Elektrik Piyasalarında Pazar Gücü ve Manipülasyon: Pazar Gücüne Müdahale Meselesi

Transkript

1 Elektrik Piyasalarında Pazar Gücü ve Manipülasyon: Pazar Gücüne Müdahale Meselesi Cemal Ökmen YÜCEL 1,2 Rekabet Uzmanı Rekabet Kurumu, Ankara ÖZET: Türkiye de yaşanan elektrik sektörü reformu, rekabetin esas olduğu serbestleşmiş bir piyasa yapısı öngörmektedir. Bu yapı içinde ilgili mevzuat ve piyasalar hayata geçirilmiş ve bir geçiş dönemi sürecinde özelleştirmelere başlanmıştır. Bununla birlikte, benzer bir reformu sürdüren/yaşayan ülke deneyimleri göstermektedir ki, kendine özgü nitelikleri sonucu elektrik piyasalarının manipülasyona açık olması reformdan beklenen faydaları sınırlandırabilmiş ve pazar gücüne müdahaleye ilişkin ciddi bir tartışma alanı yaratmıştır. İşte bu çalışmada, rekabetçi bir yapı hedefiyle reform süreci içerisinde olan Türkiye elektrik üretim ve toptan satış piyasaları bakımından ortaya çıkması muhtemel pazar gücü temelli manipülatif hareketler ve manipülasyona müdahale hususuna ilişkin bir öngörü yapılması planlanmaktadır. Bu çerçevede; öncelikle pazar gücü ve manipülasyon kavramları, elektrik piyasaları özelinde pazar gücünün kaynakları incelenecektir. Ardından elektrik piyasalarında pazar gücünün manipülatif kullanımına ilişkin kapasite tutma stratejisi değerlendirilecektir. Son olarak pazar gücü temelli manipülasyona müdahale meselesi konu edilerek Türkiye enerji piyasaları için durum tespiti ve öngörü yapılmaya çalışılacak, ayrıca ortaya konan çerçevede Rekabet Kurumunun rolü irdelenecektir. 1 Giriş Yakın geçmişte dikey bütünleşmiş bir yapıda ve devlet kontrolünde olan Türkiye elektrik sektörü, dünyadaki eğilimlere paralel olarak rekabetçi piyasaların oluşmasına yönelik bir reform süreci içindedir. Bu reform sürecinde bahsekonu dikey yapı ayrıştırılmış, elektrik toptan satışı ve perakende satışına yönelik piyasalar tanımlanmış, elektrik iletim ve dağıtımı iktisadi ve teknik regülasyona tabi kılınmıştır. Bu yapıya yönelik/uygun ilgili mevzuat da oluşturulmuştur. İçinde bulunduğumuz dönemin öncesinde kamu mülkiyetindeki elektrik dağıtım şirketleri ve düşük hacimdeki elektrik üretim varlıkları özelleştirilmiştir. Önümüzdeki dönemde ise daha büyük hacme sahip üretim varlıklarının özelleştirilmesi planlanmaktadır. Tüm bu sürecin sonunda elektrik toptan satış ve perakende piyasalarında gerçek anlamda rekabetin tesisi beklenmektedir. 1 Bu çalışmada yer verilen görüşler yazarına ait olup, Rekabet Kurumu açısından bağlayıcı değildir. 2 Bu çalışmada Cemal Ökmen Yücel in Elektrik Üretiminde Hakim Durumun Tespiti adlı yayınlanmamış uzmanlık tezinden (Yücel, 2011) faydalanılmıştır. Çalışmanın kontrolü ve düzenlenmesine yorumları ile katkıda bulunan Emine TOKGÖZ e teşekkür ederim. 1

2 Bununla birlikte bu reformun rekabetçi bir yapı hedefine sahip olması, ne yazık ki, rekabetin oluşmasını ve reform sonucunda faydaların ortaya çıkmasını garanti etmemektedir. Başta elektrik üretimi olmak üzere elektrik endüstrisi için bu durum çok daha büyük önem arz etmektedir. Çünkü genel olarak elektriğin depolanamaması, anlık dengelenme gerekliliği, elektrik üretim santrallerinin maliyet farklılıkları gibi elektriğin kendine özgü nitelikleri ve elektriğin ticaretinin yapıldığı piyasaların işleyiş mekanizmaları, elektrik üretimine ve toptan satışına ilişkin piyasalarda 3 düşük pazar paylarına sahip teşebbüslerin dahi piyasa fiyatını etkileyebilecek pazar gücüne sahip olmalarına; dolayısıyla pazarın işleyişini çeşitli yöntemlerle etkileyerek ya da bozarak piyasayı manipüle etmelerine imkan tanımaktadır. Yukarıda ortaya konan nedenlerle, elektrikte benzer bir yeniden yapılandırma süreci yaşayan birçok ülkede, rekabete açıldıktan sonra piyasalarda oluşan elektrik fiyatları rekabetçi seviyeye göre onlarca kat yüksekte oluşmuş, uzun dönemli elektrik kesintileri yaşanmıştır. Bu durum ise özellikle üreticilerin piyasayı manipüle ederek yüksek getiriler elde edebilme kabiliyetine bağlanmaktadır. Yaşanan deneyim göstermektedir ki bahse konu reform, benzer şekilde rekabete açılan doğal gaz, havayolları, taşıma ya da telekomünikasyon sektörlerinde yaşananlardan çok daha meşakkatli bir süreci bünyesinde barındırmaktadır (Borenstein ve Bushnell 2000, 1). Esasında elektrik piyasalarında manipülasyon kavramı, pazar gücü temelli manipülasyon (market power-based manipulation) ve piyasanın bir malın değeri hakkında yanlış bilgiye sahip olmasına sebebiyet verecek şekilde hileli davranış temelli manipülasyon (fraud-based manipulation) olmak üzere iki başlık altında ele alınabilmektedir. Pazar gücü temelli bir manipülasyonun fiiliyata geçirilmesi için belli bir seviyede pazar gücüne sahip olmak yeterli olmakta; yanlış ya da yanıltıcı bilgi vermek gibi bir yönteme ihtiyaç bulunmayabilmektedir. Benzer şekilde, hileli davranış temelli manipülasyon için de pazar gücünün varlığı elzem değildir. Ancak uygulamada bu iki kavram arasında net bir ayrım yapmak oldukça güçtür (Ledgerwood, Haris, 2012, 3). Bununla birlikte bu çalışmada pazar gücü temelli manipülasyon dikkate alınmış, piyasayı yönlendirmek amacıyla yanlış bilgi vermek gibi hileli davranış temelli manipülasyon hususu ise kısaca bir kutuda konu edilerek başka bir araştırmanın konusu olmak üzere inceleme alanı dışında bırakılmıştır. 2 Elektrik Piyasalarında Pazar Gücü ve Manipülasyonun Kaynakları Pazar gücü kavramı genel olarak bir ya da birden çok firmanın fiyatı kârlı bir biçimde rekabetçi seviyenin üzerine çıkarma yetisi olarak tanımlanabilmektedir 4. Tamaschke vd. (2005, 318) bu yetiyi bir firma talepte ciddi bir azalma yaşamadan fiyatları marjinal maliyetlerin üzerine çıkarabiliyorsa pazar gücüne sahiptir demek suretiyle açıklamaktadır. Kelime anlamı ile sözlükte ustaca idare etmek, işletmek olarak tanımlanan 5 manipülasyon kavramına ilişkin ise iktisat literatüründe ve sermaye piyasalarına 3 Elektrik üretim piyasası ve toptan satışa ilişkin piyasa kavramları oldukça yakın anlamlara sahip olmakla birlikte sahip oldukları tanımsal farklar nedeniyle farklı adlandırılmaktadır. Bu çalışmada her iki piyasayı kapsayacak ve perakende piyasayı dışarıda bırakacak şekilde elektrik piyasaları kavramı kullanılacaktır. 4 Pazar gücü analizinde genellikle maliyet üstü fiyatlandırma belirleyici ölçüt olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte pazar gücünü mal veya hizmet çeşitliliğinde, kalitesinde azalış olarak da görmek mümkündür. Dolayısıyla pazar gücünün kullanımını sadece fiyata bağlı olarak ölçmek her zaman mümkün değildir (David ve Wen 2001, 352)

3 ilişkin mevzuat veya yayınlarda birçok tanım mevcuttur. Yaşar (2009, 4) manipülasyonu kâr elde etmek veya zarardan kaçınmak amacıyla, piyasanın işleyişine müdahalede bulunarak fiyatların yapay bir seviyede oluşmasına yönelik her türlü fiil ve eylemler bütünü olarak tanımlamıştır. Bununla birlikte en genel anlamıyla bir piyasanın manipülasyonu, pazarın serbest ve adil bir biçimde işlemesine bilerek müdahalede bulunarak bir senede, mala ya da para birimine ilişkin fiyat ya da diğer parametreleri yapay bir şekilde etkilemek olarak tanımlanabilecektir. Temel olarak hisse senedi, türev, opsiyon gibi inansal piyasalar için kullanılmakla birlikte elektrik piyasaları özelinde manipülasyon; elektrik enerjisi ya da türevlerinin fiyatlarının arz ve talep dengesinden bağımsız ve yapay olarak etkilenmesi olarak tanımlanabilecektir. Yukarıda ifade edildiği üzere konusu, pazar gücü kaynaklı manipülasyon ile sınırlı tutulan bu çalışmada hileli davranış temelli manipülasyona ilişkin kısa bir incelemeye aşağıdaki kutuda yer verilmektedir: Kutu: Elektrik Piyasalarında Hileli Davranış Temelli Manipülasyon Hileli davranış temelli manipülasyon (fraud-based manipulation), temellerini finansal piyasalarda ve emtia piyasalarından alan bir piyasa aksaklığıdır. Bu tip davranış Türkiye dahil olmak üzere çeşitli ülke mevzuatında suç olarak kabul edilmektedir. Türkiye de 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu nun (TCK) Fiyatları Etkileme başlıklı 237. maddesinin bir ve üçüncü fıkralarında (1) [ ] malların değerinin artıp eksilmesi sonucunu doğuracak bir şekilde ve bu maksatla yalan haber veya havadis yayan veya sair hileli yollara başvuran kimseye üç aydan iki yıla kadar hapis ve adli para cezası verilir. [ ] (3) Fail, ruhsatlı simsar veya borsa tellalı ise ceza ayrıca sekizde bir oranında artırılır. hükümleri bulunmaktadır. Buna ek olarak 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nunda (SPK), 2. ve 40. maddeler çerçevesinde düzenlenen sermaye piyasaları ve bu kanun kapsamında kurulmuş borsa ve teşkilatlanmış diğer piyasalarda da manipülasyonun engellenmesine yönelik hükümler bulunmaktadır. Bu kanunun Cezai Sorumluluk başlığını 47. maddesinin (a) bendinin; - Birinci fıkrasında, içeriden öğrenenlerin ticareti (insider trading) eyleminde bulunanlara; - İkinci fıkrasında, sermaye piyasaları araçlarının arz, talep ve fiyatlarını yapay olarak etkilemek ve aktif bir piyasa izlenimi doğurmak gibi davranışta bulunanlara (işlem bazlı manipülasyon); - Üçüncü fıkrasında da sermaye piyasa araçlarının değerini etkileyebilecek yalan, yanlış, yanıltıcı vs. bilgiler veren, haber yayan ya da açıklamakla yükümlü oldukları bilgileri açıklamayan (bilgi bazlı manipülasyon) kişilere ilişkin hapis ve para cezaları öngörülmüştür. Elektrik piyasalarında hileli davranış temelli manipülasyona ilişkin 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu (EPK) incelendiğinde hileli davranış temelli bir manipülasyon tanımı ve müdahale yöntemi bulunmamaktadır. TCK ve SPK nın, elektrik ticaretine ilişkin emtia ve finansal piyasalarında uygulanması ise hem teorik hem de pratik olarak hukuki ve iktisadi anlamda tartışmalı bir alana işaret etmektedir. Bununla birlikte, ABD ve AB ülke deneyimleri ışığında, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası nda Elektrik Piyasası Vadeli İşlemler Sözleşmelerinin işleme açılması ve 4628 sayılı Kanun değişikliğinde öngörülen enerji borsasının somutlaşması ile önümüzdeki dönemde hileli davranış temelli manipülasyonun mevzuattaki yeri hakkında tartışmaların yaşanacağı düşünülmektedir. Bu noktada, 4628 sayılı Kanun taslağında yer alan ve borsayı yönetmesi öngörülen Elektrik Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) ile EPDK tarafından oluşturulması öngörülen elektrik piyasalarındaki rekabetin izlenmesine yönelik ikincil mevzuatın ciddi öneme sahip olduğu düşünülmektedir. Tüm bunların yanında, SPK kapsamına girmeyen tezgah-üstü ticaret (OTC) ya da Türkiye Elektrik İletim A.Ş. tarafından işletilen spot piyasalardaki manipülatif hareketlere, başka bir ifade ile elektriğin sermaye piyasaları dışında gerekleşen fiziksel enerji ticaretindeki piyasa bozucu davranışlara müdahale meselesi bu çalışmanın kapsamı dışında bulunan; ancak özellikle tartışılması gereken başka bir alanı oluşturduğu düşünülmektedir. 3

4 Yukarıda Türkiye için ortaya konan hileli davranış temelli manipülasyon hususu elektrik piyasalarına ilişkin olarak ABD ve AB de de birçok tartışmaya konu olmuştur 6. ABD de sermaye piyasalarında manipülasyonu önleme görevi ABD Sermaye Piyasası Kurulu (Securities Exchange Commission - SEC) ve Emtia Vadeli İşlemleri Ticaret Kurulu nda (Commodity Futures Trading Commission CFTC) bulunmaktadır. Öte yandan, bahsedilen kurumların sadece sermaye piyasalarını konu etmesi nedeniyle fiziksel enerji ticaretindeki manipülatif davranışlar genel olarak anti-tröst hukuku ile çözülmeye çalışılmıştır. Ancak manipülasyon için her zaman pazar gücüne ihtiyaç duyulmaması, özellikle hakim durumun kötüye kullanılmasını yasaklayan anti-tröst kurallarını etkinsiz kılmıştır. İlerleyen dönemde Federal Enerji Regülasyon Kurulu nun (Federal Energy Regulatory Commission - FERC) hileli davranış temelli manipülasyonu izleme ve müdahale yetkisi genişletilmiştir. Bununla birlikte New York Emtia Borsası ndaki doğal gaz vadeli işlemlerine ilişkin bir manipülasyona müdahalede FERC ile CFTC arasında oluşan görev çakışması iki kurum arasındaki yetki hususuna ilişkin günümüzde halen süren yeni bir tartışmayı beraberinde getirmiştir. AB de ise süreç, ABD ye göre daha kontrollü devam etmiştir. Enerji piyasalarındaki manipülasyona müdahale Piyasanın Kötüye Kullanılması Direktifi (Market Abuse Directive MAD) kapsamında yapılmış ancak bu direktifin sadece sermaye piyasalarını kapsaması nedeniyle fiziksel enerji ticaretindeki manipülatif hareketlere müdahale, hakim durumun kötüye kullanılmasının yasaklanması kapsamında ABD ye benzer bir şekilde anti-tröst hukuku çerçevesinde yerine getirilmeye çalışılmıştır yılındaki sektör araştırmasının ardından Avrupa Komisyonu, manipülasyonu önlemek üzere bir izleme sistemine olan ihtiyacı vurgulamıştır. Enerji ve sermaye piyasalarına ilişkin düzenleyici otoriteler olan CESR ile ERGEG in önerisi ile MAD i tamamlayacak nitelikte Enerji Piyasasının İşlerliği ve Şeffaflılğı Düzenlemesi (Regulation on Energy Market Integrity and Transparency REMIT) yürürlüğe girmiş ve Mart 2011 de REMIT i uygulamak için, bilgi toplama ve piyasayı izleme yetkilerini haiz olmak üzere Enerji Düzenleyicileri İşbirliği Ajansı (The Agency for Cooperation of Energy Regulators ACER) kurulmuştur. Pazar gücünün elektrik piyasalarında nasıl manipülasyona konu olduğuna geçmeden önce, bu piyasalarının kendine özgü nitelikleri ve pazar gücüne sahip olmayı ve bu gücün kullanımını kolaylaştıran bazı unsurları ortaya koymakta yarar görülmektedir. OECD nin 2002 yılında düzenlenen Elektrik Sektöründe Rekabet Politikası konulu yuvarlak masa toplantılarında (OECD 2002, 7) 7 elektrik endüstrisinin pazar gücünün kullanımına müsait olduğu şu şekilde özetlenmiştir: 1. Elektrik talebi neredeyse esneksizdir. Dolayısıyla kapasitenin küçük miktarlarla da olsa piyasaya sunulmamasının fiyat üzerinde ciddi etkileri vardır. 2. Elektrik kolayca depolanamadığı için, üretim ile tüketim sürekli dengede olmalıdır. Günün, ayın ya da yılın farklı zamanları için piyasalar farklılaşabilmektedir. 3. İletim hatlarında tıkanıklık yaşandığı zaman üreticiler bölgesel pazar gücüne sahip olabilmektedir. 4. Üretim birimleri, marjinal maliyetlerine göre farklılaştıkları ve bazı birimler belli zaman dilimlerinde azami kapasitede çalıştıkları için piyasa fiyatındaki artışlara tepki verememektedirler. Dolayısıyla belli bir zaman diliminde birçok üretici olsa dahi bu üreticilerin çoğu kapasite kısıtı altındaysa, kalan üreticiler ciddi pazar gücüne sahip olabilmektedir. 6 ABD ve AB enerji piyasalarında manipülasyona müdahale hususundaki tarihsel perspektifin ortaya konmasında oldukça güncel bir çalışma olan Legerwood ve Harris (2012) den yararlanılmıştır. 7 OECD Policy Roundtables - Competition Policy in the Electricity Sector

5 Yukarıda sayılan unsurlar ve özellikle spot piyasalardaki fiyat mekanizması dikkate alındığında elektrik piyasalarının, diğer piyasalara oranla manipülasyona oldukça açık olduğu anlaşılmaktadır. 3 Elektrik Piyasalarında Pazar Gücünün Kullanımı ve Manipülasyon: Kapasite Tutma Stratejisi Yukarıdaki bölümde pazar gücü, manipülasyon kavramları ve elektriğin kendine has özellikleri üzerinde durulmuş ve elektrik piyasalarında pazar gücünün kaynakları konu edilmiştir. Bu bölümde ise elektrik piyasalarında pazar gücünün kullanımı incelenecektir. Elektrik üreticileri ve toptan satıcıları pazar gücünün kullanımını üretimi kısmak suretiyle kapasite tutmak veya üretim kapasitesine ihtiyaç olduğu durumlarda fiyatı aşırı yükseltmek olmak üzeregibi iki temel stratejiyi uygulayarak gerçekleştirebilmektedir: 8 (Şen 2006, 35 ve EC 2007, 132). 1. Kapasite Tutma Stratejisi: Doğrudan ya da Dolaylı Olarak Üretimi Kısmak - Üretimi Piyasaya Sunmamak (Capacity Witholding ya da Economic Witholding) 2. Fiyat Yükseltme Stratejisi: Talebin Karşılanması için Sahip Olunan Üretimin Vazgeçilmez Olduğunu Bilerek Yüksek Fiyatlar Sunulması Yukarıda yer verilen stratejilerle, özellikle fiyatların liyakat sıralaması (merit order) ile belirlendiği spot ve organize piyasalarda karşılaşılmaktadır. Bununla birlikte, spot piyasalarda oluşan fiyatların diğer piyasalarda referans alındığı göz önünde bulundurulduğunda pazar gücünün kullanılması sonucu artan fiyatların etkisinin ikili anlaşmalar piyasasına ya da elektriğe ilişkin finansal piyasalara yansıması söz konusudur 9 (Yücel, 2011). Bu stratejiler içinde Fiyat Yükseltme Stratejisi, esasen arztalep ilişkisi kapsamında; manipülasyondan öte pazar gücü hususu ile daha yakından ilgili olduğundan bu çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Kapasite tutma stratejisi yoğunluklu olarak fiyatın, ihale yöntemiyle ve devreye giren son santralin teklif verdiği fiyata göre oluştuğu spot piyasalarda görülmektedir 10. Nitekim Avrupa Komisyonu, Enerji Piyasalarına ilişkin Sektör Araştırması nda pazar gücünü kullanan teşebbüslerin sadece spot piyasalardaki fiyatları yükseltmediği, aynı zamanda vadeli piyasalardaki piyasa katılımcılarının beklentilerini de değiştirdiği ve 8 Doğal olarak bu yöntemler diğer uygulamaları dışlamamaktadır. Piyasadaki fiyatları rekabetçi seviyenin üzerine çıkarma nihai hedefi değişmemekle birlikte kimi zaman pazar gücüne sahip üreticiler piyasaya rakip olarak giren yeni üreticilerin yatırımlarını olumsuz etkilemek için aşırı düşük hatta maliyet altı fiyatlarla satış yapabilmektedir. Rakiplerin işbirliğine gitmesi ya da piyasanın dar olduğu zaman dilimleri için ikili anlaşmalar piyasasında yüksek hacimli elektrik satın almak da fiyatları artırabilecektir. (EC 2007, 132). Ayrıca elektrik üreticilerinin üretimi kısmak yerine üretimi artırarak şebekelerde kısıt yaratmak ve böylece rakiplerin piyasaya girişini engellemek ya da uzun dönemli ikili anlaşmalar yaparak rakipleri dışlamak gibi stratejileri de pazar gücünün kullanımı sayılabilecektir. Bununla birlikte bu çalışmanın kapsamı kapasite tutma stratejisi ile sınırlı tutulmuştur. 9 Örneğin, pazar gücü olan bir teşebbüs üretim kapasitesinin bir kısmını piyasaya sunmayabilir. Bu durumda sadece spot fiyatlar değil, bu temel arz faktöründeki değişim sonucu piyasa katılımcılarının beklentileri de değişecektir. Üreticiler, genel fiyat seviyesini değiştirmeden spot fiyatların hassaslığını (volatility) artırarak da koruma amaçlı olarak kullanılan vadeli piyasalarda fiyatların yükselmesine neden olabilecektir (EC 2007, 124). 10 Bununla birlikte, standart bir arz-talep mekanizmasına sahip ikili anlaşmalar piyasasında da benzer bir şekilde pazar gücü kullanılabilmektedir (Hunt 2002, 80). Hatta, yıl boyu dalgalanan talep yapısı göz önüne alındığında, genellikle spot piyasalarda karşılaşılan bu durumun, soğuk kış ve sıcak yaz ayları gibi talep-yoğun dönemlerde de döngüsel olarak gözlemlenebileceği ileri sürülebilecektir. 5

6 fiyatların bu piyasalarda da yüksek seyretmesine neden olduğu tespitlerini yapmıştır (EC 2007, ). Bu stratejide üreticiler/toptan satıcılar, sahip oldukları elektrik kapasitesinin bir kısmı için liyakat sıralamasına göre oluşan bir spot piyasada teklif vermemekte (capacity witholding) ya da aşırı yüksek fiyat vererek üretim biriminin liyakat sıralamasında devre dışı kalmasını (economic witholding) ve böylece piyasa denge fiyatının rekabetçi seviyenin üzerinde oluşmasına sebebiyet vermektedir 11. Kapasite tutmak için üretim birimlerinin teknik aksaklıklar gibi sebepler ileri sürülerek devreye alınmadığı ya da bu birimler için teklif verilmediği görülmektedir. Üretilmeyen elektriğin yarattığı kayıp, elde kalan elektriğin, piyasada oluşan yüksek piyasa takas fiyatından satılmasının yaratacağı gelir den küçük ise bu strateji üreticiler için kârlı hale gelmektedir (Yücel, 2011). Yüksek üretim kapasitesi ve santral çeşitliliği olan portföylere sahip bulunan üreticiler (özellikle düşük marjinal maliyette üretim yapabiliyor iseler) bu şekilde fiyatları yükseltme esnekliğine; dolayısıyla yetisine sahip olabilmektedir. Varsayımsal bir A üreticisi için kapasite tutma stratejisi aşağıdaki şekilde örneklendirilmektedir. Şekil: Kapasite Tutarak Fiyatın Yükseltilmesi. Fiyat Değişken Maliyet Marjinal Maliyet Talep edilen miktar Endüstri Kapasite Sınırı PTF 1 PTF e R (A 1) R (A 2) R(A 1) R(A 2) PTF A 1 B 1 A 2 C 1 A 3 B Q e B 3 C 2 C Talep (MW) Kaynak: Hunt (2002, 92-93), Şen (2006, 46) Yücel (2011) temel alınarak oluşturulmuştur. 11 Esasında yüksek pazar payına sahip bir üretici için bir havuzda pazar gücünü kullanmanın en dolaysız yolu yüksek fiyat teklifi vermektir. Ancak, genellikle birim üretime bağlı maliyetler düzenleyici otorite tarafından yaklaşık olarak bilindiği için üreticilerin bu stratejiyi uzun süre sürdürmeleri zordur. Dolayısıyla üreticiler daha pahalı ünitelerini çalıştırmak ve piyasa denge fiyatını yükseltmek için kapasite tutmak gibi gizli stratejiler kullanabilmektedir (David ve Wen 2001, ). 6

7 Yukarıdaki şekilde A, B, C üreticilerinin 100 MW lik kapasiteye ancak değişken maliyet yapılarına sahip üçer üretim tesisi bulunmaktadır. 500 MW lık bir kapasite talep düzeyinde son devreye giren üretim tesisi B 2 olmuştur. Manipülasyon öncesinde ise pazar gücü ile piyasa takas fiyatı (PTF) PTF e seviyesinde gerçekleşmiştir. Kapasite tutma stratejisi güden üretici A, 100 MW lik üretim yapan A 3 santralinin üretimini durdurmuştur - kapasitesini tutmuştur-. Bu durumda ihtiyaç duyulan 100 MW lık yükü karşılamak üzere daha yüksek fiyata sahip olan üretim biriminin (B 3 ) devreye girmesi gerekmiştir. Bu durumda talep yine karşılanmakta ancak kapasite tutulması öncesine göre piyasa takas fiyatı yükselmektedir. Yeni durumda A üreticisinin elde ettiği iktisadi rant ise yükselmiştir. Kimi kaynaklarda piyasa manipülasyonu olarak da adlandırılan 12 bu stratejideki temel unsurlar şunlardır: i) Çalıştırılan santrallerin bir kapasite sınırı olmasından dolayı talep arttıkça talebin karşılanmasında kullanılacak santral sayısının azalması; ii) Esneksiz talebin hemen her fiyatı kabullenmek durumda olması. Özellikle portföyünde çeşitli yük seviyelerinde üretim yapan santraller bulunan üreticilerin, sahip oldukları esneklik ile bu stratejiyi daha kolay uygulayabildikleri görülmektedir. Bu strateji ülke genelinde uygulanabileceği gibi, talepteki artış sonucu 13 belli bir bölgeye elektrik sağlayan iletim hatlarının elektrik taşıma sınırlarına ulaşmasıyla başka bölgelerdeki rakip santrallerin rekabetçi teklif verememesi halinde bölgesel olarak da ortaya çıkabilmektedir. Yukarıda ortaya konan durum, piyasada oldukça düşük kapasite ve üretim pazar paylarına sahip olunsa dahi üreticilerin piyasa fiyatını etkileyebilmelerinin mümkün olduğunu göstermektedir. Artan fiyatın kârlı olması durumunda teşebbüslerin bu tür uygulamalarda bulunması rasyonel bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır. Yukarıda özetlendiği ve örneklendirildiği üzere elektriğin kendine özgü nitelikleri başta spot piyasalar olmak üzere elektrik toptan satış piyasalarının, diğer piyasalarla karşılaştırıldığında pazar gücü kullanımına çok daha açık/korunmasız olmasına neden olmaktadır. Bu durum karşısında, bir sonraki bölümde konu edileceği üzere, pazar gücü ve manipülasyona karşı müdahale yöntemleri geliştirilmiştir. 4 Elektrik Piyasalarında Pazar Gücünün Azaltılması ve Manipülasyona Müdahale Bu çalışmada konu edilen manipülatif hareketlerin temeli pazar gücüne dayanmaktadır. Yüksek pazar gücünün varlığı nedeniyle rekabetin eksik olduğu piyasalarda Pareto optimali 14 oluşamadığından toplumsal refah maksimize edilemez. Nitekim yüksek pazar gücüne sahip olan bir firma rekabetçi seviyeye göre fiyatı yükselterek ya da üretim miktarını azaltarak piyasa fiyatı üzerinde etkili olabilir. Bu durum her piyasa gibi elektrik toptan satış piyasaları için de bir piyasa aksaklığıdır. Bununla birlikte yukarıda yer verildiği şekliyle bu aksaklık, elektrik piyasaları için diğer piyasalara göre çok daha ciddi boyuttadır. Dolayısıyla birçok ülkede bu piyasa 12 Bkz. Wolak (2005, 3; 20); Yaşar (2009, 69-75). 13 Bu stratejilerin genellikle talebin yüksek olduğu zaman dilimlerinde kullanıldığı gözlenmekteyse de Biggar (2005, 114) yüksek maliyetli üretim santrallerinin baz yükte oluşan fiyatlarda çalışmayı tercih etmeyeceğinden pazar gücünün sadece puant yüklerde değil baz yüklerde de görülebileceğini, sonuç olarak talep arttıkça pazar gücünün azalabileceğini ifade etmektedir. 14 Pareto optimali, mal ve hizmetlerin bireyler arasında dağıtılmasında en az bir kişinin durumu kötüleşmeden diğerlerinin durumunun iyileşmediği dengeyi niteleyen ve piyasanın etkinliğini ölçümleyen iktisadi bir kavramdır. 7

8 aksaklığına müdahale edildiği görülmektedir. Pazar gücüne yapılan müdahalelerde iki temel yöntemin kullanıldığı görülmektedir: - Sektöre özgü yapısal ve düzenleyici çözümler - Rekabet hukuku çözümleri Aşağıdaki bölümlerde bu yöntemler ele alınmaktadır. 4.1 Sektöre Özgü Yapısal ve Düzenleyici Çözümler Sektöre özgü düzenlemeler; piyasa işleyişinde uygulanan fiyat/fiyat artış tavanları, pazar payı sınırları ya da büyük portföylerin bölünmesi gibi radikal yöntemlerin yanı sıra; arz ve talep esnekliğini artırmak üzere piyasa mekanizmalarının uyarlanması, üretim yatırımlarının teşviki, iletim hatlarının genişletilmesine yönelik yatırımlar gibi daha az müdahaleci yöntemleri de kapsamaktadır. Bununla birlikte, pazar gücüne müdahalenin en etkili olduğu aşama, sektörün rekabete açıldığı aşamadır. Özellikle serbestleşme öncesi, özelleştirme sürecinde izlenecek politika, rekabeti sağlayacak sayıda firmanın pazara katılımının sağlanması ve bu firmaların sahip olacakları pazar paylarının birbirine yakın olacak şekilde ayarlanması (Şen, 2006, 77) uygun bir düzenleme yöntemi olarak kabul edilmektedir. Buna ek olarak rekabete açılmadan önce piyasaların ve piyasa işleyiş mekanizmalarının tasarlanmasına yönelik; sektör rekabete açıldığında ise sektörün izlenmesi, derinlemesine veri analizi ile pazar gücü kaynaklı manipülasyonun tespitine yönelik mekanizmaların oluşturulduğu görülmektedir. Genellikle yeniden yapılandırma süreçlerinin başında ve rekabetin tam oluşmadığı yoğunlaşmış pazarlarda görülen bu tür düzenlemeler, piyasalar rekabete açıldıkça ve pazar yoğunluğu hafifledikçe azalmakta; piyasaya müdahale gittikçe rekabet otoritelerine bırakılmaktadır 15. Türkiye de pazar gücü kaynaklı manipülasyonun engellenmesine yönelik olarak 4628 sayılı Kanun ile gerçek ve tüzel kişilere sahip olacakları üretim kapasitesi bakımından %20 16 ve toptan satış şirketleriyle yapılacak satışlar bakımından %10 luk 17 sınır getirilmektedir. Bu sınırlamalar özellikle özelleştirme sürecinde rekabetçi bir piyasa yapısı oluşturmak adına önemlidir. Bununla birlikte elektrik piyasasının kendine özgü nitelikleri nedeniyle bu eşik değerleri, düşük pazar paylarına sahip olunması halinde dahi ortaya çıkması olası manipülasyonları engellemekte yetersiz kalmaktadır. Pazar gücü kaynaklı manipülasyona müdahaleye ilişkin olarak Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği nin, Gün Öncesi Planlamaya ilişkin 40., 41. ve 45. maddelerinde getirilen ve peş peşe gelen takvim günlerindeki aynı saate denk gelen satış teklif fiyatlarının ağırlıklı ortalaması için getirilen %10 luk artış sınırı 15 Esasında elektrik toptan satış piyasalarının, kendine özgü nitelikleri sonucu pazar gücüne maruz kalmaya olan yatkınlığı, yeniden yapılandırma sürecinin her aşamasında piyasa mekanizmalarının nasıl tasarlanması gerektiği ve sürekli nitelikteki piyasa aksaklıklarına nasıl müdahale edileceğine yönelik tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bununla birlikte bu çalışmada konu rekabet hukuku boyutuyla sınırlı tutulmuştur. Elektrik üretiminde pazar gücüne müdahaleye yönelik sektöre özgü yapısal ve davranışsal yöntemlere ilişkin ayrıntılı çalışmalar için bkz. Hogan (2001), Newbery (2002); Garcia ve Reitzes (2007). Diğer çalışmalar için bkz. David ve Wen (2001, ) Blumsack vd (2002); Blumsack ve Lave (2003), Şen (2006, 75-80). 16 Herhangi bir gerçek kişinin ya da özel sektör tüzel kişisinin kontrol ettiği üretim şirketleri aracılığıyla sahip olacağı toplam elektrik enerjisi kurulu gücü, bir önceki yıla ait yayımlanmış Türkiye toplam elektrik enerjisi kurulu gücünün yüzde yirmisini geçemez. 17 Herhangi bir gerçek kişinin ya da özel sektör tüzel kişisinin kontrol ettiği toptan satış şirketleri aracılığıyla toptan satışını yapabilecekleri elektrik enerjisi miktarı, piyasada bir önceki yılda tüketilen toplam elektrik enerjisi miktarının yüzde onunu geçemez. 8

9 bulunmaktadır. Ayrıca, aynı yönetmeliğin 54. maddesinde Gün Öncesi Piyasası na ilişkin azami fiyat limitlerinin piyasa işletmecisi tarafından belirleneceği öngörülmüştür. Aynı konuda, ilgili yönetmelikte öne çıkan bir başka hüküm ise Hakim Durumun Kötüye Kullanılması ve Uyumlu Eylem başlıklı 135. maddesinde bulunmaktadır. Bu maddede yönetmelik kapsamındaki bir organize toptan elektrik piyasası faaliyetine ilişkin olarak hakim durumun kötüye kullanılmasına yönelik bir şüphenin doğması halinde EPDK ya da TEİAŞ tarafından başlatılacak girişim ile 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun un (4054 sayılı Kanun) uygulayıcısı konumundaki Rekabet Kurumunca bir inceleme yapılması öngörülmektedir 18. Yukarıda ortaya konan çerçevede, pazar gücü kaynaklı manipülasyona ilişkin elektrik piyasasına özgü mevzuatta bir takım önlemlerin alındığı; bununla birlikte müdahale alanının özellikle Rekabet Kurumuna bırakıldığı anlaşılmaktadır. Bu noktada Rekabet Kurumunca yapılması olası müdahale bir sonraki bölümde konu edilmektedir. 4.2 Rekabet Hukuku Çözümleri ve Hakim Durum Herhangi bir sektörle sınırlı kalmaksızın teşebbüslerin rekabeti engelleyecek, bozacak ya da kısıtlayacak davranışlarına müdahale etme amacını taşıyan rekabet hukuku kapsamında elektrik üretiminde pazar gücü sorununa müdahale için genel olarak ardıl (ex-post) ve öncül (ex-ante) olmak üzere iki araç bulunmaktadır: - Hakim durumun kötüye kullanılmasına müdahale (ex-post): Hakim durumun kötüye kullanılmasının yasaklanması. - Hakim duruma, yoğunlaşmaların (birleşme ve devralmaların) kontrolü ile müdahale (ex-ante): Rekabeti önemli ölçüde azaltacak şekilde hakim durumun oluşması ya da güçlenmesinin yasaklanması. Bu noktada, pazar gücü ile hakim durum kavramlarının birbirlerine oldukça yakın anlamlar içerdiği; bununla birlikte hakim durum un hukuki bir tespit; pazar gücünün ise iktisadi bir ölçüm terimi olduğunu belirtmekte fayda vardır. Bir başka ifade ile rekabet hukuku kapsamında pazar gücüne müdahale, hakim durum esaslı kavramsal çerçeve temelinde yapılmaktadır Elektrik Piyasalarında Hakim Durumun Kötüye Kullanılmasına Müdahale Mal ve hizmet piyasalarında hakim durumdaki bir teşebbüsü bu durumunu kötüye kullanılması, 4054 sayılı Kanun un 6. maddesinde şu şekilde düzenlenmiştir: Madde 6- Bir veya birden fazla teşebbüsün ülkenin bütününde ya da bir bölümünde bir mal veya hizmet piyasasındaki hâkim durumunu tek başına yahut başkaları ile yapacağı anlaşmalar ya da birlikte davranışlar ile kötüye kullanması hukuka aykırı ve yasaktır Buna göre elektrik piyasalarında pazar gücünü kullanarak kapasite kullanmaktan kaçınmak ve bu şekilde piyasadaki fiyatların tüketicinin aleyhine olacak şekilde etkilemek rekabet hukukunun konusu olabilmektedir. Rekabet hukuku kapsamında bu müdahale aracının kullanılması için öncelikle hakim durumun varlığı ve ayrıca bir kötüye kullanma halinin tespiti gerekmektedir. Bu 18 Bahse konu madde organize toptan satış piyasalarındaki uyumlu eylemlere ilişkin de aynı süreci öngörmektedir. Bununla birlikte çalışma kapsamı tek taraflı pazar gücü ile sınırlı tutulduğundan uyumlu eylem unsuru dikkate alınmamıştır. 9

10 noktada ilgili pazar tanımları ve hakim durum ölçütlerine ilişkin analizler, rekabetçi bir analizin esas noktalarını oluşturacaktır. Bu hususta elektrik üretimine ilişkin olarak günümüze kadar alınan Rekabet Kurulu kararlarından öne çıkanlar incelendiğinde 19 herhangi bir elektrik üreticisinin, elektrik üretimine ilişkin ilgili pazarlarda hakim durumda olduğunun tespit edilmediği görülmektedir 20. Bu durumun özelikle, - Kararlara konu olan teşebbüslerin Türkiye elektrik üretim ve kurulu gücünde sahip oldukları düşük pazar payları, - Türkiye elektrik üretiminde kamu hakimiyetinin oldukça yüksek 21 olması, - Türkiye elektrik endüstrisinin rekabete açılmak üzere bir yeniden yapılandırma sürecinde olmasından kaynaklandığı görülmektedir. Bu çerçevede özellikle giriş bölümünde konu edildiği üzere yeniden yapılandırma sürecinin ve kamu kontrolünde olan elektrik üretim varlıklarına ilişkin portföylerin yakın zamanda özelleştirilmesinin anlamlı oranda tamamlanması ile hakim durum tespitinde oluşan yeni rekabetçi yapının dikkate alındığı değerlendirmelerin yapılması olasıdır. Konuya ilişkin, 4054 sayılı Kanun un mehaz mevzuatının uygulayıcısı ve rekabet otoritesi konumundaki Avrupa Komisyonu nun, serbestleşme açısından daha ileri konumda bulunan Avrupa elektrik piyasalarına ilişkin kararları içinde 2008 tarihli E.ON soruşturması 22 ise dikkat çekicidir. Bu kararda Alman enerji şirketi E.On un hakim durumda olduğu tespiti yapılmış ve bu teşebbüsün -diğer ihlallerinin yanı sıradüşük maliyetli elektrik üretim tesislerinin kapasitelerinin kullanımından kaçınarak piyasadaki elektrik fiyatlarının yükselmesine sebep olduğu ve böylece sahip olduğu geniş üretim portföyü sayesinde yükselen fiyatlardan kâr elde ettiği ifade edilmiştir. Soruşturmanın sonunda E.On, bazı enerji üretim kapasite haklarından caymanın yanında 5000 MW lik üretim kapasitesini başka teşebbüslere devretmeyi taahhüt etmiştir Elektrik Piyasalarında Yoğunlaşmaların (Birleşme Ve Devralmaların) Kontrolü 4054 sayılı Kanun un aşağıda yer verilen 7. maddesi birleşme ve devralmalarla hakim durumun oluşmasını veya güçlenmesini yasaklamaktadır: Madde 7-Bir ya da birden fazla teşebbüsün hâkim durum yaratmaya veya hâkim durumlarını daha da güçlendirmeye yönelik olarak, ülkenin bütünü yahut bir kısmında herhangi bir mal veya hizmet piyasasındaki rekabetin yılları alınmış toplam 52 adet karar incelenmiştir tarih ve 03-72/ sayılı kararda Çukurova Elektrik A.Ş nin. (ÇEAŞ), dönemin ilgili mevzuatı çerçevesinde elektrik dağıtımıyla görevli olduğu bölgede, Enerjisa Elektrik Üretim A.Ş. nin santralinde üreteceği elektriğin nakli için gerekli bağlantıyı sağlamaması ve Toros Enerji Üretimi Otoprodüktör Grubu A.Ş. tarafından üretilen elektriği satın almamasına ilişkin olarak RKHK nın 6. maddesi kapsamındaki incelemede ÇEAŞ ın elektrik üretimi ve nakli pazarında hakim durumda olduğu tespiti, dosya konusu duruma ilişkin dikey bütünleşik yapı çerçevesinde ele alınmıştır tarih ve 09-39/ sayılı Ceylin - Enerjisa devralma kararında bu durum şu şekilde ifade edilmektedir: [...] bir kamu şirketi olan EÜAŞ ve bağlı ortaklıkları, Yap-İşlet-Devret, Yap-İşlet ve İşletme Hakkı Devri uygulamaları çerçevesinde faaliyet gösteren özel şirketler, özel mobil üreticiler ve otoprodüktörler/otoprodüktör grupları gibi farklı piyasa oyuncularından oluşan Türkiye de elektrik üretimi pazarında kamu hakimiyetinin bulunduğu görülmektedir. 22 Case No: German Electricity Wholesale Market Case ( ). 10

11 önemli ölçüde azaltılması sonucunu doğuracak şekilde birleşmeleri [devralmaları] hukuka aykırı ve yasaktır. Buna göre, elektrik piyasalarındaki teşebbüslerin birleşme ya da devralmalar ile hakim duruma gelmeleri ya da hakim durumlarını güçlendirmeleri Rekabet Kurumunun müdahalesine açıktır. Bu noktada hemen belirtmek gerekir ki özelleştirmeler de birer devralma sayıldığından Rekabet Kurumunun analizlerine konu olabilmektedir. Bir önceki bölümde yer verildiği üzere elektrik üretimine ilişkin piyasalardaki devralmalar konusunda Rekabet Kurumunca yapılmış herhangi bir hakim durum tespiti, dolayısıyla bir yasaklama bulunmamaktadır. Bununla birlikte kamu kontrolündeki üretim varlıklarını özelleştirilmesi ile birlikte piyasada oluşacak rekabetçi yapının, rekabetçi analizlerde hakim durum analizi çerçevesinde dikkate alınabileceği düşünülmektedir. Elektrik piyasalarında bazı birleşme ve devralmaların, hakim durum oluşturması nedeniyle rekabet otoritesi tarafından yasaklandığı gözlenmektedir. Örneğin, bir İspanyol şirketi olan Energias de Portugal ın (EDP) ile bir İtalyan şirketi olan Eni Portugal Investment S.p.A. nın (ENI) Portekiz de doğal gaz ve elektrik piyasalarında faaliyet gösteren Gas de Portugal i (GDP) devralmasına ilişkin ENI/EDP/GDP 23 kararında Avrupa Komisyonu, EDP nin hakim durumunun güçlenmesi nedeniyle işleme izin vermemiş; Danimarka merkezli bir şirket olan DONG un aynı ülkedeki iki elektrik şirketi olan Elsam ve Energi E2 yi devralmasına ilişkin DONG/Elsam/Energi E2 24 kararında ise DONG un %25 lik elektrik üretim kapasitesini bir rakip şirket olan Vattenfall a devredeceğine dair işlem öncesi verdiği taahhüdü dikkate alarak birleşmeye izin vermiştir. Fransız elektrik şirketi olan Electricité de France nın (EdF) İngiltere de yerleşik elektrik şirketi olan British Energy yi (BE) devralmasına ilişkin EdF/British Energy 25 kararında ise Komisyon BE nin toptan elektrik satışı pazarındaki %20-30 luk pazar payına rağmen hakim duruma geldiğini ifade etmiş; EdF nin, kömür ve doğal gazla çalışan iki üretim birimini devretmesine dair sunduğu taahhüt, rekabetçi endişeleri ortadan kaldırdığı gerekçesiyle kabul edilmiş 26 ve bu çerçevede işleme izin verilmiştir. 5 Sonuç Bu çalışmada, elektrik piyasalarındaki manipülasyon unsuruna ilişkin genel bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Elektrik ticaretindeki manipülasyon konusu oldukça derin ve karmaşık olduğu için esas olarak pazar gücü temelli manipülasyon hususuna odaklanılmış, hileli davranış temelli manipülasyon meselesine kısaca değinilmiştir. Bu kapsamda pazar gücünün, kapasite tutma yolu ile manipülatif kullanımı dikkate alınmış ve bu husus üzerinden pazar gücüne müdahale yöntemleri incelenmiştir. Bahse konu müdahale yöntemleri sektöre özgü yapısal ve düzenleyici çözümler ile rekabet hukuku kapsamındaki çözümler çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu çalışmada ortaya konan çerçevede, pazar gücü temelli manipülasyonun çeşitli düzenlemelerle engellenmeye çalışıldığı ve müdahale alanının temel olarak Rekabet Kurumuna bırakıldığı görülmektedir. Bu noktada Rekabet Kurumunca yapılacak incelemelerde gerek hakim durum tespiti gerekse de kötüye kullanmanın 23 Case No: M.3440 ENI/EDP/GDP 24 Case No: M.3868 DONG/Elsam/Energi E2 para Case No: M.5224 EdF/British Energy 26 Case No: M.5224 EdF/British Energy para

12 tanımlarında EPDK ve TEİAŞ ile analiz ve veri işleme gibi hususlarda derinlikli bir iletişimin varlığının esas olduğu anlaşılmaktadır. Buna ek olarak, elektrik üretim özelleştirmelerinin, manipülatif davranışları en aza indirecek şekilde planlanması ve Rekabet Kurumunca yapılacak incelemelerde hakim duruma izin verilmemesi de, piyasanın daha başlangıç aşamasında sağlıklı bir rekabetçi yapıya sahip olması bakımından ciddi önemi haizdir. Tüm bunların yanında, pazar gücüne dayanmayan ve bu nedenle Rekabet Kurumunun müdahale alanı dışında yer alan hileli davranış temelli manipülasyonun tanımı, bu tür manipülasyona yapılacak müdahale alanı ve müdahale edecek kurumların belirlenmesinin ise bu çalışma kapsamı dışında bulunan, ancak AB ve ABD deneyimleri ışığında, gelecek araştırmalar için önem arz eden inceleme alanları arasında olduğu değerlendirilmektedir. 12

13 Kaynakça: BIGGAR, D. (2005). Background Note: OECD Competition Issues in the Electricity Sector., OECD Journal of Competition Law and Policy, Vol:6, No:4 s BLUMSACK, S., D. PEREKHODSTEV ve L.B. LAVE (2002), Market Power in Deregulated Wholesale Electricity Markets: Issues in Measurement and the Cost of Mitigation, The Electricity Journal Vol. 15, Issue 9, Kasım 2002, s BLUMSACK, S., ve L. LAVE (2003), Mitigating Market Power in Deregulated Electricity Markets mimeo, BORENSTEIN, S., ve J. BUSHNELL (2000), Electricity Restructuring: Deregulation or Regulation? PWP-074, Program on Workable Energy Regulation (POWER) Working Paper, February 2000 EC (2007), Communication on the Inquiry Pursuant to Article 17 of Regulation (EC) No 1/2003 into the European Gas And Electricity Sectors (Final Report) COM (2006), 10 Ocak 2007 DAVID, K., ve F. WEN (2001), Market Power in Electricity Supply, IEEE Transactıons on Energy Conversion, Vol. 16, No. 4, Aralık 2001 GARCIA, J. A., ve J. D. REITZES (2007), International Perspectives on Electricity Market Monitoring and Market Power Mitigation, Review of Network Economics, Vol. 6, Issue 3, s HUNT, S. (2002), Making Competition Work in Electricity, John Wiley & Sons Inc HOGAN, W.W. (2001), Electricity Market Power Mitigation, Massachusetts Electric Roundtable Xenergy Forum Newton MA Sunum 18 Mayıs 2001 LEDGERWOOD, S. ve D. HARRIS, A Comparison of Anti-Manipulation Rules in US and EU Electricity and Natural Gas Markets: A Proposal for A Common Standard, Energy Law Journal, V. 33, No NEWBERY, D., (2002), Mitigating market power in Electricity Networks, Department of Applied Economics, University of Cambridge, OECD (2002), Policy Roundtables - Competition Policy in the Electricity Sector ŞEN, S. (2006), Elektrik Piyasalarının Rekabet Boyutlu İzlenmesi ve Pazar gücü: Türkiye İçin Açılımlar, EPDK Uzmanlık Tezi, 2006 TAMASCHKE R., G. DOCWRA ve R.. STILLMAN (2005), Measuring Market Power in Electricity Generation: A Long-Term Perspective Using a Programming Model 13

14 Energy Economomics, Vol. 27, Issue 2. Mart 2005, s Special Issue on Electricity Markets WOLAK, F. A. (2005), Managing Unilateral Market Power in Electricity Worldbank Policy Research Working Paper NBER No:3691 YAŞAR, H. (2009), Elektrik Piyasasında Manipülasyon, EPDK Uzmanlık Tezi, 2009 YÜCEL, C. ÖKMEN, Elektrik Üretiminde Hakim Drumun Tespiti, Rekabet Kurumu Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, 14