Hangi Etiket Daha Damgalay c : Ruhsal Hastal k m? Ak l Hastal ğ m?

Transkript

1 Türk Psikiyatri Dergisi 4; 15(1):47-55 Hagi Etiket Daha Damgalay c : Ruhsal Hastal k m? Ak l Hastal ğ m? Dr. Erol ÖZMEN 1, Dr. E. Oryal TAŞKIN, Dr. Dilek ÖZMEN 3, Dr. M. Murat DEMET 4 ÖZET Amaç: Bu araflt rmada halk taraf da psikiyatrik hastal klar ifade etmek içi kulla la "ruhsal hastal k" ve "ak l hastal " kavramlar da hagisii daha damgalay c alam içerdi ii araflt r lmas amaçlam flt r. Yötem: Araflt rma evreii Celal Bayar Üiversitesi Maisa Sa l k Yüksekokulu ö recileri oluflturmufltur. Araflt rmaya, çal flma yap ld gü okulda bulua ö reciler (=7) al m flt r. Araflt rmada araflt rmac lar taraf da gelifltirile aket formu kulla lm flt r. Aket formuda kat l mc lara depresyo ve flizofrei olgu örekleri verilerek bu olgu örekleri ile ilgili bak fl aç lar ve tutumlar araflt r lm flt r. Bulgular: Depresyo olgu öre ii kat l mc lar 78 i bir ruhsal hastal k olarak itelerke.8 i ak l hastal olarak itelemifltir. fiizofrei olgu öre ii ise kat l mc lar 65 i ruhsal hastal k olarak, 6 s ak l hastal olarak itelemifltir. fiizofrei olgu öre ii ak l hastal olarak iteleye deekleri, ruhsal hastal k olarak iteleye deeklere orala hastalar toplum içide serbest dolaflmalar (p<1), flizofreili bir hastay komflu olarak kabul etme (p=6) ve evlerii kiraya verme (p=13) kousuda daha olumsuz tutumlara sahip oldu u ve bu deeklerde flizofreili hastalar sald rga oldu u iac daha fazla buludu u (p<1) görülmüfltür. Souç: Elde edile bulgular, ak l hastal ve ruhsal hastal k kavramlar farkl alamlar tafl yacak flekilde kulla ld ve ak l hastal kavram daha damgalay c alamlar tafl d, bu edele de sa l k çal flalar hastalarla iletiflimleride "ak l hastal " terimii art k kullamamalar - uygu olaca düflüdürmektedir. Aahtar Sözcükler: Tutum, damgalama, psikiyatrik hastal k SUMMARY: Which Psychiatric Label is More Stigmatizatig? "Ruhsal Hastal k" or "Ak l Hastal " Objective: To determie which of the two differet labels, ruhsal hastal k or ak l hastal, used for psychiatric disorders by the public i Turkey is more stigmatizig. M e t h o d : This study was carried out at Celal Bayar Uiversity School of Health i Turkey. The questioaire was desiged by the researchers ad applied to all studets (=7) preset at the school o the day of applicatio. The attitudes ad opiios of studets were ivestigated usig case vigettes describig sczhizophreia ad major depressio. Results: It was see that.8 of the studets described the depressio vigette as ak l hastal while 78 described it as ruhsal hastal k with the schizophreia vigette, 6 of studets described it as ak l hastal while 65 described it as ruhsal hastal k. The participats who described the schizophreia vigette as ak l hastal stated that persos with symptoms like those of the schizophreia vigette should ot be free i the commuity (p<1), they would ot ret their house to a perso with schizophreia (p=13) ad persos with schizophreia are aggressive (p<1); they had more egative attitudes tha the participats who described it as ruhsal hastal k C o c l u s i o : The results of this study suggest that the cocepts ak l hastal ad ruhsal hastal k are used i differet ways ad the cocept ak l hastal has a more stigmatizig meaig. Therefore ak l hastal should be avoided by health professioals whe dealig with patiets. Key Words: Attitude, stigmatizatio, metal disorders 1 Prof., Uzm., 4 Yrd. Doç., Celal Bayar Ü T p Fak., Psikiyatri AD., Maisa. 3 Öğ. Gör., Celal Bayar Ü Maisa Sağl k Yüksekokulu, Hemşirelik Bl., Maisa. 47

2 GİRİŞ Halk ruhsal hastal klar ile ilgili tutumlar geelde olumsuz olduğu ve bu olumsuz tutumlar kliisyeleri gülük uygulamalar da çeşitli zorluklar yaratt ğ, bilie bir durumdur (Byre 1999). Buula birlikte gerek Türkiye de gerek yurtd ş da yap la çal şmalarda bu tutumlar olumlu ya da olumsuz etkileye etmeler kousuda birbiriyle çelişe birçok bulgu elde edildiği görülmektedir (Morriso ve ark. 1994, Sağduyu ve ark. 1). Birçok çal şmada daha geçlerde, daha eğitimlilerde ve daha üst sosyal s flarda tutumlar daha olumlu olduğu görülmekle birlikte (Johase 1969, Bradli 1999, Rahav ve ark 1984) baz çal şmalarda da tam tersi souçlar elde edilmiştir (Sellick ve Goodear 1985). Sosyodemografik etmeleri ya s ra psikopatoloji tipii ve olguu ta s (etiket) da tutumlar etkileyebildiği bildirilmektedir. Hastalar sald rga olarak alg lamas sosyal mesafeyi olumsuz yöde etkilemektedir (Arkar ad Eker 1994, Crisp ve ark., Karac ve Kökdemir 1995, Socall ve Holtgraves 199). Diğer yada olağad ş bir davra ş bulumasa bile ruhsal hastal k etiketii gözlemcii alg lamas etkilediği bildirilmektedir (Sar, Byre 1999, Socall ve Holtgraves 199, Nieradzik ve Cochrae 1985). "Psikiyatrik hastal k" etiketi, muhataplar da bir iaç sistemii etkileştirmektedir. Etkileşe bu iaç sistemi, kişide bulua belirtileri çarp - t larak yorumlamas a ede olmaktad r (Socall ve Holtgraves 199). "Etiket (label)", hastalar damgalamas a (stigmatizatio) ve hasta kişilere karş ayr mc davra şlara ede olmaktad r. Diğer yada kişii gözlediği ya da yaşad ğ baz belirtileri "psikiyatrik hastal k" olarak etiketlemesi de ay soucu doğurmaktad r. Bu bilgiler gülük uygulamalarda hem sağl k çal şalar kedi aralar daki iletişimleride, hem hastaya durumlar aç klamaya çal şt klar zamalarda kulla la ta lar birer damgaya döüşebileceğii düşüdürmektedir. Türkiye de ruhsal hastal klar ifade etmek içi hem bilim çevreleride, hem gülük yaşamda "ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ " kavramlar yayg olarak kulla ld ğ görülmektedir. Psikiyatrik hastal klar ifade etmek içi daha çok halk taraf da kulla la üçücü kavram da "siir hastal ğ "d r. Bilim çevreleride ve ruh sağl ğ profesyoelleri aras da "ruhsal hastal k" kavram daha yayg kulla lmakla birlikte, hagi terimi kulla lacağ kousuda geel bir görüş birliği bulumamaktad r. Gülük uygulamalarda ise halk bu üç kavram değişik alamlar yükleyerek kullad klar görülmektedir. Türkiye de bu kouyu araşt ra bir çal şma bulumamaktad r. Bu araşt rmada halk taraf da ruhsal hastal klar ifade etmek içi kulla la iki kavramda ("ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ ") hagisii daha damgalay c alam içerdiğii araşt r lmas amaçlam şt r. YÖNTEM Öreklem Çal şmada Sağl k Yüksekokulu öğrecilerii depresyo ve şizofrei ile ilgili tutumlar iceleye bir araşt rmada elde edile verilerde yararla lm şt r. Bu araşt rma Sağl k Yüksekokulu öğrecilerii depresyo ve şizofrei ile ilgili tutumlar daha öce araşt rmac lar taraf da yay mlam ş ya da suulmuştur (Özme ve ark. 3a, Özme ve ark. 3b, Taşk ve ark. 3). Araşt rma evreii, kay tl 37 (Hemşirelik 13, Ebelik 119, Sağl k Memurluğu 85) öğrecii buluduğu Celal Bayar Üiversitesi Maisa Sağl k Yüksekokulu oluşturmaktad r. Araşt rmaya aket formuu uygulad ğ gü okulda bulua 7 öğreci al m ş ve aket formu uygulam şt r. Araşt rmaya al alar içide kat lmay kabul etmeye öğreci bulumamaktad r. 4 deeğe ait verilerde yal ş ya da eksik kodlama görüldüğüde bu veriler değerledirme aşamas da çal şmada ç kar lm ş, kala 68 deeği verileri kulla lm şt r. Veri toplama araçlar Araşt rmada Psikiyatrik Araşt rmalar ve Eğitim Merkezi Dereği (PAREM) taraf da "Ruhsal Hastal klar İle İlgili Halk Tutumuu Araşt r lmas " (RUTUP) projesi içi geliştirile aket formu temel al arak araşt rmac lar taraf da düzelee aket formu kulla lm şt r. Aket formuu kat l mc lar ile ilgili geel bilgiler bölümüde 1, depresyo bölümüde 18, şizofrei bölümüde 18 madde bulumaktad r. Aket formuu kat l mc lar ile ilgili geel bilgiler bölümüde öğrecii bölümü (hemşire- 48

3 TABLO 1. Kat l mc lar Sosyodemografik, Mesleki ve Sağl k Bilgileri. Bölüm S f Cisiyet Medei durum Sosyoekoomik düzey Mezuiyet Özgeçmişte ruhsal tedavi Yak lar da Ruhsal Tedavi Öyküsü Psikiyatri Staj Toplam Hemşirelik Ebelik Sağl k Memurluğu I II III IV Kad Erkek Evli Evli değil Alt Orta Üst Sağl k Meslek Lisesi Diğer Liseler Var Yok Var Yok Yapm ş Yapmam ş lik, ebelik ya da sağl k memurluğu), s f, yaş, cisiyeti, medei durumu, mezu olduğu lise (sağl k lisesi ya da diğer), özgeçmişte ruhsal tedavi görme durumu, yak lar da ruhsal hastal k geçire buluup bulumad ğ, kedi alg s a göre sosyoekoomik düzeyi (alt, orta, üst), ae ve baba eğitim durumu ve psikiyatri staj yap p yapmad ğ araşt r lm şt r Aket formuda DSM-IV te (Amerika Psikiyatri Birliği 1994) ta mlad ğ şekliyle majör depresyo ta l (ek 1) ve şizofrei ta l (ek ) hastalarda görüle belirtileri buluduğu olgu öreği verilerek kat l mc lar olgu ile ilgili 18 maddeyi ya tlamalar istemiştir. Aket formuda olguu ta s verilmemiş ve araşt rmaya kat - lalar, ta lar kousuda bilgiledirilmemiştir. Depresyo ve şizofrei bölümüdeki o beşer maddede ya tlar dereceledirilmiş (kat l yorum, k sme kat l yorum, pek kat lm yorum, kat lm - yorum, fikrim yok), madde yar aç k uçlu ve 1 soru ise aç k uçlu olarak düzelemiştir. Olgu öreği verildikte sora kat l mc lara ilk madde olarak "Size göre Fatma Ha m durumu aşağ dakilerde hagisie uymaktad r" sorusu sorulmuş, yal z tek ya t vermeleri istemiştir. Yar aç k uçlu itelik taş ya bu soruda 6 ya t bulumaktad r: (1) Fatma Ha m da bedesel bir hastal k bulumaktad r, () Fatma Ha m da ruhsal bir hastal k bulumaktad r, (3) Fatma Ha m da bir ak l hastal ğ bulumaktad r, (4) Fatma Ha m da bir siir hastal ğ bulumaktad r, (5) Fatma Ha m da herhagi bir hastal k bulumamaktad r, (6) Diğer. İlk maddeyi izleyerek kat l mc lara, ya tlar dereceledirilmiş 15 madde verilmiştir. Bu maddeler ile kat l mc lar olgu öreklerii kavray şlar, olgu öreklerii etiyolojisi ile ilgili iaçlar, bu olgu örekleri ile kurmak istedikleri sosyal mesafe ve olgu öreklerii tedavisi ile ilgili görüşleri araşt r lm şt r. Kala iki maddede yar aç k uçlu olarak düzelee maddede "Fatma Ha m kie bezer şikayetleri olalar bu durumda kurtulmak içi aşağ dakilerde hagisii öcelikle yapmas gerekmektedir" sorusu sorulmuştur. Bu soruda 6 ya t bulumaktad r: (1) Öcelikle doktora gitmesi gerekmektedir, () Öcelikle güçlü olmas gerekmektedir, isterse bu durumu aşabilir, (3) Öcelikle dii yard m (hac lar ve hocalar) aramal d r, (4) Öcelikle bir tatile ç kmas, buluduğu ortamda uzaklaşmas gerekmektedir, (5) Öcelikle yaşad ğ şartlar düzeltilmesi gerekmektedir, (6) Diğer. Aç k uçlu olarak düzelee so maddede ise "Fatma Ha m doktora gitmek isterse hagi doktora gitmelidir" sorusu sorulmuştur. İstatistiksel değerledirme Al a souçlar SPSS-PC 8. istatistik program da oluşturula veri taba a aktar lm şt r. Ta mlay c aalizler ya da kat l mc lar taraf da olgu örekleri içi verile ta lar ("etiket") tutumlara etkisi ki-kare aalizi ile araşt r lm şt r. İstatistiksel aalizde "fikrim yok" ya tlar ve eksik veriler değerledirme d ş tutulmuştur. Kat l mc lar olgu örekleri içi "ak l hastal ğ " 49

4 TABLO. Kat l mc lar Depresyo ve Şizofrei Olgu Öreklerii Kavray ş ile İlgili Ya tlar. Depresyo Şizofrei Fatma Ha m /Ahmet Bey i durumu aşağ dakilerde hagisie uymaktad r? Ahmet Bey de / Fatma Ha m da bedesel bir hastal k bulumaktad r. Ahmet Bey de / Fatma Ha m da ruhsal bir hastal k bulumaktad r. Ahmet Bey de / Fatma Ha m da bir ak l hastal ğ bulumaktad r. Ahmet Bey de / Fatma Ha m da bir siir hastal ğ bulumaktad r. Ahmet Bey de / Fatma Ha m da herhagi bir hastal k bulumamaktad r. Diğer Toplam itelemesi kullama ora depresyo olgusu içi çok düşük olduğuda "ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ " kavramlar karş laşt r lmas yal z şizofrei olgu öreği içi yap lm şt r. S kl k dökümleri verilirke ya tlar dereceledirilmiş olduğu (kat l yorum, k sme kat l yorum, pek kat lm yorum, kat lm yorum, fikrim yok) sorularda "kat l yorum" ve "k sme kat l yorum" ya tlar birleştirilerek "kat l yorum" olarak, "kat lm yorum" ve "pek kat lm yorum" ya tlar birleştirilerek "kat lm yorum" olarak verilmiştir. Ta mlam ş ya tlar ve diğer seçeeğii buluduğu ve aç k uçlu ya tl maddelerde ise doğruda elde edile souçlar verilmiştir. BULGULAR Kat l mc lar demografik, mesleki ve sağl k bilgileri Kat l mc lar yaş ortalamas.81 (ss:1.69; e düşük=17, e yüksek=9) bulumuştur. Kat - l mc lar diğer sosyodemografik, mesleki ve sağl k bilgileri Tablo 1 de verilmiştir. Şizofrei olgu öreğii "ruhsal hastal k" ya da "ak l hastal ğ " olarak iteleye iki grup demografik özellikleri (yaş, cisiyet, medei durum, sosyoekoomik düzey) aç s da karş laşt r ld - ğ da aralar da istatistiksel olarak alaml bir farkl l k olmad ğ belirlemiştir. Yaş ortalamas "ak l hastal ğ " olarak iteleye grupta.98 (ss:1.56), "ruhsal hastal k" olarak iteleyelerde ise.98 (ss:1.83) bulumuştur. "Ak l hastal ğ " diyeleri 18.8 ii (=13) erkek, 81. sii (=56) kad ; 5.8 ii (=4) evli, 94. sii (=65) bekar/dul; 8.7 sii (=6) alt, 91.3 üü (=63) orta sosyoekoomik düzeyde olduğu görülmüştür. "Ruhsal hastal k" diyeleri.3 üü (=35) erkek, 79.7 sii (=137)kad ;.3 üü (=4) evli, 97.7 sii (=168) bekar/dul; 8.1 ii (=14) alt, 9.7 sii (=156) orta, 1. sii (=) üst sosyoekoomik düzeyde olduğu görülmüştür. Kat l mc lar depresyo ve şizofrei olgu öreklerii kavray ş Kat l mc lar ta mlaa olgu öreklerii as l itelediklerie bak ld ğ da 78.1 ii (=7) depresyo olgusuu bir ruhsal hastal k olarak itelerke 64.9 uu (=17) şizofrei olgusuu ruhsal hastal k olarak itelediği görülmüştür. Ak l hastal ğ olarak iteleyeleri ora ise depresyo olgusuda.8 (=), şizofrei olgusuda 6. (=69) olarak bulumuştur (Tablo ). Ülkemizde psikiyatrik hastal klar ifade etmek içi kulla la üç terim birlikte düşüüldüğüde depresyo olgusuda bir psikiyatrik hastal k buluduğuu düşüeleri ora 87. (=31) ike, şizofrei olgusuda bir psikiyatrik hastal k buluduğuu düşüeleri ora 98.1 (=6) bulumuştur. İstatistiksel olarak değerledirildiğide bir psikiyatrik hastal k buluduğuu düşüme aç s da iki olgu öreği aras da alaml bir farkl l k olmad ğ bulumuştur (x =.66, p>5). Kat l mc lar taraf da yap la ta mlama etiyoloji ile ilgili tutumlara etkisi Şizofrei olgu öreğide kat l mc lar olgu öreğii "ruhsal hastal k" ya da "ak l hastal ğ " olarak iteledirmesii etiyoloji ile ilgili tutumlara etkisi araşt r ld ğ da dört maddede yal z bir taeside alaml bir farkl l k olduğu görülmüştür (Tablo 3). Şizofreiyi "ruhsal hastal k" olarak iteleye kat l mc lar kliik tabloya, istatistiksel olarak alaml düzeyde daha yüksek 5

5 TABLO 3. Şizofrei Olgu Öreğide Kat l mc lar Taraf da Verile Etiketi Etiyoloji ile İlgili Tutumlara Etkisi. "Ruhsal hastal k" "Ak l hastal ğ " Fatma Ha m /Ahmet Bey i bu durumu yaşad ğ sosyal sorularda kayaklamaktad r (x =.38, p=.538) Fatma Ha m /Ahmet Bey i bu durumu kişilik yap s zay fl ğ da kayaklamaktad r (x =.847, p=.358) Fatma Ha m /Ahmet Bey i bu durumu aş r üzütü halidir (x =1.131, p=.88) Fatma Ha m /Ahmet Bey i bu durumu zama zama herkesi yaşayabileceği bir durumdur (x =1.47, p=1) oralarda zama zama herkesi yaşayabileceği bir durum olarak bakt klar gözlemiştir. Kat l mc lar taraf da yap la ta mlama sosyal mesafe ile ilgili tutumlara etkisi Aket formuda kat l mc lar ta mlaa kliik olguu toplum içide yaşam a bak ş aç s değerledire yedi maddede dördüde "ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ " olarak iteleyeler aras da istatistiksel olarak alaml farkl l k olduğu ve "ak l hastal ğ " olarak iteleyeleri tüm maddelerde daha olumsuz bak ş aç s a ve tutuma sahip olduğu görülmüştür (Tablo 4). Kat l mc lar taraf da yap la ta mlama tedavi ile ilgili tutumlara ve çare arama davra ş a etkisi Şizofrei olgu öreğii "ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ " olarak iteleyeler aras da kliik tabloya tedavi edilebile bir durum olarak bakma aç s da alaml bir farkl l k olmad ğ ve her iki grubu da kliik tabloya tedavi edilebile bir durum olarak bakt ğ görülmüştür. Tedavi ile ilgili tutumlar değerledire diğer üç maddede ise gruplar aras da istatistiksel olarak alaml farkl l k olduğu gözlemiştir (Tablo 5). Şizofrei olgu öreğii öcelikle doktora gitmesi gerektiğii düşüeleri ora olguyu "ak l hastal ğ " olarak iteleyelerde 88., "ruhsal hastal k" olarak iteleyelerde 68. bulumuştur. Olgu öreğii doktora başvurma ve doktor d ş çarelere başvurma öerileri aç s da iki grup karş laşt r ld ğ da, ak l hastal ğ olarak iteleyeleri istatistiksel olarak alaml düzeyde (x =165, p=1) daha yüksek orada doktora gidilmesii gerektiğii düşüdüğü görülmüştür. Olguu öcelikle hagi doktora gitmesi gerektiği sorusua olguyu "ak l hastal ğ " olarak iteleyeler daha fazla psikiyatrist, "ruhsal hastal k" olarak iteleyeler ise daha fazla psikolog öeriside bulumuştur (x =5.575, p=18). Geleeksel ya da dii yard m öermei ise olguyu "ruhsal hastal k" olarak iteleyelerde 1. olduğu, "ak l hastal ğ " olarak iteleyelerde ise bu öeriye hiç rastlamad ğ görülmüştür (Tablo 6). TARTIŞMA Araşt rmada elde edile bulgulara geel olarak bak ld ğ da, ay kliik tabloyu "ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ " olarak iteleyeleri kliik tablou ortaya ç k ş, tedavisi ve bu kişileri toplum içide yaşay ş kousuda çok farkl bak ş aç s a ve tutumlara sahip olduklar görülmüştür. Literatürde psikiyatrik hastal kta bağ ms z olarak etiketi reddedici tutumlara ede olduğu bildirilmektedir (Socall ve Holtgraves 199). Bu araşt rmada, elde edile souçlar d ş da, psikiyatrik hastal klar ifade etmek içi kulla la farkl kavramlar bile etiketleyici etkilerii farkl olduğuu düşüdürmektedir. Ülkemizde psikiyatrik hastal klar ifade etmek içi kulla la üç terim birlikte ele al d ğ da kat l mc lar depresyo ve şizofrei olgular da bezer oralarda bir psikiyatrik hastal k buludu- 51

6 TABLO 4. Şizofrei Olgu Öreğide Kat l mc lar Taraf da Verile Etiketi Sosyal Mesafe ile İlgili Tutumlara Etkisi. "Ruhsal hastal k" "Ak l hastal ğ " Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola kişiler toplum içide serbest dolaşmamal d r. (x =1.569, p<) Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola bir kişiyle birlikte çal şabilirim. (x =3.454, p=63) Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola bir kişiyle evleebilirim. (x =.471, p=.77) Evim olsa Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola bir komşum olmas bei rahats z etmez. (x =7.516, p=6) Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola bir kişiye evimi kiraya vermem (x =6.139, p=13) Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola kişiler sald rga olur. (x =16.59, p<1) Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri ola kişiler kedi hayatlar ile ilgili doğru kararlar alamaz." (x =.176, p=.164) ğuu düşüdükleri görülmüştür. Fakat her iki olgu öreğide siir hastal ğ buluduğuu düşüeleri ora da birbirie yak olmas a karş, bu durum ak l hastal ğ ve ruhsal hastal k içi geçerli değildir. Kat l mc lar yaklaş k dörtte biri şizofrei olgusuda ak l hastal ğ buluduğuu belirtmesie karş, depresyo olgusuda ak l hastal ğ buluduğuu düşüeler yok deecek kadar azd r. Bu bulgular Türkiye deki psikiyatrik hastal klar içi kulla la üç terimi (ruhsal hastal k, ak l hastal ğ, siir hastal ğ ) halk taraf da farkl alamlarda kulla ld ğ, özellikle ruhsal hastal k ve ak l hastal ğ kavramlar birbiride çok farkl kliik durumlar ifade etmek içi kulla ld ğ düşüdürmektedir. Kliik uygulamalarda ve gülük yaşamda ediile izleimler daha ağ r ve daha olağa d ş belirtileri gözlediği psikiyatrik durumlar "ak l hastal ğ " olarak itelediğii düşüdürmektedir. K rsal kesimde bezer aketi kulla ld ğ bir çal şmada da "ak l hastal ğ " ta m damgalay c içeriğii daha fazla olduğu yorumu bulumaktad r (Taşk ve ark. ). Şizofrei olgu öreğide, "ruhsal hastal k" olduğuu düşüeleri kliik tabloyu daha yüksek orada zama zama herkesi yaşayabileceği bir durum olarak değerledirmeleri, "ak l hastal ğ " kavram yla karş laşt r ld ğ da, toplumda "ruhsal hastal k" kavram olağalaşt rma eğilimii içerdiğii düşüdürmektedir. Acak etiyolojik iaçlar sorgulaya toplam 4 maddei sadece biride fark olmas, kulla la istatistiksel yötem düşüüldüğüde bu soucu kesilikte uzaklaşt rmaktad r. Şizofrei olgu öreğii "ak l hastal ğ " olarak iteleyeleri, "ruhsal hastal k" olarak iteleyelere göre şizofrei ta l hastalara daha fazla toplum içide serbest dolaşmamas gereke ve sald rga kişiler olarak bakt klar ve yak ilişki kurmay gerektire sosyal ilişkilerde (evii kiraya verme, evleme) şizofrei ta l hastalarda uzak durma eğilimide olduklar görülmüştür. Sosyal mesafe ile ilgili 7 maddei hepside "ak l hastal ğ " etiketii vere deekleri daha olumsuz ya da reddedici tutumlara sahip olmalar ve bu maddeleri dördüde istatistiksel olarak alaml fark- 5

7 TABLO 5. Şizofrei Olgu Öreğide Kat l mc lar Taraf da Verile Etiketi Tedavi ile İlgili Tutumlara Etkisi. "Ruhsal hastal k" "Ak l hastal ğ " Fatma Ha m /Ahmet Bey i bu durumu yaşad ğ sosyal sorular çözülmede geçmez. (x =4.675, p=31) Fatma Ha m /Ahmet Bey i bu durumu tam olarak düzelmez (x =13.38, p<1) Fatma Ha m /Ahmet Bey i durumu tedavi edilebile bir durumdur. (x =.3, p=5) Fatma Ha m kie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri olalar mutlaka hastaeye yat r larak tedavi edilmelidir. (x =6.86, p=9) l l k olmas bu etiketi damgalama içeriğii daha fazla olduğuu düşüdürmektedir. Bu araşt rmada kat l mc lar çok büyük bir bölümüü kliik tabloya tedavi edilebile bir durum olarak bakt klar ; acak tabloyu "ak l hastal ğ " olarak iteleyeleri progoz kousuda daha karamsar olduklar, "ruhsal hastal k" olarak iteleyeleri ise sosyal sorular çözümüü iyileşmede daha fazla öemli olduğuu düşüdükleri görülmüştür. Şizofrei olgu öreğii "ak l hastal ğ " olarak iteleyeleri daha yüksek orada olgu öreğide ta mlaa kişii öcelikle bir doktora ve psikiyatriste gitmesi gerektiğii düşüdükleri; "güçlü olmak", "tatile ç kmak" ve "şartlar düzeltilmesi" gibi stadart olmaya girişimleri belirgi olarak daha düşük oralarda öerdikleri görülmüştür. Sağalt mla ilgili maddelere verile ya tlar toplu olarak değerledirildiğide "ak l hastal ğ " etiketii daha kötü progozlu ve daha ciddi tedavi gerektire bir durum olarak değerledirme ile ilişkili olduğu düşüülebilir. Sar ve arkadaşlar (), Sağl k Hizmetleri Meslek Yüksekokulu öğrecileride, ormal örek olgu içi verile şizofrei ve depresyo etiketii tutumlara etkisii araşt rm şt r. Kat l mc - lar etiketsiz ormal olgu öreği ile şizofrei ve depresyo etiketli ormal olgu öreğie tutumlar ayr ayr karş laşt r ld ğ da aralar da alaml farkl l k olduğu; fakat depresyo etiketli olgu öreği ile şizofrei etiketli olgu öreğie tutumlar birbiri ile karş laşt r ld ğ da alaml bir farkl l k olmad ğ gözlemiştir. Ak l hastas olarak ta mlama şizofrei etiketli olguda daha fazla olduğu bildirilmektedir. Sar ve arkadaşlar yapt ğ çal şmada depresyo ve şizofrei etiketlerii tutuma etkisi birbiriyle karş laşt r ld ğ da etiketi tutumlar etkilemediği görülmüştür. Çal şmada etiketi araşt rmac lar taraf da verilmiş olmas ve olgu öreğii "ormal olgu öreği" olmas soucu etkilemiş olabilir. İki araşt rma bulgular, etiket ve kişide bulua belirtileri içiçe geçe bir etkileşme ile tutumu etkilediği ve kimi zama etkilerii birbirleride ay rt edilmesii güç olabileceği görüşüü desteklemektedir. Nitekim Türkiye de, hastaede yatarak tedavi göre yak lar ziyarete geleler üzeride yap la bir araşt rmada (Arkar ve Eker 1994), kliik durumua uygu etiketler (paraoid şizofrei ve aksiyete evrozu/depresyo) kulla lm ş ve iki psikiyatrik etiket aras da alaml farkl l klar olduğu, deekleri aksiyete evrozu/depresyo etiketli olgu öreğie daha kabulleici yaklaşt klar belirlemiştir. Araşt rma sağl k yüksekokulu öğrecileride yap lm ş olmas bu araşt rma e öemli s rl l ğ oluşturmaktad r. Acak meslek olarak sağl kla ilgili olmaya gruplarda yap lacak bezer çal şmalarda, bu araşt rmada elde edile souçlar daha derileşerek ortaya ç kabileceği de uutulmamal d r. Araşt rma souda var la souçlar s amas içi toplumu değişik kesimleride bezer araşt rmalar yürütülmesie gereksiim bulumaktad r. Ayr ca toplum öreklemide yürütülecek ola araşt rmalarda, ya tlamas gereke diğer bir soru da "ak l hastal ğ " 53

8 TABLO 6. Şizofrei Olgu Öreğii Çare Arama Davra ş İle İlgili Maddelere Verile Ya tlar (*). "Ruhsal hastal k" "Ak l hastal ğ " Fatma Ha m ikie/ahmet Bey ikie bezer şikayetleri olalar bu durumda kurtulmak içi aşağ dakilerde hagisii öcelikle yapmas gerekmektedir? Öcelikle bir doktora gitmesi gerekmektedir. Öcelikle güçlü olmas gerekmektedir, isterse bu durumu aşabilir. Öcelikle bir tatile ç kmas, buluduğu ortamda uzaklaşmas gerekmektedir. Öcelikle yaşad ğ şartlar düzeltilmesi gerekmektedir. Öcelikle dii yard m (hac lar ve hocalar) aramal d r. Diğer Toplam Fatma Ha m/ahmet Bey doktora gitmek isterse öcelikle hagi doktora gitmelidir? Psikiyatrist Psikolog Diğer Toplam (*) Aketteki bu maddeleri ya tlaya (s ras ile) 38 ve 3 deeği verdikleri ya tlar dağ l m gösterilmiştir. ya da "ruhsal hastal k" etiketi seçimide sosyodemografik değişkeleri etkili olup olmad ğ d r. Bu bilgiler sayeside damgalama ve olumsuz yarg larla mücadele kousuda öemli bir ad m at lm ş olacakt r. Gülük uygulamalarda ediile izleimler, bu araşt rmada elde edile bulgular ve literatür bilgileri birlikte değerledirildiğide; sağl k çal şalar hastalarla iletişimleride, içerdiği damgalay c alam ve uyad rd ğ olumsuz çağr ş mlar edei ile art k "ak l hastal ğ " ta m kullamamalar daha uygu gibi görümektedir. Ayr ca geel uygulamalarda, "ruhsal hastal k" gibi geel ifadeler kullamaktasa hasta özgül ta s (öreği "depresyo") kulla lmas daha uygu olabilir. Elde edile bulgular değerledirildiğie şu souçlara ulaş lm şt r (1) "Ruhsal hastal k" ve "ak l hastal ğ " kavramlar halk taraf da birbiride farkl alamlar taş yacak şekilde kulla lmaktad r. () "Ak l hastal ğ " kavram, "ruhsal hastal k" kavram a göre daha fazla damgalay c alam taş maktad r ve bu etiketi seçimi daha fazla sosyal mesafe isteği ile ilişkilidir. (3) "Ak l hastal ğ " kavram "ruhsal hastal k" kavram a göre, hastal klar daha ağ r ve daha ciddi sağalt m gerektire durumlar olarak değerledirme ile ilişkilidir. (4) "Ak l hastal ğ " olarak itelee durumlar tedavisi psikiyatristlerde bekleirke, "ruhsal hastal k" söz kousu olduğuda psikologlarda yard m bekleyeleri ora artmaktad r. Ek 1: Depresyo olgu öreği F. Ha m, 38 yaş da, evli, 3 çocuklu bir ev kad. Eşi memur. Fatma Ha m, kedisii sürekli üzütülü, eşesiz hissettiğii, s k s k ağlad - ğ, eskide severek yapt ğ işleri art k yapmak istemediğii, geceleri uyuyamad ğ, halsiz, iştahs z olduğuu, giderek zay flad ğ belirtmektedir. Birkaç ayd r var ola bu durumuu so zamalarda heme heme her gü olduğuu ve gü boyu sürdüğüü söylemektedir. Ek : Şizofrei olgu öreği F. Ha m, 7 yaş da evli, memur. Yaklaş k 8 ayd r çevreside şüphelemeye, yapt ğ buluşlar edeiyle mafya peşide olduğuu düşümeye başlam ş. Kulağ a kedisie emir vere sesler geliyor, zama zama bu seslerle kouşuyor olara tepki gösteriyormuş. Giderek iş yerideki arkadaşlar da da şüphelemeye ve işe gidememeye başlam ş. Evde ç km yor, kimseyle görüşmüyor ve sabaha kadar s k t l bir şekilde dolaş yormuş. 54

9 KAYNAKLAR Amerika Psikiyatri Birliği (1994) Metal Bozukluklar Ta - sal ve Say msal El Kitab, dördücü bask (DSM-IV) (Çev. ed.: E Köroğlu) Hekimler Yay Birliği, Akara Arkar H, Eker D (1994) Effect of psychiatric labels o attitudes toward metal illess i a Turkish sample. It J Soc Psychiatry, 4: Bradli H (1999) The image of metal illess i Switzerlad. The Images of Madess. The Public Facig Metal Illess ad Psychiatric Treatmet. J Guimo, W Fischer, N Sartorius (Eds), Basel Karger, s Byre P (1999) Stigma of metal illess/chagig mids, chagig behaviour. Br J Psychiatry, 174:1-. Crisp AH, Gelder MG, Susaah R ve ark. () Stigmatisatio of people with metal illesses. Br J Psychiatry, ; 177: 4-7. Johase WJ (1969) Attitudes toward metal patiets: a review of ampirical research. Met Hyg, 53:18-8. Karac AN, Kökdemir D (1995) Ak l hastas : ta mlamas yaratt ğ rahats zl k ve davra şlar ile başa ç kma. Kriz Dergisi, 3: Morriso M, de Ma AF, Drumheller A (1994) Multidimesioal locus of cotrol ad attitudes toward metal illess. Percept Mot Skills, 8: Nieradzik K, Cochrae R (1985) Public attitudes towards metal illess the effects of behaviour, roles ad psychiatric labels. It J Soc Psychiatry, 31: Özme E, Özme D, Taşk EO, Demet MM (3a) Sağl k yüksekokulu öğrecilerii depresyoa yöelik tutumlar. Aadolu Psikiyatri Dergisi, 4: Özme E, Ögel K, Boratav C, Sağduyu A, Aker T, Tamar D (3b) Depresyo ile ilgili bilgi ve tutumlar: İstabul Öreği. Turk Psikiyatri Derg, 14: Rahav M, Strueig EL, Adrews H (1984) Opiios o metal illess i Israel. Soc Sci Med, 19: Sağduyu A, Aker T, Özme E ve ark (1) Halk şizofreiye bak ş ve yaklaş m üzerie bir epidemiyolojik araşt rma. Turk Psikiyatri Derg, 1: Sar Ö, Arkar H, Alk T () Ak l hastal klar ile ilgili tutumlar: etiketlemei etkisi. 36. Ulusal Psikiyatri Kogresi Kitab, Atalya, s Sellick K, Goodear J (1985) Commuity attitudes toward metal illess: The ifluece of cotact ad demographic variables. Aust N Z J Psychiatry, 19: Socall DW, Holtgraves T (199) Attitudes toward the metally ill: The effect of label ad beliefs. The Sociological Quarterly, 33: Taşk EO, Özme D, Özme E, Demet MM (3) Sağl k yüksekokulu öğrecilerii şizofrei ile ilgili tutumlar. 1. Ulusal Sosyal Psikiyatri Kogresi Özet Kitab, Akara, s.77. Taşk EO, Şe FS, Aydemir Ö ve ark. () Türkiye de k rsal bir bölgede yaşaya halk şizofreiye ilişki tutumlar. Turk Psikiyatri Derg, 13:5-14. Türk Psikiyatri Dergisi Çal flma Grubu Psikiyatride Bilimsel Makale Nas l Yaz l r? Nas l Yay la r? Prof. Nacy C. Adrease America Joural of Psychiatry Yay Yöetmei Türkiye Siir ve Ruh Sa l Dere i 11-1 Nisa 4 Akara 55