İhracat ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 12 Geçiş Ekonomisi Örneğinde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellik Analizleri

Transkript

1 EGE AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW Clt: Sayı: 2 Nsan 20 ss İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Relatonshp between Export and Economc Growth: Panel Contegraton and Panel Causaly Analyss n 2 Transon Economes Case Seymur AĞAYEV ÖZET Bu çalışmada panel eştümleşme ve panel nedensellk analzler kullanılarak on k esk Sovyetler Brlğ üyes geçş ekonoms örneğnde hracat ve ekonomk büyüme lşks ncelenmştr. ammadde, enerj, tarım ürünler veya maden hracatı bu ülkelern toplam hracatının en öneml payını oluşturmaktadır. Araştırma sonuçları, hracat artışının ekonomk büyümeye neden olmadığını, dğer br fadeyle bu ülkeler çn hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerl olmadığını gösterr. Bulgular nedensellk lşksnn kısa ve uzun dönemde ekonomk büyümeden hracat artışına doğru olduğunu desteklemektedr. Anahtar Kelmeler: İhracat, ekonomk büyüme, panel eştümleşme, panel nedensellk ABSTRACT Ths paper uses panel contgraton and panel causaly approaches to nvestgate relatonshp between export and economc growth n the case of twelve members of former Sovet Unon transon economes. Export of raw materals, energy, agrcultural products and mnng materals constute the major porton of total export of these countres. The fndngs ndcate that there s not causaly runs from export growth to economc growth. Ths suggests that export-led growth hypothess s not supported for twelve transon countres. The study result ndcates that economc growth contrbutes to export growth n short-run and long-run. Keywords: Export, economc growth, panel contegraton, panel causaly. GİRİŞ İhracata dayalı büyüme hpotezne göre hracat artışı üretm ve sthdam artışının en öneml belrleyclernden br, ekonomk büyümenn lokomotf veya c gücüdür. Bu hpotez dört temel nedene dayandırılmaktadır. Bunlardan lk şu şeklde açıklanablr. İhracat artışı başka br fade le ülke mallarına olan dış talepte artışı, ç talepte daralma olmaması koşuluyla üretm hacmnde ve sthdam düzeynde artış anlamına gelr. Mal ve hzmet hracatı, GSYİ nın harcamalar yoluyla hesaplanmasında yer alan kalemlerden brdr. Bu kalemde meydana gelen değşm üretm düzeyn kamu harcamaları ve yatırım harcamalarında olduğu gb Keynesyen çarpanı oranında etklemektedr. İhracat artışı dış tcaret çarpanı oranında üretm hacmnde artışa neden olmaktadır (Ramos, 200). Gelr düzeynn düşük olması nedenyle tasarrufların, dolayısıyla sermaye brkm ve yatırımların yetersz olması az gelşmş ülkelern ortak özellğdr. Gerekl fzk sermaye yatırımlarının yapılamaması üretm artışının ve büyümenn gerçekleşmemesne neden olmaktadır. Az gelşmş ülkelern karşılaştığı bu sorun yoksulluk kısır döngüsü olarak da adlandırılmaktadır. İhracata dayalı büyüme hpoteznn dayandığı knc teork neden, hracat yoluyla elde edlen dövz gelrlernn sermaye ve gerekl ara malları halatı çn gerekl kaynağı sağlayablmesdr (Sharma ve Panagotds, 2004; Şmşek, 2003). Bu şeklde, hracat artışının fzk sermaye malları halatını olanaklı kılması ekonomde yen yatırımlara, başka br fade le üretm kapasesnde artışa neden olmaktadır. Üretm kapasesnde meydana gelen artış ekonomnn üretm ve sthdam hacmnde artış sağlamaktadır. Üretm çn gerekl olan ara mallarının halatı da doğrudan üretm artışına neden olmaktadır. İhracat artışının ekonomk büyümenn temel belrleycs olduğunu öne süren hpotezn dayandığı üçüncü neden, hracat sektörlerndek uzman- Yrd. Doç. Dr., Rze Ünverses, İktsad ve İdar Blmler Fakültes, İktsat Bölümü, seymur.agayev@rze.edu.tr 24

2 Seymur AĞAYEV laşmadan kaynaklanmaktadır. Uzmanlaşma nedenyle bu sektörde vermllk düzey dğer sektörlere oranla daha yüksektr. İhracata yönelk üretm yapan sektörlerde vermllğn dğer sektörlere oranla yüksek olması, hracata yönelk üretm yapan sektörlere doğru üretm kaynaklarının yenden dağılımına neden olmaktadır (Shraz ve Abdul Manap, 2005). Vermsz veya daha az verml sektörlerde kullanılan üretm kaynaklarının vermllğ daha yüksek sektörlere aktarılması doğal olarak ekonomnn üretm hacmn artırmaktadır. İktsat teorsne göre uluslar arası tcaret ülkelern karşılaştırmalı üstünlüklerden yararlanmalarına neden olmaktadır. Dış tcaretn serbest olması şletmelern varlıklarını sürdürmeler çn rekabet edeblmelern gerektrmektedr. Uluslar arası pyasada rekabet se yen teknolojlern kullanılması, ler yönetm ve pazarlama blglerne sahp olunması, şgücünün üretmn gerektğ eğm düzeyne ve blg brkmne sahp olması, gerekl araştırma gelştrme faalyetlernn yürütülmes gb brçok özellğ br arada gerektrmektedr. Rekabetn varlığı geleceğe yönelk olarak üretmde vermllğ daha da artıracak teknolojk yenlklern, daha etkn üretm ve yönetm teknklernn veya anlayışlarının önünü açmaktadır. İhracat artışının ekonomk büyümenn temel belrleycs olduğunu öne süren hpotezn dayandığı son neden, hracat artışının bu şeklde neden olacağı vermllk arışıdır. İhracat artışına dayalı büyüme hpoteznn ekonomk büyüme modeller bakımından önem, yukarıda fade edldğ gb teknoloj ve blgnn yayılmasını konu etmesnde yatar. Blndğ gb Solow model olarak da adlandırılan neoklask büyüme modelnde büyümenn veya modeldek fadesyle şç başına düşen üretm artışının neden dışsal değşken olan teknolojk gelşmedr. Teknoloj halatı, ülke çnde gelştrlemeyen veya üretlmeyen daha ler br teknolojnn başka ülkelerden satın alınmasını fade eder. O halde teknolojye yönelen halat neoklask büyüme modelne göre üretm artışına neden olacak. İçsel büyüme modellernde se teknolojk gelşme beşer sermaye brkm, araştırma gelştrme faalyetler şeklnde çselleştrlmştr. İçsel büyüme modellernn brçoğu büyümenn belrleyc gücünün blg taşmaları olduğunu ler sürmektedr. Romer (986), üretm sürecnde ürün harcnde yen üretm blgsnn de üretldğn öne sürmektedr. Vermllk artışı anlamına gelen ve araştırma gelştrme faalyetler sonucu ortaya çıkan yen üretm blgs ekonomye yayılarak pozf dışsallıklara neden olacaktır. Yan, Romer e göre ekonomk büyümeye pozf dışsallıklar neden olmaktadır. Aynı şeklde Lucas da pozf dışsallıkları üzernde durmaktadır. Lucas (988), Romer den farklı olarak pozf dışsallıkların çalışma dışı kalan süreye bağlı olan beşer sermaye brkm sonucu ortaya çıktığını ler sürmektedr. Bu çalışmalardan yen blgnn yayılmasının (taşma) ekonomk büyümeye neden olacağı anlaşılmaktadır. İhracata dayalı büyüme hpoteznde hracatçı şletmelern varlıklarını sürdürmeler çn araştırma gelştrme faalyetlerne, şgücünün şkolunda gerekl olan blg brkmne ve eğm düzeyne (beşer sermaye brkm) sahp olması gerektğ yukarıda da belrtlmşt. Görülmektedr k, Romer (986) ve Lucas (988) tarafından ekonomk büyümenn belrleyc gücü olarak görülen araştırma gelştrme faalyetler ve beşer sermaye brkm hracatçı şletmelern de uluslar arası rekabette varlıklarını sürdüreblmeler çn son derece önem taşımaktadır. O halde, teork olarak şu görüş ler sürüleblr; hracat sektörler araştırma gelştrme faalyetler ve beşer sermaye brkmne katkıları ölçüsünde ekonomk büyümeye neden olurlar. Araştırma gelştrme faalyetlernde bulunmayan ve beşer sermaye brkmne katkı sağlamayan, sadece hammadde veya enerj tedarkçs görevn sürdüren hracat sektörlerne sahp olan ülkelerde hracat artışı vermllk artışına, malyetlern düşmesne, pozf dışsallıklara neden olmayacağından dolayı ekonomk büyümeye neden olmayacaktır. Bu çalışmada amaç, hammadde ve enerj tedarkçs, tarım ürünler veya maden hracatçısı olan on k esk Sovyetler Brlğ üyes geçş ekonomsnde hracat ve GSYİ arasındak lşkler ncelemektr. Araştırmaya konu olan bu ülkeler Ermenstan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Gürcstan, Kazakstan, Kırgızstan, Moldova, Rusya, Tackstan, Türkmenstan, Ukrayna ve Özbekstan dır. Blndğ gb, Sovyetler Brlğ dağılmadan önce dünyanın en büyük petrol, doğal gaz ve değerl metaller üretcsdr. Brlk dağıldıktan sonra, serbest pyasa ekonomsn benmseyen ve Sosyalst ülkeler harcnde tüm dünya le de serbest tcaret yapma olanağı bulan araştırma konusu ülkelern de en öneml özellkler enerj, hammadde, maden ve tarımsal ürün tedarkçs olmalarıdır. Sovyetler Brlğ an çöküşüyle brlkte bağımsızlıklarını lan eden üye ülkelern tamamı Doğu Avrupa dak dğer esk sosyalst ülkelerle beraber merkez planlı ekonomk düzen terk etmş ve serbest pyasa ekonomsn oluşturmaya başlamışlardır. İktsat leratüründe bu ülkeler geçş ekonomler olarak adlanırlar. Bu çalışmada, nspeten ortak sosyoekono- 242

3 İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler mk özellklere sahp, enerj, hammadde, maden ve tarımsal ürün hracatçısı olan on k ülkede hracat ve GSYİ arasındak lşk panel eştümleşme ve panel nedensellk analzler kullanılarak ncelenmştr. Araştırma sonucunda, hracata dayalı büyüme hpoteznn bu ülkeler çn geçerl olup olmadığı da ortaya çıkacaktır. 2. LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ İhracat ve ekonomk büyüme lşksnn ncelendğ çalışmalar araştırmaya konu olan ülkeler, zlenen yöntem ve sonuçları bakımından farklılık göstermektedr. İlşknn ülke grupları çn ncelendğ çalışmaların yanı sıra tek ülke uygulamaları da vardır. Aşağıda konu le lgl bazı çalışmalar özellkle kullanılan yöntemler ve alınan sonuçlar açısından değerlendrlmştr. Kunst ve Marn (989), Avusturya da hracat ve ekonomk büyüme lşksn mamul mal hracatı, şgücü vermllğ değşkenlern ve Granger nedensellk analzn kullanarak ncelemştr. Analz sonuçları şgücü vermllğnden hracata doğru tek yönlü nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Marn (992) çalışmasında se hracat ve ekonomk büyüme lşks, dört gelşmş pyasa ekonoms çn mamul mal hracatı le şgücü vermllğ değşkenler ve k aşamalı Engle-Granger eştümleşme ve Granger nedensellk analzler kullanılarak ncelenmştr. Eştümleşme analz İngltere harç dğer ülkelerde bu değşkenlern uzun dönemde brlkte hareket ettklern göstermektedr. Nedensellk sınamaları sonucunda, mamul mal hracat artışından vermllk artışına doğru tek yönlü lşk bulunmuştur. Bu sonuç, Avusturya ya a aynı değşkenlern kullanıldığı Kunst ve Marn (989) çalışması sonuçlarından farklıdır. Anwer ve Sampath (2000), hracat ve ekonomk büyüme lşksn 96 ülke çn, Johansen eştümleşme ve Granger nedensellk sınamaları le ncelemşlerdr. Çalışmada 96 ülkenn 35 çn hracat ve GSYİ değşkenlernn farklı düzeylerde durağan oldukları bulunmuştur. Gerye kalan 6 ülkenn 3 çn değşkenler arasında eştümleşme lşksnn olmadığı, 20 ülke çn se en az br yönde nedensellk lşksnn olduğu bulunmuştur. Bu ülkelern 2 snde 2 nedensellk lşksnn yönü (beşnde negatf olmakla beraber) GSYİ dan hracata, 6 sında 3 hracattan GSYİ ya, 2 snde 4 se çft taraflıdır. ülke 5 çn se araştırmaya konu olan değşkenler arasında eştümleşme lşks olmasına karşın herhang br nedensellk lşksnn olmadığı bulunmuştur. Bu sonuçlara göre, Anwer ve Sampath (2000) çalışmasında ncelenen 96 ülkenn 8 ne lşkn sonuçlar hracata dayalı büyüme hpotezn desteklemektedr. Bahman-Oskooee, Economdou ve Goswam (2005) çalışması se br panel ver çalışmasıdır. Çalışmada 6 ülkeye a ver set panel brm kök ve panel eştümleşme analzler kullanılmıştır. İhracatın bağımlı değşken olduğu durumlarda, sınama sonuçları hracat ve ekonomk büyümenn eştümleşk olduğunu gösterr. Ramos (200) çalışması Portekz ekonoms çn Johansen eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayalı Granger nedensellk analzler çerçevesnde yürütülmüştür. Sınama sonuçları hracat artışı ve ekonomk büyüme arasında eştümleşme, uzun ve kısa dönem çft yönlü nedensellk lşklernn var olduğunu göstermektedr. Medna-Smh (200), se Kosta-Rca çn hracat le büyüme lşksn ncelemştr. Çalışma Johansen eştümleşme, Engle-Granger eştümleşme analzler ve kısıtlamasız hata düzeltme model çerçevesnde yürütülmüştür. Eştümleşme sınaması sonuçları uzun dönem lşksnn varlığını doğrulamaktadır. ata düzeltme model sonuçlarına göre de hracat artışı büyümey pozf yönde etklemektedr. İhracat ve ekonomk büyüme lşksnn ncelendğ uygulamalı çalışmalar arasında özellkle Güney Asya ekonomlerne lşkn çalışmalar öneml yer tutmaktadır. Ekanayake (999) çalışması da bunlardan brdr. Bu çalışmada sekz Güney Asya ülkes 6 çn hracat ve ekonomk büyüme lşks k aşamalı Engle-Granger, Johansen eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayalı Granger nedensellk analz çerçevesnde ncelenmştr. Analz sonuçları araştırmaya konu olan ülkelern tamamı çn hracat ve ekonomk büyüme arasında eştümleşme lşksnn olduğunu göstermektedr. Ekanyake nn hata düzeltme modelnn uzun döneme lşkn sonuçları Malezya çn hracattan büyümeye doğru tek yönlü, dğer ülkeler çn çft yönlü nedensellk lşks olduğunu göstermektedr. Kısa dönemde se Sr-Lanka harç dğer ülkeler çn ekonomk büyümeden hracat artışına doğru nedensellk lşks bulunmuştur. İhracat artışından ekonomk büyümeye doğru nedensellk lşksnn varlığı Endonezya ve Sr-Lanka çn fakat zayıf düzeyde olduğu bulunmuştur. Ahmet, Butt ve Alan (2000) çalışması da sekz Asya ekonomsn 7 konu almaktadır. Çalışmada Engle-Granger eştümleşme ve eştümleşme sınaması 243

4 Seymur AĞAYEV sonuçlarına göre standart veya hata düzeltme modelne dayalı Granger nedensellk sınamaları kullanılmıştır. Ahmet ve dğerler (2000), çalışmaya dahl ettkler ülkelerden Endonezya ve Bangladeş çn hracat ve ekonomk büyüme arasında eştümleşme lşksnn varlığını bulmuşlardır. Çalışmanın nedensellğe lşkn sonuçları da Ekanyake (999) çalışması le farklılık gösterr. Buna göre Bangladeş çn hracat ve ekonomk büyüme arasında çft yönlü ve negatf, ndstan çn se hracattan büyümeye doğru pozf nedensellk vardır. Dğer ülkeler çn se değşkenler arasında nedensellk lşks bulunamamıştır. Böylelkle Ahmet ve dğerler (2000) araştırmaya konu olan sekz ülkeden sadece ndstan çn hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerl olduğunu belrtmşlerdr. Shraz ve Abdul Manap (2005), beş Güney Asya ülkes 8 çn hracata dayalı büyüme hpotezn Johansen eştümleşme ve Toda-Yamamoto yöntemne dayalı Granger nedensellk sınamalarını kullanarak ncelemştr. Çalışmada Sr-Lanka harç dğer ülkeler çn eştümleşme, Bangladeş ve Nepal çn çft yönlü nedensellk, Pakstan çn hracattan GSYİ ya doğru tek yönlü nedensellk lşksnn olduğu bulunmuştur. Nedensellk sınamasının Sr-Lanka ve ndstan a lşkn sonuçları se hracat ve GSYİ arasında herhang br nedensellk lşksnn bulunmadığı şeklndedr. Mamun ve Nath (2005), br Güney Asya ülkes olan Bangladeş çn hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerl olup olmadığını sınamışlar. Çalışmada k aşamalı Engle-Granger eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk sınamaları kullanılmıştır. Eştümleşme sınaması sonuçları Bangladeş te sanay üretm ve hracatın eştümleşk olduğunu, ata düzeltme model se uzun dönemde hracattan büyümeye doğru nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Mamun ve Nath (2005) çalışmasının kısa döneme lşkn sonuçları se değşkenler arasında herhang br nedensellk lşksnn olmadığını gösterr. Shraz ve Abdul Manap (2005) çalışmasında se Bangladeş çn hracat ve ekonomk büyüme arasında çft yönlü nedensellk lşks bulunmuştu. Tek Güney Asya ülkesnde hracat ve ekonomk büyüme lşksnn ncelendğ br dğer çalışma Al- Yousf (999) çalışmasıdır. Çalışma Malezya ekonoms çn Johansen eştümleşme ve Granger nedensellk analzler çerçevesnde yürütülmüştür. Çalışma sonuçları Malezya da, kısa döneme lşkn görüngü olarak hracata dayalı büyüme hpotezn desteklemektedr. Ekanayake (999) çalışmasının Malezya ya lşkn sonuçları da benzer şekldedr. Malezya çn hracat ve ekonomk büyüme lşksn konu eden br dğer çalışma, Keong, Yusop ve Lew (2003) çalışmasıdır. Çalışmada çok değşkenl Johansen eştümleşme ve k aşamalı EKK model çerçevesnde Granger nedensellk analzler kullanılmıştır. Sınama sonuçları hracat ve ekonomk büyüme değşkenlernn eştümleşk olduğunu ve hracattan ekonomk büyümeye doğru nedensellk lşksnn varlığını gösterr. Bu sonuçlar, yne Malezya yı konu eden Yousf (999) ve Ekanyake (999) çalışmasında olduğu gb hracata dayalı büyüme hpotezn desteklemektedr. Sharma ve Panagotds (2004), Güney Asya dak ndstan ekonoms çn lşky ncelemşler. Çalışmada Johansen eştümleşme, Breung nn parametrk olmayan eştümleşme ve Granger nedensellk sınamaları kullanılmıştır. Sharma ve Panagotds (2004) çalışması eştümleşme sınama sonuçları ndstan çn hracat ve ekonomk büyüme arasında eştümleşme lşksnn olmadığını gösterr. Granger nedensellk analz de bu ülkede hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerl olmadığını, nedensellk lşksnn zayıf düzeyde büyümeden hracata doğru olduğunu gösterr. ndstan çn hracat ekonomk büyüme lşksnn ncelendğ br dğer çalışma Pandey (2006) çalışmasıdır. Çalışmada Engle-Granger eştümleşme analz kullanılarak hracat le GSYİ ve bleşenlernn eştümleşme lşks üzerne yoğunlaşmış, ayrıca nedensellk lşks de ncelenmştr. Değşkenlern sab fyatlarla değerler dkkate alındığında eştümleşk olmadıkları, car fyatlarla se eştümleşk oldukları ve aralarında pozf nedensellk olduğu bulunmuştur. Kısa dönemde se hracat değşmelernn GSYİ değşmelerne neden olduğu bulunmuştur. Bu sonuçlar, yne ndstan ekonomsnn dkkate alındığı Ahmet ve dğerler (2000) çalışmasının sonuçları le benzer, Sharma ve Panagotds (2004) çalışmasının sonuçlarından tamamen farklıdır. Ullah, Zaman, Farooq ve Javd (2009) çalışmasında se Pakstan ekonoms dkkate alınmıştır. Çalışma Johansen eştümleşme, geleneksel Granger nedensellk ve hata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk analzler çerçevesnde yürütülmüştür. Ullah ve dğerler (2009) deneysel sonuçları Pakstan çn hracat ve ekonomk büyüme arasında eştümleşme ve çft yönlü nedensellk lşks olduğunu gösterr. Bu çalışmada hracat ve ekonomk büyüme 244

5 İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler arasında nedensellk lşksnn yönüne lşkn alınan sonuçlar Ekanayake (999) çalışmasında aynı ülkeye lşkn alınan sonuçlarla benzerdr. Fakat Shraz ve Abdul Manap (2005), Eusf ve Ahmed (2007) çalışmalarında se Pakstan çn nedensellğn yönü hracattan ekonomk büyümeye doğrudur. Dn (2004) çalışması da Güney Asya ekonomler le lgldr ve Shraz ve Abdul Manap (2005) çalışmasında dkkate alınan ülkeler kapsamaktadır. ata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk sınamasının kısa döneme lşkn sonuçları Bangladeş, ndstan ve Sr-Lanka çn hracat ve ekonomk büyüme arasında çft yönlü, Nepal çn se büyümeden hracata doğru nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Pakstan da se değşkenler arasında her hang br kısa dönem lşks bulunamamıştır. Shraz ve Abdul Manap (2005) çalışmasının Bangladeş e lşkn sonuçları bu çalışmayla benzerdr, dğer ülkelere lşkn sonuçlar se k çalışmada paralellk göstermemektedr. Dn (2004) Granger nedensellk sınamasının uzun döneme lşkn sonuçları se Bangladeş ve ndstan çn uzun dönem lşknn varlığını, dğer ülkeler çn se böyle br lşknn olmadığını göstermektedr. Güney Asya ülkelern konu alan br dğer çalışma Eusf ve Ahmed (2007) çalışmasıdır. Bu çalışmada yed Güney Asya ülkesnde 9 hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerllğ Engle-Granger eştümleşme ve Granger nedensellk analz çerçevesnde ncelenmştr. Eştümleşme analz sonuçları Bangladeş, Pakstan ve Nepal da eştümleşme lşksnn varlığını göstermektedr. Granger nedensellk sınaması sonuçları se Pakstan, Sr-Lanka ve Bhutan çn hracattan büyümeye doğru, ndstan, Nepal ve Maldvler çn ters yönde nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Bangladeş çn se değşkenler arasında herhang br nedensellk lşks bulunamamıştır. Konya (2004), 25 OECD ülkesne 0 a reel hracat, reel GSYİ değşkenlern ve Granger nedensellk analzn kullanarak bu ülkelerde hracata dayalı büyümenn ve büyüme destekl hracatın geçerl olup olmadığını araştırmıştır. Nedensellk sınama sonuçları Lüksemburg, ollanda, Danmarka, Fransa, Yunanstan, Macarstan ve Norveç çn her hang br nedensellk lşksnn olmadığını göstermektedr. Ayrıca İzlanda, Avustralya, Avusturya ve İrlanda çn hracattan büyümeye; Kanada, Kore, Japonya, Fnlandya, Portekz ve ABD çn büyümeden hracata doğru tek yönlü; İsveç ve İngltere çn çft yönlü nedensellk lşks olduğu bulunmuştur. Belçka, İtalya, Mekska, Yen Zelanda, İspanya ve İsvçre çn se sınama sonuçları br yargıya varılmayacak kadar karışıktır. Ahmed, Cheng ve Massns (2007) çalışması se beş Sahra altı Afrka ülkes çn yürütülmüştür. Bu ülkelerden Güney Afrka Cumhuryet harç dğerlernde sanayleşme çok düşük veya yok düzeylerdedr. İhracatlarının öneml kısmını petrol, maden ve tarım ürünler (muz, kakao ve kahve gb) hracatı oluşturmaktadır. Çalışmada hracat, doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve ekonomk büyüme arasındak eştümleşme lşks ülkelere a zaman sers vers kullanılarak Johansen eştümleşme sınaması ve ayrıca panel ver kullanılarak Pedron eştümleşme sınaması le ncelenmştr. Eştümleşme analz sonuçlarına göre hata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk analz yürütülmüştür. Eştümleşme sınamaları ve nedensellk analzndek hata termler Sahraaltı Afrka ülkelernde hracat ve GSYİ artışı arasında uzun dönem lşksnn olduğunu göstermektedr. Kısa dönemde se Güney Afrka harç dğer ülkeler çn çft yönlü nedensellk lşks, Güney Afrka Cumhuryet çn se büyümeden hracata doğru tek yönlü nedensellk lşks bulunmuştur. İhracatının %95 den daha fazlasını petrolün oluşturduğu Lbya ekonoms çn hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerllğ Elbeyd, amuda ve Gazda (200) çalışmasında araştırılmıştır. Çalışma Johansen eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayalı Granger nedensellk analz çerçevesnde yürütülmüştür. Sınama sonuçlarına göre hracat ve ekonomk büyüme arasında uzun dönem eştümleşme lşks ve çft yönlü uzun dönem nedensellk lşks vardır. Br dğer Afrka ülkes olan Nambya çn hracat ve ekonomk büyüme lşks Jordaan ve Ea (2007a) çalışmasında, Johansen eştümleşme ve yöney hata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk çerçevesnde ncelenmştr. Nambya hracatının öneml kısmını maden, balık ve hayvan et gb temel maddeler hracatı oluşturmaktadır. Analz sonuçları hracattan GSYİ ve kş başına GSYİ ya doğru nedensellk lşksnn olduğunu göstermektedr. Jordaan ve Ea a a br dğer çalışma Botswana çn Johansen eştümleşme ve Granger nedensellk analzler çerçevesnde yapılmıştır. Çalışmada ekonomk büyüme gösterges olarak GSYİ ve hracat harç GSYİ değşkenler kullanılmıştır. Jordaan ve Ea (2007b) çalışması nedensellğe lşkn sonuçları ekonomk büyüme göstergelerne göre farklılık gösterr. Büyüme GSYİ le ölçüldüğü zaman nedensel- 245

6 Seymur AĞAYEV lk lşksnn büyümeden hracata doğru, hracat harç GSYİ le ölçüldüğü zaman se çft yönlü olduğu bulunmuştur. Kösekahyaoğlu ve Şentürk (2006), sekz ülke 2 çn hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerl olup olmadığını Granger nedensellk yöntem le ncelemştr. Nedensellk sınaması sonuçlarına göre, araştırmaya konu olan ülkelerden Brezlya ve Arjantn çn hracat ve büyüme arasında herhang br lşk yoktur. Türkye, Çek Cumhuryet, Macarstan, Polonya, ndstan ve Çn çn se hracattan büyümeye doğru tek yönlü nedensellk lşks bulunmuştur. Maneschöld (2008) çalışmasında Arjantn, Brezlya ve Mekska ya a ver, Johansen eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk sınamaları kullanılarak hracat ekonomk büyüme lşks ncelenmştr. Araştırma sonuçları Arjantn ve Mekska çn değşkenlern eşbütünleşk olduğunu ve aralarında çft yönlü nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. Brazlya çn se eştümleşme lşksnn olmadığı ve nedensellğn hracattan ekonomk büyümeye doğru tek yönlü olduğu bulunmuştur. Kösekahyaoğlu ve Şentürk (2006) çalışmasının yukarıda da fade edlen sonuçlarına göre se Brezlya ve Arjantn çn hracat ve büyüme arasında herhang br nedensellk lşks yoktur. Türkye ekonomsnde hracat ve büyüme lşksnn ncelendğ çalışma sonuçları da karışık sonuçlar sunmaktadır. Bunlardan Şmşek (2003) çalışmasında Johansen eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayalı Granger nedensellk sınamaları kullanılmıştır. Sınama sonuçları kısa ve uzun dönemde büyümeden hracata doğru tek yönlü nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. Türkye ekonomsnde hracat ve büyüme lşksn nceleyen br dğer çalışma Taban ve Aktar (2008) çalışmasıdır. Çalışmada kullanılan yöntem Engle- Granger eştümleşme, Johansen eştümleşme ve hata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk analzlerdr. Çalışma sonuçları değşkenler arasında kısa dönem ve uzun dönem çft yönlü nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. alıcıoğlu (2007), se çalışmasını br sınır (bounds) eştümleşme yaklaşımı ve hata düzeltmeye dayalı Granger nedensellk analz çerçevesnde yürütmüştür. Çalışmada Türkye çn hracat ve sanay üretm lşksn ncelemştr. Sınama sonuçlarına göre hracattan sanay üretmne doğru tek yönlü nedensellk lşks vardır. Blgn ve Şahbaz (2009) çalışmasında da Türkye ye a ver set ve leratürde yaygın olarak kullanılan Johansen eştümleşme, hata düzeltme modelne ve ayrıca Toda-Yamamoto yöntemne dayalı Granger nedensellk analzler kullanılmıştır. Eştümleşme analz değşkenler arasında uzun dönem lşksnn varlığını göstermektedr. Blgn ve Şahbaz (2009) çalışması nedensellk sınamalarında nedensellk lşksnn yönünü hata düzeltme modelnde çft yönlü, Toda-Yamamoto yöntemnde se hracattan sanay üretmne doğrudur. Yukarıda genel hatlarıyla fade edlen uygulamalı çalışmalar hracat ve ekonomk büyüme lşksnde tüm ülkeler veya ülke grupları çn ortak br sonucun olmadığına şaret etmektedr. Enerj veya tarım ürünler hracatçısı olan ülkelerde hracat ve ekonomk büyüme lşksnn ncelendğ Anwer ve Sampath (2000), Ahmed ve dğerler (2007), Jordaan ve Ea (2007a ve 2007b), Elbeyd ve dğerler (200) araştırma sonuçları da ortak br sonuca ulaşmış değl. Bu durumdan hareketle, uygulamalı çalışmaların açık br sonuca ulaşmadığı hracat ve ekonomk büyüme lşks 2 esk Sovyetler Brlğ üyes geçş ekonomsne a panel ver, panel eştümleşme ve panel nedensellk analzler kullanılarak ncelenmştr. 3. EKONOMETRİK YÖNTEM VE VERİ SETİ Panel ver ekonomk brmlere a zaman sers gözlemlernn yatay kes formunda br araya getrlmes le oluşturulur. Bu yöntemn yatay kes ve zaman boyutuna sahp olması, ekonomk davranış ve lşklern modellenmesnde yatay kes ve zaman sers analzlerne oranla daha genş olanak sunmaktadır (Baltag 2005, s.4 7). Panel ver çn oluşturulan kendyle bağlaşımlı model aşağıdak gb fade edleblr; Y = ρ Y + δ X + ε () Burada, =,,N yatay kes brmlern ve t=,,t brmlere a gözlem sayısını fade eder. N, modeldek brmlern sayısını; T, her brme a gözlem sayısını, ε nc ekonomk brmn t dönemndek hata termdr. ε hata termnn tüm zaman ve brmler çn bağımsız (mutually ndependent dosyncratc dsturbance) ve IID(0, σ 2 ) şeklnde dağılım gösterdğ varsayılmaktadır (Maddala 200, s ). ρ kendyle bağlaşım katsayılarının da aynı şeklde tüm zaman ve brmler çn bağımsız olduğu varsayılır. Eğer ρ < se Y sers durağan, eğer ρ = se Y sers brm kök çerr. 246

7 İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Panel ver durağanlık analzlernde yaygın olarak kullanılan LLC ve IPS brm kök sınamaları Levn, Ln ve Chu (2002) ve Im, Pasaran ve Shn (2003) çalışmalarından hareketle aşağıdak gb açıklanablr. LLC ve IPS brm kök sınamaları numaralı bağlaşımdak ρ katsayısına lşkn farklı varsayımlardan ve kullanılan test statstklernden dolayı farklılık gösterrler. LLC brm kök testnde ρ katsayıları, panel yatay kesler çn özdeş kabul edlr. Bu durum, tüm ler çn ρ = ρ şeklnde fade edleblr. IPS brm kök testnde se ρ katsayılarının, panel yatay kesler çn değştğ kabul edlr. α = ρ çn ADF prensplerne dayanan LLC ve IPS brm kök sınamaları çn temel bağlaşım aşağıdak gb fade edleblr; Y p = Y + j= α β Y + X ' δ + ε (2) j j Bu modelde LLC brm kök sınaması çn sıfır ve alternatf hpotezler aşağıdak gbdr; 0 A : α = 0 : α = α < 0 potezlerden de anlaşıldığı gb LLC brm kök sınamasında panel verdek her br yatay kes brmne a zaman sersnn brm kök çerdğ, yne her br yatay kes brmne a zaman sersnn durağan olduğuna karşı sınanmaktadır. IPS brm kök sınaması çn sıfır ve alternatf hpotezler de aşağıda fade edldğ gbdr; 0 A : α = 0, α = 0 : α < 0 =,2,..., N = N +, N + 2,..., N Sıfır hpoteznde fade edlen husus, paneldek tüm yatay keslere a serlern brm kök çerdğdr. Alternatf hpotezde se, yatay keslere a bazı serlern veya yatay kes serlern tamamının durağan olduğu fade edlmştr. Daha önce fade edldğ gb, LLC ve IPS brm kök sınamaları kullanılan test statstklernden dolayı da farklılık gösterrler. LLC brm kök sınamasında standart α katsayısının yanaşık olarak normal da ğılımı çn standart t statstğ kullanılır. IPS brm kök sınamasında se yatay kesler çn hesaplanan t statstklernn armetk ortalaması kullanılır. (3) (4) Eştümleşme lşks, değşken serlern etkleyen kalıcı dışsal şoklara rağmen serler arasında uzun dönem denge lşksnn var olduğunu fade etmektedr. O halde k değşken arasında eştümleşme lşksnn sınanmasında, değşkenler arsında ortak tümleşk lşknn var olup olmadığı veya bu lşkden sapmaların olup olmadığı ncelenecektr. Durağan olmayan serlern durağanlıklaştırılması çn genellkle serlern devresel farkları alınmaktadır. Fakat fark alma şlem le brlkte sernn taşıdığı uzun döneme lşkn blgnn kaybolması nedenyle uzun dönem lşklernn ncelendğ eştümleşme sınamalarına değşken serlern sevyedek değerler le bakılmaktadır. Zaman sers değşkenlerne lşkn eştümleşme analzlernde Engle Granger ve Johansen Jeselus en çok olablrlk yöntemler kullanılablmektedr. Fakat bu testler panel vernn kısa döneml keslerden oluşmasından dolayı yetersz kalmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada Pedron (999, 2004) tarafından gelştrlen eştümleşme analz kullanılmıştır. Pedron eştümleşme sınaması panelde sab etklern ve yönelm termlern breysel heterojenlğne olanak tanımaktadır. Yan eştümleşme bağlaşımındak sab term ve eğm katsayısının farklı yatay kesler arasına heterojenlğ mümkün kılınmaktadır. Pedron eştümleşme analz aşağıdak bağlaşımla fade edleblr; Y = α + δ t + β X + e (5) Y ve X brnc farklarında durağan olan değşkenlerdr. α ve δ parametreler yatay keslere a breysel ve yönelm etkler fade eder. Pedron eştümleşme analznde Y ve X değşkenler arasında eştümleşme lşksnn varlığı, e hata termlerne lşkn durağanlık analzler le sınanmaktadır. ata termlernn durağanlık analzler aşağıdak yardımcı bağlaşımlarla gerçekleştrlr; e ρ + u (6) e = e p e + ψ j j= = ρ e j + u (7) potez testlernde ρ katsayısının bre eş olup olmadığı test edlr. Dolayısıyla Pedron eştümleşmes çn sıfır hpoteznde Y ve X değşkenler arasında eştümleşme lşksnn olmadığı fade edlr. Alternatf hpoteznde se k durum söz konusudur. Brnc durum tüm yatay kesler çn ρ katsayılarının brden farklı (homojen) olduğudur. Bu durumda eştümleşme analznn tüm panele lşkn veya grup ç 247

8 Seymur AĞAYEV (whn-dmenson) yönü ncelenmektedr. Pedron eştümleşme analznde 6 numaralı yardımcı bağlaşımdak ρ katsayısı veya grup ç statstk testler çn sıfır ve alternatf hpotezler aşağıdak gb fade edleblr; 0 A : ρ = : ρ = ρ < İknc durum se ρ katsayılarından bazılarının brden farklı (heterojen) olduğudur. Bu durumda eştümleşme analznn tüm panele lşkn veya gruplar arası (between-dmenson) yönü ncelenmektedr. Pedron eştümleşme analznde 7 numaralı yardımcı bağlaşımdak ρ katsayısı veya gruplar arası statstk testler çn sıfır ve alternatf hpotezler de aşağıdak gb fade edleblr; 0 A : ρ = : ρ < Pedron (999) eştümleşme analznde dördü grup ç ve üçü gruplar arası olmak üzere yed test statstğ önermektedr. Bu statstklerden lk dördü grup ç özellkldr. Pedron eştümleşme sınamasındak grup ç test statstkler sırasıyla değşrlk oranı (varance rato), parametrk olmayan Phllps ve Perron tp ρ, parametrk olmayan Phllps ve Perron tp t ve Dckey-Fuller tp t statstklerdr. Bu kategordek test statstkler çn 8 de fade edlen sıfır ve alternatf hpotezler kullanılır. Pedron panel eştümleşme analznn gruplar arası olarak fade edlen knc kategor test statstkler Phllps ve Perron tp ρ, Phllps ve Perron tp t ve Dckey-Fuller tp t statstklerdr. İknc grup test statstklernn sınanmasında se 9 da fade edlen sıfır ve alternatf hpotezler kullanılır. Eştümleşme analz değşkenler arasında uzun dönem lşksnn ncelenmesn mümkün kılmaktadır. İktsad değşkenler arasında kısa dönem nedensellk lşksnn ncelenmes nedensellk sınamalarıyla gerçekleştrlmektedr. İktsatta nedensellk, geckmel olarak ktsad değşkenler arasındak sebep sonuç lşklernn fade edlmes çn kullanılmaktadır. Panel nedensellk analzlernde geleneksel Granger nedensellk sınamasının yanı sıra oltz-eakn, Newey ve Rosen (988) tarafından gelştrlen alternatf yöntem de kullanılmaktadır. Blndğ gb geleneksel Granger nedensellk sınaması aşağıdak k bağlaşımın tahmn edlmesn gerektrr; (8) (9) X Y m l= p l = α + β Y + δ X + µ (0) l= l n l= q l= l = α ' + γ Y + ϕ X + ν () l 0 numaralı bağlaşımda Y değşkennn sebep, X değşkennn sonuç değşken olduğu sınanmaktadır. numaralı bağlaşımda se X değşkennn sebep, Y değşkennn sonuç değşken olduğu sınanmaktadır. Bunun çn her k bağlaşım çn ayrı ayrılıkta kısıtlı F statstkler hesaplanarak bağlaşımlardak β ve ayrıca ϕ lern grup olarak sıfırdan farklı olup olmadıklarına bakılmaktadır. Y ve X değşkenler arasında eştümleşme lşksnn varlığı durumunda modellere hata düzeltme parametres lave edlr. Bu durumda örneğn X de meydana gelen değşme br öncek dönemde X ve Y arasındak uzun dönem lşksnden sapmaya da bağlanmaktadır. Panel ver analzlernde, 0 ve numaralı bağlaşımlardak α ve α ' lern taşıdıkları özellklerden dolayı k farklı model uygulanablmektedr. Bu modeller panel ver sab etkler ve rastsal etkler modellerdr. Sab etkler modelnde brmler arasındak breysel farklılıkların sab termdek farklılıklarla yakalanableceğn varsaymaktadır. Bu durumda her br ekonomk brm zamana göre değşmeyen br sab terme sahp olacaktır. Sab termler model dışında bırakılan bağımsız değşkenlern (omted varables) etklern gösterrler (Greene 2000, s.560; Maddala 200, s ; Stock-Watson 2003, s ). Sab etkler modelnde sab term paneldek her br brm çn farklı br değer almaktadır. Rastsal etkler modelnde sab termn brmler çn rastsal olarak değştğ kabul edlr. Yan breysel etklern rastsal br olaydan ortaya çıktığı varsayılır. Sab termn modeln hata termnden bağımsız olduğu varsayılır. er k termn tüm zamanlarda ve tüm brmler çn bağımsız, yan u ~IID(0, σ 2 ) ve α ~IID(0, σ 2 ) şeklnde dağılım gösterdğ varsayılır. Panel vernn standart EKK yöntemne göre tahmn edlmesnde se sab termn paneldek tüm brmler çn aynı olduğu kabul edlr. Leratürde, panel ver tahmnnde sab etkler ve rastsal etkler modellernden hangsnn terch edlmes le lgl testler vardır. Bunlar ausman ve Breusch-Pagan testlerdr. Fakat sab etkler ve rastsal etkler modellernden sadece brnn kullanılması gerektğne lşkn kesn br ayırım yoktur. Bu modeller 248

9 İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler arasında kesn br terchn yapılması hatalı tahmnlere neden olablr (Greene 2000, s.576). Aynı şeklde, Erlat (2006) ya göre ausman test sonuçları sab etkler ve rastsal etkler yöntemler arasında kesn br terch yapılmasını sağlamaz (Erlat 2006, s.22). Bu nedenle çalışmada geleneksel Granger sınamasının sab etkler ve rastsal etkler modellernn her ksne de yer verlmştr. oltz-eakn ve dğerler (988) tarafından gelştrlen nedensellk sınamasının şleyş se aşağıdak gbdr; y m m 0 + α j y j + δ j x j + f + j= j= = α u (2) Modeldek sab etkler göstercsn ortadan kaldırmak çn modeln farkı almaktadır. Farkı alınmış model aşağıdak şekl almaktadır; y y m m = j ( y j y j ) + δ j ( x j x j ) + ( u u ) j= j= α (3) yıllık ver set kullanılmıştır. Kullanılan her k değşken ABD doları cnsndendr. Araştırmaya konu olan ülkeler Ermenstan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Gürcstan, Kazakstan, Kırgızstan, Moldova, Rusya, Tackstan, Türkmenstan, Ukrayna ve Özbekstan dır. Verler Dünya Bankası ver tabanından elde edlmştr. 4. ARAŞTIRMA BULGULARI İhracat (LX), büyüme (LY) değşkenlernn ve brnc derece farklarının (DLX ve DLY) LLC ve IPS brm kök sınaması sonuçları sırasıyla Tablo ve Tablo 2 de sunulmuştur. DLX ve DLY değşkenlerne lşkn LLC ve IPS sınama sonuçları tamamen aynıdır. Buna göre tüm durumlarda DLX ve DLY değşkenler veya LX ve LY değşkenlernn brnc devresel farkları her k testte tüm durumlarda % anlamlılık düzeynde durağandır. LX değşkenne lşkn LLC brm kök sınamasının sabl yönelmsz ve sabsz yönelmsz model sonuçları le IPS brm kök sınamasının tüm sonuçları Bağlaşımdan da görüldüğü gb, hata termler le bağımlı değşken arasında lgleşm sorunu vardır. Bu nedenle oltz-eakn ve dğerler tarafından rağan olmadıkları şeklndedr. LLC brm kök sınama- aynıdır. Bu sonuçlar LX değşkennn sevyesnde du- önerlen panel nedensellk sınaması k aşamalı EKK sının sabl yönelml modelnn LX değşkenn brm yöntemne dayanmaktadır. Nedensellk tesp çn kök çerdğne lşkn sonucu dğer sonuçlardan farklıdır. LLC brm kök sınamasının LY değşkenne lşkn 3 numaralı bağlaşımdak δ j lern grup olarak sıfıra eş olup olmadığı test edlr. Böylelkle x lern y ye sabl yönelmsz ve sabsz yönelmsz ve IPS brm neden olup olmadığı ortaya konur. Nedensellğn dğer yönü, y lern Bu sonuçlar x e neden LX olup değşkennn olmadığı, 3 sevyesnde numa- sernn durağan brm olmad klar kök çerdğ şeklndedr. LLC Aynı değşkene kök sınamasının sabl yönelmsz model sonuçları ralı bağlaşımda brm x lerle kök y ler s namas n n karşılıklı yer sabl değştrlerek yönelml lşkn modelnn LLC ve LX IPS değşkenn brm kök sınamalarının brm kök sabl yönelml farkl d r. model LLC sonuçları brm kök se s namas n n sernn durağan olduğu sınanır. çerdğne lşkn sonucu dğer sonuçlardan LY değşkenne lşkn sabl yönelmsz ve İhracat ve ekonomk büyüme lşksnn ncelenmes çn, çalışmada 2 esk Sovyetler Brlğ üyes sonuçlar dkkate alınarak LX ve LY değşkenlernn se- şeklndedr. sabsz yönelmsz er k brm ve kök IPS sınamasına brm kök lşkn tüm s namas n n sabl yönelmsz model sonuçlar sernn brm kök çerdğ şeklndedr. Ayn değşkene lşkn LLC ve IPS brm kök s namalar n n sabl geçş ekonomsne yönelml ve model sonuçlar yıllarına se a sernn sab durağan vyelernde olduğu brm şeklndedr. kök çerdkler, er k brnc brm farklarının se fyatlarla hracat kök s namas na ve sab fyatlarla lşkn tüm GSYİ ya sonuçlar lşkn dkkate durağan al narak olduklarına LX ve LY karar değşkenlernn verlmştr. sevyelernde brm kök çerdkler, brnc farklar n n se durağan olduklar na karar verlmştr. Tablo : Levn Ln Chu Brm Kök Sınama Sonuçları Tablo : Levn Lu Chu Brm Kök S nama Sonuçlar Serler Sabl Yönelmsz Sabl Yönelml Sabsz Yönelmsz LX (2) (2) * (3) LY (2) (2)* (3) DLX (2)* (2)* (2)* DLY (2)* (2)* (2)* Not: Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluklarını fade etmektedr. (*) smges % düzeynde a oldukları statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. 249 Not: Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluklar n fade etmektedr. (*) smges % düzeynde a olduklar statstğn anlaml

10 Yöntem F statstğ ata D. Par. Seymur AĞAYEV Tablo : Levn Lu Chu Brm Kök S nama Sonuçlar Tablo Serler 2: Im, Pesaran ve Sabl Shn Yönelmsz Brm Kök Sınama Sonuçları Sabl anlamlılık Yönelml düzeynde LX ve LY Sabsz değşkenler Yönelmsz arasında eştümleşme lşks yoktur şeklndek sıfır hpotezn Serler LX Sabl Yönelmsz (2) Sabl Yönelml (2) * (3) reddetmektedr. Ayrıca Pedron, zaman boyutu 00 LX LY (2) (2) (2) gözlemden (2)* küçük olan panel ver eştümleşme (3) analzlernde LY DLX (2) (2)* (2)* (2)* Dckey Fuller tp t statstklernn (2)* dğer DLX DLY (2)* (2)* (2)* statstklere (2)* göre daha anlamlı sonuçlar (2)* vereceğn DLY (2)* (2)** önermektedr. Tablo 3 te de görüldüğü gb panel ADF statstğ % düzeynde, grup ADF statstğ se %5 düzeynde anlamlıdır. Not: Parantez çndek rakamlar Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluklarını fade etmektedr. (*) smges %, (**) smges %5 düzeynde a oldukları statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. Tablo 4 te de görüldüğü gb, LX bağımlı değşken olması durumunda Pedron eştümleşme analzne lşkn yed statstkten dördü statstksel olarak anlamlıdır. Sonuçlar Bunlardan panel PP ve grup PP statstkler Tablo 2: Im, Pesaran ve Shn Brm Kök S nama LX ve LY değşkenlernn Pedron panel eştümleşme sınamasına sonuçları Tablo 3 ve Tablo 4 te anlamlı sonuçlar verdğ önerlen panel ADF ve grup %0 anlamlılık düzeynde, Pedron tarafından daha sunulmuştur. Tablo 3 te LY bağımlı Serler değşken Sabl çn, Yönelmsz ADF statstkler Sabl Yönelml % anlamlılık düzeynde LX ve LY Tablo 4 te se LX bağımlı değşken LX çn eştümleşme (2) değşkenler arasında (2) uzun dönem eştümleşme lşks yoktur şeklndek sıfır hpotezn reddetmektedr. sınamasına a grup ç ve gruplar arası statstkler ve LY (2) (2)* olasılık değerler verlmştr. Tablo 3 te de görüldüğü DLX (2)* Tablo te sunulan (2)* yed Pedron eştümleşme statstklernden beşnn, Tablo 4 te sunulan yed Ped- gb LY ve LX değşkenler arasında uzun dönem eştümleşme lşksnn tespne yönelk Pedron tarafınron eştümleşme statstklernden dördünün ve özel- DLY (2)* (2)** dan önerlen yed statstkten beş statstksel olarak lkle her k tabloda Dckey Fuller tp t (panel ADF anlamlıdır. Bunlardan ks; panel v ve panel ADF % ve grup ADF) statstklernn anlamlı olması LX ve LY anlamlılık düzeynde, br; grup ADF statstğ %5 değşkenler arasında uzun dönem durağan lşknn anlamlılık düzeynde, Tablo 3: Pedron ks; panel Panel PP ve Eştümleşme grup PP %0 S namas olduğunu Sonuçlar göstermektedr. (LY Bağ ml Değşken) Tablo 3: Pedron Panel Eştümleşme Sınaması Sonuçları (LY Bağımlı Değşken) İstatstk Olasılık Panel v (Değşrlk Oranı) İstatstğ * Panel ρ - (Phllps Perron Tp ρ) İstatstğ Panel PP (Phllps Perron Tp t) İstatstğ *** Panel ADF (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ * Grup ρ- (Phllps Perron Tp ρ) İstatstğ Grup PP - (Phllps Perron Tp t) İstatstğ *** Grup ADF - (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ ** 0.0 Not: (*), (**) ve Not: (***)(*), smgeler (**) ve sırasıyla (***)%, smgeler %5 ve %0 s ras yla düzeynde %, lgl %5 statstğn ve %0 anlamlı düzeynde olduğunu fade lgl etmektedr. Tablo statstğn 4: Pedron anlaml Panel olduğunu Eştümleşme fade etmektedr. S namas Sonuçlar (LX Bağ ml Değşken) Tablo 4: Pedron Panel Eştümleşme Sınaması Sonuçları (LX Bağımlı Değşken) İstatstk Olasılık Panel v (Değşrlk Oranı) İstatstğ Panel ρ - (Phllps Perron Tp ρ) İstatstğ Panel PP (Phllps Perron Tp t) İstatstğ *** Panel ADF (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ * Grup ρ- (Phllps Perron Tp ρ) İstatstğ Grup PP - (Phllps Perron Tp t) İstatstğ *** Grup ADF - (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ * Not: (*) ve (***) smgeler sırasıyla % ve %0 düzeynde lgl statstğn anlamlı olduğunu fade etmektedr. 250 Tablo 5: DLY Bağ ml Değşken İçn ata Düzeltme Model Sonuçlar

11 Grup ADF - (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ * Grup PP - (Phllps Perron Tp t) İstatstğ *** Grup ADF - (Dckey Fuller Tp t) İstatstğ * İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler Panel durağanlık analzler hracat ve ekonomk büyüme değşkenlerne a serlern sevyelernde durağan olmadıklarını, brnc farklarında durağan olduklarını gösterr. Pedron panel eştümleşme sınaması sonuçları se araştırma konusu olan ekonomlernde hracat le ekonomk büyüme arasında uzun dönem eştümleşme lşksnn olduğunu br dönemdr. göstermektedr. Bu nedenle nedensellk analz değşkenlern brnc derece farklarında, geleneksel br dönemdr. Granger nedensellk sınamaları se hata düzeltme model çerçevesnde yürütülmüştür. Tablo 5 ve Tablo 6 da DLX ve DLY değşkenler arasında hata düzeltme modelne dayanan geleneksel Granger nedensellk sınamasının üç ayrı yönteme göre tesp edlmş sonuçları sunulmuştur. Bu yöntemler sırasıyla EKK, sab etkler ve rastsal etkler yöntemlerdr. er br modelnn tahmnnde, modelde yer alan hata term geckmes yne aynı yönteme göre tahmn edlmş uzun dönem lşksnden elde edlmştr. Örneğn sab etkler yöntemne göre nedensellk tahmnnde yer alan hata term geckmes, sab etkler yöntemne göre tahmn edlmş uzun dönem lşksndek hata termnn geckmesdr. Tablo 5 te fade edlen hata düzeltme model sonuçlarını şu şeklde değerlendrmemz mümkündür. DLX değşkennden DLY değşkenne doğru Granger nedensellk lşksnn varlığı EKK, sab etkler ve rastsal etkler yöntemlernn her üçünde reddedlmektedr. Ayrıca hata düzeltme parametrelerne göre de DLX değşkennden DLY değşkenne doğru herhang br uzun dönem nedensellk lşks yoktur. Bu sonuçlara göre, araştırmaya konu olan ülkeler çn hracat artışından ekonomk büyümeye doğru kısa ve uzun dönemde herhang br nedensellk lşks yoktur. Geleneksel Granger nedensellk sınamalarının nedensellk lşksnn dğer yönüne (DLY değşkennden DLX değşkenne doğru) lşkn sonuçlar se farklılık gösterr. Tablo 6 da sunulan bu sonuçlara göre EKK, sab etkler ve rastsal etkler yöntemlerne a F statstkler % düzeynde anlamlıdır. Bu, DLY değşkennden DLX değşkenne doğru Granger nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. Tablo 6 son sütunda fade edlen hata düzeltme parametrelernden sab etkler yöntemne a olan statstksel olarak %, rastsal etkler yöntemne a olan %0 düzeynde anlamlıdır. ata düzeltme parametresne lşkn bu sonuç DLY değşkennden DLX değşkenne doğru uzun dönem lşknn olduğunu gösterr. Tablo 5: DLY Bağ ml Değşken İçn ata Düzeltme Model Sonuçlar Tablo 5: DLY Bağ ml Değşken İçn ata Düzeltme Model Sonuçlar Tablo 5: DLY Bağımlı Değşken İçn ata Düzeltme Model Yöntem Sonuçları F statstğ ata D. Par. Ortak Sabl Yöntem Sab Yöntem Etkler Yöntem F statstğ ata D. Par. Rastsal Ortak Sabl Etkler Yöntem Sab Etkler Yöntem Not: er k değşken Rastsal çn Etkler en Yöntem uygun geckme uzunluğu Schwarz ölçütüne gö Not: er k değşken Not: er çn k değşken en uygun çn geckme en uygun uzunluğu geckme Schwarz uzunluğu Schwarz ölçütüne göre br ölçütüne gö dönemdr. Tablo 6: DLX Bağ ml Tablo 6: Değşken DLX Bağımlı İçn ata Değşken Düzeltme İçn ata Model Düzeltme Sonuçlar Model Sonuçları Tablo 6: DLX Bağ ml Değşken İçn ata Düzeltme Model Sonuçlar Yöntem F statstğ ata D. Par. Ortak Sabl Yöntem * Sab Yöntem Etkler Yöntem F * statstğ ata * D. Par. Rastsal Ortak Sabl Etkler Yöntem * * *** Sab Etkler Yöntem * * Not: er k değşken Not: Rastsal er çn Etkler k en değşken Yöntem uygun çn geckme en * uygun uzunluğu geckme *** Schwarz uzunluğu ve Schwarz (**) smgeler ölçütüne göre se s ras yla br dönemdr. % (*) ve ve %5 (**) düzeynde lg ölçütüne gö br dönemdr. (*) statstğn Not: er k anlaml değşken smgeler olduğunu çn se en sırasıyla fade uygun etmektedr. % geckme ve %5 düzeynde uzunluğu lgl Schwarz statstğn ölçütüne gö (*) ve anlamlı (**) smgeler olduğunu se fade s ras yla etmektedr. % ve %5 düzeynde lg br dönemdr. statstğn anlaml olduğunu fade etmektedr. Tablo 7 ve Tablo 8 de se oltz-eakn ve dğerler tarafından önerlen k aşamalı EKK yöntemne dayanan ve 3 numaralı bağlaşımla fade edlen model sonuçları verlmştr. Model tahmnnde kullanılan 2 geckme uzunlukları Schwarz ölçütüne göre her k değşken çn k dönemdr. 2 Tablo 7 de fade edlen sonuçlar büyümenn bağımlı değşken olduğu modele lşkn sonuçlardır. En alt satırda, modelde yer alan hracat değşken geckmelerne a katsayıların grup olarak anlamlı olup olmadıklarını fade eden F statstğ verlmştr. Tablo 7 den de görüldüğü gb F statstğ sab etkler ve rastsal etkler modellernde ancak %0 düzeynde anlamlıdır. Bu sonuç hracat değşkennden büyüme değşkenne doğru zayıf şeklde nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. İhracat değşken katsayılarından lk tüm modellerde beklentler karşılamakla brlkte statstksel olarak anlamsızdır. İhracata lşkn knc katsayı se tüm modellerde ancak %0 düzeynde anlamlı olmakla brlkte beklentlern aksne negatf şaretldrler. Bu sonuç araştırmaya konu olan ülkelerde hracattan ekonomk büyümeye doğru pozf nedensellk lşksnn, başka br fade le hracata dayalı büyüme hpoteznn geçerl olmadığını gösterr. Tablo 8 de ekonomk büyümeden hracata doğru nedensellk lşksn tespn yapableceğmz katsayı ve statstkler sunulmuştur. Tabloda en alt satırda fade 25

12 Bağımlı Değ Ortak Etkler Sab Etkler Rastsal Etkler Seymur LY-LY(-) AĞAYEV Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ Sab Tablo 7: oltz-eakn ve Dğerler * S namas (Bağ ml Değşken: * LY-LY(-)) * Tablo LX(-)-LX(-2) 7: oltz-eakn ve Dğerler Sınaması.2448 (Bağımlı Değşken: LY-LY(-)) LX(-2)-LX(-3) *** *** *** LY(-)-LY(-2) Bağımlı Değ Ortak Etkler 6.698* 0.48 Sab Etkler * Rastsal Etkler 6.893* LY(-2)-LY(-3) LY-LY(-) Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ F Sab statstğ * *** * *** * LX(-)-LX(-2) LX(-2)-LX(-3) Not: Schwarz ölçütüne -.98*** göre geckme uzunluğu her *** k değşken çn dr. (*),-.9674*** (**) ve (***) smgeler se s ras yla %, %5 ve %0 düzeynde lgl statstğn LY(-)-LY(-2) * * * anlaml olduğunu fade etmektedr. LY(-2)-LY(-3) F statstğ *** *** Not: Schwarz Not: ölçütüne Schwarz göre ölçütüne geckme göre uzunluğu geckme her k uzunluğu değşken çn her 2 dr. k değşken (*), (**) ve çn (***) 2 dr. smgeler (*), se sırasıyla %, %5 ve (**) %0 ve düzeynde (***) smgeler lgl statstğn se s ras yla anlamlı %, olduğunu %5 ve fade %0 etmektedr. düzeynde lgl statstğn anlaml olduğunu fade etmektedr. Tablo 8: oltz-eakn ve Dğerler S namas (Bağ ml Değşken: LX-LX(-)) Tablo 8: oltz-eakn ve Dğerler Sınaması (Bağımlı Değşken: LX-LX(-)) Bağımlı Değ Ortak Etkler Sab Etkler Rastsal Etkler LX-LX(-) Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ Sab Tablo 8: oltz-eakn ve.8542*** Dğerler S namas (Bağ ml Değşken: 2.353** LX-LX(-)) *** LX(-)-LX(-2) *** *** *** LX(-2)-LX(-3) ** ** ** LY(-)-LY(-2) Bağımlı Değ Ortak Etkler * Sab Etkler 2.985** Rastsal Etkler 2.638* LY(-2)-LY(-3) LX-LX(-) Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ Katsayı t-istatstğ F Sab statstğ *.8542*** * 2.353** **.875*** LX(-)-LX(-2) *** *** *** Not: LX(-2)-LX(-3) Schwarz Not: ölçütüne Schwarz göre ölçütüne geckme ** göre uzunluğu geckme her k uzunluğu değşken çn her ** 2 dr. k değşken (*), (**) ve çn (***) 2 dr. smgeler (*),-2.923** se sırasıyla LY(-)-LY(-2) %, %5 ve (**) %0 ve düzeynde (***) smgeler lgl statstğn se * s ras yla anlamlı %, olduğunu %5 ve fade %02.985** etmektedr. düzeynde lgl statstğn 2.638* anlaml olduğunu fade etmektedr. LY(-2)-LY(-3) edlen ve büyüme değşkennn geckmelerne lşkn kullanılmıştır. Ardından, hracat ve ekonomk büyüme arasında F statstğ * katsayıların grup olarak anlamlılıklarını fade eden F 5.38* uzun dönem lşknn 3.256** tesp çn Pedron statstkler ortak ve sab etkler modellernde %, (999, 2004) tarafından önerlen panel eştümleşme Not: Schwarz ölçütüne göre geckme uzunluğu her k değşken çn 2 dr. (*), rastsal etkler modelnde %5 düzeynde anlamlıdır. yordamı kullanılmıştır. Kısa dönem nedensellk lşksnn tesp çn se hata düzeltme modelne dayanan (**) ve (***) smgeler se s ras yla %, %5 ve %0 düzeynde lgl statstğn Bu sonuç, araştırma konusu olan ülkelerde ekonomk anlaml olduğunu fade etmektedr. büyümeden hracata doğru güçlü nedensellk lşksnn geleneksel Granger nedensellk sınamasının yanı sıra olduğunu gösterr. İstatstksel olarak % düze- oltz-eakn ve dğerler (988) tarafından önerlen k ynde anlamlı olan ekonomk büyüme değşkenlernden lkne a katsayı tüm modellerde beklenldğ 3 lk analz de kullanılmıştır. aşamalı EKK yöntemne dayanan Granger nedensel- gb pozftr. İknc değşkene a katsayılar se negatf olmakla beraber statstksel olarak anlamsızdırlar. Bu sonuçlar ekonomk büyümeden hracata doğru pozf nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Bu çalışmada hracat ve ekonomk büyüme lşks 2 esk Sovyetler Brlğ üyes geçş ekonomsne a ver set, panel eştümleşme ve panel nedensellk yöntemler kullanılarak ncelenmştr. Bu amaçla, önce hracat ve GSYİ değşken serlernn durağanlık özellklernn ncelenmes çn LLC ve IPS brm kök sınamaları 3 Pedron panel eştümleşme analz sonuçları hracat ve GSYİ değşkenlernn uzun dönemde ortak br yönelme sahp olduklarını, yan aralarında uzun dönem eştümleşme lşksnn olduğunu gösterr. ata düzeltme modelne dayanan Granger nedensellk analznn uzun döneme lşkn sonuçları da eştümleşme analz sonuçlarını desteklemektedr. Böyle k, hata düzeltme modelnn sab etkler ve rastsal etkler yöntemlerne göre tahmn edlmş sonuçları ekonomk büyümeden hracat artışına doğru uzun dönem nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. ata düzeltme modelnn ve oltz-eakn ve dğerler tarafından önerlen k aşamalı EKK yöntem- 252

13 İhracat ve Ekonomk Büyüme İlşks: 2 Geçş Ekonoms Örneğnde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellk Analzler ne dayanan Granger nedensellk sınamalarının kısa döneme lşkn ortak sonuçlarına göre, araştırmaya konu olan 2 ülkede ekonomk büyümeden hracat artışına doğru pozf nedensellk vardır. Ekonomk büyüme hracat artışına neden olmaktadır. ata düzeltme model sonuçları hracat artışından ekonomk büyümeye doğru herhang br Granger nedensellk lşksnn olmadığını gösterr. oltz-eakn ve dğerler tarafından önerlen k aşamalı EKK yöntemne dayanan Granger nedensellk sınaması se hracattan ekonomk büyümeye doğru çok zayıf negatf nedensellk lşksnn olduğunu gösterr. Ekayanke (999) çalışmasının ndstan, Endonezya, Kore, Malezya, Pakstan, Flpn ve Tayland; Jordaan ve Ea (2007b), çalışmasında Botswana; Manap (2005) çalışmasında Nepal; Şmşek (2003) çalışmasında Türkye, Ahmed ve dğerler (2007) çalışmasında Güney Afrka Cumhuryet çn ekonomk büyümeden hracat artışına doğru tek yönlü nedensellk lşksnn olduğuna lşkn bulgular elde edlmştr. Anwer ve Sampath (2000) bazı ülkeler çn hracattan büyümeye doğru negatf nedensellk lşks bulunmuşlar. Ayrıca, Egel ve dğerler (200) temel madde hracatçısı olan ülkeler çn hracat artışının büyüme üzernde olumsuz etks olacağını belrtmekteler. Tahmn sonuçlarına göre aşağıdak değerlendrmey yapmamız mümkündür. Araştırmaya konu edlen hammadde, enerj, tarım ürünler veya maden tedarkçs olan on k esk Sovyetler Brlğ üyes ülkede hracata dayalı büyüme hpotez geçerl değldr. Bu sonuç grş bölümünde de fade edlen, araştırma gelştrme faalyetlernde bulunmayan ve beşer sermaye brkmne katkı sağlamayan, sadece hammadde veya enerj tedarkçs görevn sürdüren hracat sektörlerne sahp olan ülkelerde hracat artışı vermllk artışına, malyetlern düşmesne, pozf dışsallıklara neden olmayacağından dolayı ekonomk büyümeye neden olmayacağı görüşünü desteklemektedr. Çalışma bulguları nedensellk lşksnn dğer yönünü olan ekonomk büyümeden hracata yönelk lşky güçlü şeklde desteklemektedr. Bulgular kısa ve uzun dönemde ekonomk büyümenn hracat artışına neden olduğunu göstermektedr. Çalışma konusu olan ülkeler hammadde ve enerj tedarkçs, tarım ürünler veya maden hracatçısı özellğ olan, gelşmş malat sanay ve hzmet sektörü olmayan ülkelerdr. Nedensellk lşksnn yönü, hammadde veya enerj tedarkçs olan geçş ekonomlernn artan gelrlernn doğal kaynaklarının daha fazla (madenlern çıkarılması, şlenmes le lgl yen yatırımlar, yen enerj nakl yollarının nşaatı) ve daha verml (daha ler teknolojlern kullanılması le) şeklde çıkarılmasına neden olduğunu gösterr. ammadde ve enerj ürünler söz konusu ülkelern hracatlarının öneml kalemlern oluşturduğundan bunların üretmndek artış hracatta artışa neden olmaktadır. SON NOTLAR Almanya, İngltere, ABD ve Japonya 2 Bolvya, Burund, Fldş Sahl, Mısır, Fnlandya, Fransa, İzlanda, Lüksemburg, Malezya, Moranya, İsvçre ve Türkye 3 Belçka, Kosta-Rca, El Salvador, Almanya, Pakstan ve Senegal 4 Kamerun ve İsral 5 Cezayr, Guatemala, İtalya, Jamaka, Fas, ollanda, Suud Arabstan, İsveç, Tayland, Togo ve Tunus 6 ndstan, Endonezya, Kore, Malezya, Pakstan, Flpn, Sr-Lanka ve Tayland 7 ndstan, Endonezya, Kore, Malezya, Pakstan, Bangladeş, Sr-Lanka ve Tayland 8 ndstan, Pakstan, Bangladeş, Nepal ve Sr-Lanka 9 Bangladeş, ndstan, Pakstan, Sr-Lanka, Nepal, Bhutan ve Maldvler 0 Avustralya, Avusturya, Belçka, Kanada, Danmarka, Fnlandya, Fransa, Yunanstan, Macarstan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Japonya, Kore, Lüksemburg, Mekska, ollanda, Yen Zelanda, Norveç, Portekz, İspanya, İsveç, İsvçre, İngltere ve ABD Gana, Mal, Njerya, Güney Afrka ve Zambya 2 Türkye, Çek Cumhuryet, Macarstan, Polonya, Arjantn, Brezlya, ndstan ve Çn KAYNAKLAR Ahmed, A., Cheng, E. ve Messns G. (2007) Causal Lnks between Export, FDI and Output: Evdence from Sub- Saharan Afrcan Countres Center for Strategc Economc Studes Workng Paper No. 35. Ahmed, Q. M., Butt, M.S. ve Alam, S. (2000) Economc Growth, Export, and External Debt Causaly: The Case of Asan Countres The Pakstan Development Revew, 39(4): Al-Yousf, Y. K. (999) On the Role of Exports n the Economc Growth of Malaysa: A Multvarate Analyss Internatonal Economc Journal, 3(3): Anwer, M. S. ve Sampath, R. K. (2000) Exports and Economc Growth Indan Economc Journal, 47(3): Bahman-Oskooee, M., Economdou, C. ve Goswam, G. G. (2005) Export Led Growth ypothess Revsed: A Panel 253

14 Seymur AĞAYEV Contegraton Approach Scentfc Journal of Admnstratve Development, 3: Baltag, B.. (2005) Econometrc Analyss of Panel Data, Thrd Edon, England, John Wley & Sons Ltd. Blgn, C. ve Şahbaz, A. (2009) Türkye de Büyüme ve İhracat Arasındak Nedensellk İlşkler Gazantep Ünverses Sosyal Blmler Dergs, 8(): Dn, M. (2004) Exports, Imports, and Economc Growth n South Asa: Evdence Usng a Multvarate Tme-seres Framework The Pakstan Development Revew, 43(2): Egel,. Avn, Kahyaoğlu,. ve Egel, P. (200) Fnansal Krzn Gelşmekte Olan Ülke Ekonomlerne Etk Mekanzmaları Uluslararası Global Mal Krz Konferansı, Mayıs 0-05, Kırgızstan. Ekanayake, E. M. (999) Exports and Economc Growth n Asan Developng Countres: Contegraton and Error-Correcton Models Journal of Economc Development, 24(2): Elbeyd, K. R.M., amuda, A. M. ve Gazda, V. (200) The Relatonshp between Export and Economc Growth n Lbya Arab Jamahrya Theoretcal and Appled Economcs, 7(): Erlat,. (2006) Panel Data: A Selectve Survey, Unpublshed Lecture Notes, Department of Economcs, Mddle East Techncal Unversy. Eusuf, M. A. ve Ahmed, M. (2007) Causaly between Export and Growth: Evdence from South Asan Countres MPRA Paper No Greene, W.. (2000) Econometrc Analyss, Fourth Edon, New Jersey, Prentce all. alcoğlu, F. (2007) A Multvarate Causaly Analyss of Export and Growth for Turkey MPRA Paper No oltz-eakın, D., Newey, W. ve Rosen,. S. (988) Estmatng Vector Autoregressons wh Panel Data Econometrca, 56(6): sao, C. (2003) Analyss of Panel Data, Second Edon, Cambrdge, Cambrdge Unversy Press. Im, K. S., Pesaran, M.. ve Shn, Y. (2003) Testng for Un Roots n eterogeneous Panels Journal of Econometrcs, 5(): Jordaan, A. C. ve Ea, J.. (2007) Export and Economc Growth n Namba: A Granger Causaly Analyss South Afrcan Journal of Economcs, 75(3): Jordaan, A. C. ve Ea, J.. (2007) Testng the Export-Led Growth ypothess for Botswana: A Causaly Analyss Unversy of Pretora Department of Economcs Workng Paper, 20. Keong, C. C., Yusop, Z. ve Lev, V. K. (2003) Export-led Growth ypothess n Malaysa: An Applcaton of Two- Stage Least Square Technque Internatonal Fnance EconWPA No Konya, L. (2004) Export-led Growth, Growth-drven Export, Both or None? Granger Causaly Analyss on OECD Countres Appled Econometrcs and Internatonal Development, 4(): Kösekahyaoğlu, L. ve Şentürk, C. (2006) İhracata Dayalı Büyüme poteznn Test: Türkye ve Yed Gelşen Ekonomler Üzerne Br İnceleme Süleyman Demrel Ünverses S.B.E. Dergs, 2(4): Kunst, R. M. ve Marn, D. (989) On Exports and Productvy: A Causal Analyss Revew of Economcs and Statstcs, 7: Levn, A., Ln, C. ve Cha-Shang J.C. (2002) Un Root Tests n Panel Data: Asymptotc and Fne-Sample Propertes Journal of Econometrcs, 08: 24. Lucas, R. E. (988) On the Mechancs of the Economc Development Journal of Monetary Economcs, 22: Mamun, K. A. ve Nath,. K. (2005) Export-led Growth n Bangladesh: A Tme Seres Analyss Appled Economcs Letters, 2: Maddala, G. S. (200) Introducton to Econometrcs, Thrd Edon, England, John Wley & Sons Ltd. Maneschöld, P. (2008) A Note on the Export-Led Growth ypothess: A Tme Seres Approach Cuadernos de Economía, 45: Marn, D. (992) Is the Export-Led Growth ypothess Vald for Industralzed Countres? Revew of Economcs and Statstcs, 74: Medna-Smh, E. J. (200) Is the Export Led Growth ypothess Vald for the Developng Countres? A Case Study for Costa Rca Uned Natons Conference on Trade and Development, Polcy Issues n Internatonal Trade and Commodes Study Seres Number 7. Pandey, A. K. (2006) Export and Economc Growth n Inda: Causal Interpretaton MPRA Paper No Pedron, P. (999) Crcal Values for Contegraton Tests n eterogeneous Panels wh Multple Regressors Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, 6: Pedron, P. (2004) Panel Contegraton; Asymptotc and Fne Sample Propertes of Pooled Tme Seres Tests wh an Applcaton to the PPP ypothess Econometrc Theory, 20: Ramos, F. F. R. (200) Exports, Imports, and Economc Growth n Portugal: Evdence from Causaly and Contegraton Analyss Economc Modellng, 8: Romer, P. M. (986) Increasng Returns and Long Run Growth Journal of Polcal Economy, 94(5): Sharma, A. ve Panagotds, T. (2004) An Analyss of Exports and Growth n Inda: Contegraton and Causaly Evdence (97-200) Sheffeld Economc Research Paper Seres SERP No: Shraz, N. S. ve Manap, T. A. A. (2005) Export-Led Growth ypothess: Further Econometrc Evdence from South Asa The Developng Economes, 43(4): Stock, J.. ve Waston, M. W. (2003) Introducton to Econometrcs, Boston, USA, Addson-Wesley. Şmşek, M. (2003) İhracata Dayalı Büyüme poteznn Türkye Ekonoms Verler le Analz, D.E.Ü. İ.İ.B.F. Dergs, 8(2): Taban, S. ve Aktar, İ. (2008) An Emprcal Examnaton of the Export-led Growth ypothess n Turkey Journal of Yasar Unversy, 3(): Ullah, S., Zaman, B., Farooq, M. ve Javd, A. (2009) Contegraton and Causaly between Exports and Economc Growth n Pakstan European Journal of Socal Scences, 0(2):