ULUSAL HANE HALKI ARA TIRMASI 2003 TEMEL BULGULAR

Transkript

1

2 T.C. SA LIK BAKANLI I, REF K SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZ BA KANLI I, HIFZISSIHHA MEKTEB MÜDÜRLÜ Ü TÜRK YE ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MAL YET ETK L L K ÇALI MASI ULUSAL HANE HALKI ARA TIRMASI 2003 TEMEL BULGULAR ED TÖRLER: Prof. Dr. Necdet ÜNÜVAR Dr. Salih MOLLAHAL LO LU Uzm. Dr. Nazan YARDIM Dr. Berrak BORA BA ARA HAZIRLAYANLAR: Uzm. Dr. Vural D R ME E Dr. Ömer VAROL Dr. Zekiye Ç P L Dr. Feray KARAMAN Uzm.Dr. Engin ÖZKAN Uzm. Dr. Serap ÇET N ÇOBAN Serap TA KAYA ANKARA, TURK YE Aralık 2006

3 Bu yayında yer alan bilgilerden T.C. Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü sorumludur. Ulusal Hanehalkı Araştırması 2003, Türkiye Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik (UHY-ME) Projesi, Birinci Sağlık Projesi altında başlatılan ve İkinci Sağlık Projesi ile devam ettirilen Sağlık Reformu Faaliyetlerini desteklemek amacıyla tasarlanan ön yatırım çalışmalarının bir parçasıdır. Bu araştırma UHY-ME projesinin bir bileşeni olup finansmanı Dünya Bankası kredisi ile sağlanmıştır. Çalışmalar Hıfzısıhha Mektebi Müdürlüğü başkanlığında 1 Mart Aralık 2004 tarihleri arasında Başkent Üniversitesi (Türkiye), INTRAH (ABD) (The University of North Caroline at Chapel Hall, School of Medicine, School of Public Health, Sheps Center for Health Services Research), John Hopkins University, School of Hygiene and Public Health (ABD) Tulane University-School of Public Health and Tropical Medicine (ABD) işbirliği ile tamamlanmıştır. Hanehalkı Araştırması 2003, DSÖ tarafından yürütülmüş olan Dünya Sağlık Araştırması (DSA) standartları esasına dayanmakta olup, uluslararası karşılaştırmalarda kullanılabilir. Ayrıntılı bilgi için: Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, İbrahim Müteferrika Sk. No: Rüzgarlı/Ulus/Ankara, Turkiye Tel: Faks: e-posta:mektep@hm.saglik.gov.tr internet: ISBN: X Sağlık Bakanlığı Yayın No: 700 HM Yayın No: SB-HM-2007/10 1. Basım, Adet, Ankara, Mart 2007 Aydoğdu Ofset Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi, Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 21. Cadde 598 Sokak No.20 Yenimahalle - Ankara Tlf: Faks: aydogdu@aydogduofset.com

4 TEŞEKKÜR 2003 yılında yapılan Ulusal Hastalık Yükü - Maliyet Etkililik çalışmasının önemli aşamalarından biri olan Ulusal Hanehalkı Araştırması 2003 ün yapılması ve bu eserin yayınlanmasına katkılarından dolayı; Projenin tamamlanması için başlangıcından itibaren destek olan Başkent Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mehmet Haberal, Proje Koordinatörü ve Retör Yardımcısı Prof.Dr. Korkut Ersoy ve Hanehalkı Araştırması Koordinatöru Yrd. Doç.Dr. Cihangir Özcan başta olmak üzere Başkent Üniversitesi Çalışma Ekibinden Prof. Dr. Öztaş Ayhan, Prof.Dr. İsmail Erdem, Prof.Dr. Mithat Çoruh, Prof.Dr. Seval Akgün, Prof.Dr. Rengin Erdal, Prof.Dr. Gül Ergör, Prof.Dr. Recep Akdur, Doç.Dr.Adnan Kısa, Doç.Dr. Şahin Kavuncubaşı, Yrd..Doç. Dr. Mehtap Akçil Temel, Yrd.Doç. Dr. Nermin Özgülbaş, Dr. Ömer Cücelioğlu, Dr.Sibel Uzer, Dr. Meriç Çolak, Dr. Özlem Aydın, Dr.Ergün Öksüz, Dr. Simten Malhan, Dr. Ali Tekin Çelebioğlu, Uzm.Okan Yeloğlu, Uzm.Beyhan Aksoy, Uzm.Cenk Sözen, Erinç Karaman, Okan Özhan, Muammer Sarugan, Nevin Taner, Greg Hammond, Elif Şengül, Nilgün Gebeş e, Çalışmada Yönlendirme Kurulu üyesi olarak çalışmanın her aşamasında katkıda bulunan Müsteşarımız Prof.Dr.Necdet Ünüvar ve Müdürümüz Dr.Salih Mollahaliloğlu başta olmak üzere Orhan Akkaya, Döner Tetik, Muharrem Uçar, A.Tuncay Teksöz, Ayşe Akkiraz, Muharrem Varlık, Nihan Kırcalıali, Gülay Erden, A.İrfan Türkoğlu, Sevim Etkesen, Şengül Arslan, Nevin Uysal, Yılmaz Erşahin, Muharrem Gür, Abdurrahman Vargün, Merih Dizici, Tarık Kangal, Nuri Şaşmaz, İzleme Kurulu üyesi olarak Dr. İ Ercan Bal, Uzm.Dr.Hülya Altınyollar, Dr.Nihal Babalıoğlu, Dr.Levent Eker, Dr. Arzu Köseli, Dr.Ertan Kavasoğlu, Hakime Zal, Dr.Filiz Bozkurt, Hüseyin Büyükkayıtçı, Dr. binnaz Kaya Durunay, Dr.Ayşen Melek Aytuğ Koşan, Ömer Yedikardeşler, Eda Cindoğlu, Dr. Songül Doğan, Dr.Özlem Yiğitbaşıoğlu, Prof. Dr. Murat Tuncer, Dr. Funda Tekin, Dr.Emire Özen, İnciser Kaya, İlknur Güney, Rasim Ceyhan, Abdullah Yıldız, Uzm. Dr. Nazan Yardım, Dr. Berrak B. Başara, Uzm. Dr. Mehtap Kartal, Dr. Halil E. Erişti, ve Bilimsel Kurul Üyesi olarak Prof. Dr. Sabahat Tezcan, Prof.Dr. Halil Kurt, Prof.Dr. Osman Günay, Prof.Dr.Metin Kamil Ercan, Doç.Dr. Hilal Özcebe, Doç.Dr.Nesrin Çilingiroğlu, Doç.Dr. Işıl Maral, Doç.Dr. Bahar Güçiz Doğan, Yrd.Doç.Dr. Pınar Özdemir Geyik, Yrd.Doç.Dr. İsmail Ağırbaş, Yrd.Doç. Dr. Efsun Ezel Esatoğlu, Yrd.Doç.Dr. Hasan Şahin, Yrd.Doç.Dr.Yasemin Yeğinboy, Yrd.Doç.Dr. Murat Topbaş, Yrd.Doç.Dr.Nilay Etiler, Yrd.Doç.Dr.Metin Ateş, Araş.Gör. Elif Kurtuluş Yiğit, Araş.Gör.Zafer Çalışkan, Uzm.Dr.Banu Çakır, Uzm. Dr. Osman Örsel, Uzm. Dr. Gülay Sain Güven e, Dr.Sarp Üner, Dr. Elif Durukan a, Çalışmanın yapılmasında her türlü desteği sağlayan Sağlık Bakanlığı Makam ı başta olmak üzere Sağlık Projesi Genel Koordinatörleri Dr. Mehmet Fettahoğlu ve Haydar Mezarcı, Sağlık Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Rüstem Zeydan, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanı Turan Aslan a, Kitabın hazırlanma aşamasında yoğun olarak çalışan Müdür Yardımcısı Uzm.Dr. Nazan Yardım ve her türlü teknik desteği sağlayan bölüm çalışanlarımız Dr. Zekiye Çelebi, Dr. Feray Karaman, Uzm.Dr. Serap Ç.Çoban, Dr. Berrak B. Başara, Serap Taşkaya, Uzm.Dr.Vural Dirimeşe, Dr. Engin Özkan, Dr. Ömer Varol, Dr.Handan Kalaycıoğlu, Uzm.Dr.Sibel Gögen, Dyt.Ceyhan Vardar a, çevirilerimizde yardımcı olan Arzu Çakır a ve tüm Hıfzıssıhha Mektep Müdürlüğü çalışanlarına teşekkür ederiz. Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü i

5

6 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye İÇİNDEKİLER Önsöz v Sunuş vii Tablolar Listesi viii Kitapta Geçen Kısaltmalar xi BÖLÜM 1 GİRİŞ Araştırmanın Amaçları ve Organizasyonu Amaçlar Araştırmanın Yönetimi ve Finansmanı Soru Kağıtları Örneklem Saha Çalışması ve Veri Girişi, Kalite Kontrol Çalışmaları, Denetim ve Analiz BÖLÜM 2 HANE HALKI NÜFUSU, KONUT ÖZELLİKLERİ VE HANEYE AİT RİSK FAKTÖRLERİ Hanehalkı Nüfusunun Özellikleri Yaş ve Cinsiyet Yapısı Hanehalkı Kompozisyonu Hanehalkı Nüfusunun Eğitimi Konut Özellikleri Haneye Ait Risk Faktörleri BÖLÜM 3 HANE HALKI GELİR VE GİDERLERİ, SON BİR AYDA YAPILAN CEPTEN SAĞLIK HARCAMALARI, VE SOSYAL GÜVENCE DURUMU Hanehalkı Gelirleri Hanehalkı Giderleri Son Bir Ayda Cepten Sağlık Harcaması Yapılan Başvurular Hane Bireylerinin Sağlık Güvence Durumu BÖLÜM 4 HANE HALKI BİREYLERİNDEN 18 YAŞ ÜZERİ SEÇİLEN KİŞİLERLE YAPILAN GÖRÜŞMELER Cevaplayıcının Tespiti ve Görüşme Sonucu Cevaplayıcıların Bazı Demografik Özellikleri Hanehalkı Risk Faktörleri Sigara Alkol Beslenme Meyve, Sebze, Kahve, Çay ve Tuz tüketimi Beden Kitle İndeksi Fiziksel Aktivite Seçilmiş Hastalıklar İle İlgili Bazı Durumlar Artrit Diyabet Angina Pectoris Astım Depresyon Tüberküloz Ağız Diş Sağlığı Hipertansiyon iii

7 Sağlık Bakanlığı, Türkiye Ulusal Hanehalkı Araştırması Bel Ağrısı (Disk Problemleri Dahil) Epilepsi Serebro Vasküler Olay (İnme) Trafik Kazaları ve Diğer Yaralanmalarda Bakım EKLER EK A: ARAŞTIRMA TASARIMI EK B :ÖRNEKLEME HATALARI EK C : SORU KAĞITLARI iv

8 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye ÖNSÖZ Sağlık politikalarının belirlenmesinde önceliklerin saptanması önemlidir. Kullanılabilir kaynakların finanse edebileceğinden daha fazla sağlık hizmeti ve müdahalesi talep edildiği günümüzde, sağlık politikalarının etkisinin değerlendirilmesinin yanısıra programlar arası karşılaştırmalar ve yeni politikaların kabul edilmesinde uygun bilgi sağlama ihtiyacı artmaktadır. Artan bu ihtiyaç karşısında 1993 yılında hastalık yükü tahmin çalışmaları başlatılmış olup bu çalışmalar sağlık sektör reformlarına rehberlik etmede ve ülkelerde öncelikli planların tespit edilmesinde oldukça faydalı olduklarını kanıtlamışlardır. Bakanlığımızın sağlığın ve sağlık sisteminin kalitesini geliştirilmesi kararlılığı ile Birinci Sağlık Projesi altında başlatılan ve İkinci Sağlık Projesi ile devam ettirilen Sağlık Reformu Faaliyetlerini desteklemek amacıyla tasarlanan ön yatırım çalışmalarının bir parçası olarak Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik (UHY-ME) Çalışması yapılmıştır. Çalışma sonuçlarının sürdürülebilmesi için ise merkezi düzeyde ve il düzeyinde Temel Sağlık Enformasyon Sistemleri kapasitesini güçlendirilmesi gerekliliği ortaya çıkmış olup Sağlıka Dönüşüm Programı (SDP) kapsamında uygun çözümler üretilmektedir. Sağlık hizmetlerinin sunumunda kaynakların verimli, etkili ve hakkaniyete uygun bir biçimde yönetimi, doğru ve güncel bilgiye dayalı politika oluşturma, organizasyon ve planlama yapma, bu çerçevede alt yapı ve kurumsal kapasite oluşturma ve ihtiyaç duyulan yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi amacıyla başlatılan SDP çalışmalarının bileşenlerinden bir tanesi Karar Sürecinde Etkili Bilgiye Erişim: Sağlık Bilgi Sistemi dir. Sağlıkta Dönüşüm Programı'nın bütün bileşenleri arasında uyumun sağlanabilmesi için entegre bir sağlık bilgi sistemine ihtiyaç vardır. Sağlık hizmetlerinde eş güdüm, sağlık envanterinin oluşturulması, bireylerin tıbbi kayıtlarının korunması, sevk basamakları esnasında bilgi transferi ve temel sağlık uygulamalarındaki verilerin toplanması amacıyla Sağlık Bilgi Sistemi kurulacaktır. Bu sistem, verilerin sağlıklı analizi ile karar vericiler ve sağlık politika yapıcılar için büyük bir destek sağlayacaktır. Türkiye nin sağlık sektörü reformlarına, politikalarına ve stratejilerine önümüzdeki yüzyılda rehberlik etmesi için açık ve objektif kriterler geliştirmesi amacı ile yapılan bu çalışmaların, sektörle ilgili tüm kurum, kuruluş ve kişilere faydalı olacağı inancıyla; çalışmada emeği geçen herkese teşekkür eder, başarılı çalışmalarının devamını dilerim. Prof. Dr. Necdet ÜNÜVAR Müsteşar v

9

10 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye SUNUŞ UHY-ME Çalışması İkinci Sağlık Projesi Sağlık Politikası ve Yönetimi Bileşeni nin bir parçasıdır. Sağlık Politikası ve Yönetimi Bileşeni ile; politika yapma, planlama, yönetim, izleme ve değerlendirme konularında personelin eğitimini arttırmak; proje illerindeki il sağlık müdürlüklerinde ve seçilmiş hastanelerde temel yönetim destek sistemlerini geliştirmek ve sağlık sektöründe daha kapsamlı reformları desteklemek için, ön yatırım çalışmalarını yürütmek suretiyle seçilmiş kuruluşlarda sağlık hizmetleri yönetimi kalitesinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Epidemiyolojik mortalite ve morbidite verilerinin yetersiz ve istenen bilgileri tam olarak sağlamaktan uzak olduğu durumlarda en çok kullanılan veri toplama yötemlerinden biri tanesi Hanehalkı Araşırmalarıdır. UHY-ME Çalışması kapsamında hastalık yükü tahminlerinin hesaplamaları için mortalite, morbidite, sakatlık ve sağlık durumuna ilişkin veriler gerekli olup elde edilmesi için ülke düzeyinde ve beş bölge bazında yaşa grupları ve cinsiyete göre tahminlerin verildiği Ulusal Hanehalkı Araştırması (UHHA) yapılmıştır. Araştırma DSÖ tarafından yürütülmüş olan Dünya Sağlık Araştırmasının (DSA) (World Health Survey-WHS)) bir parçası olup uluslararası karşılaştırılabilir niteliktedir. DSÖ tarafından modüler şekilde geliştirilmiş olan DSA soru kağıdı formu kullanılmıştır. UHY-ME çalışması esasına göre gerekli olmayan bazı modüller (7000 modülü - Sağlık Memnuniyeti- ve 8000 modülü -Sağlık Hedefleri ve Sosyal Sermaye) çıkarılmış anket yapısına dokunmadan bazı gerekli sorular eklenmiştir. Araştırma iki dönemde, toplam 12 bin hane üzerinde yapılması planlanmıştır. Son bir yıl içindeki ölümleri tespit etmek amacıyla, örneğe çıkan 12 bin haneye ek olarak her bir hanenin iki önceki, iki sonraki komşu dört haneye (yaklaşık olarak 48 bin) daha gidilerek toplam 60 bin haneye ulaşılması hedeflenmiştir. Hanehalkı Araştırmasından elde edilen veriler ile hastalık yükü hesaplarına katkı sağlanmasının yanısıra, sağlık sektörü reform çalışmalarına, çeşitli sağlık politika ve stratejileri için bir çok sektöre kanıta dayalı açık ve objektif bir veri tabanı sağlamıştır. Bu çalışmaya katkı sağlayan herkese şükranlarımı sunar, sağlıkla ilgili bir çok konuya ışık tutması, karar vericiler, planlayıcılar ve sağlık sektörü çalışanlarının faydalanması için bu kitap aracılığıyla kamuoyu ile paylaşılmasını sağlayan Müdürlüğümüz Halk Sağlığını Geliştirme Bölümü çalışanlarına teşekkür ederim. Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU Müdür vii

11 Sağlık Bakanlığı, Türkiye Ulusal Hanehalkı Araştırması TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1 Tablo 2.2 Tablo 2.3 Tablo 2.4.a Tablo 2.4.b Tablo 2.5 Tablo 2.6 Tablo 3.1 Tablo 3.2 Tablo 3.3 Tablo 3.4 Tablo 3.5 Tablo 3.6 Tablo 3.7 Tablo 3.8 Tablo 3.9 Tablo 3.10 Hanehalkı Bireylerinin Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Hanehalkı Sayıları İle Bölge ve Yerleşim Yerine Göre Hanehalkı Fertlerinin Dağılımları (UHHA, , Türkiye) Hanelerde Yaşayan Kişi Sayılarının Ortalama, Standart Sapma, Oluşturulan Grupların Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Altı Yaş Üzeri Erkeklerin Öğrenim Düzeylerinin Yaş Gruplarına, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Altı Yaş Üzeri Kadınlarda Öğrenim Düzeylerinin Yaş Gruplarına, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Konut Özelliklerinin Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Evlerinde Hayvan Besleyen ve Beslemeyen Hanelerin ve Hanehalkının Sahip Olduğu Hayvan Türünün Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Örnekleme Çıkan Nüfusun, Halen Yaptıkları İşin, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Hanehalkının Sahip Olduğu Ulaşım Aracı veya Eşyaların, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Hanehalkının Son Bir Ay İçerisinde Yaptıkları Toplam Harcama Türlerinin Bölgelere ve Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Son Bir Ay İçerisinde Cepten Sağlık Harcaması Yapılan Başvuruların Sağlık Kurumuna Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Son Bir Ay İçinde Cepten Sağlık Harcaması Yapan Kişilerin Başvurdukları Sağlık Kurumlarının Bölgelere, Yerleşim Yerine ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Son Bir Ay İçerisinde Herhangi Hastalık ya da Sakatlığın Tedavi Ettirilmesi ya da Başka Bir Nedenle Herhangi Bir Sağlık Kurumuna Başvuru Sebeplerinin Bölgelere, Yerleşim Yerine ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Son Bir Ay İçerisinde Cepten Sağlık Harcaması Yapılan Başvurularda, Alınan Hizmetlerin, Bölgelere, Yerleşim Yerine ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Son Bir Ay İçinde Cepten Sağlık Harcaması (Milyon, TL)Yapılan Başvurularda Alınan Hizmetin Bedeline ve Kişi Başına Ortalama Cepten Sağlık Harcamasının, Yerleşim Yerine ve Türkiye Toplamına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Son Bir Ay İçinde Cepten Sağlık Harcaması Yapılan Başvurularda, Alınan Hizmetin Bedelinin Toplam Sağlık Harcaması İçindeki Oranlarının, Bölgelere,Yerleşim Yerine ve Türkiye Toplamına GöreDağılımı (UHHA, , Türkiye) Görüşülen Hane Bireylerinin Sosyal Güvence Durumlarının Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) viii

12 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye Tablo 3.11 Tablo 4.1 Tablo 4.2 Tablo 4.3 Tablo 4.4 Tablo 4.5 Tablo 4.6 Tablo 4.7 Tablo 4.8 Tablo 4.9 Tablo 4.10 Tablo 4.11 Tablo 4.12 Tablo 4.13 Tablo 4.14 Tablo 4.15 Tablo 4.16 Tablo 4.17 Herhangi Bir Zorunlu Sağlık Sigortası Kapsamında Olanların, Bölgelere, Yerleşim Yerine, Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Sigorta Türlerinin Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Kish Tablosundan Seçilen 18 Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Anket Tamamlama Durumlarının Dönemlere Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Kish Tablosundan Seçilen 18 Yaş Üstü Bireylerin Görüşme Sonuçlarının Ziyaret Sayısına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Uygulama Dönemlerine Göre Cevaplayıcı Seçim (Kish) Tablolarının Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Yaş Gruplarına, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Öğrenim Sürelerine, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Son Bir Yıl İçindeki Çalışma Durumlarının Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Çalışmayan Cevaplayıcıların, Çalışmama Nedenlerinin, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Esas Mesleklerine, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Tütün Mamülü Kullanıp Kullanmadıklarına, Bölgelere, Yerleşim Yerine, Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Öğrenim Sürelerine Göre Dağılımı, (UHHA, , Türkiye) Tütün Mamülü Kullanan 18 Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Tütün Mamülü Kullanma Süresine, Kullanmaya Başlama Yaşına, Bir Günde İçilen Miktara, Bölgelere, Yerleşim Yerine, Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yanında Başkaları Tarafından Sigara İçilmesi Nedeniyle Sigara Dumanına Maruz Kalan 18 Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Sigara İçen Kişiye, Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Cevaplayıcıların Sık Bulundukları Ortamlarda Sigara İçilip İçilmemesi Durumunun Bölgelere, Yerleşim Yerine ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Cevaplayıcıların cinsiyet, yerleşim yeri ve yaş gruplarına göre alkol içme prevelanslarının dağılımı (DSÖ Dünya Sağlık Araştırması Ülke Raporu) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Meyve ve Sebze Tüketimlerinin Bölgelere, Yerleşim Yerlerine ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş Üstü Cevaplayıcıların İçtikleri Çayın Miktarına, Bölgelere, Yerleşim Yerine, Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların İçtikleri Kahvenin Miktarına, Bölgelere, Yerleşim Yerine, Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Tükettikleri Tuz Miktarına, Bölgelere, Yerleşim Yerine, Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) ix

13 Sağlık Bakanlığı, Türkiye Ulusal Hanehalkı Araştırması Tablo 4.18 Tablo 4.19 Tablo 4.20 Tablo 4.21 Tablo 4.22 Tablo 4.23 Tablo 4.24 Tablo 4.25 Tablo 4.26 Tablo 4.27 Tablo 4.28 Tablo 4.29 Tablo 4.30 Tablo Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Beden Kitle İndekslerinin Bölgelere, Yerleşim Yerine, Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş ve Üstü Cevaplayıcıların Fiziksel Aktivite Durumlarının Bölge, Yerleşim Yeri, Cinsiyet, Yaş Grupları ve Türkiye Toplamına Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Artrit İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Diyabet İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA,2003, Türkiye) (Katsayı ile Düzeltilmiş) Angina Pektoris İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Astım İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Depresyon İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Tüberküloz İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Ağız-Diş Sağlığı İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Hipertansiyon İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Bel Ağrısı İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Epilepsi İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Serebrovasküler Olay (İnme) İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Trafik Kazaları ve Diğer Yaralanmalarda Bakım İle İlgili Bazı Durumların Yerleşim Yeri ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) x

14 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye KİTAPTA GEÇEN KISALTMALAR DSÖ UHY-ME DİE GNS YLL DSA SPSS WHS SPGK N n S X UHHA AYB Dünya Sağlık Örgütü Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Devlet İstatistik Enstitüsü (Şu anki adı ile TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu) Genel Nüfus Sayımı Years of Life Lost Dünya Sağlık Araştırması Statistical Package for Social Sciences World Health Survey Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü Örneklem hacminde yer alan denek sayısı Tabloya özgü cevap veren denek sayısı Standart sapma Ortalama Ulusal Hanehalkı Araştırması Alan Yönetim Birimi xi

15

16 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye BÖLÜM 1: GİRİŞ Geçerli sağlık istatistikleri sağlık sisteminin her seviyesinde gereklidir fakat güvenilir ve kapsamlı sağlık istatistiklerine ulaşmak hala mümkün değildir. Bu nedenle ulusal kayıt sistemlerinin düzenli ve yeterli olmadığı ülkelerde gerekli verilerin toplanması için hanehalkı araştırmaları yapılmaktadır. Ülkemizde ulusal düzeyde yapılan araştırmalar sınırlıdır ve hemen tamamı Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılmaktadır. Düzenli olarak yapılan bir diğer araştırma Hacetepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü tarafından 5 yılda bir gerçekleştirilen Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarıdır. UHHA, UHY-ME Çalışması kapsamında yapılmıştır. Ulusal düzeyde yapılan sınırlı sayıdaki araştırmalardan birisi olma özelliğindedir. Hanehalkı Araştırması soru kağıtları içerik, soru biçimi, cevaplayıcı seçim yöntemi, sorulara cevap olacak seçenekler, durum değerlendirme kartları gibi farklı özelliklere sahip olması yanında, anketin süresi, kapsamı ve ulaşılan hane - birey sayısının büyüklüğü, uygulamanın yapıldığı mevsim şartları yönünden de Türkiye de daha önce yapılan benzer çalışmalardan farklı özelliklere sahip bir çalışma olmuş ve çalışmaya katılan geniş bir grubun deneyim ve bilgi kazanmasını sağlamıştır. 1.1 Araştırmanın Amaçları ve Organizasyonu Amaçlar Hanehalkı Araştırması ile; hastalık yükü ve maliyet etkililik tahminlerinde gerekli olabilecek veri ihtiyacını karşılamak üzere; hastalık, sakatlık ve sağlık durum değerlendirmelerinin yapılabilmesi ve mortalite verilerinin alınması için planlanan sözel otopsi çalışmasının yapılabilmesinin ön koşulu olan son bir yılda olan ölüm tespitlerinin yapılması amaçlanmıştır Araştırmanın Yönetimi ve Finansmanı Hanehalkı çalışması UHY-ME çalışmasının bir bileşeni olup Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı tarafından Dünya Bankası kredisi ile finanse edilmiştir. RSHMB Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü ve Başkent Üniversitesi işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. Saha çalışmaları ilki 3 Şubat - 14 Mart 2003 tarihleri ve ikincisi saha çalışması 14 Nisan - 11 Mayıs 2003 tarihleri arasında arasında olmak üzere iki bölümde uygulanmıştır Soru kağıtları Araştırmada DSA soru kağıtları kullanılmış olup aşağıda belirtilen bölümlerden oluşmuştur. I. Bölümde sorulan sorularla, hanehalkı reisinden, hane ile ilgili olarak aşağıdaki bilgiler alınmıştır: a) Demografik bilgiler (yaş, cinsiyet, eğitim, medeni durum, çalışma durumu) b) Sağlık, bakım ve rehabilitasyon durumu (akut ve kronik hastalıklar, bedensel ve zihinsel özürlülük, bakım ihtiyacı olan kişiler, son bir yıl içinde hanede meydana gelen ölümlerin tespiti) c) Hanenin yaşadığı konutun nitelikleri, haneye ait risk faktörleri ve hanenin sahip olduğu ulaşım aracı ve diğer eşyalar d) Hanehalkı giderleri (hanenin gıda, eğitim, sağlık ve diğer harcamaları ile yapılan sağlık harcamalarının kurum ve hizmet türü ve bu harcamaların kaynağı) e) Hanehalkı gelirleri (hanede çalışan fertlerin yaptığı iş ve son bir ay içindeki gelir miktarı) f) Sağlık güvence sistemi (sigorta kapsamında olma, özel sigorta, pirim miktarı vb.) 1

17 Sağlık Bakanlığı, Türkiye Ulusal Hanehalkı Araştırması II. Bölümde ise Hanehalkı bireyleri arasından 18 yaş ve üstü Kish yöntemi ile seçilen cevaplayıcı dan aşağıdaki bilgiler alınmıştır: a) Cevaplayanın demografik nitelikleri (yaş, cinsiyet, eğitim) ve çalışma durumu (yaptığı iş ve mesleği) b) Sağlık durumu (genel sağlık, hareketlilik, kişisel bakım, ağrı ve rahatsızlık, anlama, kişilerarası ilişkiler ve topluma katılım, görme, uyku ve zindelik, duygu durumu) Bu kitapta yer verilmemiştir c) Sağlık vakaları ve sağlık durum değerlendirme setleri ile kişinin o anki sağlık durumunun sıralaması. (Bu bölüm sadece I. dönemde kullanılmıştır)bu kitapta yer verilmemiştir. d) Risk faktörleri (tütün ve alkol, beslenme, fiziksel aktivite) e) Seçilmiş önemli hastalıkların teşhis, tedavi ve son bir yıl içerisindeki semptomları ile ilgili kapsamlı bilgiler. Bu bölümde yer alan hastalıklar: Artrit, angina pektoris, diyabet, astım, depresyon, tüberküloz, ağız-diş sağlığı, trafik kazaları ve diğer yaralanmalar, hipertansiyon, bel ağrısı, epilepsi ve serebro vasküler olay (inme) f) Sağlık durumunun değerlendirilmesi / EuroQual 5 ve Görsel Analog Ölçeği (Bu bölüm de sadece I. dönemde kullanılmıştır.) Bu kitapta yer verilmemiştir. g) Anketörün cevaplayıcı ile ilgili değerlendirmesi ve gözlemleri h) Cevaplayıcının, hane dışında ikamet etmekte iken son bir yıl içinde ölen kardeşi varsa tespiti III. Bölümde, listeleme çalışması ile belirlenen ana haneye komşu olan hanelerde (anketin uygulandığı hanenin, iki önceki ve iki sonraki toplam dört komşusu), yaşayan kişiler hakkında yaş ve cinsiyet bilgileri ile bu hanelerde son bir yıl içinde meydana gelen ölümlerin tespiti. IV. Bölümde ise Ölüm Tespit Formu yer almaktadır. Bu formda son bir yıl içinde hanehalkı bireyleri arasından ölen kişilere, cevaplayıcının hane dışındaki ölen kardeşine ve komşularda meydana gelen ölümlere ilişkin, sözel otopsiye kaynak teşkil edecek şekilde ölen kişinin kimlik ve adres bilgileri yer almaktadır (ölenin kimlik ve adres bilgileri, ölüm tarihi ve yeri, defnedildiği yer). Ankette yer alacak soruların düzenlenmesinden sonra anket uygulanmasında ve değerlendirmesinde zaman tasarrufu sağlaması için soru kağıdı optik okuyucu sistemine göre düzenlenmiştir. Türkiye ye özgü sakatlık ağırlıkları ve toplumun genel sağlık düzeyi değerlendirmeleri bu kitapta yer almamıştır. Ek C de Hanehalkı Araştırması 2003 de kullanılan soru kağıtları sunulmuştur Örneklem Bu araştırmanın populasyonu 2000 GNS sonuçlarına dayanarak elde edilmiştir. Araştırma, ülkeyi temsil etme, beş bölge, kır-kent, yaş ve cinsiyet öğelerini içeren bir çerçevede yapılmış olup veri toplanmasında örnekleme çıkan hanelerde eğitilmiş anketörler aracılığı ile yüz yüze görüşme yöntemi ve Hanehalkı Anketi kullanılmıştır. Hanehalkı Anketi uygulamasının, hastalıkların mevsimsel özelliklerinin de etkisinin belirlenebilmesi amacıyla iki dönemde, toplam 12 bin hane üzerinde yapılması planlanmıştır. Son bir yıl içindeki ölümleri tespit etmek amacıyla, örneğe çıkan 12 bin haneye ek olarak her bir hanenin iki öncesi ve iki sonrası komşu hanelerdeki, iki sonraki komşu dört haneye (yaklaşık olarak 48 bin) daha gidilerek toplam 60 bin hanenin sosyo-demografik özelliklerinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. Ek A da örneklem tasarımının ve örneklem uygulamasının temel özellikleri Ek B de örnekleme hataları ile ilgili daha teknik ve ayrıntılı bilgiler verilmiştir. 2

18 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye Saha Çalışması, Veri Girişi, Kalite Kontrol Çalışmaları, Denetim ve Analiz 2002 yılı DSA da kullanılacak soru formlarının ve uygulama tekniklerinin ön-testi için, DSÖ tarafından belirlenen yedi ülkeden birisi de Türkiye olmuştur. Bunun için ön-testin Ankara merkez ilçeleri ile Ayaş ve Kızılcahamam merkez ve köylerinde yapılması planlanmış ve örnek hanehalkı (HH) seçimi DİE tarafından sağlanmıştır. Ön- Test in 600 hane halkında ve re-test in 180 hane halkında uygulanması DSÖ nün önerisine uyularak planlanmış ve uygulanmıştır. Modüllerde yer alan soruların cevaplayıcı tarafından anlama, cevap verebilme, ilgi ve cevapsız bırakma gibi durumları ile ilgili tespitler yapılmış ve değerlendirilmiştir. Bu çalışmalar sonucunda Türkiye ye ve UHY-ME projesi amacına uygun olarak, yeni bir soru kağıdı geliştirilmiş ve bunun da pilot çalışması Kasım-2002 de, DİE tarafından, Kırşehir Merkez ve Mucur ilçesinden örnek olarak seçilen hane halkında uygulanmış ve sonuçları kullanılarak bu araştırmada kullanılacak soru kağıdına son şekli verilmiştir. Proje ekibince taslak olarak hazırlanan hanehalkı soru kağıdında yer alan soruların, eğitilmiş anketörler tarafından uygun bir organizasyon, yönetim, denetim ve işbirliği ortamında test edilmesi amacıyla Kasım 2002 tarihlerinde pilot alan uygulama çalışması yapılmıştır. Uygulama, DİE tarafından tespit edilen Kırşehir ilinde yapılmış ve uygulamada DİE tarafından tespit edilen 300 örnek hane listesi kullanılmıştır. Uygulama, Ankara da daha önce bir haftalık anketör eğitimine katılan bir denetçi ve 12 anketör aracılığı ile evlerde yüz yüze görüşme yöntemiyle yapılmıştır. Pilot alan uygulaması sonrası, soru kağıdında ve anketör el kitabında tespit edilen eksiklik ve aksaklıklarla ilgili Sağlık Bakanlığı uzmanları ile bir değerlendirme yapılarak soru kağıdına son şekli verilmiştir. Optik okuyucuya uygun bir sistem içinde yeniden düzenlenen soru kağıdı, Sağlık Bakanlığı ve DİE nin uygun görüşleri çerçevesinde basılarak kullanıma hazır hale getirilmiştir. Hanehalkı anket uygulamasında görev alacak anketör sayısı ve nitelikleri Başkent Üniversitesinin oluşturduğu beş kişilik bir komisyon tarafından belirlenmiştir. Sağlık Bakanlığı ile işbirliği yapılarak, belirlenen anketör adayları için yedi günlük bir eğitim programı hazırlanmıştır. İkinci dönem saha araştırması öncesinde yeni katılan anketörler yedi günlük birinci dönemdeki eğitim programının aynı standartta verilmesinin yanı sıra, ilk dönem çalışmasında görev alan anketörlere bir günlük tazeleme eğitimleri verilmiştir. Tazeleme eğitimleri 8 Nisan 2003 Ankara, 9-10 Nisan 2003 Diyarbakır ve Nisan 2003 İstanbul illerinde yapılmıştır. Anketör eğitimine katılmış ve pilot alan uygulamasında görev yapmış olup çalışmaları değerlendirilen anketörlerden ve eğitimlerde başarılı olan adaylar arasından seçilen denetçi adayları dört saatlik özel bir eğitime alınmıştır. Uygulanan eğitimde ekip çalışması, işbirliği, denetim mekanizmaları ve denetim tekniği, bazı hanelerde uygulanacak kalite kontrol anketi doldurma yöntemi (re-test uygulaması), yine re-test yapılmayan bazı hanelerde II. dönemde uygulanan tekrar temas formunun doldurulması, lojistik, iletişim ve harcama kayıtları konularında bilgi verilmiştir. Ayrıca Sağlık Bakanlığının çalışmadan sorumlu birimi tarafından hazırlanan denetleme formlarının denetçiler tarafından nasıl doldurulacağı ve Sağlık Bakanlığı, Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü (SPGK) ve Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğüne nasıl gönderileceği konularında bilgiler verilmiştir. Ankara da, Başkent Üniversitesi bünyesinde, HH anket uygulama çalışmalarını planlama, izleme ve yönlendirme amacıyla bir Merkez Yönetim Birimi kurulmuştur. Alan uygulaması yönetimi, hanehalkı anket uygulamasında hizmetin daha yakından yürütülmesi, izlenmesi ve denetiminin sağlanması, ulaşım, iletişim ve mali konulara kolaylık getirmesi amacıyla, bir Genel Koordinatörün yönetiminde Ankara, İstanbul ve Diyarbakır da üç Alan Yönetim Birimi (AYB) oluşturulmuştur. Her AYB için bir Alan Koordinatörü belirlenmiş ve bu koordinatörlere bağlı olarak, AYB leri kapsamındaki illerdeki blok sayıları ve coğrafi koşullar dikkate alınarak yeterli sayıda Alan Sorumlusu görevlendirilmiştir. Her alan sorumlusuna bağlı olarak 2-3 denetçi, her denetçiye de 5-6 anketör bağlanmıştır. Hizmetin üst ve alt arasındaki yönetimi bu zincir içerisinde yapılmıştır. DİE ile yapılan işbirliği çerçevesinde I. ve II. dönem örnek kapsamına giren illerin ve bu illerdeki kır/kente göre blokları (240 ar blok) ve adresleri temin edilmiştir. Blokların illere ve AYB ye gore dağılımı harita üzerinde belirtilmiş ve bunların detaylı listeleri alan sorumlularına verilmiştir. 3

19 Sağlık Bakanlığı, Türkiye Ulusal Hanehalkı Araştırması Listeleme çalışmaları sırasında apartman yöneticisi, muhtar, belediye puantaj memuru, sağlık ocağı personeli ile işbirliği yapılarak DİE nin verdiği adreslerde gereken sayıda hane tespiti yapılmıştır. Bu çalışma sırasında tatil yörelerinde, yeni iskana açılmış kooperatiflerde ve bazı dağlık köylerde yeterli hane sayısı açısından sorunlar yaşanmıştır. Ancak, bu durumda DİE ile yapılan iletişim sonucu alınan hızlı ve etkin bir kararla anketörlerin yönlendirilmesi sağlanmıştır. Anketör eğitimlerinde DİE uzmanı tarafından verilen blok listeleme metodolojisi doğrultusunda, anket uygulaması öncesi oluşturulan bir ekiple örnek bloktaki tüm hanehalkının (konutların) adres listeleme çalışması yapılmıştır. Listeleme çalışmasının anket uygulaması öncesinde yapılmış olması, anketörlere kolaylık getirmesi yanında anketin haneler tarafından kabul edilme oranını yükseltmiştir. Buna etki eden faktörlerin başında ise listeleme yapılırken hanelerin konu hakkında doğru bilgilendirilmesi olmuştur. Uygulama iki dönemde yapılmıştır. a- I. Alan Uygulaması I. Alan Uygulaması, 6000 hane olarak hedeflenmiştir. Uygulama, İstanbul Bölgesinde 4 Şubat 2003, Ankara Bölgesinde 3 Şubat 2003 ve Diyarbakır Bölgesinde 5 Şubat 2003 tarihinde başlamıştır. Yoğun kar yağışı ve uzun tatil nedeniyle İstanbul Bölgesinde 3 gün, diğer bölgelerde ise 1-2 gün çalışmalara ara verilmek zorunda kalınmıştır. Uygulama, Ankara ve Diyarbakır bölgelerinde 10 Mart 2003 te, İstanbul Bölgesinde 14 Mart 2003 te tamamlanmıştır. b- II. Alan Uygulaması Teknik şartnamede yer aldığı üzere hastalıkların görülme sıklığının mevsimsel özelliğini tespit etmek amacıyla tekrar 6000 hane ile görüşme hedeflenmiştir. Bu dönemde kullanılan anket formlarında, sağlık vaka ve sağlık durum değerlendirme setleri, sağlık durumu sıralaması, sağlık durumunun değerlendirilmesi(euroquol Görsel Analog Ölçeği) bölümleri yer almamıştır. İkinci dönem anket uygulamaları 70 ilde uygulanmıştır. 240 bloka ait iller ve adresler DİE tarafından verilmiştir. Tüm bölgelerde II. dönem anket uygulamasına 14 Nisan 2003 tarihinde başlanmış ve uygulama 11 Mayıs 2003 te bitirilmiştir. Hanehalkı anket uygulaması denetim hizmetleri, denetçi, alan sorumlusu ve Merkez Yönetim Birimi tarafından olmak üzere 3 düzeyde yapılmıştır. a. Denetçi Düzeyinde Denetçiler, denetim görevini iki yöntemle yürütmüşlerdir. Birinci yöntemde, denetçiler, sorumlu oldukları anketörleri anket uygulamalarını yaptıkları haneye giderek bizzat yerinde izlemişler veya telefonla iletişim kurarak anketörlerin belirlenen hanede olup olmadıklarını kontrol etmişlerdir. İkinci yöntemde ise denetçiler, anketin uygulanması sonrasında, anketin tekrar aynı hanede başka bir anketör tarafından uygulanmadığı (re-test yapılmadığı) hanelerden seçtiklerine giderek veya telefonla temas kurarak daha önce belirlenmiş soruları sormuşlar ve aldıkları bilgileri Tekrar Temas (re-contact) Formlarına işlemişlerdir. Bu formlar, II. Dönem saha çalışmasında kullanılmıştır. Ayrıca Sağlık Bakanlığı UHY-ME çalışmasında görevli yetkililer tarafından geliştirilen denetleme formları, denetçiler tarafından ilden ayrılmadan doldurulmuş ve Sağlık Bakanlığı, SPGK ve Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğüne fakslanmıştır. Sağlık Bakanlığı UHY-ME çalışması görevlileri tarafından tespit edilen hatalar Üniversite Merkez Yönetim Birimine günlük olarak aktarılmış, birim tarafından da alt sorumlulara bu geri bildirimler iletilmiştir. Bu şekilde gerekli düzeltmeler illerde yapılmıştır. 4

20 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye b. Alan Sorumlusu Düzeyinde Alan sorumluları, organizasyon ve yönetim hizmetleri yanında çeşitli denetim görevlerini de yapmışlardır. Bunlar, ekiplerin uygun blokta çalışmaları, listelemenin doğru yapılması, anketörlerin belirlenen hanelerde anket yapmasının izlenmesinin yanı sıra denetçinin hazırladığı Denetim Formunu değerlendirmek ve tamamlanmış anketlerden rastgele seçtiği bir anketi incelemektir. c. Merkez Yönetim Birimi Düzeyinde Hanehalkı anket uygulamalarının yönetimi, izlenmesi ve denetimi Merkez Yönetim Biriminden yürütülmüştür. Her iki uygulama döneminde de birimde görevli uzmanlarca uygulama alanlarına denetim gezileri düzenlenmiş, çalışmalar yerinde izlenmiştir. Gerektiğinde Merkez, denetim görevini telefon aracılığı ile anketörü ve hane bireylerini arayarak yerine getirmiştir. Kalite Kontrolü: Anket uygulamalarının kalitesinin ölçülmesi için DSÖ nün bu çalışma için kabul ettiği iki yöntem uygulanmıştır. Birinci yöntem, DSÖ nün bu çalışmaya özgü geliştirdiği Kalite Rehberi doğrultusunda I. ve II. Dönemde anket uygulaması sonrası, örnekleme alınan hane sayısının %5 i olan 300 er haneye kalite kontrol anketi uygulamasıdır. Bu uygulama, denetçi ve alan sorumluları tarafından her bloktan rastgele seçilmiş bir haneye 1-7 gün içerisinde gidilerek yapılmıştır. Köylerde ise bu uygulama ulaşım imkânlarına göre aynı gün veya ertesi gün yapılmıştır. Belirlenen %5 oranına ulaşmak için her bloktan bir kalite kontrol anketine ilaveten her dört bloktan birinde ikinci kalite kontrol anketi uygulanmıştır. İkinci yöntem olarak da Tekrar Görüşme (Re-Contact) ile kalite kontrol çalışması yapılmıştır. Bu kontrol çalışması, denetçiler ve gerektiğinde alan sorumluları tarafından, anket uygulama sonrası, her bloktan en az 2-3 haneye gidilerek yüz yüze görüşmeyle veya hanelere telefon edilerek yapılmıştır. Görüşmeler her iki dönemde de yapılmış olup, tekrar görüşme yapılan Hane Kayıt Formlarına ikinci dönem yapılan görüşmeler kayıt edilmiştir. Sağlık Bakanlığı tarafından, örnekleme çıkan tüm İl Sağlık Müdürlükleri ile İçişleri Bakanlığına, çalışma hakkında ve gerekli desteğin sağlanması hususunda resmi bilgilendirme yazıları gönderilmiştir. Hanehalkı anket uygulama öncesi alan sorumluları tarafından ilgili Sağlık Müdürlükleri ziyaret edilerek (gerektiğinde telefonla iletişim kurularak) ön bilgi verilmiş, tavsiye ve destekleri alınarak blokların kapsamına giren Sağlık Grup Başkanlıkları ve Sağlık Ocakları ile yakın işbirliği sağlanmıştır. Ayrıca, Sağlık Müdürlükleri kanalı ile ve gerektiğinde doğrudan ziyaret yapılarak yerel il ve ilçe Emniyet Müdürlükleri ve Jandarma Teşkilatı bilgilendirilmiştir. İllerde doldurulması tamamlanan her bloğa ait formlar kargo aracılığı ile merkez uygulama ofisine gönderilmiştir. Gönderilen bu anket formları, ölüm tespit formları ve denetim formlarının izlenmesi amacıyla düzenli bir kayıt ve dosyalama sistemi kurulmuştur. Uygulama ofisi dışında, Başkent Üniversitesi Bağlıca Kampusunda düzenlenen geniş bir ofiste, gelen soru kağıdı paketleri açılıp içlerinden denetleme, listeleme ve ölüm formları ayrıldıktan sonra, illere ve bloklara göre tasnif edilmiş; eksik ve yıpranmış anketler incelenmiştir. Anket formlarında yer alan hastalık ve özürlülükle ilgili kodlama işlemleri, oluşturulan bir kodlama ekibi tarafından teknik şartname dikkate alınarak DSÖ tarafından geliştirilen kodlama rehberleri kullanılarak yapılmıştır. Bu kodlama işleminde ilgili sorulara hanehalkı reisi veya onun yerine cevap veren kişinin beyanına dayanarak, aile bireyleri arasında belirli süreler için tespit edilen ve anketörler tarafından yazılmış olan hastalıklar ve özürlülükler kodlanmıştır. Bu ekipte kodlama konusunda deneyimli uzman bir doktor ile hastane arşiv ve dokümantasyonda görevli bir yetkili yer almıştır. Kodlama işlemleri MS Access XP paket programında yapılarak uygun SPSS programına aktarılmıştır. İlgili firmadan alınan veriler, SPSS 11.5 istatistik yazılım programı kullanılarak verilerin minimum ve maksimum frekansları ile soru geçişi hataları olup olmadığı incelenmiştir. Ek A ve Ek B de, araştırma tasarımı, veri girişi ve örnekleme hataları ile ilgili daha ayrıntılı bilgiler verilmiş olup bu kitapta Bölüm 4 de ağırlıklandırılmış sonuçlar sunulmaktadır. 5

21 Sağlık Bakanlığı, Türkiye Ulusal Hanehalkı Araştırması BÖLÜM 2: HANEHALKI NÜFUSU, KONUT ÖZELLİKLERİ VE HANEYE AİT RİSK FAKTÖRLERİ Bu bölümde araştırmada kapsanan nüfusun bazı demografik özellikleri tanımlanmıştır. 2.1 Hanehalkı Nüfusunun Özellikleri Hanehalkı Araştırması 2003 soru kağıdı de jure nüfus (seçilen hanehalkında yaşayan nüfus) temeline dayalı analizlerdir. Hanehalkı nüfus tespitinde hapishane, asker ve yatılı okullarda okuyanlar dahil edilmemiş, ancak herhangi bir sağlık nedeni ile hastane, huzurevi ve bakımevinde yatanlar dahil edilmiştir Yaş ve Cinsiyet Yapısı Tablo 2.1 de yaş grupları ve cinsiyete göre nüfusun yaş dağılımı verilmektedir. Seçilen hanelerde nüfus kişi (% 51 kadın, %49 erkek) bulunmuştur. Hastalık riskleri bakımından önemli yaş grupları olan 0-4 yaş grubu, toplam nüfusun %8,65 sini, 15 yaş altı nüfus, toplam nüfusun %29,32 sini; yaş grubu %52,78 ini, 65 ve üzeri yaş grubu ise %6,57 oluşturmaktadır. Tablo 2.1 Hanehalkı Bireylerinin Yaş Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHHA, , Türkiye) Yaş Cinsiyet Grupları Kadın Erkek Toplam Sayı % Sayı % Sayı % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,30 Toplam , , ,00 6

22 Ulusal Hanehalkı Araştırması Sağlık Bakanlığı, Türkiye Hanehalkı Kompozisyonu Tablo 2.2 de araştırma kapsamında yer alan hanehalkının hanehalkı büyüklüğüne göre dağılımı sunulmuştur. Ortalama hanehalkı büyüklüğü ve tepe (mod) değeri dört kişidir. Hanehalkı büyüklük dağılımı sağa doğru çarpık bir dağılım niteliğindedir. Dört kişilik hanehalkının oranı %23.98 dir. Hanehalkı büyüklüğüne göre, hanede yaşayan kişilerin bölgelere ve yerleşim yerine göre dağılımlarında, genelde bazı benzerlikler bulunmaktadır. Ancak, Doğu-Batı bölgeleri ile Kent-Kır ayırımındaki farklılıklar, beklenildiği gibi, oldukça büyüktür. Hanehalkı büyüklüğü 1 olan hanelerde yaşayan kişilerin oranı Batı bölgesinde %1,91 iken, Doğu bölgesinde %0,23 tür. Dört kişilik hanelerde yaşayan kişiler Batı da %29,55, Doğu da %10,90 olurken, 8 kişilik hanelerde yaşayan kişilerin oranı Batı da %1,78, Doğu da ise 12,04 tür. Tablo 2.2 Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Hanehalkı Sayıları İle Bölge ve Yerleşim Yerine Göre Hanehalkı Fertlerinin Dağılımları (UHHA, , Türkiye ) Hane Halkı Büyüklüğü Bölgeler Yerleşim Yeri (Kişi Hane Batı Güney Orta Kuzey Doğu Kent Kır Toplam Sayısı) Sayısı % % % % % % % % Kişi % ,04 1,91 0,99 1,60 1,21 0,23 1,30 1, , ,44 11,45 7,06 9,20 9,18 2,56 8,13 7, , ,22 19,68 14,97 14,89 13,51 5,57 16,48 10, , ,98 29,55 25,87 26,72 23,90 10,90 26,56 18, , ,78 17,67 19,74 20,86 19,23 14,12 18,29 16, , ,69 9,67 14,15 13,04 12,98 14,46 11,42 13, , ,68 4,32 6,85 7,51 7,45 12,84 6,05 10, , ,83 1,78 4,62 2,79 4,54 12,04 4,40 6, , ,66 1,55 2,02 1,21 3,83 8,01 2,53 4, , ,03 1,02 1,93 1,21 1,06 5,76 1,80 3, , ,72 0,70 0,71 0,44 1,37 4,98 1,19 2, , ,37 0,23 0,19 0,32 0,21 3,22 0,67 1, , ,24 0,17 0,63-0,92 1,80 0,39 1, , ,11 0, ,25 1,18 0,16 0, , , ,20-0,92 0,22 0, , ,04 0, ,49 0,18 0, , ,02-0, ,13 0,06 0, , ,03 0, ,41 0,07 0, , , ,37 0,16-0, , , ,19 0, ,05 Toplam , Tablo 2.3 de hanelerde yaşayan kişi sayılarının ortalama, standart sapma, yaşayan kişi sayısına göre oluşturulan grupların bölgelere ve yerleşim yerine göre dağılımı verilmiştir. Buna göre, verildiği üzere Batı Bölgesindeki hanehalkının %77,20 sinin büyüklüğü 1-4 kişi iken, Doğu bölgesinde bu oran %35,40 dır. 7