Çıktı Tabloları yardımıyla hazırlanmıştır. Toplam ler bağlantı etks yan ters matrs sütun toplamları sektörün kend nha talebndek brm artışın yol açacağı doğrudan ve dolaylı etkler vermektedr. Ger bağlantı etks se; ters matrs satır toplamları olarak; tüm sektörlerdek nha talep artışının sektör üretmne olan toplam etksn vermektedr. Bu katsayılara göre hem ler

10 104 Sosyal Blmler Dergs hem ger bağlantı etklerne göre dönem çersnde azalmanın olduğunu görmekteyz. Ancak elektrk-elektronk sektöründe ekonomy en çok etkleme gücüne sahp olan sektörün elektrkl maknalar alt sektörü olduğu görülmektedr. Elektrk Elektronk Sektörünün Dış Tcaret Yapısı Açısından İncelenmes Elektrk-elektronk sektörünün dış tcaret açısından ncelenmesnde; ters matrs nha talep unsurları çersnde yer alan tüketm ve hracat vektörleryle ayrı ayrı çarpılarak üretm gerekler hesaplanmış, thalat katsayıları yardımıyla hracat ve tüketm karşılamak çn gerekl thalat mktarları her k dönem çn hesaplanmıştır. Elde edlen sonuçlar tablo5 te verlmektedr. Tablo 5: Elektrk ve Elektronk Sektörü İthalat Gerekler (Mlyon TL) Ekonomk Sektörler Büro ve Blg İşlem Makneler Üretm Elektrkl Makne ve Chazların Üretm Radyo Televzyon Haberleşme Chazları ve Teçhzatı Üretm 1996 Yılı İthalat Gereğ 1998 Yılı İthalat Gereğ Tüketm İhracat Tüketm İhracat 62, 066, , 107, , 803, , 505, , 168, , 237, , 342, , 193, , 673, , 359, , 196, , 470, 766 Sektörel Toplam 189, 908, , 704, , 342, , 169, 019 Kaynak: yılları TÜİK Grd-Çıktı Tabloları yardımıyla hazırlanmıştır. Tablonun ncelenmesyle de anlaşılacağı gb; dönem çersnde tüm alt sektörlerde tüketm çn yapılması gereken thalatın arttığı görülmektedr. Toplam değerler ncelendğnde 1996 yılında tüketm çn yapılan sektörel toplam thalat mlyar TL. den 1998 de yaklaşık 2, 12 kat artarak mlyar TL. ye ulaşmaktadır. İhracatı karşılamak çn yapılması gereken thalat se mlyar TL. den yaklaşık 6, 5 kat artarak mlyar TL. ye ulaşmaktadır. Buradan sektördek tüketm ve hracat talebnn thalatla karşılandığını bunun da özellkle dışa bağımlılığın artması açısından dkkat edlmes gereken br nokta olduğunu belrtmelyz. Sonuç Blg ve letşm teknolojlerndek baş döndürücü gelşmeler ülkeler arasındak ekonomk sınırları ortadan kaldırırken, blg, teknoloj, sermaye gb üretm faktörlernn akışkanlığını arttırmıştır. Emek faktörü de bu teknolojler sayesnde sanal ortamda sanal şletmelerde şekllenerek fzksel olarak yer değştrmekszn üretme katkıda bulunur hale gelmştr. Bu süreç küreselleşmeyle brlkte ülke ekonomler çn dışa açılma zorunluluğunu gündeme getrmşken, tüm ülkeler çn elektrk ve elektronk sektörünün ekonomdek önemn daha da arttırmıştır. Ülkemz çn de aynı süreç geçerldr. Dışa açılmayla brlkte br yandan artan dış tcaret hareketler dğer yandan gttkçe önem kazanan elektrk elektronk sektörünün varlığı söz konusudur. Dışa açılmayla brlkte artan thalat ve hracat değerler ülke ekonomler çn her zaman gelşme ve büyümenn habercs olmamaktadırlar. Yapılan thalat ç üretm arttırıp gelştrecek şeklde olmayablr. Aksne rakp thalat şeklnde çerdek sanayy zor duruma düşürüp, tüketm kamçılayıp dışa bağımlılığı arttıracak

11 Elektrk Elektronk Sektörünün Türkye Ekonoms İçndek Önemnn Grd Çıktı şeklde olumsuz br sürec ortaya çıkarablr. Bu açıdan durumun ncelenmes kaçınılmazdır. Ülkemz elektrk elektronk sektöründe de dışa açılmanın olduğunu ve ülkemzde de üretmn yapılabldğ şeklnde bazı blgler mevcuttur. Ancak bu sürecn sanıldığı gb olumlu gerçekleşp gerçekleşmedğnn ncelenmes gerekmektedr. Bu ve benzer düşüncelerle ülkemz elektrk elektronk sektörü sektörel bağımlılığı da kapsayacak şeklde ncelenmştr. Söz konusu nceleme grd-çıktı analz yardımıyla yapılmıştır. Grd-çıktı analz gerek kend varsayımları gerekse de hazırlandıkları dönem tbaryle aradan geçen uzunca süre gözönüne alındığında, ekonomde güncel gelşmeler yansıtamama rsk nedenyle dezavantaja sahp olsa da, sektörler arası bağımlılığı açıklama ve kend çnde çsel tutarlılığa sahp blgler sunablme açısından ekonom genelnde veya sektör bazında yapılacak yapısal ve sektörel analzlerde terch edlen nceleme teknklernden brsdr. Çalışmamızda elektrk elektronk sektörü 1996 ve 1998 yılları çn grd-çıktı çözümlemeler yardımıyla ncelenmş ve sektörün görecel olarak önem ortaya konmuştur. Özellkle dış tcaret açısından tüketm ve hracatın artan oranlarda thalatla karşılandığı görülmüştür yılından günümüze bu sürecn pek de değşmedğ kanısında olduğumuzdan, elektrk elektronk sektörü çn; ülke olarak artan hracata sevnmemzn yanı sıra artan thalat bakımından da dkkatl olmamız gerektğn belrtmelyz. Kaynakça Aydoğuş O., Grd-Çıktı Modellerne Grş, Gaz Ktabev Ankara, Bocutoğlu, E., Grd Çıktı Analzne Grş, Karadenz Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Ders Notları, Yayın No: 23, Trabzon, Chenery H. B., Clark P. E., Endüstrlerarası İktsat, (Çev. Ceml Çınar), ODTÜ, Ankara, Kepenek Y. Türkye İmalat Sanaynn Üretm Yapısı ( ), Ankara ODTÜ, Kepenek Y., Türk İmalat Sanaynn Üretm Yapısı, Fredrch Ebert Vakfı Araştırma Sonuçları, İstanbul, Korum U., Input Output Analz, Sevnç Matbaası, Ankara, Korum U., Türk İmalat Sanay ve İthal İkames : Br Değerlendrme, Ankara Ünverstes Syasal Blgler Fakültes Yayınları No: 408, Ankara, Mernyk W. H., The Elements of Input Output Analyss, Random House, West Vrgna Unversty, 2 Prntng, Öney E., İktsad Planlama, 3. Baskı, A. Ü. S. B. F. Yayın No: 526, Ankara, Todaro M. P., Kalkınma Planlaması (Modeller ve Yöntemler), (Çev. Orhan Sezgn), İstanbul, TÜİK 1996 Yılı Grd-Çıktı Sonuç Tabloları. TÜİK 1998 yılı Grd-Çıktı Sonuç Tabloları. Türker M., F., Grd-Çıktı Analz Yardımıyla Ormancılık Sektörünün Ülke Ekonoms İçn dek Önemnn Belrlenmes, Tr. J. of Agrculture and Forestry, 23 (1999) Ek Sayı 1, Yılmaz C. Yönetm Ekonoms, Ercyes Ünverstes Matbaası, Kayser, 1985.