ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ

Transkript

1 ÇOCUK İSTİSMARI VE İHMALİ Fatih YAĞMUR* Özet / Abstract Çocuk istismarı bir yetişkinin çocuğa karşı fiziksel veya psikolojik bakımdan kötü muamelesidir. Dört ana başlık altında incelenmektedir. Bunlar; fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve ihmal şeklinde. Son yıllarda Türkiye de çocuk istismarına olan ilgi ve farkındalık yeterli olmamakla birlikte artmaktadır. Bu makalenin amacı çocuk istismarını ve tiplerini tanıtmak, toplumun ve sağlık çalışanlarının konuya dikkatini çekmektir. Anahtar Kelimeler: Çocuk istismarı, ihmali CHILD ABUSE & NEGLECT Child abuse is the physical or psychological maltreatment of a child by an adult. There are four primary types of child abuse: physical abuse, sexual abuse, emotional abuse, neglect. In recent years, the affinity and aware of child abuse have been increased in Turkey. But, it is not enough. The purpose of this article was to defined child abuse and to attract attention of population and medicalworker. Key Words: Child abuse, neglect Giriş Çocuk istismarı Çocuğun, sağlığını, fizik gelişimini, psikososyal gelişimini olumsuz yönde etkileyen bir yetişkin tarafından bilerek veya bilmeyerek yapılan davranışlar olarak kabul edilmektedir 1. Dünyada çocuk istismarı insanlığın var oluşundan itibaren olmakla beraber bu konuda yapılan çalışmalar 100 yıl öncesine dayanmaktadır. Ancak ilk olarak Çocuk istismarı 1946 da Caffey in yaptığı çalışmalar ile literatüre girmiştir 2. Türkiye de ise bu konu ile ilgili çalışmalar oldukça yenidir. Dünya Sağlık Örgütü nün verilerine göre dünyada 1-14 yaş grubundaki 40 milyon çocuk istismar veya ihmale uğramakta, tıbbi ve sosyal desteğe ihtiyaç duymaktadır 3. Amerika da yapılan bir çalışmada acil polikliniğe gelen 5 yaş altı çocuk yaralanmalarının %10 unun istismara bağlı olduğu düşünülmektedir. Güney Afrika da * Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı. fyagmur38@yahoo.com 1 Polat O., Klinik Adli Tıp Adli Tıp Uygulamaları. 2. baskı. Ankara Seçkin Yayınevi; 2006: Knight Bernard Forensic Pathology Secand Edition 1996 Oxford University Press Fatal Child Abuse: Johnson C. Abuse and neglect of children. In: Nelson WE, Behrman RE, Kliegman RM, Arvin AM eds.textbook of Pediatrics.15 th ed. Philadelphia: WB Saunders Company, 1996:

2 SBArD Eylül 2008, Sayı 12, sh çocukların %26,3 ü cinsel taciz/tecavüze uğradıkları, İsrail de yapılan bir çalışmada öğrencilerin %22,2 sinin fiziksel, %29,1 inin duygusal istismara uğradığı gösterilmiştir. Tüm dünyada önemli bir sorun olan çocuk istismarı aslında ülkemiz içinde farklı değildir. Ülkemizde yapılan çalışmalarda fiziksel istismar sıklığı %30-35, cinsel istismar ise %4-18 arasında olduğu gösterilmiştir 4. Türkiye de çocuk üzerinde Bilir ve arkadaşlarınca yapılan bir çalışmada çocukların istismara uğrama oranları %33 olarak belirlenmiştir 5. Çocuk istismarı dört başlık altında incelenmektedir. 1-Fiziksel İstismar 2-Cinsel İstismar 3-Duygusal İstismar 4-İhmal FİZİKSEL İSTİSMAR En geniş anlamda çocuğun kaza dışı yaralanması şeklinde tarif edilebilir. Hafif bir tokattan çeşitli objeler kullanılarak verilen cezaları kapsamaktadır. Elle vurmak, tekme, itme, kakma, sarsma gibi alet kullanılmadan ya da kemer, sopa, sigara, ütü, sıcak su, gibi objeleri ile cezalandırma yöntemi kullanılarak yapılan istismar türüdür. En sık rastlanılan ve tanınması en kolay olan istismar şeklidir. Tanı koymada hikâye ile uyumsuz fizik muayene bulgularının varlığı çok önemlidir. Bu yüzden fiziksel hasar ile gelmiş her çocukta istismar düşünülmelidir 6. Ekimozlar fiziksel istismarın tanısında bize yardımcı olan lezyonlardır. Yürümeyen bir çocuğun vücudunda ekimoz olması veya yürüyen bir çocuğun travmaya maruz kalması muhtemel bölgeler( diz, dirsek, tibia ön yüzü gibi) dışında kalçalar, skapula üzerinde, kulakta ekimozların olması fiziksel istismar açısından anlamlıdır. Fiziksel istismarın ağır bir formu olan sarsılmış veya örselenmiş bebek sendromu(sbs) özellikle 2 yaş altı çocuklarda çok ağır klinik tablolara yol açmaktadır. Kemik kırıkları (özellikle posterior kot kırıkları), retinal kanama ve subdural hematom SBS nun triadı olarak kabul edilmekte ve bunların varlığında tanı %90 üzerinde SBS olarak kabul edilmektedir. USA da yapılan bir çalışmada yıllık 250 çocuğun bu sendroma bağlı öldüğü, hayatta kalanların ise ağır nörolojik sekelli olarak hayatına 4 Şahin F.,Çocuk İstismarının tanımı, epidemiyolojisi ve multidisipliner yaklaşımın önemi. Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. Ankara. Ankara Üniversitesi basımevi;2006: Akço S., Aksel Ş. Ve ark. Unicef Çocuk İstismarı ve İhmali. İstanbul, 2003: Merten DF, Cooperman DR, Thompson GH. Skeletal manifestations of Child Abuse. In: Reece RM (ed) Child Abuse Medical Diagnosis and Management, Lea & Febiger, Philadelphia, 1994; pp

3 Fatih YAĞMUR devam ettiği ifade edilmektedir. Aslında bu sayının tanı konulamayıp hekimler tarafından atlanan olgular ilave edildiğinde çok daha yüksek olduğu belirtilmektedir 7. Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de çocuklara karşı fiziksel istismar olduğu bir gerçektir. Fakat gerek bu konuda çalışması gereken uzmanların yeterli bilgi ve donanıma sahip olmaması gerekse fiziksel şiddetin disiplin yöntemi olarak kullanılmasının normal karşılanması, Türkiye deki olguların fark edilmesinin önüne geçmektedir. CİNSEL İSTİSMAR Cinsel istismar; çocuğun bir yetişkin veya ergen tarafından cinsel haz amacıyla zorla ya da ikna edilerek cinsel etkileşime maruz bırakılması olarak tarif edilmektedir. Bu etkileşim fiziksel temas olacak şekilde olabildiği gibi fiziksel temas olmadan da gerçekleşebilir. Fiziksel temas olarak; tecavüz, elle dokunma (memelerine, bacaklarına, cinsel organlarına), şehvetle öpme, kendi vücuduna dokundurtma (kendi cinsel organına dokundurma, cinsel organını çocuğun eline, ağzına verme) veya fiziksel temas olmadan; kışkırtıcı sözler söyleme, cinsel içerikli resim, dergi gösterme, porno film seyrettirme, çocuğun çıplak resimlerini çekme şeklinde olabilir. Bu tür işlemleri çocuğa aile içinden biri tarafından yapılması ise ensest (yasak sevi) olarak tarif edilmektedir 8. Çocuk cinsel istismarı her yaş grubunda rastlanılmakla birlikte en sık 10 yaş altındaki özellikle 3-6 yaş grubunda daha sıktır. İstismarcının bu yaş grubunu tercih etmesinin en önemli nedeni bu çocukların cinsellikle ilgili bilgilerinin olmamasıdır. İstismar uğrayan çocukların cinsiyeti ile ilgili yapılan çalışmalarda çok farklı sonuçlar olmakla birlikte genel olarak kız çocuklarının erkek çocuklardan daha fazla cinsel istismara uğradığı yönündedir. Fakat doğu toplumlarında bunun tam tersi sonuçlar veren çalışmalar vardır. İstismarcılar %80 üzerinde çocuğun tanıdığı biri ve %90-95 erkektir 9. Cinsel istismar çocuk istismarı tipleri içerisinde saptanması zor olan ve çoğunlukla gizli kalan bir istismar türüdür. Özellikle kapalı toplumlarda olaylar aile içinde kapatılmakta ve olay adliyeye yansımamaktadır. Cinsel istismarda fiziksel istismarda olduğu gibi fizik muayene bulgularına rastlamak çok güçtür. Fizik muayenede anüs, vajen ve hymende sıyrık, ekimoz, kızarıklık veya laserasyon görülebilmektedir. Kronik olgularda eski skar izlerine rastlanılmaktadır. Yine çocuğun iç çamaşırında anormal bir renklenmenin olması, kurumuş kan lekelerinin olması, anal bölgede ağrı, yürümekte zorlanma, idrar/gaita kaçırma hikâyesinin olması cinsel istismarı akla getirmelidir. Cinsel istismar olguların da % 60 üzerinde fizik muayene de 7 Barlow KM. Minns RA. Annual incidance of shaken impact sendrome in young children 6-King WJ. Mackay M. Sirnick A. And Canadian Shaken Baby Study Group. Shaken Baby Sendrome in Canadia:clinical characteristics and outcomes of hospital cases. CMAJJan:21; 2003: McNeese V. Sexual Abuse-The Inter view. In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing; ; Heger A. S.Jean Emans, Evaluation of the Sexually Abused Child, 1th. ed. New York:Oxford University Press;1992: Monteleone JA, Glaze S, Bly KM., Sexual Abuse:An Overview. In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing;1994:

4 SBArD Eylül 2008, Sayı 12, sh herhangi bir bulgu görülmeyebilir 10. Bu yüzden cinsel istismar olgularında davranış değişiklikleri tanıda çok daha etkili olmaktadır. Özellikle akut stres bozukluğu, içe kapalılık, okul performansında düşme, saldırgan davranışlarda bulunma, cinsel içerikli oyun ve davranışlarda artma, yetişkinleri ayartıcı cinsel davranışlarda bulunma ve adölesanlarda olayı hatırladığında ateş basmaları, kızarmalar görülebilmektedir. Kaygı bozuklukları, uyku bozuklukları, gece kâbusları, korku, fobiler, bedensel yakınmalar ve korku tepkileri yüksek kaygı düzeyinin kliniğe yansıması olarak gözlenmektedir 11. Özellikle 5-7 yaş grubu çocuklarda cinsel içerikli oyun ve davranışların olduğu, bu konuda hayali şeyler uydurduğu bilinmektedir. Fakat bu çocukların anlattığı şeyler genelde kendi yaş grubuna ait şeylerdir. Bir yetişkine ait fantazilerden bahsediyorsa cinsel istismar muhakkak ayırıcı tanıda düşünülmelidir 12. DUYGUSAL İSTİSMAR Gerek tanımlanmasında ve tanınmasında gerekse önlenmesi ve yasal olarak kanıtlanmasında yaşanan güçlükler nedeniyle en az anlaşılmış ve üzerinde en az çalışılmış istismar türüdür. Çocuğun duygusal bütünlüğü ve iç görüsünü bozan, kişilik gelişimini zedeleyen her tür süreğen eylem ya da eylemsizlik duygusal istismar olarak tanımlanmaktadır. Duygusal istismar çok kolay fark edilen bir sorun olmadığından görülme oranı da kesin olarak bilinmemektedir. Çocuğu sık eleştirmek, çocuktan yaşının üzerinde sorumlulukları ve davranışları beklemek, kardeşler arasında ayırım yapmak, çocuğa değer vermemek, önemsememek, çocuğu küçük düşürmek, çocukla alaylı konuşmak, çocuğa lakap takmak, çocukta aşırı baskı ve otorite kurmak, davranışlarının aşırı kısıtlanması veya aşırı hoşgörülü olma duygusal istismar olarak değerlendirilmektedir. Çocukta duygusal istismarın temel belirtileri; Dünyaya karşı belli bir ilgisizliğin bulunması, aşırı pasif, kendine güvensiz, değersizlik duygusu, depresyon ve kaygı belirtileri sergileyen ya da yıkıcı davranışlar sergileyen antisosyal özellikler göstermesi, karşısındakine çok ihtiyatlı davranma, kendine güvensizlik, korku, regresyon, küçük yaşlardaki davranışlarına dönüş şeklinde olabilmektedir 13. Duygusal istismar veya psikolojik örselenme tek başına olduğu gibi sıklıkla fiziksel veya cinsel istismarla birliktedir. Duygusal istismarı; Reddedici Tip, Yok 10 Demirel B. Cinsel İstismar, Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. İçinde Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi;2006: Bernet W, çeviri: Kabukçu B, Aydın C Çocuğa Kötü Muamele, Comprehensive Textbook of Psychiatry, 8. baskı, ed: B. Sadock ve V. Sadock, çeviri ed: H. Aydın ve A. Bozkurt, Güneş kitapevi Ltd. Şti, Lippincott Williams&Wilkins Ankara 2007; Nurcombe B. Child sexual abuse I: psychopathology. Aust NZ J Psychiatry 2000; 34: Goodmen GS, Rudy L, Reed Rs. Age differences in eyewitness testimony. Low Hum Behaw 1986;7: Polat O., Klinik Adli Tıp Adli Tıp Uygulamaları. 2. baskı. Ankara Seçkin Yayınevi; 2006:154-76; In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing; ; İşeri E., Duygusal İstismar. Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. Ankara. Ankara Üniversitesi basımevi;2006:

5 Fatih YAĞMUR Sayan-Önemsemeyen Tip, Yıldıran-Korkutan Tip, Ayırımcı Tip, Suça İten Tip olarak alt başlıklara ayırmak mümkündür 14. İHMAL Çocuğa bakmakla yükümlü kişinin bu yükümlülüğünü yerine getirmemesi, çocuğu fiziksel veya duygusal olarak ihmal etmesidir. İhmalin tanısı fiziksel ve cinsel istismara göre çok zordur. Çocuğun temel gereksinimlerinin ve bakımının(yiyecek, giyecek, barınma, sağlık, eğitim, danışma) ana babası veya ona bakan kişi tarafından yerine getirilmemesidir 15. Genellikle çalışmalar çocuk istismarı ve ihmalini birlikte değerlendirdiği için tek başına ihmalin sıklığını kesin olarak söylemek zordur. Tüm istismarların yaklaşık %48-63 ünün ihmal ile birlikte olduğu düşünülmektedir 16. İhmal genel olarak fiziksel ve duygusal ihmal şeklinde iki ana grupta incelemek mümkün. Fiziksel ihmal bulgularını saptamak mümkün iken duygusal ihmale ait bulguları saptamak oldukça güçtür. Fiziksel ihmalde küçük çocukların bakımının yeterli olmadığını gösteren temiz olmamaktan kaynaklanan pişikler, kirli ve uygunsuz giysiler, beslenme yetersizliği sayılabilir. İstismar ve ihmali birbirinden ayıran en temel nokta istismarın aktif, ihmalin ise pasif bir olgu olmasıdır. Aktif olguda çocuğa zarar verici fiziksel uygulamalar söz konusu iken pasif olgularda ise çocuğun sağlıklı gelişimi için gerekli olan fiziksel gereksinimlerin yerine getirilmemiş olduğu gözlemlenir 17. ÇOCUK İSTİSMARININ HUKUKİ BOYUTU Çocuk haklarının tanınması ve korunmasına ilişkin birçok düzenleme kanun ve sözleşmeler vardır. Bunlardan en temeli ve en kapsamlısı uluslararası belge Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesidir. Türkiye bu sözleşmeyi 30 Eylül 1990 tarihinde imzalamış ve 27 Ocak 1995 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşme çocukları 18 yaşına dek çocuk olarak nitleleyip; yaşam, gelişme ve katılım haklarını güvence altına almaktadır. Türkiye de çocuğun korunması ve istismarın önlenmesine yönelik çok kapsamlı ve içerik olarak tatmin edici düzenlemeler vardır. Özellikle te çıkan Çocuk Koruma Kanununda, daha sonra Haziran 2005 te yürürlüğe giren 5237 Sayılı Türk Ceza Kanununda (TCK) ve 2828 Sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanununda çocuğun üstün yararı gözetilerek düzenlemeler yapılmıştır. TCK da çocuk istismarı kötü muamele olarak belirtilmiş ve kötü muamele TCK nın 232. maddesinin ikinci fıkrasında şu şekilde tarif edilmiştir. İdaresi altında bulunan veya büyütmek, okutmak, bakmak, muhafaza etmek veya bir meslek veya sanat 14 In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing; ; Çamurdan AD., Çocuk İhmali. Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. Ankara. Ankara Üniversitesi basımevi;2006:

6 SBArD Eylül 2008, Sayı 12, sh öğretmekle yükümlü olduğu kişi üzerinde, sahip bulunduğu terbiye hakkından doğan disiplin yetkisini kötüye kullanan kişiye, bir yıla kadar hapis cezası verilir ( yarı aç ve susuz bırakma, uyku uyutmama, zor koşullarda çalışmaya mecbur etme kötü muamele kapsamında değerlendirilebilir). Kötü muamele kapsamında değerlendirilebilmesi için; gerçekleştirilen davranışın kişide basit bir tıbbi müdahaleyle giderilebilecek ölçünün ötesinde bir etki meydana getirmemiş olması gerekir. Aksi takdirde kasten yaralama suçundan dolayı cezaya hükmedilmelidir, denmektedir 18. Çocukların Cinsel İstismarına yönelik kanuni düzenlemeler de TCK nın 103 ve 104. maddelerinde ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Kanunda cinsel istismar; On beş yaşını tamamlamamış veya tamamlamış olmakla birlikte maruz kaldığı fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği gelişmemiş olan kişilere karşı gerçekleştirilen her türlü cinsel davranış, cinsel istismar olarak kabul edilmiştir sayılı TCK da çocuk istismarı bir suç olarak kabul edilmektedir. TCK 278, 279, 280. maddesinde suçun bildirilmesini zorunlu hale getirmektedir. TCK 278 tüm toplum için geçerli olan bu maddede, 279. maddede kamu görevi yapanlar için suçun ihbarını zorunlu hale getirmektedir. Yeni TCK da getirilen yeni bir madde ile sağlık mesleği mensuplarına mesleklerini icra ederken öğrendikleri bir suçu ihbar etme yükümlülüğü getirilmiştir. TCK nın 280. maddesinde şu şekilde belirtilmektedir. (1) Görevini yaptığı sırada bir suçun işlendiği yönünde bir belirti ile karşılaşmasına rağmen, durumu yetkili makamlara bildirmeyen veya bu hususta gecikme gösteren sağlık mesleği mensubu, bir yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. (2) Sağlık mesleği mensubu deyiminden, tabip, diş tabibi, eczacı, ebe, hemşire ve sağlık hizmeti veren diğer kişiler anlaşılır.( Kamu görevlisi olsun olmasın tüm sağlık mesleği görevlileri) 20. Sonuç Çocuk istismarı tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de ciddi bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. Bu problemin çözümünde multidisipliner bir yaklaşım gerekmektedir. Sağlık alanında çalışanların (özellikle çocuk hekimleri, çocuk psikiyatristleri, adli tıp uzmanları), emniyet güçlerinin (çocuk polisi ve jandarma), hukuk çalışanlarının ( avukat, hâkim, savcı) ve sosyal hizmet uzmanlarının bir arada çalışması ve ailelerinde eğitilmesi ile bu konuda yapıcı çözümler gerçekleştirilecektir. Sosyal Hizmetler birçok Avrupa Ülkesi ve Amerika da bu işin bel kemiğini oluşturmaktadır. Bütün olgular öncelikle sosyal hizmet çalışanlarına bildirilmekte ve onlar tarafından gerekli inceleme yapıldıktan sonra gerekirse adli makamlara haber 18 Meram N., Gerekçeli-Karşılaştırmalı 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu Ankara 2004;1250, , Meram N., Gerekçeli-Karşılaştırmalı 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu Ankara 2004;1250, , Meram N., Gerekçeli-Karşılaştırmalı 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu Ankara 2004;1250, ,

7 Fatih YAĞMUR verilmektedir. Bizde ise ihbar doğrudan adli makamlara, çocuk polisine veya sosyal hizmetlere yapılabilmektedir. Kaynaklar Akço S., Aksel Ş. Ve ark. Unicef Çocuk İstismarı ve İhmali. İstanbul, 2003: Barlow KM. Minns RA. Annual incidance of shaken impact sendrome in young children 6-King WJ. Mackay M. Sirnick A. And Canadian Shaken Baby Study Group. Shaken Baby Sendrome in Canadia:clinical characteristics and outcomes of hospital cases.cmajjan:21; 2003: Bernet W, çeviri: Kabukçu B, Aydın C Çocuğa Kötü Muamele, Comprehensive Textbook of Psychiatry, 8. baskı, ed: B. Sadock ve V. Sadock, çeviri ed: H. Aydın ve A. Bozkurt, Güneş kitapevi Ltd. Şti, Lippincott Williams&Wilkins Ankara Çamurdan AD., Çocuk İhmali. Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. Ankara. Ankara Üniversitesi basımevi;2006: Demirel B. Cinsel İstismar, Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. İçinde Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi;2006: Goodmen GS, Rudy L, Reed Rs. Age differences in eyewitness testimony. Low Hum Behaw 1986; 7: Heger A. S.Jean Emans, Evaluation of the Sexually Abused Child, 1th. ed. New York:Oxford University Press;1992: In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing;1994: İşeri E., Duygusal İstismar. Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. Ankara. Ankara Üniversitesi basımevi;2006: Johnson C. Abuse and neglect of children. In: Nelson WE, Behrman RE, Kliegman RM, Arvin AM eds.textbook of Pediatrics.15 th ed. Philadelphia: WB Saunders Company, 1996: Knight Bernard Forensic Pathology Secand Edition 1996 Oxford University Press Fatal Child Abuse; McNeese V. Sexual Abuse-The Inter view. In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing;1994: Meram N., Gerekçeli-Karşılaştırmalı 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu Ankara 2004;1250, ,

8 SBArD Eylül 2008, Sayı 12, sh Merten DF, Cooperman DR, Thompson GH. Skeletal manifestations of Child Abuse. In: Reece RM (ed) Child Abuse Medical Diagnosis and Management, Lea & Febiger, Philadelphia, 1994; pp Monteleone JA, Glaze S, Bly KM., Sexual Abuse:An Overview. In Brodeur AE, Monteleone JA., Child Maltreatment, 1th ed. St. Louis:G.W. Medical Publishing;1994: Nurcombe B. Child sexual abuse I: psychopathology. Aust NZ J Psychiatry 2000; 34: Polat O., Klinik Adli Tıp Adli Tıp Uygulamaları. 2. baskı. Ankara Seçkin Yayınevi; 2006: Şahin F.,Çocuk İstismarının tanımı, epidemiyolojisi ve multidisipliner yaklaşımın önemi. Çocuk İstismarı ve İhmaline Multidisipliner Yaklaşım. Ankara. Ankara Üniversitesi basımevi; 2006: