ÇİN İN KUZEY KUTBU NA YÖNELİK ARTAN İLGİSİ

Transkript

1 ÇİN İN KUZEY KUTBU NA YÖNELİK ARTAN İLGİSİ 1. Giriş: Kuzey Kutup bölgesindeki iklim değişikliğinden kaynaklanan gelişmeler, hem sekiz bölge ülkesinin (Rusya Federasyonu-RF, ABD, Kanada, Danimarka ve Norveç, Finlandiya, İzlanda ve İsveç), hem de uluslararası toplumun geneli açısından yeni fırsat ve sınamaları beraberinde getirmektedir. Küresel ısınma sonucunda, önümüzdeki yirmi-otuz yıllık dönemde, Kuzey Kutbu ndaki petrol ve doğal gaz rezervlerinin daha fazla ulaşılabilir hale gelmesi ve deniz ulaşım yollarının kısalmasının, dünyanın jeopolitik ağırlık merkezini Ortadoğu dan Kuzey Kutbu na kaydıracağı yönündeki beklentiler uluslararası alanda giderek yaygınlaşmaktadır. Nitekim, ABD Ulusal İstihbarat Komisyonu tarafından Aralık 2012 de yayımlanan Küresel Eğilimler 2030-Alternatif Dünyalar başlıklı raporda, önümüzdeki dönemde ekonomik gücün doğu ve güneye kayması, değişen iklim koşulları ve kaynaklara yönelik rekabetin artması neticesinde dünyanın coğrafi odağının değişeceği, bu çerçevede Hint Okyanusu, Güney Çin Denizi ve Kuzey Kutbu nun büyük önem arz etmeye başlayacağı vurgulanmaktadır. 1 Bu düşünce ve beklentiler Kuzey Kutup Bölgesi ni her geçen gün artan şekilde, karmaşık siyasi ve ekonomik dinamiklerin parçası ve bölge ülkelerinin olduğu kadar, başta enerji kaynaklarını çeşitlendirme arayışındaki Çin, Japonya, Güney Kore ve Hindistan olmak üzere, bölge dışından ülkelerin de ilgi odağı haline getirmektedir. Bu ülkeler arasında, 2010 yılında dünyanın ikinci büyük ekonomisi haline gelen ve küresel meselelerde daha aktif bir tutum izlemeye başlayan Çin ön plana çıkmaktadır. Çin, halihazırda Kutup bölgesine yönelik bilimsel kapasitesi en yüksek ülkeler arasında yer almakta ve Kutup araştırmalarına yönelik harcamalarını ciddi oranda artırmaktadır. 2 Geçtiğimiz yıl Çin in bölgeye yönelik artan ilgisini göstermesi bakımından önemli gelişmelere sahne olmuştur. Bu çerçevede Çin, aralarında İzlanda, İsveç ve Danimarka nın bulunduğu Kuzey Kutbu ülkeleriyle diplomatik ve ekonomik ilişkilerini daha ileri bir aşamaya taşımış, bu vesileyle Arktik Konsey de 3 sürekli gözlemci üyelik talebini bu ülkeler nezdinde bir kez daha dile getirmiş ve bu talebinin Konsey in 2013 Mayıs ayındaki toplantısında değerlendirileceği taahhüdünü elde etmeyi başarmıştır. Aynı zamanda, Çin in dünyanın en büyük (163 metre uzunluğunda, ton ağırlığında) nükleer güçle çalışmayan, kutup araştırmalarına yönelik buzkıran gemisi Xue Long-Kar Ejderhası, 5 inci kez gerçekleştirdiği Kuzey Kutbu seyahatinde ilk kez Kuzey Denizi Rotası nı (Northern Sea Route-Atlantik Okyanusu ndan Pasifik Okyanusuna varan, Barents Denizi ve Sibirya boyunca devam ederek Rus Uzak Doğusu na ulaşan seyir güzergâhı) kullanmış; ayrıca ikinci araştırma maksatlı buzkıran gemisinin 2014 yılında hizmete alınacağı açıklanmıştır. 1 Global Trends 2030: Alternative Worlds; ABD Ulusal İstihbarat Direktörlüğü Ofisi, ( GlobalTrends_2030.pdf) Aralık 2012, s China s Arctic Aspirations, Linda Jakobson&Jingchao Peng, SIPRI Policy Paper 34, Kasım 2012, s.1. 3 Arktik Konsey, 1996 yılında, Arktik ülkeleri arasında işbirliğini, koordinasyonu ve etkileşimi geliştirmek üzere kurulmuş olup, Kanada, Danimarka (Grönland ve Faroe Adalarını da temsil etmektedir), ABD, RF, Norveç, Finlandiya, İzlanda ve İsveç den oluşmaktadır. Konsey de bölgenin yerli halklarını temsil eden 6 örgüt sürekli katılımcı statüsünde temsil edilmektedir. Konsey de Fransa, Almanya, Hollanda, Polonya, İspanya ve İngiltere ile 9 hükümetlerarası ve parlamentolararası örgüt daimi gözlemci üye statüsünde bulunmaktadır. Çin, Güney Kore, Japonya, İtalya ve Avrupa Komisyonu Konsey çalışmalarına ad hoc gözlemci statüsünde katılırken, Konsey in 15 Mayıs 2013 tarihinde İsveç te düzenlenen Bakanlar Toplantısı nda Çin, İtalya, Japonya, Güney Kore, Hindistan ve Singapur Konsey e daimi gözlemci üye statüsünde kabul edilmişlerdir. 1/15

2 Çin, Kuzey Kutbu na yönelik faaliyetlerini 2013 yılının ilk yarısında da aynı ivmeyle sürdürmüştür. Bu çerçevede en kayda değer gelişmeyi şüphesiz Çin in Arktik Konsey in 15 Mayıs 2013 tarihinde yapılan Bakanlar Toplantısı nda sürekli gözlemci üyelik statüsünü elde etmiş olması oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra, yeni Devlet Başkanı Xi Jinping in ilk yurtdışı gezisini teşkil eden Mart tarihlerindeki RF ziyaretinde, iki ülke arasında, Çin i RF nin en büyük petrol ve doğal gaz alıcısı konumuna getirecek anlaşmaların yanı sıra, Çin Ulusal Petrol Şirketi ne Kuzey Kutbu nda RF ye ait üç offshore alanda, Rus Rosneft şirketiyle birlikte ortak petrol arama lisansı verilmesini öngören bir anlaşmanın da imzalanmış olması dikkati çekmiştir. Söz konusu anlaşmalar enerji çevrelerinde çığır açan adımlar olarak nitelendirilmiş ve küresel enerji haritasının yeniden çizildiği şeklinde yorumlanmıştır Çin in Kuzey Kutbu na Yönelik İlgisinin Arka Planı: Çin in Kuzey Kutbu na yönelik ilgisinin başlıca nedenini, hiç şüphesiz bölgenin sahip olduğu hidrokarbon kaynakları oluşturmaktadır. ABD Jeolojik Araştırma Kurumu nun 2008 yılı tahminlerine göre, dünyadaki keşfedilmemiş doğalgaz kaynaklarının % 30 u (yaklaşık 1,670 trilyon feet küp), petrol kaynaklarının % 13 ü (yaklaşık 90 milyar varil) ve keşfedilmemiş sıvı gaz rezervlerinin % 20 si (44 milyar varil) bu bölgede bulunmaktadır. Toplamda Kuzey Kutbu nun dünyadaki keşfedilmemiş konvansiyonel petrol ve doğal gaz kaynaklarının % 22 sine sahip olduğu tahmin edilmektedir. 5 Bölge aynı zamanda ekonomik açıdan önemli başka minerallere de ev sahipliği yapmaktadır. Bunların arasında krom, bakır, demir, kömür, elmas, altın, kurşun, manganez, nikel, nadir mineraller, gümüş, titanyum, tungsten ve çinko öne çıkmakta olup, özellikle Grönland ın bu mineraller açısından zengin olduğu 6 ve bölgedeki kömür rezervlerinin dünyadaki toplam rezervlerin % 9 una karşılık geldiği 7 belirtilmektedir. Bölge balıkçılık bakımından da geniş imkânlara sahip olup, iklim değişikliğinin balıkları Alaska ve Kuzey Buz Denizi ndeki geleneksel balıkçılık alanlarından, Barents Denizi, Beaufort Denizi ve bölgedeki diğer sulara yönelttiği, dolayısıyla anılan bölgelerin önümüzdeki dönemde yeni büyük balıkçılık alanları olacağı da kaydedilmektedir yılında gayri safi milli hasılası 7,3 trilyon Dolar a ulaşan Çin in, son yıllarda kaydettiği hızlı ekonomik büyüme, bu ülkenin küresel petrol piyasasındaki konumunu değiştirmiştir. Nitekim, 2001 yılında küresel petrol tüketiminin %6 sını gerçekleştiren Çin, 2011 yılında küresel petrol tüketiminin %11 ini gerçekleştirmiştir. 9 Ekonomik kalkınmasının sürekliliği açısından başta petrol olmak üzere enerji kaynaklarına duyduğu büyük ihtiyaç ve bu kaynakların tedarikinin ülkenin iç istikrarı ve milli güvenliği açısından stratejik önem taşıması, Çin in dünyanın hemen her bölgesindeki enerji kaynaklarıyla yakından ilgilenmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu itibarla, Çin dış politikasının büyük ölçüde kaynak arayışı ve kaynak güvenliğini sağlamaya endeksli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır yılında günde 9,76 milyon varil petrol tüketen Çin, 6 milyon varil ham petrol ve 4 Russia Give China Arctic Access as Energy Giants Embrace, 5 US Geological Survey Fact Sheet, Circum-Arctic Resource Appraisal: Estimates of Undiscovered Oil and Gas North of the Arctic Circle, Temmuz China and the Arctic: Objectives and Obstacles, US-China Economic and Security Review Commission Staff Research Report, 13 Nisan 2012, s. 5 7 Arctic Issues and Chinese Stance, Tang Guoqiang, China Institute of International Studies, 4 Mart A.g.e. 9 China Eyes Arctic Access& Resources, USAEE/IAEE Working Paper Series, 5 Eylül /15

3 petrol ürünü ithal etmiş olup, bu rakam petrol tüketiminin % 61 ine karşılık gelmiştir. Çin in petrol tüketiminin 2020 de günde 14,24; 2030 da ise 21,36 milyon varile ulaşması; buna paralel olarak petrol ithalatının da 2020 de günde 11,36; 2030 da ise günde 18,92 milyon varile yükselmesi beklenmektedir. 10 Bu beklentiler çerçevesinde arz kaynaklarını mümkün olduğunca çeşitlendirmeye çalışan Çin, Suudi Arabistan, Angola, İran, Oman, RF, Sudan, Irak, Kuveyt, Kazakistan, Brezilya ve Libya gibi farklı coğrafyalardaki, yakın uzak pek çok ülkeden petrol ithal etmektedir. Kuzey Kutbu da sahip olduğu hidrokarbon rezervleriyle, Çin için cazip bir seçenek teşkil etmektedir. Bölgede toprakları bulunmayan Çin, bölge ülkeleriyle enerji ortaklıkları kurmak suretiyle, bu rezervler üzerinde pay sahibi olmaya çabalamakta; ayrıca bölgedeki mineral kaynaklarıyla da yakından ilgilenmektedir. Çin in bölgeye yönelik ilgisinin arkasındaki başka bir itici unsuru da, Kuzey Kutbu ndaki buzulların erimesi sonucunda, ortaya çıkmakta olan yeni deniz yolları oluşturmaktadır. Halen bölgede buzkıran gemilerinin yardımıyla yılın birkaç ayında kullanılabilen iki ana deniz yolu bulunmaktadır. Bunlar, Kuzey Amerika nın kuzey kıyılarından geçerek Atlantik ile Pasifik i birbirine bağlayan Kuzeybatı Geçidi (Northwest Passage) ile RF kıyılarından geçen Kuzey Denizi Rotası (Northern Sea Route) 11 ya da Kuzeydoğu Geçidi (Northeast Passage) dir. Bunların yanı sıra, Transpolar Deniz Rotası olarak adlandırılan ve 2040 yılında yaz aylarında trafiğe açılması beklenen bir yol daha bulunmaktadır. Kuzey Kutbu deniz yollarını gösteren bir harita aşağıda sunulmaktadır: A.g.e yılında sadece 4 geminin geçtiği bu güzergâhı, 2011 yılında ton yük taşıyan 33 geminin kullandığı hesaplanmakta olup, bu rakamın 2012 yılında 45 gemi ve 1,5 milyon tona ulaştığı tahmin edilmektedir. Norveç Sınıflandırma Enstitüsü 2030 yılında bu rotayı kullanacak gemi sayısının 430 a çıkmasını beklemektedir. Arctic Issues and Chinese Stance, a.g.e. 12 China s Quest for Arctic Access &Resources, Journal of Energy Security, Muhammad Maki, 19 Nisan 2012, 3/15

4 Büyük buz kütlelerinin erimesinin ve Kuzey Kutbu ndaki ana seyir güzergâhlarının büyük ölçüde açılmasının (Kuzey Buz Denizi nin hangi yılın yaz mevsiminde devamlı olarak buzdan arınmış olacağı konusunda 2013 yılından 2060 a kadar uzanan çok farklı tahminlerde bulunulmakta olup, son çalışmalarda belirtilen rotalarda 2010 yılında 30 gün olan buzsuz dönemin yüzyılın ortalarında 120 günden fazla olacağı öngörüsüne yer verilmektedir. 13 ) küresel ticareti ve dünya jeopolitiğini yeniden şekillendirmesi beklenmektedir. Zira, yeni güzergâhların kullanılabilir hale gelmesiyle, Avrupa ya da Kuzey Amerika ile Pasifik teki önemli ticaret merkezleri arasındaki yolculuk mesafesinin bazı yerlerde % 40 a varan oranda kısalacağı, bu durumun da Süveyş ve Panama Kanalları ndaki yoğunluğu önemli oranda azaltacağı tahmin edilmektedir. 14 Bu kapsamda, Kuzey Denizi Rotası nın, halen Malakka Boğazı ve Süveyş Kanalı üzerinden yapılan Şanghay dan Hamburg a yolculuğu 4000 deniz mili 15, benzer şekilde Kuzeybatı Geçidi nin de halen Panama Kanalı ndan yapılan Seattle ile Rotterdam arasındaki yolculuğu 2000 deniz mili azaltacağı 16 tahmin edilmektedir. Anılan yolların açılmasının, nakliye ücretlerini yaklaşık % 20 oranında düşürmesinin yanı sıra, büyüklükleri nedeniyle Panama ve Süveyş Kanalları ndan geçemeyen ve Ümit Burnu ile Boynuz Burnu nu dolaşmak zorunda kalan mega gemilerin seyrini kolaylaştıracağı, ayrıca ticari ve askeri gemilere siyasi açıdan istikrarsız Ortadoğu sularında ve korsanlık faaliyetlerinin yoğun yaşandığı Güney Çin Denizi nde seyretmekten kaçınma imkânı vereceği ileri sürülmektedir. 17 Özellikle korsanlık faaliyetlerinin, geleneksel seyir güzergâhlarının kullanılmasında en ciddi engelleyici faktör olduğuna dikkat çekilerek, Aden Körfezi üzerinden Süveyş Kanalı na doğru seyahat eden gemilere yönelik sigorta maliyetlerinin arası dönemde % 1000 arttığı kaydedilmektedir. 18 Yeni seyir güzergâhları konusunda, RF Devlet Başkanı Putin in Kuzey Denizi Rotası nın Süveyş ve Panama Kanalları na rakip olarak ortaya çıktığı yönündeki sözleri dikkati çekmektedir. 19 Bu çerçevede, mevsimsel kısıtlamaların, çok yaşlı, büyük buz kütlelerinin ve bölgedeki altyapı yetersizliği gibi faktörlerin, en azından öngörülebilir gelecekte Arktik güzergâhların mevcut seyir rotalarını ikame etmesini engelleyeceği, ancak bu güzergâhların artan deniz taşımacılığına yeni ve ilâve bir kapasite sağlayabileceği düşüncesinin yaygın kabul gördüğünü söylemek mümkündür. 20 Yeni güzergâhların kullanılabilir hale gelmesinin, gerek mesafeleri kısaltması, gerekse kaynak tedarik ve ticaret yollarını çeşitlendirmesi suretiyle Çin in gelecekteki ticaret ve deniz taşımacılığını doğrudan etkilemesi beklenmektedir. Dünya Denizcilik Konseyi nin verilerine göre, Çin 2009 ve A.g.e 14 Breaking the Ice Arctic Development and Maritime Transportation, Mart 2007, Konferans Notları, Açış Konuşması, 15 As the Arctic Melts, Asia shudders at the risks but slavers at the opportunities, The Economist Print Edition, 1 Eylül The Economic and Security Implications of Global Warming, Scott G. Borgerson, Foreign Affairs, Mart-Nisan A.g.e. 18 China and the Arctic: Objectives and Obstacles, ag.e Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, Shiloh Rainwater, Naval War College Review, İlkbahar 2013, cilt 66, sayı 2, s The Future of the Arctic Shipping, Malte Humpert& Andreas Raspotnik, 11 Ekim 2012, s. V. 4/15

5 yıllarında küresel planda deniz yoluyla taşınan malların en büyük ihracatçısı ve ikinci en büyük ithalatçısı olmuştur. 21 Dolayısıyla, ülkenin ekonomik gelişimi deniz iletişim hatlarına güvenli erişimine dayanmaktadır. Çin ekonomisi büyük ölçüde Malakka Boğazı na bağımlı durumdadır ve Malakka Boğazı ndan yapılan transit taşımacılılığın % 60 ı Çin e gitmektedir. Ülkenin enerji ithalatının % 78 i Singapur un en güney ucundaki 1,5 deniz mili genişliğindeki Phillips Kanalı ndan geçmektedir. Önceki Devlet Başkanı Jintao, Çin in Malakka Boğazı na olan bağımlılığını stratejik kırılganlık olarak nitelendirerek, bu kırılganlığın aşılmasına yönelik alternatifler bulunması gerektiğini vurgulamıştır. 22 Bu nedenle Arktik yollar gelecekte Çin açısından önemli alternatifler teşkil edecek gibi görünmektedir. Nitekim, Kuzey Denizi Rotası nın Şanghay dan Rotterdam a yapılan yolculuğu Süveyş Kanalı ndan yapılana oranla % 22 oranında azaltacağı; keza Norveç in en kuzeyinden Çin in Lianyungang Limanı na Süveyş Kanalı üzerinden yapılan millik yolculuğu 6500 mile düşüreceği tahmin edilmektedir. 23 Çin in Kuzey Denizi Rotası ndan özellikle daha düşük lojistik ve düzenleyici maliyetler yönüyle yararlanmak isteyeceği sanılmaktadır. Çinli uzmanlar, sadece ticaretin Kuzey Denizi Rotası na çevrilmesiyle yılda 60 ila 120 milyar ABD Doları tutarında bir tasarruf sağlanacağını hesaplamaktadırlar. 24 Çinli akademisyenler 2020 yılında Çin in uluslararası ticaretinin %15 inin Kuzey Denizi Rotası ndan yapılabileceğini düşünmekte; ayrıca bir Çin denizcilik şirketi 2013 yazında bu rotadan ilk ticari seferini gerçekleştirmeyi planlamaktadır. 25 Çin, doğal kaynaklara ve kısalan deniz yollarına erişimin yanı sıra, ekonomik bir süper güç ve BMGK da daimi üye statüsünde bulunan bir ülke olarak da Kuzey Kutbu nun gelecekteki gelişimine ilişkin çerçevenin belirlenmesinde rol sahibi olmayı istemektedir. Çin, bu tutumunu aralarında kendisinin de bulunduğu bölge dışı ülkelerin Kuzey Kutbu nun değişen şartlarından etkilendiği görüşüyle açıklamaktadır. Bu kapsamda, Çinli uzmanların Çin i Arktik e yakın ülke ya da Arktik te pay sahibi ülke olarak tanımlamaları dikkat çekicidir. 26 Kuzey Kutbu askeri stratejiler açısından da, Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika yı birbirlerine bağlaması itibariyle dikkat çekici bir öneme sahiptir. Nitekim, II nci Dünya Savaşı nda Kuzey Denizi ndeki bazı suyolları, Müttefiklerce Almanya ya karşı kullanılan önemli stratejik rotalar olmuş ve Müttefiklerin Sovyetler e yönelik yardımlarının büyük bölümü Kuzey Denizi nden taşınmıştır. 27 Bölge, Soğuk Savaş döneminde de ABD ve Sovyetler Birliği açısından jeostratejik ve jeopolitik oyun sahası olarak görülmüştür. 28 Başta ABD ve RF olmak üzere, kıyıdaş ülkelerin Kuzey Kutbu na yönelik askeri ilgisi günümüzde de devam etmektedir. Bu kapsamda ABD, ilk füze savunma sistemini Alaska da konuşlandırmakta ve uzay savunma merkezini Kuzey Kutbu nda kurmakta; RF gelişmiş stratejik nükleer denizaltılarını 21 World Shipping Council, Global Summary of Liner Trade, 22 From Great Wall to Great White North: Explaining China s Politics in the Arctic, Malte Humpert&Andreas Raspotnik, European Geostrategy, 17 Ağustos 2012, s Arctic Issues and China s Stance, a.g.e 24 Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, a.g.e, s China Starts Commercial Use of Northern Sea Route, Barents Observer, 14 Mart China s Arctic Aspirations, a.g.e., s Arctic Issues and China s Stance, a.g.e. 28 US Strategic Interets in the Arctic: An Assesment of Current Challenges and New Opportunities for Cooperation, Heather Conley&Jamie Kraut, CSIS, Nisan /15

6 Kuzey Kutbu na konuşlandırmakta 29, bölgede Soğuk Savaş ın sona ermesiyle kapattığı hava üslerini yeniden açmakta, hava ve denizaltı devriye faaliyetlerini yeniden Soğuk Savaş dönemindeki düzeyine çekmekte; Norveç (Kuzey Kutup Dairesi nde sürekli askeri karargâhı bulunan tek ülkedir 30 ) Kanada ve Danimarka gibi diğer kıyıdaş ülkeler de bölgedeki askeri görünürlüklerini ve faaliyetlerini artırmaktadırlar. Öte yandan, Arktik Okyanusu na kıyısı bulunan beş ülkeden dördünün ve İzlanda nın NATO üyesi olması, İttifak ın bölgedeki gelişmeleri yakından takip etmesi sonucunu doğurmaktadır. Zaman zaman NATO yetkililerince yeni ulaşım yollarının ve yürütülecek enerji faaliyetlerinin güvenliğinin İttifak ın bölgede askeri varlık bulundurmasını gerektirebileceği yönünde açıklamalar yapılıyorsa da, 31 NATO nun 2010 Stratejik Konsepti nde ya da 2012 Şikago Zirvesi Bildirgesi nde bu konuyla ilgili bir hususa yer verilmemiştir. 32 Arktik Konseyi üyelerinin Kuzey Kutbu ndaki askeri hareketliliği, Çinli uzmanlarca da yakından takip edilmektedir. Aralarında Çin in Kuzey Kutbu na yönelik akademik araştırmalarının öncülüğünü yapan Li Zhenfu nun da bulunduğu kimi uzmanlar, bölgenin askeri açıdan önemini gündeme getirmekte; keza bazı askeri yetkililer karmaşık egemenlik sorunlarından ötürü bölgede askeri çatışma ihtimalinin bulunduğuna dikkat çekmektedirler. 33 Bu çerçevede Batı daki bazı çevreler, Çin in günün birinde Kuzey Kutbu nda askeri varlık bulundurmasının çok da ihtimal dışı olmadığını düşünmekte ve gelecekte Çin in ekonomik ivmesinin ağırlıklı olarak Kuzey Kutbu ndaki kaynaklara ve Arktik güzergâhlara bağımlı hale gelmesi durumunda, kaynak tedarikinde ortaya çıkabilecek bir kesintinin Çin donanmasının bölgeye gönderilmesiyle sonuçlanabileceğine işaret etmektedirler. 34 Çin Kuzey Kutbu ndaki ısınmanın çevresel sonuçları ve ülke ekonomisi üzerine olabilecek olumsuz etkileri bakımından da bölgeyle ilgilenmektedir. Çin son yıllarda uluslararası toplumun dikkatini Kuzey Kutbu ndaki ısınmanın çevresel etkilerine yöneltmeye çalışmakta, bu meyanda Kuzey Kutbu nun Çin dahil, Kuzey Yarıküre deki hava koşullarının başlıca sorumlusu olduğunu ve Çin deki doğal felaketlerle bağlantısı olabileceğini ileri sürmektedir. 35 Çinli bilim adamları da Kuzey Kutbu ndaki iklim değişikliğinin, ülkenin tarım sektörünü, dolayısıyla gıda güvenliğini nasıl etkileyeceği üzerine yoğunlaşmaktadırlar. Bu kapsamda, Kuzey Kutbu ndaki ısınmanın Çin in kıyı şehirlerinde sel felaketine neden olabileceğinden endişe edilmektedir. Çin in 2012 yılında gerçekleştirdiği beşinci Kutup araştırma gezisindeki bilim ekibinin başında bulunan Ma Deyi, Eylül 2007 de rekor derecede gerçekleşen buzul erimelerinin, 2008 yılının başında güney Çin de dondurucu soğuklara neden olduğunun tespit edildiğini belirtmiştir Arctic Issues and China s Stance, a.g.e. 30 NATO in the Arctic: Challenges and Opportunities,Luke Coffey, Issue Brief 3646, The Heritage Foundation, 22 Haziran Önceki Genel Sekreterlerden Hoop Scheffer in bu konudaki açıklaması için bkn. NATO have to military presence in the Arctic as melting ice leads to scramble for energy reserves, 30 Ocak NATO in the Arctic: Challenges and Opportunities, a.g.e. 33 Race to the North, China s Arctic Strategy and Its Implications, s A.g.e, The Arctic Vector of Chinese Globalization, Vyacheslav Karlusov, Russian International Affairs Council, 21 Mart 2012, 36 China s Arctic Aspirations, a.g.e, s /15

7 3. Çin in Kuzey Kutup Bölgesine Yönelik Stratejisi: - Resmi Tutumu : Her ne kadar Çin in Kuzey Kutbu na yönelik yoğun ilgisi son yıllarda daha görünür hale gelmişse de, bu bölgeye ilişkin meselelerle ilgilenmesi çok daha uzun bir geçmişe sahiptir. Çin resmi olarak Kuzey Kutbu na ilk kez 1925 yılında, Svalbard (Spitsbergen) Anlaşması na taraf olmak suretiyle angaje olmuştur de aralarında ABD, Danimarka, Norveç ve İngiltere nin de bulunduğu 18 ülke arasında imzalanan söz konusu anlaşma, Norveç in Svalbard Takımadaları nda egemenlik yetkisine sahip tek ülke olduğunu kabul etmekle birlikte, anlaşmaya taraf ülkelere balıkçılık, avlanma, madencilik ile ticari ve endüstriyel faaliyetlerde eşit haklardan yararlanma imkânı sağlamaktadır den 1990 lı yıllara dek Kuzey Kutbu nda pek bir varlık sergilemeyen Çin, 1996 yılından itibaren aşağıda ayrıca ele alınan bilimsel alandaki faaliyetleriyle bölgeye yönelik ilgisini ortaya koymuştur. Politikanın dokümanlarla ifade edilmesinin gelenek olduğu Çin de Kuzey Kutbu na yönelik bir siyaset/strateji belgesi henüz yayımlanmamıştır. Bununla birlikte, başta Dışişleri Bakanlığı ve Devlet Okyanus İdaresi yetkilileri olmak üzere, bürokratik çevreler Çin in Kuzey Kutbu na yönelik menfaatleri ve faaliyetleriyle ilgili açıklamalar yapmaktadırlar. Bu açıklamalarda genellikle, bölgenin çevresel, ekonomik ve sosyal açılardan Çin i ve Çin in sürdürülebilir kalkınmasının gidişatını etkilediğine işaret edilerek, Çin Hükümeti nin bu nedenlerle Arktik meselelerle son derece ilgili olduğu vurgulanmakta; bunun yanı sıra, Arktik ülkelerin, bölge dışı ülkelerin de bölgeye erişimini ve bölge kaynaklarından yararlanmasını temin etmeleri ve kendi menfaatleri ile uluslararası toplumun ortak menfaatleri arasında bir denge kurmaları gerektiğinin altı çizilmektedir. 37 Bununla birlikte, zaman zaman bazı açıklama ve yayınlarda Çin in bölgeye bakışına dair daha farklı ifadelere yer verildiği de gözlenmektedir. Bu çerçevede, Tuğamiral Yin Zhuo nun Mart 2010 da dile getirdiği Kuzey Kutbu dünyadaki bütün insanlara aittir; dolayısıyla hiçbir ülkenin bölgede egemenlik hakkı söz konusu değildir. Dünya nüfusunun beşte birini oluşturan Çin, Kuzey Kutbu araştırmalarında öncelikli rol oynayacaktır 38 sözleri; keza Çin Devlet Okyanus İdaresi tarafından 2010 yılında yayımlanan bir çalışmada Kuzey Kutbu, bütün insanlığa miras kalan bir zenginliktir. Kuzey Buz Denizi hiçbir ülkenin arka bahçesi ya da kıyıdaş ülkelerin özel mülkü değildir. Avrupa nın diğer okyanusları gibi, dünyadaki bütün ülkeler, uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde, Kuzey Buz Denizi nden yararlanmak konusunda eşit haklara sahiptir şeklinde ifadelere yer verilmesi 39 uluslararası kamuoyunda dikkat çekmiştir. Kimi uzmanlar, Çin de Kuzey Kutbu na yönelik sürdürülen canlı akademik tartışma ortamının, ülkenin resmi bir strateji yayımlama hazırlığı içinde olduğuna delalet edebileceğini düşünmektedirler. Bu uzmanlar, ülkede Çin in Kuzey Kutbu ndaki menfaatleri ve hedeflerine ilişkin yayınların son dönemde dikkat çekici şekilde artmasının ve yayınların büyük bölümünde Çin in bölgeye yönelik pasif politikasını terk ederek, bölgedeki doğal kaynaklardan payını alması gerektiği yönünde 37 Bu konuda Çin Dışişleri Bakan Yardımcısı Hu nun 2009 yılında Norveç te düzenlenen Arktik Forum da yaptığı konuşma önemli bir örnek teşkil etmektedir. Bkn. China and the Arctic: Objectives and Obstacles, a.g.e., s Gordon G. Chang, China s Arctic Play, The Diplomat, 9 Mart China and the Arctic: Objectives and Obstacles, a.g.e, s. 4. 7/15

8 ifadelere yer verilmesinin, Pekin in bölgede aktif bir oyuncu olmak istediğinin göstergesi ve kamuoyunu buna hazırlamanın bir parçası olduğunu düşünmektedirler. 40 Çin in Kuzey Kutbu na yönelik ilgisinin başka bir yansımasını da, Arktik Konsey de sürekli gözlemci üyelik talebinde bulunması teşkil etmektedir. Çin bu talebini, Kuzey Kutbu ndaki iklim değişikliğinin küresel etkilerinin bulunduğu, dolayısıyla bölge dışından ülkelerin de Kuzey Kutbu yla ilgili tartışmalara katılmaları gerektiği düşüncesine dayandırmaktadır yılında Konsey de ad hoc gözlemci statüsü elde eden Çin, iki kez sürekli gözlemci üyelik talebinde bulunmuştur. (Arktik Konsey de ad hoc gözlemci statüsündeki ülkeler Konsey in faaliyetlerine resmen davet edilmeleri durumunda katılırken, sürekli gözlemci statüsündeki ülkeler Konsey in toplantı ve araştırmalarına otomatik olarak katılma hakkına sahiptirler.) Çin in, aralarında AB, Japonya ve Güney Kore nin de bulunduğu tüm sürekli gözlemci üyelik başvurularıyla birlikte, iki kez ertelenen bu talebi, yukarıda da değinildiği gibi, Arktik Konsey in 15 Mayıs 2013 tarihinde düzenlenen Bakanlar Toplantısı nda kabul edilmiştir. - Hukuki Bakışı: Kuzey Kutbu, Arktik Okyanusu na kıyısı bulunan ülkelerin, deniz sınırının belirlenmesi ve kıta sahanlığının sınırlandırılmasına ilişkin görüş ayrılıklarından ve başta Kuzeybatı Geçidi ve Kuzey Denizi Rotası olmak üzere dar suyollarından geçiş şartlarını farklı yorumlamalarından ötürü, hukuki ihtilafların çok yaşandığı bir bölgedir. Çin, bölgedeki egemenlik ihtilaflarında resmi bir tutum almaktan kaçınmakta; Kuzey Kutbu ülkelerinin kendi alanlarında egemenlik hakkına ve bundan kaynaklanan yetkilere sahip olduklarını, kendisinin ise Kuzey Buz Denizi ne kıyısı bulunmadığı için bölgede egemenlik iddiasında bulunamayacağını kabul etmektedir. Kuzey Kutbu na olan ilgisini ve bölgedeki faaliyetlerini ise esas olarak BM Deniz Hukuku Sözleşmesi ne dayandıran Çin, bölge dışı bir ülke olarak Kuzey Kutbu nda bilimsel araştırma ve seyrüsefer haklarının olduğunu savunmakta ve bölge ülkeleri ile bölge dışı ülkelerin öncelikle uluslararası hukuk çerçevesinde birbirlerinin haklarını tanımaları ve bu haklara saygı göstermeleri gerektiğini ileri sürmektedir. 42 Uzmanlar, Çin in Sözleşme nin 136 ncı maddesinde yer alan okyanusların ulusal yetki alanlarının dışında kalan bölgesinin ve bu bölgedeki kaynakların bütün insanlığın ortak mirası olduğu yönündeki ifadelerden hareket ettiğini belirtmektedirler. 43 Kuzey Kutbu ndaki ihtilafların hukuki açıdan incelenmesi başka bir çalışmanın konusu olmakla birlikte, Çin in bölgeye yönelik faaliyetlerinin geleceği bakımından belirtilmesinde yarar görülen husus, BM Deniz Hukuku Sözleşmesi nin ülkelerin kıta sahanlıklarının 200 deniz milinin ötesine genişletilebilmesine imkân tanıdığı, bunun için söz konusu ülkenin Sözleşme yi onaylamasından sonraki 10 yıl içinde hak iddia ettiği noktadaki jeolojik yapının kendi kıyılarıyla aynı özelliklere sahip olduğunu kanıtlaması gerektiğidir. Arktik Okyanusu nda bugüne kadar, beş kıyıdaş ülkeden 40 Bu konuda örnek olarak bkn. China and the Arctic: Objectives and Obstacles, a.g.e, s. 4 ve The Snow Dragon: China s Strategies in the Arctic, Olga Y. Alexeeva& Frederic Lasserre, China Perspectives, No : 2012/3 s From Great Wall to Great White North, a.g.e, s China s Arctic Aspirations, a.g.e, s Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, a.g.e, s /15

9 üçü Danimarka, Norveç ve RF- dış kıta sahanlıklarına ilişkin iddialarını BM Kıta Sahanlığını Sınırlandırma Komisyonu na sunmuş olup, Kanada nın da bunun hazırlığı içinde olduğu belirtilmektedir. 44 Kimi uzmanlar, kıyıdaş ülkelerin iddialarının sunulduğu gibi kabul edilmesi durumunda, Arktik deniz yatağının % 88 inin bu ülkelerin münhasır ekonomik bölgeleri çerçevesinde değerlendirileceğini, sadece merkezdeki küçük bir halkanın insanlığın ortak mirası kapsamına alınacağını belirterek, bu durumda Çin in bölge kaynaklarından yararlanma stratejisinin ciddi şekilde zayıflayacağını ileri sürmektedirler. 45 Yine, Çin in bölgeye yönelik en büyük beklentilerinden birini oluşturan yeni seyir güzergâhlarının kullanıma açılması konusu da hukuki ihtilaflardan uzak bir alan olmayıp, RF nin Kuzey Denizi Rotası nın halihazırda ulaşıma müsait durumundaki bölümlerinin kendi iç suları içine girdiğini, Kanada nın da Kuzeybatı Geçidi nin ülkesinin tarihi iç sularını oluşturduğunu ilan etmesi bu ihtilafların yansımalarıdır. 46 Söz konusu bölgelerin iç su ya da uluslararası suyolu olarak kabul edilmeleri, bu bölgelerde uygulanacak hukuki rejimi etkileyeceğinden, Çin özellikle Kuzey Denizi Rotası nın kullanımı konusunda RF yle işbirliği içinde hareket etmekte ve RF nin çok yüksek geçiş ücretleri talep etmemesini, böylelikle kısalan seyir rotaları sayesinde elde edeceği potansiyel gelirin bir bölümünü kaybetmemeyi garanti altına almaya çalışmaktadır. 47 Çin in Kuzey Kutbu ndaki menfaatlerini ilişkilendirdiği bir başka hukuki dayanak da yukarıda sözü edilen Svalbard Anlaşması dır. Çin, bu anlaşmadan yararlanmak suretiyle 2004 yılında Svalbard da ilk araştırma istasyonunu kurmuştur Çin in Bölge Ülkelerine Yönelik Ekonomi Diplomasisi: Çin in Kuzey Kutbu na yönelik stratejisinin önemli bir ayağını da Arktik Konsey in daimi üyeleri olan ülkelerle sürdürdüğü özel ilişkiler oluşturmaktadır. Bunlar arasında İskandinavya ülkeleri ile İzlanda öne çıkmakta olup, Çin bir kısmını stratejik konumlarından (İzlanda gibi), bir kısmını sahip olduğu kaynaklardan (İsveç ile Danimarka-Grönland gibi), bir kısmını da diplomatik güçleri ve araştırma kapasitelerinden (İsveç gibi) ötürü önemli bulduğu bu ülkelerle çeşitli siyasi ve ekonomik ortaklıklar geliştirmektedir. Bu çerçevede, Kuzey Kutbu nda seyrüsefer, doğal kaynak çıkarılması, akademik değişimler ve ortak araştırma alanlarında söz konusu ülkelerle işbirliği anlaşmaları imzalayan Çin, Arktik Konsey deki sürekli gözlemci üyelik talebi konusunda bu ülkelerden destek almayı da başarmıştır. İskandinav ülkeleri ve İzlanda nın son yıllarda Çin e yaklaşmalarının arkasındaki temel etken ise, Euro Bölgesi nin içinde bulunduğu mali kriz ortamında, Çin in giderek artan ekonomik potansiyelinden yararlanmak gibi görünmektedir. Çin in bölgede özellikle ilgilendiği, bölge ülkeleri arasında da Çin e en çok ilgi gösteren ülkelerin başında Danimarka gelmektedir yılında ilişkilerini stratejik ortaklık düzeyine çıkartan iki ülke teknoloji, bilim ve ticaret alanlarında işbirliği yapma hususunda mutabık kalmışlardır. Bununla birlikte Çin, art arda göreve gelen Danimarka nın iki Başbakanı nın Dalai Lama yı resmi konutlarında 44 China s Arctic Aspirations, a.g.e, s A.g.e ve Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, a.g.e., s A.g.e, s China and the Arctic: Objectives and Obstacles, a.g.e. s China s Arctic Aspirations, a.g.e, s. 18 9/15

10 kabul etmeleri üzerine, 2009 yılında bu ülkeyle ilişkilerini dondurmuştur. Danimarka, 2010 yılında Çin le ekonomik ilişkilerine öncelik verme yönünde stratejik bir tutum değişikliğine giderek, Parlamento dan tek Çin politikasını destekleyen bir karar çıkartmış ve takip eden süreçte Çin i insan hakları gibi konularda rahatsız edecek adımlardan kaçınmaya başlamıştır. Danimarka, Mayıs 2010 da Çinli yatırımcılar ve girişimcilerden oluşan ilk heyeti kabul etmiştir. Bu ziyaret sırasında taraflar arasında enerji, yeşil ekonomi, tarım ve gıda güvenliği alanlarında 740 milyon ABD Doları tutarında sözleşme ve niyet mektubu imzalanmış; aynı yıl Danimarka nın Çin e ihracatı % 17, Çin den ithalatı ise % 25 oranında artmıştır. 49 İki ülke arasındaki ticari ilişkiler 2011 yılında %18,3 oranında artarak 9,26 milyar ABD Doları na ulaşmıştır. Karşılıklı yatırımlar kapsamında, Çin in özellikle yenilenebilir enerji, deniz taşımacılığı, farmakoloji, tarımsal üretim, gıda emniyeti, atık ve su yönetimi gibi alanlarda Danimarka nın uzmanlığından yararlandığı, Danimarka nın ise elektronik, genetik ve gemicilik sektörlerinde faaliyet gösteren Çinli şirketleri ülkesine çektiği gözlenmektedir. 50 Çin le ilişkilerini geliştirmede, idaresi altında bulunan Grönland ın sahip olduğu nadir mineraller, demir cevheri, uranyum, kurşun, çinko, petrol ve değerli taşlar gibi zengin hidrokarbon, mineral ve maden rezervlerini pazarlık unsuru olarak kullanan Danimarka, böylelikle Çin in Kuzey Kutbu kaynaklarına erişiminin ana kapısını oluşturur hale gelmiştir yılında özel bir Çinli maden şirketi güney Grönland daki metal ve minerallerin araştırılması hakkını elde etmiş, ardından başka bir Çinli şirket de İngiliz Nordik Mining Şirketi yle bölgede ortak maden araştırması projesine yatırım yapmıştır. 51 Halihazırda Çinli şirketlerin bölgedeki en büyük yatırımını İngiliz London Mining şirketiyle birlikte yürüttükleri, 2015 yılından itibaren başkent Nuuk un kuzeydoğusundaki Isua madeninden yılda 15 milyon ton demir cevheri çıkartılması projesi oluşturmaktadır. Keza, 2016 yılından itibaren dünyadaki nadir element talebinin %20 sini ve önemli miktarda uranyum üretmesi beklenen Kvanefjeld madenlerinin de, dünyadaki en büyük nadir mineral üreticisi Inner Mongolia Baotou gibi Çinli şirketlerin ilgi odağı olacağı tahmin edilmektedir. 52 Çin in ülkenin gelecekteki kalkınmasında önemli rol oynayacağını düşünen Grönland, bu ülkeye Arktik Konsey de sürekli gözlemci üye statüsü verilmesini desteklemiştir. 53 Çin in önceki Devlet Başkanı Hu nun Haziran 2012 de Danimarka ya gerçekleştirdiği resmi ziyaret, Çin den Devlet Başkanı düzeyinde Danimarka ya ve Nordik ülkelerine yapılan ilk ziyaret olması itibariyle büyük dikkat çekmiştir. Ziyaret kapsamında iş çevrelerinin büyük ilgi gösterdiği Danimarka-Çin İş ve Ticaret Forumu düzenlenmiş ve Danimarka şirketleriyle Çinli şirketler arasında yaklaşık 2,5 milyar Euro luk 14 ticari anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca Danimarka nın yenilenebilir enerji alanında faaliyet gösteren en büyük firmalarından Vestas ın rüzgâr tribünü üreten Varde deki fabrikasının Çin in Titan firmasına satışı gerçekleşmiştir. Hu nun ziyaretinden kısa bir süre sonra, Danimarka Başbakanı Schmidt in Eylül 2012 de Çin e gerçekleştirdiği ziyaret ikili ilişkilerin kazandığı ivmeyi teyit etmiştir. Danimarka nın Çin le ilişkilere verdiği önemin sembolik bir göstergesini de bu ülkenin en büyük dış temsilciğinin Pekin de bulunması ve bu temsilciliğin Vaşington dakinin iki katı 49 China s New Strategic Target: Arctic Minerals, The Wall Street Journal, 18 Ocak China-Denmark Strategic Partnership Moves Forward on Fast Track, Xinhua, 15 Eylül China s Arctic Aspirations, a.g.e, s The Snow Dragon: China s Strategies In the Arctic, a.g.e, s From Great Wall to Great White North, a.g.e, 8. 10/15

11 büyüklükte olması teşkil etmektedir. 54 Çin in Kuzey Kutbu nda doğal ve meşru ekonomik ve bilimsel çıkarları olduğunu düşünen Danimarka, Çin in Arktik Konsey de sürekli gözlemci statüsüne destek vermiştir. 55 Çin, 2008 mali krizinden en çok etkilenen ülkelerin başında gelen İzlanda yı da Kuzey Kutbu na erişimi açısından stratejik önemde görmüş ve bu ülkeye yüklü miktarda mali yardım ve yatırımda bulunmuştur. İzlanda Çin in mali yardımına büyük önem vermiş; dönemin İzlanda Başbakanı son altı yılda Çin e beş kez ziyaret gerçekleştirmiş; ABD, İngiltere, Almanya, Fransa, İtalya ve İspanya dan gelen heyetlerin toplamından çok daha fazla Çinli heyeti ülkesine kabul etmiş ve Çin le temaslarında ülkesini Kuzey Kutbu na ulaşımda potansiyel aktarma merkezi-transhipment center olarak lanse etmiştir. 56 Geçtiğimiz on yılda Çin bu ülkeyle ekonomik ilişkilerini sürekli olarak artırmış, Çin in ikinci büyük petrol ve gaz şirketi China Petroleum Chemical Cooperation ülkedeki jeotermal kaynakları ve jeotermal teknolojiyi ortaklaşa geliştirmek üzere İzlanda yla anlaşmaya varmış 57 ve iki ülke arasında serbest ticaret anlaşması görüşmeleri başlamıştır. 58 Dönemin Başbakanı Wen Jiabao nun, beraberinde 11 Bakan ve Bakan Yardımcısı yla Nisan 2012 de İzlanda ya gerçekleştirdiği ziyaret, Çin den 41 yıl sonra Başbakan düzeyinde İzlanda ya yapılan ilk ziyaret olmuştur. Ziyaret sırasında imzalanan 6 anlaşma ve bildirgenin ikisi doğrudan Kuzey Kutbu na ilişkindir. İmzalanan Çerçeve Anlaşma yla iki ülkenin Kuzey Kutbu na ilişkin meselelerde birlikte hareket etmeleri; Anlayış Muhtırası yla da denizcilik, kutup bilimi ve teknoloji alanlarında işbirliği yapmaları öngörülmüştür. 59 Ziyaretin başlıca gündem maddelerinden birini de jeotermal enerji teşkil etmiş olup,bu kapsamda İzlandalı Orka Enerji Şirketi Çin in Sinopec Grubu yla Çin de konut ısıtmasında ve elektrik üretiminde jeotermal enerjinin geliştirilmesi konusunda anlaşma imzalamıştır. 60 İki ülkenin, Çin in İzlanda da bir Kuzey Kutbu araştırma merkezi kurması konusunda da görüşmeler yürüttüğü bildirilmektedir. 61 Takip eden dönemde, Çin in Kar Ejderhası isimli buzkıran gemisi ekibinin gerçekleştirdiği Kuzey Kutbu seferinde uğradığı İzlanda da, bizzat Devlet Başkanı nca karşılanıp, Devlet Başkanlığı ikametgâhında ağırlanması da İzlanda nın Çin le ilişkilere verdiği önemi göstermesi itibariyle dikkat çekmiştir. 62 Çin in İzlanda ya verdiği önemi göstermesi kapsamında dikkat çeken diğer bir husus ise, bu ülkenin Reykjavik deki 250 milyon Dolarlık yeni büyükelçilik binasının başkentteki en büyük dış temsilcilik olması ve 500 kişinin çalışabileceği bir kapasiteye sahip bulunmasıdır. 63 Reykjavik deki en büyük misyona sahip Avrupalı ülke olan Fransız Büyükelçiliği nde 20 den az kişinin; ABD nin 54 China s New Strategic Target: Arctic Minerals, a.g.e. 55 Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, a.g.e, s The Snow Dragon: China s Strategies in the Arctic, a.g.e., s. 63.; Iceland For Sale-Chinese Tycoon Seeeks to Purchase 300 km² of Wilderness, Malte Humpert, The Arctic Institute, 2 Eylül Iceland For Sale-Chinese Tycoon Seeks to Purchase 300 km² of Wilderness, a.g.e. 58 China s Wen in Iceland, eyes on Arctic riches, 20 Nisan China Strengthens Arctic Cooperation with Iceland, BarentsObserver, 24 Nisan China s Wen in Iceland, eyes on Arctic riches, a.g.e. 61 Polar Stakes: China s Polar Activities As a Benchmark For Intentions, Anne-Marie Brady, China Brief, 20 Temmuz 2012, Cilt XII, Sayı 14, s China Knocks on Iceland s Door, Einar Benediktsson&Thomas R. Pickering, The New York Times, 12 Mart China pours cash into melting in bid to win influence, The Guardian, 18 Mart /15

12 Reykjavik Büyükelçiliği nde ise 70 civarında personelin çalıştığı göz önüne alındığında 64, Çin in nüfuslu İzlanda da bu denli büyük bir diplomatik varlık sürdürebilecek potansiyelinin bulunması, bu ülkeye stratejik bakışının göstergesi olarak yorumlanmaktadır. Öte yandan, taraflar arasında müzakereleri 6 yıldır sürdürülen Serbest Ticaret Anlaşması 15 Mayıs 2013 tarihinde Pekin de imzalanmış olup, 65 İzlanda böylece, Çin le Serbest Ticaret Anlaşması imzalayan ilk Avrupa ülkesi olmuştur. Kuzey Kutbu nda önemli konuma sahip diğer bir ülke olan Norveç e gelince, 2010 yılında Nobel Barış Ödülü nün Çinli muhalif Lui Xiaobo ya verilmesinden önce, Çin ile Norveç arasındaki diplomatik ve ticari ilişkiler hızlı şekilde gelişmiştir yılında iki ülke arasında Arktik meselelere ilişkin resmi ikili diyalog mekanizması kurulmuş ve iklim değişikliği, Kuzey Kutbu politikaları, kutup araştırmaları, enerji kaynakları ve seyrüsefer güzergâhları gibi konular bu format çerçevesinde ele alınmıştır. Diyalog mekanizmasının 2009 yılındaki ilk toplantısında iklim değişikliği ve kutup araştırmaları ortak menfaatlerin en güçlü olduğu alanlar olarak tanımlanmıştır. 66 O dönemde Çin in Arktik Konsey deki mevcudiyetine olumlu bakan Norveç ten, Çin in ilişkileri dondurması ve çeşitli yumuşak yaptırımlar uygulamaya başlamasının ardından zaman zaman aksi yönde beyanlar gelmişse de, son olarak Norveç Dışişleri Bakanı Çin in Konsey de sürekli gözlemci üyeliğine güçlü destek verdiklerini açıklamıştır. 67 Çin, diğer bölge ülkeleriyle de Kuzey Kutbu na yönelik işbirliğini geliştirmeye çalışmaktadır. Bu çerçevede, Kuzey Kutbu nun çok kapsamlı ve farklı parametreler üzerine oturan Çin-ABD ilişkilerinde, 2010 yılından itibaren ikili Stratejik ve Ekonomik Diyalog kapsamında fazlaca önem verilmeyen bir konu olarak ele alınmasına karşın 68, Çin in RF ve Kanada yla Kuzey Kutbu meselelerinde dikkat çekici seviyede ilişkiler tesis ettiği gözlenmektedir. Kuzey Kutbu nda enerji ve seyrüsefer alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi, Çin in RF yle ilişkilerinin önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. RF, Kuzey Buz Denizi ne olan devasa büyüklükteki kıyı şeridiyle, hem kuzeyden doğuya Arktik geçişini (Kuzey Denizi Rotası) kontrol etmekte, hem de bölgedeki enerji kaynaklarının büyük bölümünün kendi münhasır ekonomik bölgesinde bulunması avantajından yararlanmaktadır. Bölgede kısa vadede büyük çaplı doğal kaynak üretimine başlama planları yapan RF, Çin e bu alandaki en muhtemel yatırım ortağı olarak bakmaktadır. RF yle enerji alanındaki işbirliğinin geliştirilmesi Çin in başlıca öncelikleri arasında bulunmakta; Çin böyle bir işbirliğinin kendisine hem hidrokarbon kaynakları, hem de seyir güzergâhları açısından Kuzey Kutbu na erişim imkânı sağlayacağını düşünmektedir. Bugüne kadar ortaya çıkan gelişmeler, Çin in bu düşüncelerinin gerçekleşmesi ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Nitekim RF, 2009 da Çin i, Kuzey Kutbu nun kendi egemenliğindeki offshore alanlarda hidrokarbon çıkartılması ve işletilmesi projelerine davet etmiş, Ağustos 2010 da ilk Rus petrolü Kuzey Denizi Rotası nı kullanarak Çin e ulaşmış, bunu Kasım 2010 da Çin Ulusal Petrol Şirketi ile Rus denizcilik şirketi Sovcomflot arasında imzalanan ve Kuzey Denizi Rotası nın ortaklaşa 64 China and the Northern Rivarly, International Herald Tribune Rendezvous, 5 Ekim /nr/ China Prepares For An Ice-Free Arctic, a.g.e, s China pours cash into melting Arctic in bid to win influence, a.g.e. 68 China s Arctic Aspirations, a.g.e, s /15

13 kullanımına ilişkin prosedürleri belirleyen uzun dönemli bir anlaşma takip etmiş, ardından 2011 yılında RF ve Norveç te çıkartılan büyük miktarda demir cevheri ile RF nin Beyaz Denizi ndeki limanı Vitino dan yüklenen metan ve petrol Kuzey Denizi Rotası ndan Çin e taşınmıştır. Ocak 2011 de Çin Ulusal Petrol Şirketi ile Rus Rosneft Petrol Şirketi arasında Kuzey Kutbu ndaki mineral rezervlerinin ortaklaşa araştırılmasına ilişkin bir memorandum imzalanmış 69 ; 2012 yılında ise Yakutistan gibi RF nin Kuzey Kutbu ndaki bölgeleriyle işbirliği anlaşmaları imzalayan Çin, bu çerçevede Verkhoyansk bölgesindeki Ziryanka kömür madeniyle Şanghay arasında Kuzey Denizi Rotası ndan geçen bir ticaret koridorunun açılmasını finanse etmeye başlamıştır. Bu yeni koridorun kısa sürede yılda ton kömürü Çin e ulaştırması beklenmekte olup, bu Çin in toplam kömür tüketimi içinde fazla bir değer ifade etmiyorsa da, iki ülkenin enerji işbirliğine uzun vadeli yaklaşımlarına ışık tutması bakımından önem taşımaktadır. 70 Çin in yeni Devlet Başkanı Xi Jinping, Mart 2013 te ilk yurt dışı ziyaretini RF ye gerçekleştirmiştir. Jinping in ziyaretine iki ülke arasındaki enerji projeleri damgasını vurmuştur. Bu çerçevede, Rus Rosneft Şirketi nin Çin Kalkınma Bankası ndan alacağı 2 milyar Dolarlık kredi karşılığında, Çin e 25 yıl süreyle petrol tedarik etmesine ilişkin bir anlaşma imzalanmış, böylelikle yıllık 15 milyon ton olan petrol arzının 31 milyon tona çıkarılması öngörülmüştür. İki ülke, RF den Çin e doğal gaz arzının 60 milyar metreküpe çıkarılmasını öngören, 30 yıllık doğal gaz ticareti konusunda da prensipte anlaşmaya varmıştır. Ziyaret marjında, Çin in Kuzey Kutbu ndaki hidrokarbon kaynaklarına erişimini güvence altına alacak yeni bir adım daha atılarak, Çin Ulusal Petrol Şirketi nin RF nin Kuzey Kutbu ndaki üç offshore alanında Rosneft le birlikte ortak arama çalışmaları yapması hususunda mutabakata varılmıştır. Bu, daha evvel Statoil, Exxon Mobil ve Eni gibi şirketlerle sondaj çalışmalarının finansmanı anlaşmaları yapan RF nin Asyalı bir şirketle yaptığı ilk anlaşma olmuştur. 71 Kanada da, Kuzeybatı Geçidi nin yönetimini elinde bulundurmasının yanı sıra, Nisan 2013 ten itibaren iki seneliğine Arktik Konsey in dönem başkanlığını üstlenmesi itibariyle de Çin açısından özel önem taşımaktadır. Çin, halihazırda Kanada nın ikinci büyük ticari ortağı ve 2011 yılındaki 20 milyar Doları aşan düzeyiyle yedinci büyük doğrudan dış yatırım tedarikçisi konumundadır. Geçtiğimiz son iki yılda Çin in Sinopec ve Ulusal Offshore Petrol Şirketi gibi devlet şirketleri Kanada nın enerji sektörüne 16 milyar Dolar dan fazla yatırım yapmışlardır. Kanada da çıkartılan minerallere yönelik talebin % 50 si Çin den kaynaklanmakta olup, bu durumun Çin in Kanada nın en büyük ticari ortağı ve Kuzey Kutbu ndaki topraklarında en büyük yabancı yatırımcı olma potansiyelinin göstergesi olduğu belirtilmektedir. 72 Nitekim, Şubat 2012 de Çin in en büyük petrol ve gaz üretim ve dağıtım şirketi PetroChina, Kanada da Royal Dutch Shell e ait Groundbirch deki kaya gazı sahasının % 20 sini satın almış olup, bu satış Çin e Kuzey Kutbu ndaki hidrokarbon kaynaklarına erişim anlamında önemli bir imkân daha sağlamıştır The Arctic Vector of Chinese Globalization, a.g.e 70 The Snow Dragon: China s Strategies in the Arctic, a.g.e, s Russia Give China Arctic Access as Energy Giants Embrace, a.g.e. 72 Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, a.g.e, s China s Arctic Powerplay, a.g.e. 13/15

14 Kanada Başbakanı S. Harper ın Şubat 2012 de Çin e gerçekleştirdiği resmi ziyaret uluslararası kamuoyunda dikkat çekmiştir. Yorumlarda Harper ın ziyaretinin, Obama Yönetimi nin Ocak 2012 de TransKanada Keystone XL Boru Hattı Projesi ni reddetmesinin hemen ardından gerçekleşmiş olmasına işaret edilerek, ziyaretin Kanada nın enerji pazarlarını ve ticaret ortaklarını çeşitlendirme stratejisi çerçevesinde gerçekleştiği kaydedilmektedir. 74 Çin in ise, Kanada Başbakanı nın ziyaretine, ikili ekonomik ilişkileri geliştirmenin yanı sıra, Arktik Konsey de sürekli gözlemci üyelik statüsü arayışında bir fırsat olarak baktığı belirtilmiştir. 75 Ziyaretten sonraki dönemde Çin in Kanada daki enerji yatırımlarının hız kazandığı gözlenmiştir. Bu bağlamda, önce Aralık 2012 de Çin in enerji devlerinden PetroChina, Kanada nın en büyük doğal gaz üreticisi Encana yla 2,18 milyar Dolarlık bir anlaşma yaparak Alberta eyaletindeki doğal gaz projesinde % 49,9 oranında hisse satın almış; ardından 2013 yılı başında Çin Ulusal Denizaşırı Petrol Şirketi CNOOC, Kanada nın 12 inci büyük petrol şirketi Nexen i satın alarak, Çinli şirketlerin bugüne kadar yurtdışında yaptıkları en büyük alımı (15 milyar 100 milyon Dolar) gerçekleştirmiştir Bilimsel Faaliyetleri : Kutup araştırmaları konusunda en güçlü ülkelerden biri olan ve Antarktika ile ilgilenmeye çok daha uzun yıllar önce başlayan Çin in Kuzey Kutbu na yönelik bilimsel ilgisi ilk kez 1995 yılında, bir grup Çinli bilim adamının bölgeye gerçekleştirdikleri ilk seyahatten sonra başlamıştır yılında Uluslararası Kuzey Kutbu Bilim Komitesi ne katılarak bölgeye yönelik ilgisini ortaya koyan Çin, yılları arasında Kar Ejderhası isimli buzkıran gemisiyle beş geniş kapsamlı Kuzey Kutbu araştırma seferi düzenlemiştir. Çin, 2004 yılında Norveç in Svalbard Takımadası ndaki Ny-Alesun da sürekli araştırma merkezini kurmuş, 2005 yılında Arktik Bilim Zirvesi Haftası na ev sahipliği yapmış; yılları arasında da Uluslararası Kutup Yılı Programı na katılmıştır. Çin de Kutuplar a yönelik araştırmalar yapan araştırma kurumlarının ve akademisyenlerin temel görevinin, karar alıcıların Kutup konularını anlamalarına yardımcı olmak ve siyaset önerisinde bulunmak olduğu belirtilmektedir. 77 Bu çerçevede Çin in Kuzey Kutbu yla ilgilenen başlıca bilimsel kuruluşları şunlardır: * Çin Kutup Araştırmaları Enstitüsü: 120 den fazla kişinin çalıştığı bu enstitü, Çin Kuzey Kutbu ve Antarktika İdaresi nin yönetiminde olup, ülkenin Kutup seferlerinden sorumludur yılında enstitü bünyesinde Kuzey Kutbu Stratejik Araştırma Bölümü tesis edilmiş olup, bu bölüm sosyal bilimler çerçevesinde Kuzey Kutbu na yönelik araştırmalar yapmak isteyen Çinli akademik kuruluşlara ve bireylere finansman sağlamakta ve bu çalışmaların genel planlamasını ve koordinasyonunu yürütmektedir. Çin Kutup Araştırma Enstitüsü, Çinli karar alıcılar ile akademik dünya arasındaki bağlantıyı oluşturmaktadır. * Şanghay Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü: Ülkenin uluslararası ilişkiler alanındaki en itibarlı kuruluşlarının arasında yer alan bu enstitüde, halihazırda Kuzey Kutbu nda küresel yönetim, 74 7 Big Topics for Harper s China Trip, CBC News, 4 Şubat 2012.; Harper s Strategic Partner China Yields Investment Deal, CBC News, 8 Şubat China Hints It Wants Access to Arctic Resources, The Huffington Post, 2 Şubat Çin En Büyük Yurtdışı Alımını Enerjide Yaptı, CRI online, 1 Mart China s Arctic Aspirations, a.g.e, s. 4 14/15

15 Kuzey Kutbu nda Çin-Nordik işbirliği ve RF nin Kuzey Kutbu stratejileri üzerine hükümet destekli projeler yürütmektedir. * Çin Denizcilik Meseleleri Enstitüsü: Devlet Okyanus İdaresi bünyesinde yer alan bu enstitü, Çin in denizcilik politikası, deniz hukukuna ilişkin konular ile ülkenin bu alandaki menfaatleri üzerine araştırmalar yapan çekirdek kuruluştur. * Çin Bilimler Akademisi: Devlet hiyerarşisinde bakanlık düzeyinde kabul edilen bu kuruluş, ülkenin doğa bilimleri, teknoloji bilimleri ve ileri teknolojiye dayalı inovasyon alanlarındaki temel araştırma birimidir. Bu akademi bünyesinde kurulan çeşitli enstitüler Kuzey Kutbu ndaki çevre ve iklim değişiklikleri hakkındaki bilimsel çalışmaları yürütmektedir. Çin de Hükümet, üniversiteler bünyesindeki (özellikle Dalian Denizcilik Üniversitesi, Çin Okyanus Üniversitesi gibi) Kuzey Kutbu araştırma merkezlerini de finanse etmekte; bu merkezlerdeki araştırmacılar da sadece araştırma yapmak ve yayınlamakla kalmamakta, aynı zamanda bazen gizli gizlilik derecesi de bulunan, politika önerileri de üretmektedirler. Yine üniversitelerde görev yapmakta olan kimi siyaset bilimciler de Kuzey Kutbu jeopolitiği üzerine hükümet destekli projeler yürütmektedirler. 78 Halihazırda Çin, Antarktika ve Kuzey Kutbu na yönelik yıllık seferleri için 15 milyon Dolar harcamakta, Kuzey Kutbu ndaki üssün maliyeti ile Çin Kutup Araştırmaları Enstitüsü ve Devlet Okyanus İdaresi bünyesindeki Kuzey Kutbu ve Antarktika İdaresi nin masrafları, Pekin in Kutuplar alanındaki harcamalarını 60 milyon Dolar a yükseltmektedir. Bu Çin açısından çok büyük bir rakam değilse de, Çin son beş yıldır kutup malzeme ve donanımlarına büyük harcamalar yapmak suretiyle, bölgenin ABD gibi yerleşik güçlerine fark atmaktadır. 79 Çin in arası dönemi kapsayan Beş Yıllık Kalkınma Planı, deniz ekonomisinin teşvik edilmesini, entegre deniz araştırmaları ve haritacılığın güçlendirilmesini ve kutup ve okyanus araştırmalarının etkin şekilde gerçekleştirilmesini öngörmektedir. 80 Söz konusu planda 2015 ten önce üç Kuzey Kutbu seferi düzenleyeceğini ilan eden Çin, bu çerçevede öncelikle 2014 yılında 198 milyon Dolarlık, 8000 tonluk yeni araştırma maksatlı buzkıran gemisini hizmete almayı, böylelikle daha sık kutup keşif ve araştırma gezileri düzenlemeyi planlamaktadır. Çin, ikinci buzkıran gemisinin de devreye girmesiyle birlikte ABD ve Kanada nın sahip olduğundan daha büyük ve daha nitelikli bir buzkıran gemisi kapasitesine kavuşacaktır. Çin aynı zamanda, Arktik güzergâhlarda seyrüsefere uygun dökme yük taşıyan gemiler ve tankerler ile Kuzey Kutbu nun zor hava koşullarına dayanıklı uçaklar inşa etmekte, derin su sondaj kabiliyetini geliştirmekte 81, Şanghay da yeni bir kutup yerleşkesi kurmakta ve kutup alanında çalışmalar yapan bilim adamlarının sayısını 200 den 1000 e çıkartmaya hazırlanmaktadır. 82 Çin ayrıca, yukarıda da belirtildiği gibi, İzlanda yla yürüttüğü müzakerelerin olumlu sonuçlanması halinde ikinci Kuzey Kutbu araştırma merkezini bu ülkede açacaktır. 78 A.g.e, s Polar Stakes: China s Polar Activities as Benchmark for Intentions, a.g.e,.s From Great Wall to Great White North, a.g.e.,s Race to the North: China s Arctic Strategy and Its Implications, a.g.e, s Polar Stakes: China s Polar Activities as Benchmark for Intentions, a.g.e, s /15