Her endüstriyel tesis gibi madencilik

Transkript

1 Maden Kapatma Planlaması ve Doğaya Yeniden Kazandırmanın Temel İlkeleri (Bölüm 1) H. Şebnem DÜZGÜN Orta Doğu Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölümü Yeni yasal düzenlemede bilim ve tekniğin, dolayısıyla mühendisliğin ağırlık kazanması yolunda adımlar atılmıştır Her endüstriyel tesis gibi madencilik faaliyetlerinin de çevresel etkileri bulunmaktadır. Bu etkiler pek çok çevreci yaklaşımın, madencilik faaliyetlerini yapılmaması gereken aktiviteler olarak tanımlamasına neden olmaktadır. Oysa bilindiği üzere madencilik faaliyeti geçici bir faaliyettir ve çalışılan alan belli bir süre için kullanılmaktadır. Yeraltı kaynaklarının çıkarılması sırasında ortaya çıkan çevresel etkilerin yarattığı kamuoyu tepkileri, geçtiğimiz 30 yıllık dönemde, madencilik sektörünün önemli bir gündem maddesi haline gelmiştir. Çünkü sürdürülebilir şekilde madencilik yapabilmek için madencilik şirketleri ve yöre halkı arasında, sivil toplum kuruluşları (STK) ve ilgili devlet kurumları arasında ortaya çıkan farklı düzeylerdeki sürtüşmelerin giderilmesi zorunlu hale gelmiştir. Çevresel etkiler konusunda kamuoyunda ortaya çıkan tepkiler pek çok devletin, doğal kaynakların kullanımı ve çevresel etkilerin en aza indirilmesi konusunda her düzeyde düzenleme yapmasına neden olmuştur. Bu nedenle bir maden cevherinin, içinde bulunduğu alanın değerinin, madencilik bittikten sonra da eski değerinde ya da eski değerine yakın olacak şekilde işletilmesi önem kazanmıştır. Maden cevherinin bulunup işletilmeye hazırlanması ve daha sonra işletilmesi için geçen süre, çevreye olan etkilerin derecesini de belirler. Madencilik faaliyetleri nedeni ile tahmin edilen ve / veya edilemeyen fiziksel ve kimyasal etkiler, madenciliğin her aşamasında (arama, işletme, kapatma) hatta kapatma sonrasında da ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle madenciliğin yapıldığı pek çok gelişmiş ülkede çevresel kontroller için yeni yasal düzenlemeler ve doğal kaynak yönetimi politikaları geliştirilmiştir. Bu kontroller, 1980 ler ve 1990 larda çevre etki değerlendirmesi (ÇED) ve yerel halk anketlerine, ruhsatlandırma işlemlerindeki kontrollere, kaynak kullanımı ve arazi planlamasına, arazinin doğaya yeniden kazandırılmasına ve iyileştirilmesine odaklanmış iken 2000 lerde, madenciliğin sürdürülebilirliğini artırmak amacı ile bunlara ek olarak maden kapatma planlamasının, madenciliğin her aşamasında yapılmasına ve yıllık olarak gözden geçirilmesine yoğunlaşmıştır. Dolayısıyla maden kapatma planlaması, ÇED, ruhsatlandırmadaki kontroller, doğaya yeniden kazandırmayı da içeren ve madenciliğin her aşamasında yapılan, sürekli güncellenen, geniş perspektifli bir yapı halini almıştır. Bu yeni yaklaşım madenciliğin yoğun olarak yapıldığı ve aynı zamanda çevre etkilerinin de en aza indirilmesi için uğraş verildiği ülkelerde 2000 lerden sonra yasal düzenlemeler ve uygulama kılavuzları ile desteklenmektedir.

2

3 Yapılan bir analizde maden kapatmanın ülke yasalarında yer alma durumları, doğaya yeniden kazandırma, çevre etki değerlendirmesi (ÇED), sosyal etki değerlendirmesi (SED), maddi taahhüt, kapatma hedeflerine uyulmaması nedeni ile cezai müeyyide gibi konular incelenmiştir. Gelişmiş ülkeler (Japonya, Avusturalya, Kanada, Avrupa ve ABD) ve gelişmekte olan ülkeler iki bölümde ele alınarak Çizelge 1 ve 2 oluşturulmuştur. Çizelge 1 ve 2 deki x işaretleri ülkede söz konusu yasanın varlığını, - işaretleri ise yasanın olmadığını göstermektedir. Çizelge 1 den de görüleceği gibi gelişmiş ülkelerin tümünde doğaya yeniden kazandırma, ÇED, maddi taahhüt, kapatma koşulları ile bu koşullara uymama durumunda ceza zorunludur. Çizelge 2 de verildiği gibi gelişmekte olan ülkelerde ise en yaygın koşullar ÇED ve doğaya yeniden kazandırmadır lerde ortaya çıkan bu yeni yaklaşımda maden arama projelerinden başlayarak madenciliğin her aşamasında insan sağlığı ve çevre etkilerini göz önüne alan, kabul edilebilir bir kapatma planlaması yapılması yasal zorunluluk halini almıştır. Bu planlamanın ana amacı, madenciliğin her aşamasında olası doğaya yeniden kazandırma ve iyileştirme çalışmalarının düzenli olarak yapılmasını ve rezerv bittikten sonra yapılacak iyileştirmenin ve doğaya yeniden kazandırma maliyetlerinin en aza indirilmesini sağlamaktır. Plan çoğunlukla, ruhsat başvurularında ortaya çıkabilecek olası durumlar göz önüne alınarak yapılmakta, arama faaliyetlerinden başlayarak madenciliğin her aşamasında ortaya çıkan fiili duruma göre her yıl düzenli olarak gözden geçirilerek güncellenmektedir. Her ne kadar bu plan kapatma planı olarak adlandırılıyor olsa da aslında madencilik faaliyetlerinin o günkü durumu itibariyle yapılan ve yapılacak doğaya yeniden kazandırma - iyileştirme çalışmalarını, madencilik faaliyetlerinin olası risklerinin yönetilmesini ve maden kapatma hedeflerine ulaşılması için gerekli aşamaları içermesi bakımından çok daha geniş bir bakış açısına sahiptir. Söz konusu yaklaşımı en etkin şekilde uygulayan ülkelerden birisi olan Avusturalya da maden kapatma planlaması, çevre etki değerlendirmesi ve maden tasarımının ayrılmaz bir parçası olarak görülmekte ve madencilik çalışmalarının her aşamasında uygulanan sürekli bir işlem olarak ele alınmaktadır. Dolayısı ile maden kapatma planlaması, üretim planlaması gibi, madenciliğin tüm ömrü boyunca, madencilik faaliyetlerinin bütünleşik bir parçasıdır ve doğaya yeniden kazandırma da bu planın önemli bir aşamasını içerir. Sürdürülebilir Madencilik İçin Maden Kapatma Ve Doğaya Yeniden Kazandırma Madencilik faaliyetleri ile bütünleştirilerek, sürekli uygulanan bir kapatma ve doğaya yeniden kazandırma planı, madencilik faaliyetinden kaynaklı olumsuz sosyal, ekonomik ve çevresel etkilerin en aza indirilmesini sağlayacağından, öncelikle madencilik sektörünün, devletin ve toplumun sürdürülebilirliğinin bir anlamda garantisi olmaktadır. Bu amaçla International Council of Mining and Metals (ICMM) 2003 yılında madencilik endüstrisinin sürdürülebilir kalkınmaya olan taahhütlerinin çerçevesini belirleyen 10 temel ilkeyi şöyle açıklamıştır: Doğaya Yeniden ÇED Maddi Taahhüt Kapatma Koşullara Uyulmama Ülke Kazandırma Koşulu Koşulu Koşulu Koşulu Cezaları Japonya x x x x x Avustralya x x x x x Kanada x x x x x Almanya x x x x x İrlanda x x x x x İngiltere x x x x x ABD x x x x x Çizelge 1. Gelişmiş ülkelerde maden kapatmanın boyutlarını içeren yasal düzenlemeler (Clark ve Clark (2005) den uyarlanmıştır) Ülke Kapatma Koşulu (çoğunlukla anlaşmaya tabi) ÇED Koşulu SED Koşulu Doğaya Yeniden Kazandırma Maddi Taahhüt Koşulu Burkina Faso - x x x x Botsvana x x - x - Gana - x - x - Mali - x - x x Namibya - x - x - Tanzanya x x x x x Zambiya x x - x - Zimbabve Butan - x x x - Brunei Sultanlığı x - Çin x - - x - Kuzey Kore - x - Endonezya x x - x - Hindistan x - - x - Kazakistan - x - x - Kırgızistan x x - x - Malezya x x - x - Moğolistan - x - x x Miyanmar Filipinler - x x x x Güney Kore Sri Lanka x x x Tacikistan Tayland x x Özbekistan x - - x - Vietnam - x - x x Şili Kosta Rika x x - x - Ekvador - x Mesika x x - x - Peru - x x x - Venezuella x x İran x x - x - Suudi Arabistan x - - x - Fiji - x x x x Papua Yeni Gine Solomon Adaları x x x x Çizelge 2. Gelişmekte olan ülkelerde maden kapatmanın boyutlarını içeren yasal düzenlemeler (Clark ve Clark (2005) den uyarlanmıştır. 40

4 Jeoloji, Madencilik ve Yer-Gözlem Teknolojilerinde Uzman Çözümler Teknoloji destekli akıllı i kararları için, ihtiyacınız olan deneyim... Uygulamaya Yönelik Uydu Görüntüsü Temini: QuickBird/WorldView, Landsat, IRS, ASTER, COSMOSkyMed, ERS/ENVISAT, PALSAR MS MacroSystem Opto-Elektronik ve Spektral Sistemler SVC Spektroradyometre Sistemleri SURPAC,MINEX,GEMS WHITTLE,MINESCHED,INSITE Jeolojik Modelleme, Maden letme Tasarımı Ocak Optimizasyonu, Üretim Planlaması letme Performansı Yönetimi Madencilik Yazılımları ITTVIS Etkile imli Veri Analizi ve Görselle tirme IDL,ENVI,IAS Nesne tabanlı görüntü analizi ve Görüntü sınıflandırmada yarının teknolojisi Veri Analizi, Görselle tirme ve Simülasyon Su, Petrol/Gaz, Maden ve Jeotermal Kaynak Etütleri ve 3D Modelleme Litolojik ve Yapısal Analiz ve Haritalama Çevresel Uygulamalar Havza ve Sulakalan Eko-Sistem Modelleme Jeo-Mekansal Veri leme, Veritabanı Tasarımı Yazılım ve Donanım Temini-Sistem Entegrasyonu Proje Geli tirme, Danı manlık ve Proje Uygulama Teknik-Destek ve E itim Hizmetleri JeoDijital Bili im Teknoloji Madencilik n.taah.san. ve Tic.Ltd. ti.1424 Cadde, No. 2/1, Çukurambar, Çankaya-Ankara Tel: Pbx, Fax: /

5 1. Etik madencilik uygulamaları gerçekleştirmek ve bunların paydaşları olan maden işletmesi, devlet, endüstri, toplum vb. kurumlar arasında etkin paylaşımların olduğu sağlıklı işletmelerle madencilik yapmak. 2. Sürdürülebilir kalkınma politikalarını paylaşımcı bir karar verme sürecine dahil etmek. 3. Temel insan haklarının ön planda tutulduğu, kültürlere, gelenek ve göreneklere saygılı madencilik uygulamaları gerçekleştirmek. 4. Doğru verilere ve bilimsel temellere dayalı risk yönetimi stratejilerin uygulamak 5. İşletmelerin sağlık ve güvenlik koşullarını sürekli iyileştirecek yöntemler arayışında olmak. 6. Çevresel koşulların sürekli iyileşmesine yönelik arayışlar içinde olmak. 7. Biyoçeşitliliğin korunmasına ve entegre arazi planlamasına katkıda bulunmak. 8. İşletmelerde ürün tasarımı, ürün kullanımı, yeniden kullanım ve geridönüşüm gibi konulara duyarlı ve bunlara imkan sağlayıp teşvik eden modeller geliştirerek atıkların en uygun şekilde yönetilmesini sağlamak 9. Madencilik yapılan alandaki toplulukların sosyal, ekonomik ve kurumsal alandaki gelişmelerine katkıda bulunmak. 10. Paydaşlara etkili ve şeffaf taahhütler verme ve iletişim içinde olma ile taahütlerin yerine getirildiğini kanıtlayan bağımsız kurumlarca onaylanmış raporlamalarla bir uyum içinde olmak. ICMM nin belirlediği bu on ilke, maden kapatma ve doğaya yeniden kazandırma planlaması yapılırken gözetilmesi gereken temel ilkelerin temelini teşkil eder. Minerals Council of Australia (MCA) da bu ilkeleri şöyle sıralar:»» Şimdiki ve gelecek nesillerin halk sağlığı ve güvenliğinin sağlanması»» Çevresel kaynakların, gelecek nesillerin kullanımı için fiziksel ve kimyasal bozulmaya uğratılmaması»» Madencilik sonrası arazinin uzun vadede sürdürülebilir ve toplum için faydalı bir kullanıma dönüştürülmesi»» Çıkabilecek her türlü sosyo - ekonomik zararın en aza indirilmesi ve sosyo - ekonomik katkıları artıracak her türlü fırsatın göz önüne alınması Bu ilkelerin ışığında hazırlanacak olan bir maden kapatma ve doğaya yeniden kazandırma planı çevresel, sosyo - ekonomik ve maden işletmesi bakış açılarını içeren üç ana temel boyut üstüne inşaa edilir. (Şekil 1). Maden kapatma planındaki çevresel boyutun ana merkezi doğaya yeniden kazandırmadır ve buradaki ana amaçlar: 1. Madencilik sonrası terk edilecek arazinin güvenliğinin ve fiziksel, jeokimyasal ve ekolojik açılardan duraylılığının sağlanması, 2. Maden alanı ve çevresindeki su kaynaklarının ve toprağın kalitesinin korunması, 3. Paydaşların da uzlaşısı ile karar verilen, madencilik sonrası arazi kullanımına göre doğaya yeniden kazandırmanın yapılması, 4. Paydaşların uzlaşısı ile oluşturulan doğaya yeniden kazandırmanın başarı kriterlerinin belirlenmesi ve yapılan işlem- Şekil 1. Maden kapatma ve doğaya yeniden kazandırmanın üç boyutu lerin sürekli izlenerek paydaşlara rapor edilmesi. Öte yandan maden işletmesinin ömrü boyunca, madenciliğin yapıldığı alanda, özelikle de açık ocak madenciliği çalışmaları nedeni ile, arazide bazı değişimlerin olması kaçınılmazdır. Bu değişimlerin başında arazinin topoğrafyası, flora ve faunası, yüzey suyu ve yeraltı suyu hidrolojisi, toprak ve su kirliliği gelmektedir. Doğaya yeniden kazandırmanın bu aşamada ana hedefi, bu değişimlerin uygun çevre yönetimleri ile madencilik operasyonları boyunca en aza indirilmesidir. Ancak bilindiği üzere madencilik faaliyetleri nedeni ile bazı çevresel etkilerin de gerçekleşmesi kaçınılmazdır. Bu etkilerin yönetiminde ise öncelik sırasına göre bir çevre yönetimi yaklaşımı geliştirilmelidir. Birinci öncelik her zaman halk sağlığını ve güvenliği ilgirendiren tehlikelerden kaynaklı risklerin yönetimidir. İkinci öncelik süregelen kirlenme kaynaklarının ortadan kaldırılması, üçüncü öncelik gelecekteki arazi kullanımı ve ekolojik dengenin kurulması, dördüncü öncelik toplumun beklentileri ve isteklerinin karşılanması, beşinci ve altıncı öncelikler ise sırası ile estetik kaygıların giderilmesi ve maliyetlerin en aza indirilmesidir. Söz konusu öncelikler gözetilerek madencilik faaaliyetleri sırasında çevresel etkilerin yönetimi, madenciliğin çevresel etkilerinin en aza indirilmesinin en önemli yöntemidir. Sözgelimi madenin ve cevher hazırlama tesisinin bu etkiler göz önüne alınalarak tasarlanması, işletme sırasında ortaya çıkacak toksik atıkların azalmasını, yeniden kullanımını ve geri dönüşümünü sağlayacağından daha etkili bir çevre yönetimi yapmak kolaylaşacaktır. Bu noktada, madencilik faaliyetleri ile birlikte tasarlanmış ve sürekli uygulanan ve güncellenen bir kapatma ve doğaya yeniden kazandırma planının önemi ortaya koyulmaktadır. Her ne kadar bu plan her maden işletmesinin şartları için o madene özgü tasarlanacak bir plan olsa da neler yapılabileceği sistemli olarak genelleştirilebilir. Maden kapatma planındaki sosyo - ekonomik boyut, madencilik faaliyetlerinden etkilenecek olan toplulukların, faaliyetlerin olumsuz etkilerinden en az etkilenmelerini ve bu toplulukların yaşam kaliteleri ile sosyal ve ekonomik sürdürülebilirliklerinin sağlanmasını taahhüt eder. Madencilik faaliyetinin olduğu bölgelerde önemli bir ekonomik gelişme gözlenir. Özellikle kırsal alanlarda madencilik faaliyetinin uzun sürdüğü durumlarda madencilik ve yan endüstrileri, toplulukların tek geçim kaynağı halini alabilir. Madencilik faaliyetlerinin bitmesi durumunda ortaya çıkan bu gelişim sürecinin kötüye git- 42

6 memesi için madencilik firmalarının sosyal gelişim programları geliştirmeleri gerekmektedir. Bu program yine paydaşların katılımı ile şekillenen ve madencilik faaliyetleri boyunca güncellenen, gelişen ve değişen dinamik bir programdır. Sosyal gelişim programları projeleri tasarımı, maden kapatmanın olumsuz etkilerini en aza indirecek ve toplumsal gelişim için olası alternatifleri optimize edecek şekilde geliştirilir. Maden kapatma planındaki işletme boyutunda, madencilik faaliyetlerinin başından beri planlanması ve sürekli uygulanması sayesinde işletmenin olası kazanımları şu şekilde listelenebilir: 1. Madenin aktif olduğu dönemde, kapatma da göz önüne alınarak yapılan üretim planlaması, en uygun çözümler içinde farklı alternatifler sağlayacağından kapatma maliyetleri düşecektir. Sözgelimi bu yolla atıkların ve verimli toprak tabakasının birkaç kere yer değiştirmesi engellenebilir ya da topoğrafyadaki bozulmaların derecesi en aza indirilebilir. 2. Maden kapatma planının sürekli uygulanıyor olması yüksek riskli alanların öncelikle saptanmasına, bu alanlara öncelik verilmesine ve bu alanlarda riskin düşürülmesi için araştırmaların yapılmasına olanak sağlar. 3. Sürekli uygulanan doğaya yeniden kazandırma çalışması hangi bitkilendirme alternatiflerinin hangi bölgelerde iyi sonuç verdiği deneyimlerinin kazanılmasına ve izleme faaliyetlerinin maliyetini düşürmeye olanak sağlar. 4. Sürekli uygulanan ve güncellenen bir doğaya yeniden kazandırma ve kapatma planı yönetmelik ve yasalara uygun olmayacak uygulamalara dayalı risklerin de en aza indirilmesini sağlar. 5. Yapılan çalışmaların sürekli ve şeffaf olarak paydaşlarla paylaşılması ortaya çıkacak güven sorunlarını en aza indirerek işletmeye verilen desteği artırır ve gelecekte madencilik şirketinin yapacağı diğer madencilik yatırımlarını kolaylaştırır. 6. Madenciliğin başından beri uygulanan kapatma ve doğaya yeniden kazandırma planı şirketin ödeyeceği olası tazminatları en aza indirir. Bir maden kapatma planlaması yapılırken paydaşların plana başından beri katılması ve planın paydaşların istek ve beklentilerine göre tasarlanması, planın başarısı açısından kritik öneme sahiptir. Paydaşlar dört ana grupta incelenebilir: 1. Madencilik şirketleri 2. Devlet 3. Toplum 4. Diğerleri (servis sağlayıcılar, sivil toplum kuruluşları (STK), danışman firmalar, vb.) Madencilik firmasının görevi, kapatma ve doğaya yeniden kazandırma planını yapmak, planı doğru şekilde uygulamak ve uygulanan planın etkinliğini izlemektir. Devletin görevi ise maden kapatma planlarının uygulanmasını denetlemek ve bununla ilgili politikalar geliştirerek maden kapatma ve doğaya yeniden kazandırma çalışması yapacak şirketlerin, madene özel uygulamalarına yönelik yasa ve yönetmelikler çıkararak denetim yapmaktır. Ayrıca devlet, madencilik firmasının kendi imkanları ile kapatamadığı ocağı, maden işletilmeden önce alacağı maddi taahhütlerle kapatma garantisini de sağlıyor olmalıdır. Maden arama çalışmalarından itibaren madencilik çalışmaları ile iç içe olan yöre halkının, servis sağlayıcıların, STK ların, kapatma ve doğaya yeniden kazandırma çalışmalarından haberdar olması ve bunları onaylıyor olması, sürdürülebilir bir madencilik sektörünün sağlanması için şarttır. Yazının devamı önümüzdeki sayıda yer alacaktır.