ekil 3. Ekartman belirleme amac yla kullan lan LVDT.

Transkript

1 ekil 3. Ekartman belirleme amacyla kullanlan LVDT. Linear Variable Differential Transformer sözcüklerinin ksaltmas olan LVDT, bir objenin dorusal olan mekanik hareketini, elektrik sinyallerine dönütüren elektromekanik bir dönütürücüdür. LVDT yer deiimi alglayclar, 0.01 mikron seviyelerindeki yer deitirmeleri belirleyebilecek kapasitededir. Bu çalma kapsamnda tasarlanan ölçme sistemi için Schaevitz Sensors firmas tarafndan üretilen GCD-SE-2000 modeli LVDT seçilmitir. Seçilen LVDT modeli mm aralnda ölçüm yapabilmektedir. Bu modele ait teknik özellikler Tablo 1 de verilmitir. Tablo 1. GCD-SE-2000 LVDT teknik özellikleri (Schaevitz, 2005) Giri Gerilimi Giri Akm Çalma Scakl Saklama Scakl Çk Gerilimi Çk Empedans Gürültü (Noise) Dorusallk Tekrarlanabilirlik Kararllk (Stabilite) VDC 6 ma -25C - 85C -55C - 95C 0-5 VDC (4 kablo ile) 1-6 VDC (3 kablo ile) < 1 <10 mv <0.25 % Tam Alan mm 0.1 % Tam Alan Eim Ölçer Tasarlanan ölçme sisteminin konularndan biri de ray hattndaki dever ve hattn boyuna eiminin belirlenmesidir. Dever ve boyuna eim miktarlarnn UIC standartlarna uygun olarak belirlenebilmesi için HLPlanar Technik firmas tarafndan üretilen NS-15/V2 modeli çift eksenli eim ölçer tercih edilmitir. ekil 4 de ölçme sisteminde kullanlan çift eksenli eim ölçer, Tablo 2 de ise eim ölçere ait teknik özellikler verilmitir. ekil 4. Ölçme sisteminde kullanlan eim ölçer Tablo 2. NS-15/V2 eim ölçer teknik özellikleri (HLPlanar, 2003) Çalma Aral ±15 Duyarlk aralnda aralnda 0.08 Çözünürlük Analog Çk -2V(-15) - +2V(+15) Besleme Gerilimi VDC Çalma Scakl 0C - +70C Saklama Scakl -40C - +85C 202

2 2.1.2 Konum Belirleme Sistemleri Tasarlanan ölçme sisteminde konum belirleme amaçl RTK GPS alclar ve total station kullanlmaktadr. Konum belirleme sistemleri özellikle ray hatt geometrisinin yatay ve düey konum bileenlerinin belirlenmesinde kullanlmaktadr. RTK GPS Alclar Ölçme sisteminde ray geometrisinin belirlenmesi amacyla çift frekansl RTK GPS alclar kullanlmaktadr. RTK GPS yönteminde referans alcda, hesaplanan tayc dalga faz ölçü düzeltmelerini yaymlayan bir radyo vericisi, gezici alcda da referans alc tarafndan yaymlanan düzeltmeleri alan bir radyo alcs kullanlr (Lemmon ve Gerdan, 1999; Hofmann-Wellenhof vd., 2001; Gülal ve Akpnar, 2003). RTK GPS yönteminde istenilen sklkla koordinat bilgisi elde etmek mümkündür. Günümüzdeki RTK GPS alclar 10 Hz 20 Hz e kadar veri toplayabilmektedir. Bu da 0.1 saniyede hatta 0.05 saniyede bir koordinat bilgisi elde edilmesi anlamna gelmektedir. RTK GPS yöntemi ile toplanan koordinat verilerinin bilgisayar ortamna aktarlabilmesi için alcdan bamsz bir veri formatna ihtiyaç vardr. Günümüzde her marka ve model RTK GPS alcs NMEA formatnda veri çk verebilmektedir. Ölçme sistemi ile birlikte kullanlan yazlm, GPS alclarndan alnan NMEA formatndaki verilerle ilem yapabilmektedir. Bu sayede ölçme sisteminde hangi marka ve model GPS alcs kullanlrsa kullanlsn, bilgisayar ortamna veri aktarm srasnda herhangi bir sorunla karlalmamaktadr. Total Station Ölçme sisteminde GPS in kullanmnn mümkün olmad bölgelerde sistem total station ile desteklenmektedir. Günümüzde ulalan teknoloji total station ile hareketli objelerin izlenmesine olanak vermektedir. Ölçme sisteminde GPS in kullanmnn mümkün olmad bölgelerde kullanlacak olan total station için Leica TCRA1201 tercih edilmitir. Ölçme sisteminin doruluunun test edilmesi aamalarnda da söz konusu alet kullanlmtr. TCRA1201 total station seçilmesinde, reflektörü otomatik takip etme (ATR) özelliinin olmas ve aç ölçme doruluunun 0.3 mgon olmas büyük etken olmutur (Leica Geosystems AG, 2005). Ray hatt üzerinde hareket halinde olan ölçme sistemi ATR sistemli total station tarafndan sürekli izlenerek konumu belirlenmektedir. Ölçme sistemi ile toplanan verileri kullanarak anlk olarak ray geometrisinin belirlenebilmesi için total station ile toplanan verilerin ölçme sistemine kablosuz olarak aktarlmas gerekmektedir. Bu amaçla, biri total stationa dieri ise ölçme sistemi üzerindeki bilgisayara balanmak üzere 2 adet radyo modem söz konusu aratrma projesi kapsamnda temin edilmitir Ölçme Sistemi Yazlm Ölçme sistemi bileenlerinden alnan verilerin bilgisayar ortamna aktarlmas ve gerekli ilemlerden sonra ölçülen ray hattna ait geometrik parametrelerin belirlenerek, bu parametrelere ait deformasyon miktarlarnn hesaplanabilmesi için, ölçme sistemi ile entegre çalacak bir yazlm gelitirilmitir. Ölçme sistemi yazlm için Microsoft Visual Studio.NET ailesinden C# programlama dili seçilmitir. C# programlama dilinin sunduu nesne yönelimli programlama özellii sayesinde, karmak ilemlerin düzenli ve hzl bir ekilde yaplabilmesi mümkün olmaktadr (Algan, 2007). 203

3 Ölçme sistemi yazlm, proje verilerinin mevcut olduu hatlarda kontrol amaçl, proje verilerinin mevcut olmad hatlarda rölöve amaçl ölçme yapabilecek kapasitede tasarlanmtr. Ölçme ilemi srasnda ray hatt geometrik parametrelerinden, ray hatt orta eksen yatay konumu, sa ve sol ray yükseklikleri, ekartman, dever ve boyuna eim miktarlar hesaplanmaktadr. Hesaplanan bu büyükler, rayl sistem güzergahlar ile ilgili uluslararas standartlara göre karlatrlmaktadr. Kullancya istenildii taktirde kendi standartlarn tanma imkan da salanmtr. Ray hatt orta eksen yatay ve düey konumu, ekartman, dever ve boyuna eim miktarlar ile ilgili tolerans deerler yazlma girilebilmektedir. Ölçme sistemi yazlm, sistem bileenlerinden aktarlan verileri istenilen kayt aralklarnda aldktan sonra, UTC zaman ile birlikte bir dosyaya kaydetmektedir. Çalan ray hattna ait proje bilgilerinin yazlma yüklenmesi ile anlk olarak ölçülen hattn proje verilerinden olan sapma miktarlar ya da kullanc tarafndan tanmlanan özel tolerans deerlerinden olan sapma miktarlar hesaplanp, kullancya gösterilmektedir. ekil 5 de ölçme ekran ile ilgili örnek verilmitir. Bu ekrandaki yeil renk söz konusu büyüklüün standartlar saladn, sar renk snr deerler içinde olduunu, krmz renk ise standartlarn dna çkldn ve ray hattnn ölçülen bölümünün tehlikeli olduunu ifade etmektedir. ekil 5. Ölçme ekran. Ölçme ilemi srasnda yaplan anlk deerlendirme ileminden baka yazlmn ölçü sonras deerlendirme ve analiz modülü de hazrlanmtr. Bu modülde ray hattndan elde edilen verilerin ayrntl analizi yaplp, grafiklerle kullancya bilgi verilmekte ve söz konusu ray hattnn durumu ile ilgili ayrntl rapor hazrlanmaktadr. 3. Verilerin Deerlendirilmesi Deerlendirme ileminin ilk aamasnda ölçme sistemi bileenlerinden alnan verilerde kaba hata aratrmas yer almaktadr. Bu aamada MAD Filtreleme Teknii kullanlmtr (Menold vd. 1999). LVDT, eim ölçer ve konum belirleme sistemlerinden alnan verilerdeki olas kaba hatalar giderildikten sonra ikinci aamada ray hattndaki dever, enine ve boyuna eim, ekartman ve yol orta ekseni koordinatlar hesaplanmaktadr. Hesaplanan bu büyüklükler veri tabanna güzergah uzunluu ve UTC zaman bilgileri ile birlikte kaydedilmekte, bu sayede tüm kanallardan elde edilen verilerin senkronizasyonu mümkün olmaktadr. Zaman senkronizasyonu yaplm veriler, ray hattna ait mevcut proje verileri ile karlatrlarak geometrik deiim miktarlar kalman filtreleme teknii kullanlmas ile hesaplanmaktadr. ekil 6 da deerlendirme ilemi için ak diyagram verilmitir. 204

4 ekil 6. Verilerin deerlendirilmesi için ak diyagram. 5. Sonuç ve Öneriler Tasarlanan ölçme sistemi ile stanbul Ulam A.. iletme sahas içinde bulunan test hattnda gidi ve dönü olmak üzere test ölçüleri gerçekletirilmi, ölçülerin deerlendirilmesi sonucunda da sistemin performans deerlendirilmitir. Konum belirlene sistemi olarak RTK GPS yönteminin kullanlmas durumunda, belirlenen ray hatt geometrik parametrelerinin, rayl sistemler için geçerli olan uluslararas standartlar salad görülmütür. Konum belirleme sistemi olarak ATR sistemli total station kullanlmas durumunda ise, özellikle yatay ve düey konum bileenlerinde önemli derecede iyilemeler olmutur. Her iki sistemin birlikte kullanlmas ile de özellikle GPS ile ölçüm yaplmasnn mümkün olmad tünel gibi bölgelerde sistemin total station ile desteklenmesi mümkün olmaktadr. Tasarlanan ölçme sisteminin ek alglayc sistemler ile daha da gelitirilebilecei düünülmektedir. Örnein ray açkl belirlemek için kullanlan LVDT nin saysnn ikiye çkarlmas, ray açklnn aracn salnm ve titreimlerinden etkilenmeden, çok daha hassas olarak belirlenmesini salayacaktr. Sistemde kullanlan eim ölçer yerine INS (Inertial Navigation System) sistemlerinin kullanlmas ile sistemin üç eksende dönüklüünün belirlenebilmesi mümkün olacak ve sistem için kurulan kinematik modelin daha da gelitirilmesi salanabilecektir. Bununla birlikte sisteme entegre odometrelerin kullanm ile de ray hattndaki güzergah uzunluu deerleri GPS ve total station ölçümlerinden bamsz olarak belirlenebilecektir. Bunlarn dnda sisteme lazer tarayc, yer alt radar (GPR) eklenmesi ile de rayl sistem hatt çevresinin ve altyapsnn da bir ölçme sistemi ile belirlenebilmesi mümkün olacaktr. Kaynaklar Algan, (2007), Her Yönüyle C#, 7. Bask, ISBN: , Pusula Yaynclk, stanbul. Amberg Technologies AG, (2007), GRP1000 Brochure, Regensdorf, Switzerland. Dünisch, M., Kuhlmann, H., Möhlenbrink, W., (2000), Baubegleitendes Festpunktfeld bei der Einrichtung und Kontrolle der Festen Fahrbahn, AVN 10/200, Wichmann, Heidelberg. Gülal, E., (2002), Mühendislik Jeodezisinde Sistem Analizi, YTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeodezi ve Fotogrametri Anabilim Dal, Geomatik Program, Ders Notlar, (Baslmam). 205

5 Gülal, E., Akpnar, B., (2003), Applications of GPS Based Machine Guidance Systems in Open Pit Mining Operations, International Conference of Modern Management of Mine Producing, Geology and Environmental Protection, 9-13 June 2003, Bulgaria. HLPlanar Technik, (2003), NS-15/V2 Dual Axis nclinometer with Analog Output, HL- Planartechnik GmbH, , Dortmund. Hofmann-Wellenhof, B., Lichtenegger, H., Collins, J., (2001), GPS-Theory and Practice, 5th Edition, Springer, Wien. Leica Geosystems AG, (2005), Leica TPS1200 Series Technical Data, Leica Geosystems AG, Switzerland. Lemmon, R.T., (1999), The Influence of the Number of Satellites on the Accuray of RTK GPS Positions, The Australian Surveyor, Volume 44, Number, 1, pp Milev, I., Gruendig, L., (2004), Rail Track Data Base of German Rail-the Future Automated Maintenance, INGEO 2004 and FIG Regional Central and Eastern European Conference on Engineering Surveying, November 2004, Bratislava, Slovakia. Schaevitz Sensors, (2005), GCD-Se Seris Precision Gage Heads, Schaevitz Sensors, USA. Tarhan, R., Akpnar, B., (2005), ehiriçi Rayl Sistemlerde Deformasyon Ölçmeleri, 2. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu, Kasm 2005,.T.Ü., stanbul. Ünlütepe, A., (2005), Marmaray BC1 Projesi ve Ölçme Çalmalar, 2. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu, Kasm 2005,.T.Ü., stanbul. Welsch, W.M., Heunecke, O., (2001), Models and Terminology fort he Analysis of Geodetic Monitoring Observations, The 10th FIG International Symposium on Deformation Measurements, March 2001, Orange, California, USA. Ylmaz, S., Ceylan, A., Öztürk, C., (2007), Konya-Ankara Hzl Tren Projesi ve Jeodezik Çalmalar, 3. Ulusal Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu, Ekim 2007, Selçuk Üniversitesi, Konya. 206

6 MKROJEODEZK ALARDA DÜEY AÇI ÖLÇÜLERNN NDRGENMES ÇN YAKLAIMLAR R.G. HOBA 1, H. ERKAYA 1 1 Yldz Teknik Üniversitesi, naat Fakültesi, Harita Mühendislii Bölümü, Ölçme Teknii Anabilim Dal, stanbul, ghosbas@yildiz.edu.tr, erkaya@yildiz.edu.tr ÖZET Noktalar arasndaki yükseklik farklarn çounlukla geometrik nivelmanla belirleriz. Ancak baz durumlarda noktalar arasndaki yükseklik farklarnn hassas bir ekilde trigonometrik olarak belirlenmesi ihtiyaç haline gelir. Karlkl olarak ölçülen açlar, uygulamada ya iaret tepesine indirgenir ya da zemin noktasna indirgenir. Nirengi noktalar arasndaki yükseklik farklarnn karlkl gözlemlerle belirlenmesi durumunda, iki nokta arasndaki uzunluk genelde 3-5 km civarndadr. Bu durumda ölçülen düey açlarn iaret tepesine ya da zemin noktasna indirgenmesi için ölçülen açlara getirilecek düzeltme miktarlar literatürde verilen yaklak formüllerle yeterli dorulukta elde edilebilmektedir. Ancak deformasyon belirlenmesi gibi amaçlarla yaplan çeitli mühendislik ölçmeleri için iki nokta arasndaki uzunluk bazen birkaç yüz metre civarnda, hatta daha da ksa olabilmektedir. Böyle mikro jeodezik alarda yaklak formüllerle hesaplanan düzeltme deerleriyle iaret tepesine ya da zemin noktasna indirgenmi düey açlarla nokta yükseklikleri, yeterli hassasiyetle belirlenemez. Yine teknolojinin geliimine paralel olarak günümüzde aç ölçme aleti olarak teodolit yerine genelde total station kullanlmaktadr. Elektronik takeometre (total station) kullanld zaman düey aç ile birlikte eik ya da yatay uzunluk da ölçülebilmektedir. Ölçülen bu uzunluklar da dikkate alnarak düey açlarn iaret tepesine ya da zemin noktasna indirgenmesi için kesin formüller kullanlabilir. Çalmada düey aç ölçümü ile birlikte uzunluk ölçümünün yaplp yaplmamasna bal olarak düey açlara getirilecek düzeltme miktarlarnn hassas bir ekilde hesaplanmas için gerekli formüller verilmitir. Anahtar Sözcükler: Trigonometrik nivelman, düey aç ölçümü, düey aç indirgeme, karlkl gözlemler, deformasyon ölçmeleri APPROCHES ON REDUCING THE VERTICAL ANGLE MEASUREMENTS IN MICRO GEODETIC NETWORKS We usually determine the height differences between points with geometrical leveling. Sometimes it is necessary to determine the height differences between points with trigonometrical leveling accurately. Reciprocally measured angles are reduced to on the top of the marker or on the ground point. When determining the height differences between triangulation points, distance between two points is about 3-5 km. In this situation correction values about the angles when reducing the vertical angles to on the top of the marker or on the ground point can be determined with enough accuracy. But sometimes distance between two points may be about 100 meters especially on engineering measurements such as deformation measurements. In these micro geodetic networks, correction values which are calculated by using usual equations can not be determined with enough accuracy. Depending on technological developments, total stations are used instead of teodolites for angle measurements. Slope or horizontal distances can be determined when the total stations are used. By considering these distances, specific equations can be used for reducing the vertical angle to on the top of the marker or on the ground point. 207

7 In this study, necessary equations for determining the correction values about the vertical angles accurately are given. Keywords: Trigonometrical leveling, vertical angle measurement, reducing the vertical angles, reciprocal observations, deformation measurements. 1. Giri Mühendislik yaplarndaki jeodezik noktalar arasndaki yükseklik farklarnn belirlenmesinde dolaysz bir yöntem olmas ve ölçülerin mm biriminden daha hassas bir dorulukla elde edilmesi nedenleri ile hassas geometrik nivelman yönteminin uygulamada çounlukla tercih edilmesini salamaktadr. Ancak, yanna ulalmas olanakl olmayan noktalar ile arazinin topografik yapsndaki zorluklar gibi nedenlerle geometrik nivelman yaplmasnn güçletii yerlerde dolayl bir yöntem olan trigonometrik nivelman yönteminin uygulanmas kaçnlmaz olmaktadr. Bu yöntemin mühendislik yaplarndaki uygulamas ise düey aç ve kenar ölçüsünün hassas olarak belirlenmesini gerektiren hassas trigonometrik nivelman yöntemidir. Günümüzde ATR sistemli robotik elektronik takeometrelerle yüksek doruluklu ve incelikli ölçme yaplabilmesi yöntemin mühendislik yaplarndaki aplikasyon ve kontrol ölçmeleri çalmalarnda rahatlkla uygulanabilmesine olanak salamaktadr. Mühendislik yaplarndaki jeodezik kontrol noktalar genellikle pilye olarak ina edilmektedir. Yükseklik farklarnn belirlenmesi için ölçülen düey aç ve eik kenar uzunluklarnn pilye üzerine indirgenmesi gerekir. Eer jeodezik noktalar zemin noktas ise bu kez de ölçülerin zemine indirgenmesi söz konusu olmaktadr. Muhtelif kaynaklarda ölçülen düey açnn zemin noktasna indirgenmesinde düzeltme deeri z A için t B ia z A. s AB (1) eitlii verilmektedir. Burada i A : durulan noktada alet yükseklii, t B : baklan noktada iaret yükseklii ve S AB : durulan ve baklan noktalar arasndaki yatay kenar uzunluudur. ndirgenmi düey aç ise z A z (2) I A z A eklinde hesaplanmaktadr. (1) eitlii uzun kenarl kontrol alarnda iki nokta arasnda oluan i A -t B ksa kenarl ve S AB uzun kenarl üçgenin dik üçgen olduu öngörüsüne dayanlarak elde edilmektedir. Buna karn mühendislik yaplarnda kullanlan ksa kenarl kontrol alar için bu varsaym geçerli olmamaktadr. Bu durumda i-t ve S in dik üçgen kenarlarna dönütürülmesi gerekmektedir. 2. Düey Aç ndirgeme Düzeltmesinin Hesab Genellikle jeodezik kontrol noktalar arasnda karlkl gözlem olana bulunmaktadr. Ancak erilikli kemer barajlar, köprüler, termik santral bacalar ve tv kuleleri gibi yaplarda çounlukla kontrol noktalarndan ölçülecek objeyi temsil eden obje noktalarna tek tarafl gözlem yapma olana ile karlalmaktadr. Bu nedenle indirgeme eitliklerinin karlkl gözlem olmas ve tek tarafl gözlem olmas durumlar göz önüne alnarak ayr ayr incelenmesi uygun olacaktr. 208

8 2.1. Karlkl Gözlem Bulunmas Halinde Düey Aç ndirgeme Düzeltmesinin Hesab Düey Açnn aretin Tepesine ndirgeme Düzeltmesinin Hesab ekil 1. Düey aç ölçülerinin iaretin tepesine indirgenmesi ekli 1. e göre; I I z A, zb : Ölçülen düey (zenit) açlar, z, : aretin tepesine indirgenmi düey açlar olmak üzere; A z B z A ve z B nin yaklak hesab: t A i A a za S S tb ib b zb S S I za z A za I z B z B zb (3) I I z A ve z B nin kesin hesab: DA ve D B eik uzunluklar ölçülmemi ve S yatay uzunluu verilmise öncelikle bu eik uzunluklar, I S DA sin z (4) I A D I B S sin z I B eitlikleri ile hesaplanr. Sonra Nepper formüllerine göre, 209

9 TMMOB z 200 z 2 2 z z z 200 z 2 z z 200 z D a D a I A g A I A g A I A g A A I A g A I A I A tan tan ) ( tan ) ( tan (5) yazlan yukardaki (5) eitlii aadaki ekilde düzenlenerek 2 z 200 D a D a 2 z 200 z 2 I A g I A I A I A g A tan tan 2 z 200 D a D a 2 z 200 z 2 I A g I A I A I A g A tan arctan 2 z 200 D a D a 2 z z 2 I A g I A I A I A g A tan arctan 2 z z 200 D a D a z I A g I A g I A I A A tan arctan (6) eitlii elde edilerek z A hesaplanr. Benzer ekilde 2 z z 200 tan D b D b arctan z I B g I B g I B I B B (7) yazlabilir. Bir üçgende bir d aç kendisine komu olmayan iki iç açnn toplamna eit olduundan ekil 1. e göre aadaki eitlikler yazlarak iaretin tepesine indirgenmi z A ve z B düey açlar hesaplanr. B I B B A I A A z z z z z z

10 Düey Açnn Zemine ndirgeme Düzeltmesinin Hesab ekil 2. ye göre; ekil 2. Düey aç ölçülerinin zemin noktasna indirgenmesi I I z A, zb : Ölçülen düey (zenit) açlar, z A, z B : Zemin noktasna indirgenmi düey açlar, I D, I D : ölçülen eik uzunluklar, A I B D : zemin noktalar arasndaki ortalama eik uzunluk, S : zemin noktalar arasndaki yatay uzunluk, i A, i B : alet yükseklikleri, t, : iaret yükseklikleri olmak üzere; A t B a t i, b t i ksaltmalar ile uzun mesafe D A S D (8) I B sin z A B A D I S sin z I A sinüs teoremine göre (9) eitlii yazlr. I A I I I I DA DB DB D kabulüyle 2 sin z A z A z (9) I A b sin z I D z A I A b 2 sin z S I A sin z z B B z I B a sin z I D z B I B a sin z S 2 I B g g arasnda sin z sin z 1 z alnabilir. z A ve zb nin küçük açlar olduu da dikkate alnrsa (10) eitlii yazlabilir. 211

11 b z A I D (10) b S z B a I D a S 2.2. Tek Tarafl Gözlem Bulunmas Halinde Düey Aç ndirgeme Düzeltmesinin Hesab D' D'' D S Z' Z : Ölçülen eik uzunluk, : z nin hesabnda kullanlan eik uzunluk, : Zemin noktalar arasndaki eik uzunluk, : Zemin noktalar arasndaki yatay uzunluk, : Ölçülen düey aç ve : Zemin noktalarna indirgenmi düey aç olmak üzere a i t a ( ) iaretli ds a cos Z b a sin Z D D ds (11) b z atn D z ( ) iaretli Z Z z ekil 3a. Z > 100 g ve i < t olmas durumu a i t a ( ) iaretli ds a cos Z b a sin Z D D ds (12) b z atn D z ( ) iaretli Z Z z ekil 3b. Z > 100 g ve i > t olmas durumu 212

12 a i t a ( ) iaretli ds a cos Z b a sin Z D D ds (13) b z atn D z ( ) iaretli Z Z z ekil 3c. Z < 100 g ve i < t olmas durumu a i t a ( ) iaretli ds a cos Z b a sin Z D D ds (14) b z atn D z ( ) iaretli Z Z z ekil 3d. Z < 100 g ve i > t olmas durumu Mühendislik ölçmelerine yönelik çalmalarda noktalarnn uzaysal konumlarnn belirlenmesi amaçlanr. Daha açk bir ifade ile noktalarn üç boyutlu konum deiimleri belirlenmeye çalldndan ölçülen düey açlarn da geometrik modeli kurmak için pilye olarak tesis edilmi ölçme (kontrol) noktalarnn üzerine indirgenmesi gerekir. Geometrik indirgeme z i t s : ölçülen düey aç, : teodolitin gözlem ekseni yükseklii, : gözlem yaplan noktada iaret yükseklii ve : durulan ve baklan noktalar arasndaki eik uzunluk 213

13 olmak üzere düey açnn 100 g 'dan küçük ve büyük olmas durumlar için ekil 3 a,b,c ve d de verilen indirgeme düzeltmelerinin hesabnda kullanlacak genel bant aadaki ekilde elde edilir. a i t ds a.cos Z ' b a.sin Z ' D" D ' ds z arctan Z Z ' z b D" (15) 3. Uygulamalar Yukarda açklanana dört duruma göre düey aç deerleri , ve grad karlkl ölçü deerlerine göre indirgeme formülleri ve genel formüller kullanlarak hesaplanmtr. Hesap sonuçlar Tablo 1. de verilmitir. Tablo incelendiinde karlkl gözlem bulunmas durumunda yukarda ifade edilen üç durumun karl olarak 1. sütundaki 1-4 ve 2-3 deki karlkl gözlemlerin indirgenmi deerlerinin verildii 11. sütundaki aç deerleri toplamnn 200 grad olduu görülmektedir. Böylece umulan sonuca ulald görülmütür. Ölçülen eik uzunluk ve düey aç ile indirgenmi ve düey açlardan elde edilen yatay uzunluklarn ayn olduu da tespit edilmitir. Duru m Tablo 1. Düey aç ölçülerinin zemin noktasna indirilmesine ilikin örnekler Z I i t a= b= ds= D II dz= = (m (m (g) i-t a*sinz I a*cosz I D I atn(b/d I Z= -ds ) ) I ZI+dz ) D I (m ) S= D= D 2 +b 2 D I *sinz I

14 Sonuç ve Öneri Sunulan çalma ile düey açlarn indirgeme düzeltmelerinin karlkl veya tek tarafl gözlemlerle kolay bir hesaplama ile yaklak olarak deil kesin deer olarak belirlenebilecei gösterilmitir. Karlkl veya tek tarafl ölçü deerlerine göre yaplan düey aç indirgemelerinde yukarda verilen eitliklerle elde edilen indirgenmi düey aç deerlerinin ayn sonucu verdii görülmütür. Ölçme ve hesaplama araçlarnn gelimi olmas nedeni ile düey aç indirgemelerinin yaklak formüllerle deil kesin sonuç veren eitliklerle hesaplanmas önerilmektedir. Kaynaklar Aydn Ö. (1997), Ölçme Bilgisi 2, YTÜ Basm-Yayn Merkezi, stanbul. Erkaya, H. (2006), Yükseklik Ölçmeleri Ders Notlar (Baslmam Ders Notlar), YTÜ naat Fakültesi, Harita Müh. Bölümü, stanbul. Hoba, R.G. (2004), Barajlarda Deformasyon Ölçmeleri (Baslmam Ders Notlar), YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul. Kahmen H. (1993), Vermessungskunde, Berlin - New York. Kahmen H. (1993), Angewande Geodeasie: Vermessungskunde, Berlin - New York. Koç. (2003), Ölçme Bilgisi II (Konum Ölçmeleri ve Mühendislik Ölçmeleri), Ekol Tantm Güzel Sanatlar Matbaas, stanbul. Moffitt F.H. (1987), Surveying, Harper & Row, Publishers, nc., New York. Özbenli E., Tüde T., (1985), Ölçme Bilgisi Pratik Jeodezi, Karadeniz Üniversitesi Basmevi, Trabzon. Songu C. (1981), Ölçme Bilgisi kinci Cilt, Daily News Web. Ofset Tesisleri, stanbul. Ulsoy, E., (1969), Düzlem ve Küresel Trigonometri, Fen Fakültesi Döner Sermaye Basmevi, stanbul. Welsh, W., Heunecke, O., Kuhlman, H. (2000), Handbuch Ingeneieurgeodaesie (Auswertung Geodaetischer Überwachungsmessungen), Herbert Wichmann Verlag Heidelberg. 215

15 216

16 BEŞİNCİ OTURUM Oturum Başkanı: Doç. Dr. M. Zeki COŞKUN Şantiye Ortamında Gerçekleştirilen Mühendislik Projelerinde Proje Yönetimi ve Harita Mühendisliği Hizmetleri Ş. Kuşçu, E. Can Altyapı Bilgi Sistemlerinde Mobil CBS Uygulamaları İSKİ Altyapı Bilgi Sistemi (İSKABİS) Örneği A. Dinçyılmaz, R. M. Alkan Kentsel Alanlarda GSM Baz İstasyonları Tespiti ve Elektromanyetik Kirlilik Haritasının CBS Yoluyla Oluşturulması O. Uygunol, S. S. Durduran Karayollarının Yakın Tarihi ve Ulaşım Sektöründe Harita Mühendisliğinin Yeri ve Sorunları M. Küçükoğlu 217

17 218

18 ANTYE ORTAMINDA GERÇEKLETRLEN MÜHENDSLK PROJELERNDE PROJE YÖNETM VE HARTA MÜHENDSL HZMETLER enol KUCU 1, Eray CAN 2 1 ZKÜ Mühendislik Fakültesi Öretim Üyesi, senolkuscu@yahoo.com, Zonguldak 2 ZKÜ Mühendislik Fakültesi Aratrma Görevlisi, can.eray@hotmail.com, Zonguldak ÖZET Proje terimi, mühendislik uygulamalar açsndan, Bir uygulamann gerçekletirilmesinde, gereksinim duyulan birbiri ile ilikili bilgi ve belgeler bütünü olarak tanmlanabilir. Çou kez de tasarm, dizayn terimleri ile e anlam da kullanlr. Dier yandan, her alanda ve her konuda, belirli bir zaman snrlamas içinde, belirli kaynaklarn kullanm ile, belirli bir amaca yönelik faaliyetler de proje faaliyeti olarak adlandrlr. Bu çerçevede, mühendisler için, belirli bir zaman, kaynak ve amaç snrlamas ile gerçekletirilen bir mühendislik tasarm proje türü bir faaliyet olduu gibi bu tasarmn, yine zaman ve kaynak snrlamas ile gerçekletirilmesi de bir projedir ve bu kapsamnda yaplan faaliyetler proje türü faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerin amacna uygun olarak gerçeklemesi için, proje özelinde yaplan yönetim faaliyetleri ise proje yönetimi olarak adlandrlmaktadr. Bildiride, antiye ortamnda gerçekletirilen mühendislik projelerinde proje yönetimi ve harita mühendislerinin bu yönetim faaliyetlerindeki görev ve sorumluluklar ile ilgili olarak; bu konulardaki yasal ve idari düzenlemelere ve deneyimlere dayal bilgilere ve önerilere yer verilmektedir. Anahtar Kelimeler : Proje Yönetimi; Proje, Yöneylem aratrmas ABSTRACT PROJECT MANAGEMENT AND SERVICE OF SURVEYING ENGINEERING FOR REALIZED ENGINEERING PROJECT IN THE WORKSITE Project, in term of engineering applications the realization of an application needed all documents and information relevant with each other can be defined. Many times this term is used design and plan with same meaning as in terms. On the other hand, every activities are also called the Project activities because of with use of specific resources and particular purpose however limited a certain time in every field and every subject. In this meaning the engineering design is type of a Project activity that is carried out by engineers with in specific time and within limit of purpose, however within specific resources. In this context these activities are type of project activities. Management activities are called project management for to realize purpose of these activities in accordance within project. 219

19 In this article project management however duties and responsibilities of surveying engineers are given in management activities at worksite. Besides legal and administrative arrangements, experiences and suggestions are included. Keywords: Project management, Project, Operational research 1-PROJE VE PROJE TÜRÜ FAALYETLER Proje terimi mühendislik disiplinleri açsndan, teknik anlamda, Bir mühendislik uygulamasnn gerçekletirilmesinde gereksinim duyulan birbirleri ile ilikili bilgi ve belgeler bütünü olarak tanmlanabilir. Uygulamada, çou kez tasarm ve tasarmnn ngilizcesi olan Dizayn terimleri ile e anlamda kullanlr. Dier yandan, belirli bir amaca yönelik, kaynak ve zaman snrlamalar ile gerçekletirilen faaliyetler de proje türü faaliyetler olarak adlandrlr. Bu kapsamda, mühendisler için, zaman ve kaynak snrlamalar içinde gerçekletirilen belirli bir amaca yönelik her türlü mühendislik faaliyeti de birer proje türü faaliyet niteliindedir. Bu tanma uygun olarak, bir mühendislik uygulamasnn zaman ve kaynak snrlamas ile yaplan tasarm (projelendirilme ii) de proje türü bir faaliyetin konusunu oluturabilir. Bu bildiride, proje terimi zaman ve kaynak snrlamalar ile, antiye ortamlarnda gerçekletirilen, belirli bir amaca yönelik mühendislik uygulamalar ile ilgili faaliyetler anlamnda kullanlacaktr. Proje türü faaliyetler, bata zaman, kaynak ve amaç snrlamalar olmak üzere rutin (tekdüze) faaliyetlerden ayran önemli farkllklar tar. Bu farkllklardan balcalar olarak; Her proje faaliyetinin özgün bir faaliyet oluu ve kendine özgü yönetim ve organizasyon gerektirmesi, Sonuçlanan her proje faaliyetinin bir gereksinimin karlamas ve o konudaki mevcut ileyite az ya da çok bir deiim, gelime ve iyileme salama amac tamas, Ba sonu belli bir takm alt faaliyetlerden olumas, Proje türü faaliyetlerin insan yaamnda, her konuda geliimin ve deiimin en önemli araçlarndan birisini oluturmas gibi özellikler (farkllklar) saylabilir. 2- HARTA MÜHENDSL LG ALANINA GREN PROJE FAALYETLER Genelde, harita bilgisi ve uygulamas gerektiren her türlü faaliyet, az ya da çok Harita Mühendislii disiplininin ilgi alanna girer. Bu faaliyetlerin banda da corafi tabanl (arazi içerikli) mühendislik uygulamalar ile ilgili projeler gelir. Bu kapsama giren projeler, Harita Mühendislii hizmetleri açsndan; Harita-Kadastro Sektörü ile dorudan ilgili mesleki projeler, 220

20 Harita Mühendisliinin servis hizmeti verdii dier sektörlerle ilgili, projeler olmak üzere, iki grupta deerlendirilebilir. Amac dorudan harita ve harita bilgisi üretmek ve uygulamak, ilemek, corafi tabanl bilgi sistemleri kurmak, iletmek ve kadastral amaçlarla ilgili olan projeler ilk gruba giren projeler olarak deerlendirilebilir. naat, Maden, Orman Mühendislii gibi arazi içerikli uygulamalar yapan, harita ve harita bilgisi kullanan ve uygulayan meslek disiplinleri ile ilgili corafi tabanl projeler ise 2. kategoriye giren projeleri oluturur. Bu gruba giren projelerin en yaygn da, antiye ortamnda gerçekletirilen inaat ve madencilik sektörü ile ilgili olan projelerdir. Baka ülkelerde olduu gibi, ülkemizde de Harita Mühendislerinin büyük bir bölümünün bu ikinci gruba giren hizmetler ve projeler üreten ve uygulayan kurumlarda ve ilerde görev yaptklar bilinmektedir. Ülkemizde, Harita Mühendislerinin % 30 civarnn inaat sektöründe (ve genelde mühendislik ölçmeleri kapsamna giren ilerde ve kurumlarda) görev yapmas; ABD de deki Ölçmecilerin (Surveyor larn) % 60 nn inaat sektöründe görev yapmas; dünya da birçok ülkede Maden Harita Mühendislerinin ayr mühendis odalarnn ve uluslar aras örgütlenmelerinin (Uluslar Aras Maden Haritaclar Örgütü ISM nin) olmas bu tespitin göstergelerini oluturmaktadr. Ülkemizde, proje denildiinde, genelde, kamu kurumlar tarafndan üretilen ve gerçekletirilen, yol, kanal, kanalizasyon, enerji tesisleri, hidrolik yaplar ve tesisler, binalar ile ilgili inaat antiyesi ortamlarnda gerçekletirilen ve meslek disiplinimizi de ilgilendiren projelerin akla geldii bilinmektedir. Bu nedenle, bu bildiride bu tür kamusal projelerin süreçleri ve yönetimi asl konuyu oluturmaktadr. Bu tür Corafi Tabanl Mühendislik Projeleri (CTMP) nin; Genelde kamusal hizmetlere yönelik alt yap projeleri niteliinde olmas, Çok disiplini ilgilendirmesi (multi disiplinler olmas), Her aamasnda Harita Mühendislii ilgi alanna giren bilgi, belge ve hizmetler gerektirmesi Tasarmlarnda, uygulama çevresi ile ilgili, jeolojik, jeoteknik, hidrolojik, toporafik ve arazi kullanm özellikleri gibi konularla ilgili, genelde kesin deerlerle ifade edilemesi zor olan (projenin oturduu noktaya ve alana bal olarak deiebilen) bilgilerin ve parametrelerin kullanlmas (bu nedenle de her aamasnda uyguland alana, çevreye daha uygun ve uygulanabilir yapma araylar içermesi), gibi ortak özellikler tarlar. Ülkemizde bu kapsama giren CTMP üreten ve ihale yöntemiyle gerçekletiren kamu kurumlarnda, bu tür önemli projelerin ekil 1 de görülene benzer bir süreç içinde gelitirildii, tasarmland ve gerçekletirildii söylenebilir. 221