BÖLÜM 3. İSTANBUL İL BÜTÜNÜ ARAŞTIRMA BULGULARI

Transkript

1 BÖLÜM 3. İSTANBUL İL BÜTÜNÜ ARAŞTIRMA BULGULARI 33

2 3.1. KONUM 1/ Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu Türkiye nin yedi coğrafi bölgesinden biri olan ve Balkan Yarımadası ile Anadolu arasında bir geçiş oluşturan Marmara Bölgesi nde yer alan İstanbul; Avrupa ve Asya kıtalarının birbirine bağlandığı noktada yer almaktadır. Coğrafi konum olarak, 28 01' ve 29 55' doğu boylamları ile 41 33' ve 40 28' kuzey enlemleri arasında bulunan İstanbul İl i; km2 lik yüzölçümüyle km² lik Türkiye topraklarının % 0,7 sini kaplamaktadır (Harita 3.1). İl i kuzeyde Karadeniz, doğuda Kocaeli Sıradağları nın yüksek tepeleri, güneyde Marmara Denizi ve batıda ise Ergene Havzası nın su ayrım çizgisi sınırlarken, komşu iller de Kocaeli ve Tekirdağ olmaktadır. İstanbul Boğazı, Karadeniz i Marmara Denizi ile birleştirirken; Asya Kıtası ile Avrupa Kıtası nı da birbirinden ayırmakta ve aynı zamanda İstanbul kentini de ikiye bölmektedir. Ancak İstanbul sahip olduğu köprülerle kıtaları ve şehrin her iki yakasını bağlamaktadır. Harita 3.1. İstanbul İli nin Ülke İçindeki Coğrafi Konumu İstanbul İl toprakları toplam km² lik bir alanı kaplamaktadır. Yüzölçümü ile km² lik Marmara Bölgesi içinde %7,6 lik paya sahipken, km² lik alana sahip Türkiye yüzölçümü içerisinde %0,7 lik bir pay almaktadır. 34

3 KÜRESEL KONUM 1/ Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu İstanbul Balkanlar, Karadeniz, Kafkaslar, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz hinterlandına sahip önemli dünya metropollerinden biri konumundadır (Şekil 3.1). Şekil 3.1. İstanbul un Etkileşim Alanı İstanbul bugün; Avrupa Birliği ne üye veya aday statüsünde olan toplam 29 ülkenin 20 sinden daha fazla nüfusa sahip olup, bu ülkelerin yaklaşık 7 tanesinin toplam nüfusu kadarını tek başına taşımaktadır. İstanbul; Malta, Lüksemburg, Kıbrıs Rum Kesimi, Estonya, Slovenya, Letonya ve Litvanya nın toplam nüfusuna tek başına sahip bir kenttir. Ayrıca İstanbul; Belçika, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkelerin her birinden daha fazla nüfusu barındırmaktadır. Diğer bir deyişle; İstanbul a Avrupa ölçeğinde bakıldığında, kentin bir Ülke Kent boyutunun da ötesinde bir Ülkeler Bloğu niteliğindedir (Tablo 3.1). 35

4 Tablo 3.1. İstanbul un AB Üyesi Ülkeler ile Karşılaştırılması (2000 Yılı) ÜLKELER NÜFUS (Milyon) ÜLKELER NÜFUS (Milyon) Almanya 82,53 İsveç 8,94 Türkiye 67,80 Avusturya 8,06 Fransa 59,63 Bulgaristan 7,50 Birleşik Krallık 59,32 Danimarka 5,38 İtalya 57,32 Slovakya 5,37 İspanya 41,55 Finlandiya 5,20 Polonya 38,21 Hırvatistan 4,50 Romanya 22,35 İrlanda 3,96 Hollanda 16,19 Litvanya 3,46 Yunanistan 11,01 Letonya 2,33 Portekiz 10,40 Slovenya 1,99 Belçika 10,35 Estonya 1,35 Çek Cum. 10,20 GKRY 0,71 Macaristan 10,14 Lüksemburg 0,44 İSTANBUL 10,0 Malta 0,39 İstanbul, Avrupa nın büyük metropoliten bölgelerine benzer şekilde nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu bir merkezdir. Bu özelliği ile diğer büyük yerleşme odaklarına benzese de, hızlı nüfus artışının sürmesi ve göç almaya devam etmesi ile farklı bir özellik göstermektedir. Türkiye nin en yüksek yoğunluklu bölgeleri olan İstanbul ve İzmir, Avrupa da da en yüksek yoğunluklu bölgeler içinde yer alırken (İstanbul için 1999 yılında kilometrekareye kişi), başkent Ankara Bölgesi yalnızca kilometrekareye 120 ile 200 kişi arasında bir değere sahiptir. Ekonomik faktörlerin en önemli etken olduğu göç eğilimi verilerine göre, Türkiye ve İstanbul un durumu AB genelinden oldukça farklı bir boyuttadır. İstanbul 1000 kişiye 100 ile 200 arasında göç alma oranı ile en çok göç alan bölgeler arasında yerini almaktadır. Gelir düzeyi açısından İstanbul, AB ortalamasının çok altındadır. AB ortalaması kişi başına GSYİH değerleri PPS iken, bu değer İstanbul için PPS olarak hesaplanmıştır. Bu verilere göre İstanbul da kişi başına gelir AB ortalamasının ancak 41 ine ulaşmaktadır. Bu oldukça düşük bir değer olup, gelir düzeyinin alım gücü 36

5 açısından hesaplandığında bile yetersiz olduğunu göstermektedir. Buna karşılık GSYİH rakamlarının değişimi açısından AB bölgeleri içinde oldukça iyi bir konumda bulunmaktadır. 10 yıllık dönem kapsamında İstanbul Bölgesinde sağlanan gelir artışı hızı, İstanbul un göreli dinamik yapısını göstermektedir. İstanbul Avrupa bölgeleri arasında potansiyel bölgeler kategorisinde yer almaktadır. Potansiyel bölgeler, işsizlik oranı AB ortalamasının altında (yüzde 9,4) ve GSYİH artış oranı yüzde 4,7 nin altında olan bölgeleri kapsamaktadır. İstanbul, insan gücü göstergeleri olarak kullanılan AR-GE personel sayısının aktif yaş grubu içindeki payı ve üniversite mezunlarının toplam nüfustaki payı açısından Avrupa nın en az gelişmiş bölgeleri arasında yer almaktadır. Ulaşım altyapısı açısından iyi durumda olan İstanbul un, sağlık altyapısı açısından AB nin çok gerisinde kalmaktadır. Beaverstock, Smith ve Taylor 1999 yılında, muhasebe, reklam, banka/finans ve avukat firmaların varlığına dayalı olarak, dünya kentlerini alfa, beta ve gamma dünya kentleri olarak sınıflamışlardır. Bu çalışma, Loughborough Üniversitesi Küreselleşme ve Dünya Kentleri Araştırma Grubunun 263 kentte 74 adet ileri üretici hizmet firma ofisinin kapsamlı verisine dayanarak yürütülmüştür. Söz konusu çalışmada İstanbul, en sonuncu kategori olan Gamma kentleri statüsündeki kentlerin en son basamağında yer almakta olup, 49. sıradadır (Şekil 3.2 ve Şekil 3.3). Alfa Dünya Kentleri 12 Puan: Londra, New York, Paris, Tokyo 10 Puan: Chicago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milano, Singapur Beta Dünya Kentleri 9 Puan: San Francisco, Sidney, Toronto, Zürich 8 Puan: Brüksel, Madrid, Mexico City, San Paolo 7 Puan: Moskova, Seoul 37

6 Gamma Dünya Kentleri 6 Puan: Amsterdam, Boston, Caracas, Dallas, Düsseldorf, Cenevre, Houston, Jakarta, Johannesburg, Melbourne, Osaka, Prag, Santiago, Taipei, Washington 5 Puan: Bangkok, Pekin, Roma, Stockholm, Varşova 4 Puan: Atlanta, Barselona, Berlin, Buenos Aires, Budapeşte, Kopenhag, Hamburg, İstanbul, Kuala Lumpur, Manila, Miami, Minneapolis, Montreal, Münih, Shanghai Şekil 3.2. Loughborough Üniversitesi Küreselleşme ve Dünya Kentleri Araştırma Grubu 1999 yılı Kademelenme Çalışmasının Sonuçları 38

7 Şekil 3.3. GaWC Dünya Kentleri Haritası (Avrupa Kısmı) İstanbul un diğer 14 kentle birlikte oluşturduğu en alt Gama Grubu Kentlerin ortak özellikleri, Alfa Grubu nun oluşturduğu dört Dünya Kenti nin küresel güç paylaşımında yer tutamamaları, ancak onların baskınlığı altında işlevler üstlenebilmeleridir. Böylesine bir güç paylaşımının dünya siyasal ve ekonomik haritasına getirdiği değişiklikler, İstanbul un etki alanının uzantı boyutlarını ve sınırlarını belirlerken yeni fırsatlar oluşturmakta, fakat yeni tehditleri ve riskleri de beraberinde getirmektedir. Yukarıdaki çalışmada, küresel reklamcılık hizmetleri sektöründe, İstanbul kentinin ikinci grup içinde yani önemli merkez olarak yer aldığı; küresel banka hizmetleri sektörü ile küresel hukuk hizmetleri sektöründe ise üçüncü önemdeki kentler içinde yani dünya çapında bir alt merkez olarak ön plana çıktığı saptanmıştır. Loughborough Üniversitesi ndeki aynı çalışma grubu tarafından yılları arasında ağırlıklı olarak Avrupa kentleri üzerinde yoğunlaşan bir başka çalışma yapılmış; hizmet sektörü içinde yer alan ve küresel düzeyde etkinlik gösteren firmaların merkezlerinin oluşturduğu ağ içinde kentlerin göreceli yerleri dikkate alınmıştır. Muhasebe, finans ve bankacılık, sigortacılık, reklamcılık, hukuk ve danışmanlık gibi 39

8 sektörleri içerecek biçimde tanımlanan bu genel hizmet sektörünün içinde yer alan finans ve bankacılık sektörü ayrıca incelenmiştir. Çalışmaya ayrıca medya sektörü firmalarının oluşturduğu ağlar, sivil toplum kuruluşları ağları ve bilimsel araştırma ağları da katılmış; bu alanlarda etkinlik gösteren firma ve kuruluşların oluşturdukları ağlar içinde kentlerin göreceli konumları incelenmiştir. Bu çalışmanın içinde İstanbul kenti de yer almış, genel hizmet sektöründe Avrupa kentleri içinde 14. sırada yer almıştır. Finans ve bankacılık sektörünün ayrıca incelendiği bölümde ise İstanbul kentinin önem sırası 7 olarak belirlenmiştir. Diğer alanlarda ise İstanbul sıralamada yer almamıştır (Tablo 3.2). Tablo 3.2. Loughborough Üniversitesi Küreselleşme ve Dünya Kentleri Araştırma Grubu Kademelenme Çalışması Hizmetler Sektörü ve Finans Sektörü Genel Hizmetler Sektörü Finans ve Bankacılık Sektörü London Paris Milan Madrid Amsterdam Frankfurt Brussels Zurich Stockholm Prague Dublin Barcelona Moscow İstanbul Vienna Warsaw Lisbon Copenhagen Budapest Hamburg Munich Dusseldorf Berlin Rome Athens Luxembourg Oslo Geneva Helsinki London Paris Frankfurt Madrid Milan Brussels İstanbul Amsterdam Warsaw Dusseldorf Moscow Luxembourg Dublin Zurich Athens Berlin Prague Hamburg Budapest Munich Geneva Barcelona Rome Lisbon Stuttgart Stockholm Cologne Kiev Bucharest 40

9 İki çalışma arasında sadece dört yıl gibi bir zaman farkı olduğu dikkate alındığında, İstanbul kentinin finans ve bankacılık alanında önemli bir gelişme gösterdiği ve dünya kentleri içinde önemini artırarak koruduğu sonucu çıkarılabilir. İstanbul un New York, Londra, Tokyo ve Paris gibi Dünya Kentleri ile yapısal karşılaştırmasının yapılması, onun küresel ilişkiler sistemi içerisinde nasıl bir konumda olduğunu açığa kavuşturmak bakımından önemlidir. Yüzölçümü ve nüfus ilişkilendirmesinde İstanbul kişi/km2 değeri ile Londra (1.846 kişi/km2) düzeyinde olup, Tokyo (1.546 kişi/km2), Paris (791 kişi/km2) ve New York (922 kişi/km2) düzeylerinin ise üstünde bir nüfus yoğunluğuna sahip olduğu görülmektedir. Yerel Yönetim bütçelerine bakıldığında, İstanbul un 3 milyar ABD doları bütçeyle Tokyo ve New York un çok gerisinde kaldığı görülmekte ve GSMH oranı söz konusu olduğunda da bu konum değişmemektedir. Kişi başına düşen GSMH İstanbul da ABD doları olup, bu gelir düzeyi sırasıyla Londra da ABD doları; Tokyo da ABD doları ve New York ta ABD doları dır (Tablo 3.3). Küresel ekonomik güç paylaşımının Dünya Kentleri arasındaki düzeyi ile küresel ekonomik güç dağılımında İstanbul a düşen payın hangi düzeyde olduğu, yukarıda belirtilen gruplandırma ve göstergelerden okunmaktadır. Toplu taşımacılığa bakıldığında 36 km lik metro ve hafif raylı sistem hattına karşılık Londra da 171 km, Paris te 200 km, Tokyo da 219 km ve New York ta 438 km kent içi raylı hat uzunluğu bulunmaktadır. Banliyö hatlarının uzunluğu ise İstanbul da 131 km, Paris te 115 km, Tokyo da 386 km ve New York ta km kadardır. İstanbul görece düşük gelir düzeyine karşın, ulaşımda tercihini karayolu araçlarına yöneltmiş bulunmaktadır. Toplu taşımacılıkta raylı sistemlerle İstanbul da günlük yaklaşık kişi taşınırken, bu sayı New York ta yaklaşık 2,4 milyon kişiye varmaktadır (Tablo 3.3). İstanbul u yılda yaklaşık 1,8 milyon turist ziyaret ederken; 2,2 milyon turist Tokyo yu, 5,4 milyon turist New York u, 12 milyon turist Paris i ve 19 milyon turist de Londra yı ziyaret etmektedir. 41

10 Dış bağlantılar bazında yapılan karşılaştırmalı analizlerin yanı sıra İstanbul ve diğer Dünya Kentleri nin sosyo-mekansal göstergesine dayanılarak yapılan değerlendirmede açığa çıkan tablo, kaçak yapı bulunmayan Tokyo da % 0,2; Londra da % 3 ve Paris te % 6 olan evsizlik oranına karşın, İstanbul da gecekondulaşma oranının % 51 düzeyinde olduğudur. Kültürel ve kökensel çeşitliliğin otantik bir bütün oluşturmasının arzulandığı bir dönemde, İstanbul un ekonomik, sosyal ve mekansal parçalanma, kopma ve kutuplaşmaların gözlemlendiği bir büyük kent konumunda olmaması gerekmektedir (Tablo 3.3). İstanbul tarih boyunca dünyanın en büyük kentlerinden biridir. Boğaz üzerindeki yeri ile Karadeniz, Akdeniz, Asya ve Avrupa arasında ekonomik ve kültürel bir kavşak noktasıdır. Bununla birlikte son iki yüzyıldır, dünya politik değişiminde göreceli düşüş yaşamıştır. Birinci olarak, ulusal devletin yükselişi, homojen kültürlü mekanlar yaratmış, böylece kültürel olarak kentler alt kademelere inmiştir. Başkentin Ankara ya taşınması İstanbul un önemini azaltmıştır. İkinci olarak, soğuk savaşta doruğa ulaşan imparatorluk rekabeti homojen güvenlikli mekanlar oluşturulmuş, böylece kentlerin stratejik önemi azalmıştır. İstanbul olayında, Türkiye nin NATO ya üyeliği, hinterlandının büyük kısmını dönüştürmüş, Karadeniz komşuları ve merkez Asya düşman bölgeleri içine girmiştir. İstanbul un Doğu ve Batı arasındaki köprü olarak tarihi rolünü bulmasında güçlükler bulunmaktadır. Bu iki gecikme ile son 20 yıldır, İstanbul un dünya kenti olma statüsü harekete geçmiştir. Soğuk savaşın sona ermesi ile sınır ötesi bağlantılar için yeni olanaklar ortaya çıkmıştı; İstanbul un Doğu ve Batı arasında köprü olma durumu ön plana çıkmıştır. 42

11 Tablo 3.3. İstanbul un Dünya Kentleri ile Yapısal Karşılaştırması 43

12 ÜLKESEL VE BÖLGESEL KONUM 1/ Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu İstanbul İli, Türkiye nin yedi coğrafi bölgesinden biri olan ve içinde Edirne, Tekirdağ, Kırklareli, Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bilecik, Yalova, Sakarya ve Kocaeli İlleri nin bulunduğu Marmara Bölgesi nde yer almaktadır. İstanbul Kenti nin geçmiş çağlardaki farklı kültürler ile meydana gelen kentsel değerleri, doğal güzelliği ve coğrafi konumu itibarı ile Dünya tarihinde ve Dünya metropolleri arasında özel bir yeri olup, ulusal ve uluslararası ticaret ve turizm gibi fonksiyonların çoğunlukla temsil edildiği bir merkezdir. Ülke düzeyinde ise en yüksek seviyede kentsel hizmetlere sahip olan 7. kademe merkezdir (Harita 3.2). DPT tarafından Türkiye'deki, yerleşme merkezi kademeli olarak 7 gruba ayrılmıştır. Kademelenmenin en altında adet köyün bulunduğu 1. kademe merkezler yer almaktadır. En üzerinde ise 7. kademe merkez olarak İstanbul yer almaktadır. 6. Kademe merkezler Ankara, İzmir, Adana ve Gaziantep illeridir. Sayıları 11 i bulan beşinci kademe merkezler Bursa, Diyarbakır, Elazığ, Erzurum, Eskişehir, Kayseri, Konya, Malatya, Samsun, Sivas ve Trabzon dur. Ülke düzeyinde hizmet veren donatı alanları, ulusal ve uluslar arası kuruluşların genel merkezleri, vb. ile Türkiye deki diğer 80 ile de hizmet vermektedir. İstanbul, Türkiye nin GSYH sı ile hizmetler sektöründeki istihdamın beşte birine sahiptir. 44

13 Harita 3.2. Türkiye Yerleşim Merkezleri Kademelenmesi Bugün 37 ilin toplamı büyüklüğünde bir nüfusa sahip olan İstanbul, ülkenin sosyoekonomik anlamdaki merkezi ve Dünya ya açılan kapısı konumundadır. Devlet in kaynaklarının kısıtlı olduğu dönemlerde ekonomik kalkınmanın sağlanması ve ulusal sanayinin geliştirilmesi amacıyla, yatırımların genellikle kaynakların bol ve ulaşım olanaklarının iyi olduğu batı yörelerine yönlendirilmesi sonucu ortaya çıkan bölgeler arası dengesizlik, başta İstanbul un ve komşu illerinin çekiciliğiyle zaman içerisinde artmıştır (Şekil 3.4). Şekil 3.4. İstanbul un Türkiye İçindeki Çekim Gücü 45

14 Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi düşük illerden kopan kaynaklar, İstanbul ve Doğu Marmara Bölgesi önde gelmek üzere, ülkenin ekonomik yaşamı canlı ve gelişmişlik düzeyi yüksek illerine ve bölgelerine geçmişte yönelmiş olup, ülkenin kademeli yerleşim merkezleri arasındaki ölçülerin giderek kutuplaşmasına neden olmuştur. Ülkenin doğu ve batısı arasında çok önemli gelir farklılıkları bulunmaktadır. Bu durum Türkiye nin ekonomik gelişmesinde ve özellikle Avrupa ile bütünleşmesinde önemli sorun alanlarının başında gelmektedir. Türkiye deki ortalama gelirin Avrupa Birliği ortalamasına göre düşük olması yanı sıra gelirin dengesiz dağılımı da önemli bir engeldir. Ekonomik açıdan güçlü konumu İstanbul u 1950 li yıllardan bu yana nüfus hareketlerinin yöneldiği ana merkez haline getirirken, doğal olarak bu hızlı nüfus artışına koşut olarak ekonomik faaliyetlerin artırılması gereklidir. Ancak tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de ve İstanbul da yeni istihdam olanakları yaratmak çok pahalı hale gelmiştir. Bu nedenle yeterli iş yaratılamamakta ve İstanbul da ulaşılan ortalama gelir ve refah düzeyinde düşüşler yaşanmaktadır. İstanbul İli ile ülkenin diğer illeri arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi sürekli farklılık arz ederken, böylesine farklılığın Marmara Bölgesi ile diğer ülke illeri arasında olduğu kadar İstanbul ile diğer Marmara Bölgesi illeri arasında da var olduğu bir gerçektir (Şekil 3.5). 46

15 Şekil 3.5. İstanbul ve Marmara Bölgesi Etkileşim Ağı İstanbul İli nin Türkiye ve Marmara Bölgesi içindeki konumu ve yüklendiği işlevler çeşitli sosyo-ekonomik istatistiki veriler karşılaştırılarak ortaya konabilir. Raporun bundan sonraki bölümünde, çeşitli başlıklar altında İstanbul un ulusal sistem içerisindeki konumu incelenmiştir Demografik Yapı Göstergeleri İstanbul un demografik göstergeler açısından ülke içerisindeki yeri Tablo 3.4 te yer almaktadır. Tablo 3.4. Demografik Göstergeler GÖSTERGELER TÜRKİYE (DİE-2000) MARMARA (DPT-2000) İSTANBUL (DPT-2000) SIRA (81 İL İÇİNDE) Toplam Nüfus Nüfus Artış Hızı (%) 1,8 2,7 3,3 3 Şehirleşme Oranı (%) 64,90 79,07 90,69 1 Kentsel nüfus artış hızı (binde) 32, , Kentsel nüfus oranı (%) 59,25 79,07 90,6 --- Nüfus Yoğunluğu (kişi/km 2 ) Doğurganlık Hızı (Çocuk sayısı) 2,53 1,91 1,97 67 Kaba Doğum Hızı (%) 20,2 19,1 19,7 --- Kaba Ölüm Hızı (binde) 6, Bebek Ölüm Hızı (binde) 28, Beş Yaş Altı Ölüm Hızı (binde) 32, Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü 4,50 3,85 3,

16 Türkiye yüzölçümünün % 0,7 ini oluşturan İstanbul, 2000 Nüfus Sayımı na göre olan ülke nüfusunun % 14,7 sine karşılık gelen kişiyi barındırmaktadır. Türkiye deki kent nüfusunun % 32 si Marmara Bölgesi nde yaşamakta; İstanbul kent nüfusu da Türkiye kent nüfusunun içinde % 21 lik bir pay almaktadır. Marmara Bölgesi ndeki kentlerde yaşayan nüfusun ise % 66 sı İstanbul da yaşamaktadır. İstanbul İli nin Türkiye nüfusu içindeki payı 1950 de % 5,6 iken 2000 yılında % 15 olmuştur. İstanbul un yanı sıra Kocaeli, Sakarya, Yalova, Bilecik, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli ve Düzce İlleri nin oluşturduğu Marmara Bölgesi nüfusunun % 57,7 si İstanbul İli nde yaşamaktadır döneminde Türkiye de artan nüfusun 1/4 ü İstanbul da konumlanmıştır. Aşağıdaki haritada nüfusun Türkiye deki yığılma bölgeleri görülmektedir (Harita 3.3). Harita 3.3. Türkiye de Nüfusun Yığılma Bölgeleri (2000 Yılı) döneminde yıllık yüzde 3.37 olan nüfus artış hızı, 1950 lerden başlayan hızlı nüfus artışının biraz düşmesine karşın, hala doğal artışın çok üzerinde bir artışın söz konusu olduğunu göstermektedir. İstanbul daki doğal nüfus artışının Türkiye ortalamasının altında olduğu da göz önüne alındığında, İstanbul un nüfus hareketleri açısından çekiciliğini sürdürdüğü, İstanbul bölgesinin de nüfus hareketlerinden İstanbul merkez kadar olmasa da ülkenin diğer bölgelerinden nüfus çektiği görülmektedir. Hızlı 48

17 nüfus artışı ve İstanbul a sürmekte olan göç İstanbul da yaşanan pek çok süreci olumlu veya olumsuz şekilde etkilemektedir. Şehirleşme oranı, toplam nüfus içindeki il ve ilçe merkezinde yaşayan nüfusun toplam nüfusa oranını göstermektedir. Türkiye de 2000 yılı verilerine göre, şehirleşme oranı en yüksek olan iller İstanbul, Ankara ve İzmir iken, en düşük iller Bartın ile Ardahan dır. Marmara Bölgesi, %79,07 ile en yüksek orana sahipken, %64,9 olan Türkiye ortalamasının da üzerindedir. Sakarya dan Tekirdağ a kadar uzanan İstanbul metropoliten bölgesi (%90,69), Marmara nın şehirleşme oranını yükselttiği gibi, aynı zamanda ülke genelinde kentsel bölge özelliği taşıyan tek bölgedir (Harita 3.4). Harita 3.4. Türkiye de Kentsel Nüfus Yığılmasının Mekansal Dağılımı (2000 Yılı) Yukarıdaki haritaya göre Türkiye de kentsel nüfus payı açısından 4 ana öbeklenme noktası olduğunu söylemek mümkündür. Diğer taraftan ülkenin doğusunda yer alan illerde de kentsel nüfus artışının son yirmi yılda ciddi boyutlara ulaştığı ancak belli yığılma alanları göstermediği izlenmektedir. Bu bölgelerde kentsel nüfusun artmasına ve yüksek doğurganlık oranlarına rağmen toplam nüfusta bir artış olmaması doğu illerinden batıya olan göçün önemli bir göstergesi olmaktadır. İstanbul 1,97 doğurganlık hızı ile ülke ortalamasının (2,53 çocuk) altında kalmakla beraber, bölge ortalamasının (1,91 çocuk) üzerindedir (Harita 3.5). 49

18 Harita 3.5. Türkiye de Şehirleşme Oranı ve Doğurganlık Hızı (2000 Yılı) Şehirleşme oranı ve GSYİH nin ülke içindeki dağılımına baktığımızda 4 temel yapı dikkati çekmektedir. Birinci grupta şehirleşme oranı ve GSYİH değerleri yüksek olan Ankara, İstanbul ve İzmir gibi büyük kentler yer almaktadır. İkinci grup şehirleşme oranı %51-65 aralığında değişen ancak GSYİH değerleri yüksek olan Konya, Mersin, Antalya gibi illerden oluşmaktadır. Diğer bir grup şehirleşme oranı yüksek GSYİH değerleri oldukça düşük olan Van, Hakkari, Batman, Şırnak gibi doğu sınırına yakın iller ile Ankara-Konya aksının doğusunda kalan Nevşehir, Kırşehir, Karaman gibi Orta Anadolu illeridir. Son olarak Erzurum çevresinde ve özellikle kentin doğu sınırına komşu olan, hem GSYİH hem de şehirleşme oranının oldukça düşük olduğu, doğu illeri yer almaktadır (Harita 3.6). 50

19 Harita 3.6. Türkiye de Şehirleşme Oranı ve GSYİH Dağılımı (2001 Yılı) Ekonomik Yapı Göstergeleri İstanbul un ekonomi ve istihdam göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri aşağıdaki tabloda yer almaktadır (Tablo 3.5). Tablo 3.5. Ekonomi ve İstihdam Göstergeleri GÖSTERGELER TÜRKİYE MARMARA İSTANBUL SIRALAMA (DPT-2000) (DPT-2000) (DPT-2000) (81 İL İÇİNDE) Kişi Başına GSMH ($) GSMH Pay (%) ,04 22,11 1 GSMH Gelişme Hızı (%) 46, İşsizlik Oranı (%) 6, ,7 --- Toplam İşyeri Oranı (DİE 2002) , Toplam İşgücü Oranı (DİE 2002) , Sanayide Çalışanların Oranı (%) 13,35 25,67 32,15 1 Ticarette Çalışanların Oranı (%) 9,69 14,28 18,73 1 Mali Kurumlarda Çalışanlar (%) 3,11 5,39 8,16 2 Ücretli Çalışanların Toplam Çalışanlara Oranı (%) 43,52 62,23 75,95 1 Ücretli Çalışan Kadınların Toplam Çalışanlara Oranı (%) 8,81 14,68 19,39 1 İşverenlerin Toplam Çalışanlara Oranı (%) 2,61 4,29 5,

20 GSYİH 1/ Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu İstanbul, Türkiye nin toplam GSYİH sına %22 düzeyinde olmak üzere en büyük katkıyı yapan il konumundadır. Diğer bir deyişle ulusal gelirin beşte birinden fazlası bir metropoliten alanda üretilmektedir yılı verilerine göre, ülke ortalaması ABD doları olan kişi başına yıllık gelir düzeyi İstanbul da ABD dolarıdır. İstanbul ve çevresi, üretkenliğin arttığı, kişi başı GSYİH değerlerinin yükseldiği bir kentsel bölge halini almıştır. Bursa, Tekirdağ, Kocaeli, Kırklareli ve Yalova İstanbul ile beraber bir gelişme eğilimi göstermektedir. Bu sebeple, Marmara Bölgesinin sosyoekonomik gelişmişliğinin temel belirleyeni de ülkenin en önemli kutbu olan İstanbul un bu özelliğini sürdürmeye devam etmesidir. İstihdam ve İşsizlik İstanbul un Türkiye ekonomisi içindeki önemi tartışmasızdır. Türkiye de çalışan nüfusun yaklaşık % 27 si Marmara Bölgesi nde ve bu nüfusun da % 51 i İstanbul İli içerisinde istihdam edilmektedir. İstanbul daki işgücünün Türkiye içindeki payı ise % 14 tür. İstanbul %12,7 işsizlik oranı ile % 6,5 olan Türkiye işsizlik oranının oldukça üstünde yer almakta ve Türkiye deki işsizlerin % 20 sini barındırmaktadır. Konu bölge düzeyinde değerlendirildiğinde ise; Türkiye deki işsizlerin % 30 unun Marmara Bölgesi nde, bunun da % 67 sinin İstanbul da bulunduğu görülmektedir. Sektörel Dağılım İstihdamın sektörel dağılımının, illerin temel ekonomik faaliyetlerinin yapısını göstermesi bakımından önemli bir gösterge olması nedeniyle, sanayi, ticaret ve mali sektörde çalışanların toplam işgücüne oranı incelenmiştir. Buna göre İstanbul da işgücünün %32 si sanayi sektöründe, %60 ı hizmetler sektöründe, %8 i de tarım sektöründe çalışmaktadır. Ücretli çalışanların toplam çalışanlara oranı %75,95 ile ülke (%43,52) ve bölge (%62,23) ortalamasının üzerindedir. Sanayileşme sürecinin hız kazandığı 1960 lı yıllarda görülen, büyümenin kutuplardan çevre illere doğru yayılmaya başlamasının ardından, son yıllarda gelişmiş bölgelerde yer alan sanayi kuruluşlarının, Anadolu da yatırım arayışları içine girmesi, sanayi sektöründeki mekansal dağılımın genişlemesine neden olmaktadır yılı verilerine 52

21 göre, sanayi sektöründe çalışanların oranının en yüksek olduğu bölge Marmara Bölgesi, en yüksek olduğu iller ise İstanbul ve Bursa dır. Türkiye deki tüm çalışanlar içinde İstanbul İli nde çalışanların payı % 13 iken; sadece sanayi sektörü dikkate alındığında, bu pay % 32 ye çıkmaktadır. Türkiye nin batısında sanayi sektöründe çalışanların oranının yüksek olduğu görülürken, bu oran doğuya doğru azalmaktadır (Harita 3.7). Harita 3.7. Sanayi Sektörü İşgücü Dağılımı (2000 Yılı) İstihdamın hizmetler sektörü dağılımına göre ise, en yüksek oranın Ankara da görüldüğü, bunu sırasıyla Şırnak, İstanbul ve Tunceli illerinin izlediği görülmektedir (Harita 3.8). İstanbul, hem ülkenin hem de Marmara Bölgesi nin merkezi ve uluslar arası şirketlerin ana yönetim birimlerinin konumlandığı bir küresel kent, diğer bir deyişle dünya kenti konumundadır. 53

22 Harita 3.8. Hizmetler Sektörü İşgücü Dağılımı (2000 Yılı) Tarım sektöründeki istihdam, Türkiye nin doğusunda, batısından daha yüksektir. Batıda ise, Ege bölgesinin bazı illeri (İzmir, Denizli ve Muğla dışında), Ankara dışındaki Batı Anadolu illeri ile Orta Anadolu ve Batı Karadeniz in çoğu ilinde, tarım sektöründe çalışanların toplam istihdama oranı %60 ile %80 arasında değişmektedir. Tarım sektöründe çalışanların toplam istihdama oranı bakımından %8-%20 grubunda yer alan İstanbul ve Ankara illeri, Türkiye genelinde en düşük orana sahip olmalarına rağmen, Avrupa ortalamasının üzerindedirler (Harita 3.9). 54

23 Harita 3.9. Tarım Sektörü İşgücü Dağılımı (2000 Yılı) İstanbul ve yakın çevresi, sanayinin Türkiye de en çok yığıldığı bölgedir. Aynı şekilde hizmet sektöründe de İstanbul ve yakın çevresi lider konumdadır (Harita 3.10). 55

24 Harita Sektörlere Göre Coğrafi Yığılmalar Mali Göstergeler İstanbul un mali sektör göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. İstanbul banka şube sayısı, toplam banka mevduatı içindeki pay, toplam banka kredileri içindeki pay, fert başına krediler, fert başına vergiler göstergeleri açısından ilk sırada yer almaktadır (Tablo 3.6). 56

25 Tablo 3.6. Mali Göstergeler 1/ Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu GÖSTERGELER TÜRKİYE MARMARA İSTANBUL SIRALAMA (DPT-2000) (DPT-2000) (DPT-2000) (81 İL) Banka Şube Sayısı Fert Başına Banka Mevduatı (Milyon TL) Toplam Banka Mevduatı İçindeki Pay Toplam Banka Kredileri İçindeki Pay ,87 1 Fert Başına Sınai, Ticari Ve Turizm Kredileri (Milyon TL) Fert Başına Belediye Gelirleri (Milyon TL) Fert Başına Genel Bütçe Gelirleri (Milyon TL) Fert Başına Gelir Ve Kurumlar Vergisi (Milyon TL) Fert Başına Kamu Yatırımları Miktarı (Milyon TL) Fert Başına Teşvik Belgeleri Yatırım Tutarı (Milyon TL) Fert Başına İhracat Miktarı (ABD Doları) Fert Başına İthalat Miktarı (ABD Doları) sonrasında İstanbul da önemi artan ekonomik faaliyetlerin başında mali kurumlar yer almaktadır. İstanbul daki toplam çalışanlar içindeki payı 1980 yılında yüzde 5,6 olan mali kurumların payının 2000 yılında yüzde 8,66 ya ulaşmıştır. Bu eğilim dünyadaki genel eğilimler ile tutarlılık göstermektedir. Dünya ile eklemlenme sürecinde dünyadaki önemli kentlerde benzer şekilde mali kurumların öne çıktığı ve bu sektörlerde sağlanan istihdamın önemli boyutlara vardığı izlenmektedir. İstanbul 2000 verilerine göre toplam banka mevduatının yüzde 44,80 ini sağlamaktadır Yine, İstanbul bankacılık sisteminin sağladığı kredilerin en yoğun olarak kullanıldığı yöredir. Türkiye toplamında 2000 yılında sağlanan kredilerin yüzde 42,87 si İstanbul da yaşayan işadamları veya tüketiciler tarafından kullanılmıştır. Bu veriler İstanbul un ve İstanbul bölgesinin az gelişmiş yörelere bankacılık sistemi ile yapılabilecek kaynak transferine fazlaca bir katkısı olmadığını göstermekte, bankacılık sistemi ile bölgeden topladığı mevduatın önemli bir bölümünün aynı yörede kredi olarak kullanıldığı izlenmektedir. İTO nun 2004 yılı verilerine göre, kamu yatırımlarının % 16 sının gerçekleştiği İstanbul da ülke toplam banka mevduatlarının % 40,4 ü İstanbul da toplanırken, banka kredilerinin % 40,8 i yine İstanbul da kullanılmaktadır. 57

26 İstanbul un gelişme süreci daha çok özel sektörün kaynaklarına dayalı olarak gerçekleşmektedir. Ancak özel sektör yatırımlarının gerçekleşebilmesi için kamu kesimi tarafından yapılan altyapı yatırımlarına da gereksinim bulunmaktadır. Eldeki veriler İstanbul un kamu yatırımlarından aldığı payın oldukça düşük olduğunu göstermektedir. Kamu yatırım harcamalarına ilişkin yukarıda belirtilen eğilimler İstanbul un gelişmesinde kamu yatırımlarının yeterince katkı sağlamadığını, tam tersine altyapı gereksinimi artan nüfus nedeniyle hızla artan bu metropoliten alandaki sorunlar nedeniyle kamu yatırımlarına hala gereksinim olduğunu göstermektedir. Ülkenin en gelişmiş yerleşmesi olması nedeniyle kişi başına düşen kamu yatırımlarının az olması doğal olmakla birlikte, İstanbul u bir dünya kenti haline getirebilmek İstanbul un yapısal ve mekansal dönüşümünü gerektirmekte, bu çerçevede altyapı yatırımları için kaynak oluşturulması gerekmektedir. İstanbul tek başına ülkenin dışsatımının yarısından fazla paya sahiptir ve bu özelliğiyle de mal akımları yönünden İstanbul Türkiye'nin dış dünyaya açılan ana kapısı durumundadır Sanayi Göstergeleri İstanbul un sanayi göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri Tablo 3.7 de yer almaktadır. İstanbul imalat sanayi işyeri sayısı, imalat sanayi yıllık ortalama çalışan sayısı ve imalat sanayi kurulu güç kapasite miktarı açısından ülke içerisinde ilk sıradadır. Küçük sanayi siteleri işyeri sayısında dördüncü, organize sanayi bölgesi parsel sayısında ise yedinci sıradadır. 58

27 Tablo 3.7. Sanayi Göstergeleri 1/ Ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı Raporu GÖSTERGELER TÜRKİYE MARMARA İSTANBUL SIRALAMA (DPT-2000) (DPT-2000) (DPT-2000) (81 İL İÇİNDE) OSB Parsel Sayısı Küçük Sanayi Siteleri İşyeri Sayısı İmalat Sanayi İşyeri Sayısı (%32) 1 İmalat Sanayi Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı (%27) 1 İmalat Sanayi Kurulu Güç Kapasite Miktarı (Beygir Gücü) Fert Başına İmalat Sanayi Elektrik Tüketimi (Kws) Fert Başına İmalat Sanayi Katma Değeri (Milyon TL) Türkiye de dönemi içinde özellikle tekstil, giyim ve deri sanayi, metal eşya, araç gereç sanayi hızla büyümüş, ihracat içinde en önemli paylara sahip olmuşlardır. Bu sanayiler İstanbul ve çevresinde yoğun bir şekilde gelişmişlerdir. Metal eşya, araç ve gereç sanayi Kocaeli, Sakarya, Bilecik ve Eskişehir yönünde yayılırken, Tekstil sanayi İstanbul, İzmir, Bursa, Tekirdağ, Gaziantep, Denizli, Ankara gibi yerlerde yığılmaktadır. Bu iki sanayi ülkede başka bölgelere de yayılarak odaklanmış yaygın desantralize bir gelişme göstermektedirler. Ancak birçok firmanın hem üretim hem de yönetim merkezi İstanbul ve yakın çevresidir. Bu çerçevede İstanbul, ihracatın merkezi haline gelmiştir. Örneğin tekstil sanayi de İstanbul da yığılmaya devam etmektedir. Bu sanayi dalının artan Uzakdoğu rekabeti karşısında olumsuz etkilenmesi, tüm kenti etkileyecektir. Bu nedenle bu sanayi dalı içinde çeşitlenme ve rekabet gücünün artırılması hayati önem taşımaktadır. Bu aşamada da KOBİ ler büyük rol oynamaktadır Tarım Göstergeleri İstanbul un tarım sektörü göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tarım işkolunda çalışanlara, tarımsal üretim değerine ve tarımsal kredi kullanımına ilişkin göstergelere bakıldığında; bu değerlerin İstanbul İli nde son derece düşük düzeyde kaldığı görülmektedir (Tablo 3.8). 59