BR TOPLUMSAL KATMAN OLARAK SAMSUN PAZARCILARININ DL EDM ÜZERNE TOPLUMDLBLMSEL NCELEME

Transkript

1 BR TOPLUMSAL KATMAN OLARAK SAMSUN PAZARCILARININ DL EDM ÜZERNE TOPLUMDLBLMSEL NCELEME STALLHOLDERS OF SAMSUN S LANGUAGE AS SOCIETAL CATEGORY AND THEIR LANGUAGE-ACTION Nuh DOAN * Özet Bu çalımada dil ve toplum arasındaki ilikiye, bir toplumsal katman olan Samsun pazarcı esnafının kendilerine özgü biçimde kullandıkları dil edimlerine deinilecektir. Bu dil edimleri toplumdilbilim, edimbilim, içerik-anlam, biçim, ahenk ve iletiim özellikleri açısından irdelenecektir. Böyle bir tutum, bu toplumsal katmanın dil-içi dünya görüünü ve anlatım eilimlerini de ortaya koyacaktır. Anahtar Sözcükler: Toplumdilbilim, toplumsal katman, dil edimi, dil farklılaması, Samsun pazarcı dili. Abstract In this paper, the relations between language and the society, language acquisition pecular to stallholders in Samsun will be touched on. These language acquisitions will be examined in sociolinguistics, pragmatics, contents-meaning, form, harmony and characteritics of communication. This way of behaving has brought out this social layer s interior-linguistic philosophfy of life and tendency of expressions. Key Words: Sociolinguistics, Societal Category, Language-action, Diversification of language, Stallholders of Samsun s language. * Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Yeni Türk Dili Doktora Örencisi

2 Bir Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplumdilbilimsel nceleme 103 GR Toplumdilbilim, dil çalımalarının bir parçası olup toplumla ilgili dil aratırmaları olarak tanımlanabilir. Toplumdilbilimin önemi, dilin doasına ve bazı özel dillerin niteliklerine ıık tutmasından ileri gelmektedir (Hudson 1996: 4). Toplumsal katman veya sosyal sınıf kavramını tanımlamak u anda bir problem olarak karımızda durmakla birlikte meslek, yaam alanı, eitim, gelir durumu, etnik köken, kültürel yapı, sınıf (caste), din vb. gibi deiik faktörler, sosyal katmanı belirleyen önemli etkenlerdir (Wardhaught 1992: 46). Toplumsal katman veya sosyal sınıf bu faktörlerin dourduu sosyal bir olgudur. Wardhaught (1992: 46), farklı toplumsal katman veya sosyal sınıfın söyleminde (speech) beliren dil farklılıklarına sosyal diyalekt (social dialect) adını vermi ve yukarıda bahsi geçen faktörlerin insanların nasıl konutuuyla dorudan ilgili olduunu belirtmitir. Dolayısıyla farklı toplumsal dil edimlerini, Wardhaught un ifadesiyle sosyal diyalektleri (social dialects) bu faktörlerin dourduu söylenebilir. Dil ve toplum arasında sıkı bir iliki vardır. Dil ve toplumun varlıı ve varlıklarını devam ettirmeleri birbirlerine balıdır. Dil, insana ve topluma; insan ve toplum da iletiim için bir dile ihtiyaç duyar ve bu iki olgu birbirinden ayrı düünülemez. Dil kendini bir toplumda ekillendirir, deiik toplumlarda deiik oluumlar sergiler; aynı toplum içerisinde bir sosyal sınıfı douran meslek, yaam alanı, eitim, gelir durumu, etnik köken, kültürel yapı, sınıf (caste), din vb. gibi farklı toplumsal deikelerden kaynaklanan farklı dil tutumlarını veya Wardhaught un ifadesiyle sosyal diyalektleri dourur. Dil farklılıklarını oluturan ve toplumdilbilimin inceleme alanlarından olan toplumsal katmanlar ve bunların dil edimi önemli nitelikler taımakta ve farklı dil durumlarına da örnek tekil edebilmektedir. Çeitli sosyal yapı ve katmanlarda kullanılan dil, birbirinden farklılık arz edebildii gibi aynı sosyal yapı ve katman içinde de farklı ortam ve duruma göre deiiklik gösterebilmektedir. te bu olgular ııında toplumdaki örenci, asker, oför, siyasetçi, kimi meslek grupları, içi, pazarcı vb. gibi birçok sosyal katmanın dil edimleri çok farklı nitelikler sergileyebilmektedir. Her sosyal katmandaki birey, dili kendi adına ve zamanla içinde bulunduu sınıfa mâl edecek ekilde kullanır. Ve bu dil edimleri o sınıfla özdeleebilecek seviyeye gelebilmektedir. Bu çalımayla Samsun pazarcılarının söylemine ölçünlü dilden ayrılan özellikleri, iletiim incelikleri ve kullandıkları özel dil bakımından dikkat çekilecektir. Samsun pazarcı esnafının bu dil edimleri, bir sosyal sınıfın özgün kullanımları olup bu toplumsal katman üyelerinin kimi kavramlara ve durumlara bakı açılarını göstermekte ve sosyal sınıfın kimi eilimlerini, ana malzeme de dil olunca dildeki bazı deiiklikleri, dil ve düünce balamında adlandırmaları, iletiimin inceliklerini, dil kullanımına yansıyan kimi kültürel ve folklorik unsurları gösterebilecek niteliktedir. Dolayısıyla Samsun pazarcı esnafının kendine özgü bu dil edimi ve özelliklerini ortaya koymak bu çalımanın amacını oluturmaktadır.

3 104 DOAN, Nuh Bu gerçekler dorultusunda Samsun yöresinde bir toplumsal katman olarak görülebilecek pazarcı esnafının malını pazarlarken kullandıı dil, kimi dil durumlarına örnek gösterebilecei gibi bir toplumsal katmanın da dil edimi niteliindedir. Bu nedenle bu dil kullanımı, sosyal diyalekt veya bir dil türü olarak görülebilir; zira dil edinimi dil türlerini yani kiminle, neyi, nasıl, konuacaını bilmek ve örenmektir (König 1991: 61). Saha aratırmalarını yaparken tanık olunan eylerden birisi de dili, yani pazarlama dilini çok iyi kullananların, kime nasıl hitap edeceini, neye nasıl ad vereceini bilenlerin, bir reklamcı dili kullananların çok daha kârlı alı veri gerçekletirdiidir. Hudson (1996:22), tüm dil durumlarını ve farklılıklarını dil türleri ( varieties of language) olarak adlandırmı ve bu terimi dil, diyalekt, aız, stil (style,register) kavramlarını da içine alacak ekilde bütün bireysel, toplumsal ve bölgesel dil kullanımlarını karılamak için kullanılmıtır. Dolayısıyla toplumsal katmanların dil edimleri, bir dil türü ( variety of language) olarak görülebilir. Süer Eker (2007: 2) ise dil durumlarının söylemin konusuna veya alanına göre deitiini söyleyerek genel olarak u üç dil durumunun 1 olduundan söz eder: Arkadalar, aile vb. çevrelerde kullanılan çok gayri resmi günlük konumaları karılayan temel dil, yerel deikeler, argo, kaba sözler vb. gibi dil kullanımlarını kapsar. Dilin resmi ortamlarda, eitimli kiilerce kullanılan türüne orta dil; dilin en üst düzeyde resmiyete dayalı olarak kullanılan türüne de seçkin dil türü adını vermektedir. Samsun pazarcı dili ve kullanımının tespiti, bir aylık zaman diliminde her hafta pazar alanını gözlemlemek suretiyle tarafımdan yapılmıtır. Ses kayıt cihazıyla pazarcıların dil kullanımları kaydedilmi ve yazıya geçirilmitir. Bu çalımada pazarcıların dili kullanma biçimlerinin yanı sıra sattıkları eyleri adlandırmaları, slogan üretmeleri, farklı kavramları karılayacak ince, imgesel ve özgün anlatımları, özellikle reklâmcıları aratmayan parodileri, müteriyle kurulan kültürel ve folklorik dokuyu yansıtan iletiimleri de dikkate alınmı ve toplumdilbilim açısından incelenmitir. Burada unu da özenle ifade etmek gerekir ki dil edimi, belli bir kii tarafından belli bir yerde ve zamanda gerçekletirilen özel bir dil kullanımıdır (Kıran 2002: 217). Dolayısıyla anlam, belli bir iletiim ve dil durumunda balamdan domaktadır. Samsun pazarcı esnafının aaıdaki dil edimlerine bu dil türünü kullananları, kullanım ortamını ve kullanıcının amaçlarını göz önünde bulundurarak yaklaılmalıdır. Zira bu örnekler, bir sözcelem durumunda bir sözce üretme ve ayrıca kullanıcının sözceleri belirli bir balam içinde oluturma edimidir. 1 Toplumsal ya da bölgesel deikeler dıında belirli amaçlarla dilin farklılamasıdır.

4 Bir Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplumdilbilimsel nceleme PAZARCI DL, ÖLÇÜNLÜ DL VE KOD KAYDIRIMI Ölçünlü dil, çeitli yerel ve toplumsal deikenlerin dıında kalan ve dilsel bir topluluun ortak paydası olarak görülen dildir (Vardar 2002: 153). Kimi toplumsal katman dili konuurlarının ölçünlü dile yakın bir dil seçimi yaptıını görmek mümkündür. Konuurlar ölçünlü dile uymak için aırı dikkat gösterse de hata yapma olasılıkları artar, bu durumda oluan güvensizlik de aırı düzeltme olgusunu dourmaktadır (Kıran 2002: 270). Bununla beraber bazı toplumsal katman dilleri konuurlarının da ölçünlü dilden uzaklatıı ve toplumsal katman diline özgü kimi dil seçimleri yaparak iletiime girdii görebilir. letiimde karılaılan bu duruma kod kaydırımı adı verilmektedir ki bunun belli bir ölçüsü de yoktur. Bu bir sözcük ya da balı bir biçimbirim olabilecei gibi sözcükten büyük dil birimleri de olabilir. Buna benzer durumlar Samsun pazarcı dilinde de görülebilmektedir. Pazarcı esnafı eitimi, geldii çevresi (köy-ilçe-kent), cinsiyeti, yaı vb. gibi özellikleri bakımından farklılık gösteren ve çok farklı toplumsal sınıflardan gelen bireylere hitap ettii için genellikle ölçünlü bir dil kullanma eilimi sergilemektedir. Ancak kimi zaman kendi yöresel azıyla konutuu anlar olmakta, kod kaydırımı gözlenmektedir. Bu durum, ahit olunan u olayla örneklendirilebilir: Çou durumda standart dil kullanan satıcı, yalı bir kadının peynir fiyatını çok bulması üzerine indirim yapabileceini anlatmak için, ayar çekerük anneannem! sözünü dile getirmektedir. Çekip giden, arkasından anne diye hitap ettii yalı kadına efkat dolu bir ses tonuyla ayarlardu- be anne! diye seslenmekteydi. Ancak genelde ölçünlü dil kullanılmaya çalııldıı görülmektedir. Zira satıcılar kendi sosyal katmanının dil tutum ve davranıını sergilemenin farklı sosyo-ekonomik üst ve alt katmanlardan gelen bireylerce ho karılanmayacaı bilinciyle kod kaydırımını gerçekletirmektedir ki prestijli bir dil tutum ve davranıı sergilemek en alt katmandaki bireyleri dahi önemsenme duygusuyla yükseltmektedir (Eker 2007 : 5). 2. PAZARCILARIN DL KULLANIMI VE LETMSEL NCELKLER Pazarcı esnafı mallarını satmak için duruma göre dili oldukça farklı ekillerde, yeri geldiinde usta bir halk ozanı tutumuyla söz oyunları ve sanatları yaparak kullanmaktadır. Bir Dilbilimci gibi sattıı eyleri dikkat çekecek ekilde adlandırmakta ve kimi kalıplamı ifadeler oluturarak bu katman dilini ekillendirmektedir. Satıcıların kimi kültürel olguları, anlatımının dokusuna yerletirdiini, gerektiinde bazı konularda bilge insan tipine bürünerek akıl verdii görülebilir. Toplumsal katman dilinin en belirgin biçimsel düzeyini, tekrarlardan olumu kimi kalıp ifadeler oluturmaktadır. Bunun yanı sıra en çok dikkat çeken dil kullanım özellii ise Anonim halk edebiyatında sık kullanılan bir nazım biçimi olan ve dier Halk edebiyatı ürünlerine de temel tekil eden mâni tarzındaki söz edimleridir.

5 106 DOAN, Nuh 2.1. Pazarcıların Mâni Tarzındaki Dil Kullanımları Pazarcılar anlatmak ve sloganlatırmak istedikleri kimi kavram ve düünceleri hemen hemen bütün toplumsal katmanların bildii bir biçimle, yani mâni nazım biçimiyle dile getirmektedir. Bilindii gibi mâni biçimi tek dörtlükten oluan, aaxa eklinde uyaklanan, ilk iki mısrası doldurma olup asıl anlatılmak istenenin son iki mısrada anlatıldıı Anonim halk edebiyatı nazım biçimidir. Bu anlamda tespit edilen dil edimlerinde, yer yer tutarlılık göstermeyen hece ölçüsü ve kafiye düzeni olsa da Samsun pazarcı esnafının dil edimleri bu biçime benzemektedir ve incelemenin asıl dikkat çeken yönü de bu durum olacaktır. Ayrıca bunun dıında mâninin kısaltılmı bir biçimi gibi duran ve doldurma olan ilk iki dizenin atılmasıyla ekillenen iki dizelik birimler de vardır ki bunlar da dikkat çekicidir. ncelemede bu dil edimleri dörtlük ve ikilik birim olarak ele alınacaktır. Pazarcıların dile getirdikleri mâni tarzındaki dil edimlerinin konuları, sattıkları mal ile ilgili olup kimi toplumsal olay ve durumlara da gönderme yapmaktadır. Bu anlamda bu dil edimlerini konuları bakımından sınıflandırmak da mümkün olabilir. Ayrıca bu dil edimlerinin hangi sözcelem durumunda ekillenip anlam kazandıına ve bu anlamların hangi ilikilerden doduuna deinilecektir. Dörtlük biriminden oluanlar Pazarcı esnafının sattıı mallar ile ilgili ekillendirdii mâni tarzındaki dil kullanımları unlardır: I Ceketimin kolu yok Geçinmenin yolu yok Benim adım rütü Fiyatlar dütü ndirim kavramını anlatmak için bu tarz bir anlatım sergileyen esnaf, sattıı malların kaliteli oluunu ise u dörtlükle dile getirir: II Ceketimin kolu yok Geçinmenin yolu yok Benim adım Kazım Böyle levazım(?) vatandaa lazım

6 Bir Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplumdilbilimsel nceleme 107 Kimi zaman da sattıı malların özelliklerinden bahsederek imalarda bulunabilir: III Ceketimin kolu yok Geçinmenin yolu yok Benim adım Kazım Yandı biberden azım Bu dörtlükte yandı biberden azım sözüyle biberin acı olduu, ayrıca mecazî anlamda biberin pahalı oluu anlatılmaktır. Dolayısıyla kinayeli bir söyleyi söz konusudur. Kayda geçirilen kimi mâni tarzı dil edimleri vardır ki bunlar ancak o balam ve durumda anlaılabilir. Mizah unsurlarıyla dikkat çeken bu dil edimleri müteriye sempatik gelmekte ve müteriyi çekmektedir. Zaman zaman duruma uygun, doaçlama mânilerle ince bir alay da yapılmaktadır. IV Ay ay ne oldu! Suya mı dütü. Ben okudum O uçtu. Bu dörtlükten de anlaıldıı üzere, müterinin bir meyveyi yere düürmesi ve ay ay, tüh! gibi bir tepki vermesi söz konusudur. Sonra bunun önemli olmadıını anlatmak için pazarcının ince bir alayla birlikte mizahî yanı da olan bu söz ediminin kullanıldıı görülmektedir. Ayrıca u da ifade edilmelidir ki Halk edebiyatındaki usta-çırak ilikisinin kırıntıları pazarcı esnafının yalı ve genç üyeleri arasında da görülebilmektedir. Pazar alanında veri toplama aamasında yaça daha genç bir pazarcı, Fasulye eker; parayı cepten çeker. eklinde bir söz kullanır; ancak yanındaki daha yalı bir dier pazarcı öyle deme, öyle de diyerek u dörtlüü oluturur: V Halkalı eker Hasretlik çeker Fasulye eker Parayı cepten çeker

7 108 DOAN, Nuh kili birimlerden oluanlar Eksiltilmi mâni görünümünde olan ya da pazarcılara özgü bir birim olarak görebileceimiz daha farklı bazı dil edimleri de vardır: I Biberler bir buçuk Yandı bu çocuk Bu ikilik birimde indirim ve ucuzluk kavramlarının yanı sıra zararına satıın yapıldıı imgesel bir anlatımla söze dönüürken, aynı durum kiraz için u dizelerle anlatılmıtır: II Alın bu kirazdan Kalmaz birazdan. Bunların yanında domatesin kırmızılıını ifade etmek için söze dökülen ve bilmece biçimine de benzeyen u iki dizelik ifade de oldukça dikkat çekicidir: III Kaynanam yolladı çine kırmızı doladı Kültürel ve sosyal dokuyu yansıtan ve belli sosyal tabakalarda farklı olumlu-olumsuz duygu deeri olan kimi kavramlarla dile getirilmi anlatımlar da vardır ki bunlar, ilgili katmandaki bireyler için dikkat çekici olup sosyal katmanın derin duygu deerlerine hitap etmekte ve kültürel dokusunu yansıtmaktadır. Aaıda verilen farklı birim deerlerine sahip olan söz edimleri bu nitelikleri yansıtmaktadır: IV Analar çeker zahmeti Babalar bilmez kıymeti V Para veren altın bulsun Vermeyen kaynanasından bulsun VI ki iki dört eder Böyle domates satarsam

8 Bir Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplumdilbilimsel nceleme 109 Karım beni derbeder (<darp eder) VII Ceketimin kolu yok Geçinmenin yolu yok Bir kol taktıramadık Terzi de yok Bunların dıında yine ikili birimlerden oluan ve baka pazarcı esnafına inceden gönderme yapan u söz edimlerine de rastlanabilmektedir: VIII Bilmiyosan pii Bırak bu ii IX Biberler bin iki yüz elli diyo ntihar etsin diyo letiimin Özellikleri Açısından Pazarcıların Dil Kullanımı letiim açısından pazarcı esnafının dil kullanımı dilsel, kültürel ve sosyal incelikler arz etmektedir. Pazarcı esnafı yeri, zamanı ve muhataplarını dikkatli ekilde irdeleyip duruma göre söylemini ayarlamaktadır. Ve pazarcı sevgililer günüyse sevgililer günüyle ilgili, anneler günüyse anneler günüyle ilgili söylem oluturmaktadır. Aratırmanın yapıldıı bir dönem babalar gününe rast geldii için söylemlerin hareket noktası babalar günü olmutur. Pazarcılar, alıcıların bu duygularına hitap ederek onları alı veri yapmaya zorlamaktadır. Mecidiye pazarında bir satıcı Herkes babasının kıymetini bilsin. Babası olan buraya gelsin. gibi söylemler gelitirmektedir. Ayrıca satıcı, bu balamda kimi kadınlara öyle seslenmektedir: Hanımefendi alın kocanıza. Çıkartın yastık altından paraları. Adam dünyanın keyfini sürsün. Adama çirkin çirkin tiört alıyorsun, ondan sonra gözüme bir tuhaf geliyosun, diyosunuz. Alın, yakııklı yakııklı gezsinler; gözünüze de yakııklı görünsünler. Bu söylem, onlara bir nevi nasihat niteliindedir; ancak bu durum o an için bir parodi olarak görülmektedir. Sosyal ve kültürel durumlara da söylemde yer verilmektedir. Tiört satan bir esnaf, gençten bir kıza Badi 2 alan buradan gidiyo. Abla geçen hafta be tane genç kız buradan badi aldı, bir haftaya kalmadı hepsi evlendiler. diye seslenerek siyasetçileri aratmayan vaatlerde bulunmaktadır. Dier taraftan baka bir pazarcı: 2 Badi halk azında tiört anlamında kullanılıp Türkçe Sözlük te (1998) yer almamaktadır.

9 110 DOAN, Nuh Abla abla! Sibeller, Ayeler, Hülyalar, Leylalar Alsınlar giysinler, Giymezlerse çeyizlerine koysunlar eklinde seslenip Abla! Sibel Can buradan aldı, sen de alsana! diyerek ünlüleri de söyleme katarak sattıı malın kaliteli olduunu anlatmaya çalııyordu. Bunların yanı sıra kimi güncel olaylar takip edilmekte ve söyleme yansıtılmaktadır. Aratırmanın yapıldıı dönemde 23 Temmuz 2007 genel seçimleri söz konusu olduu için bir siyasetçi edasıyla, Sevgili vatandalarım, kıymetli Atakumlu hemehrilerim! Oylarınızı bana verin. Güldüreceim sizi ben ve Siz saygıdeer Karadenizli hemehrilerim! Ben sizden oy istemiyorum, badi satıyorum badi! eklinde ironik bir söylemle seslenen birilerine pazarda rastlanabilmektedir. Bir bakası, eline hesap makinesi alıp temsilî hesap yaparak, Hesabını yaptım. Türkiye ekonomisini yönetmek için Ali Babacan olmaya gerek yok. eklinde tiyatro oynayarak mallarının ucuz olduunu anlatmaya çalımaktadır. Bu gibi örnekleri çoaltmak da oldukça mümkündür Pazarcı Dilindeki Kalıp fadeler Samsun pazarcılarının dil kullanımlarında kalıp ifade biçimini almı dikkat çekici kimi dil edimleri söz konusudur. Ve bu ifadeler iletiimde önemli bir yere sahiptir. Kısa ifadeler olan bu söylemlere geçmeden önce pazarcıların müterilere hemen hemen her zaman anne, baba, abla, teyze gibi kimi akraba adlarıyla seslenerek sıcak bir iletiim kurma eilimi gösterdiklerini ifade etmek gerekir. Bu ifadelerin yananlamlarıyla kullanıldıı ve bu ifadeleri de genellikle erkeklerin kullandıı görülüyor. Böylelikle anne diye hitap edilen kadına derin anlamda benden sana zara gelmez, siz benim annem gibisiniz, bana güvenin mesajı verilmekte ve böylelikle samimi bir iletiim ortamı oluturulmaktadır. Fatma Erkman Akerson, benzer durumlarda kullanılan yenge kavramı için bir deerlendirme yapmı ve yenge sözcesiyle konuucunun alıcıya kardeinin ei olduu için kendisine asla kötü gözle bakamayacaı, kendisi için haram olduu mesajını vermeye çalıtıını ifade etmitir (bkz. Akerson 2005: ). Pazarcı dilinde kaliteli, iddialı ve güvenilir mal için kesmece, seçal, ifadeleri; indirim ve ucuzluk anlamı için hay maallah, yamur yadı böyle oldu, akam oldu böyle oldu, ko ko, dütü dütü, aha da gidiyo, aha da bitti, karıtır karıtır, karıtır yanmasın, yanlı duymadın, seç karıtır yamala, gel gel ifadeleri; deiik durumlarda hayret etme ve akınlık anlamı vermek için aman yarabbi aman yarabbi, bak bak bak, yava gelin yava gibi genellikle ikilemelerden kurulu farklı anlamlara gelebilecek kalıp ifadeler kullanır ve bu söylemler balamda deiik durumları betimler.

10 Bir Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplumdilbilimsel nceleme Anlam Olayları ve ncelikleri Açısından Pazarcıların Dili Pazarcıların dil edimlerindeki kimi kavramları anlatma biçimi ve yolu oldukça dikkat çekicidir. Toplumsal katmanlarındil-içi dünya görüünü de yansıtan bu anlatımlar, kavramlar arasında türlü ilikiler kurularak söze dökülmektedir. Bu söylemlerde Türkçenin adlandırma gücüne ve anlatım yollarına canlı örnekler bulabilmekle beraber çeitli anlam incelikleri ve olaylarıyla karılaılmaktadır. Pazarcıların anlatımında kavramlar arasında ne tür ilikilerin kurulduu, hangi unsurların belirleyici olduu ve hangi anlatım eilimlerinin youn olduu görülebilir. Gerek adlandırmalarda gerekse kimi durum ve kavramların anlatımında özellikle istiare, benzetme, ad aktarması (metomimi), telmih, kinaye gibi söz sanatlarına bavurulduuna tanık olunabilir. Renkli tiörtler satan bir pazarcı esnafı, Renk istasyonuna ho geldiniz, Filli Boyaya ho geldiniz. diye seslenerek tezgahını ve tezgâhındaki tiörtlerin çok renkli olduunu renk istasyonuyla ve bir boya markası olan Filli Boya yla iliki kurarak istiareli bir biçimde anlatıyor. Dier taraftan sebze pazarında domates için et deposu, seç al, içi kıymalı saçak eklinde tanıtım yapılıyordu. Burada böyle bir söylemle domatesin et deposu gibi besleyici ve dolgun olduu anlatılmaya çalıılarak istiare yapılmıtır. Yine aynı balamda domatesin ucuzluunu anlatan Kasaplar iflas etti. eklindeki söz edimiyle kavramlar arası türlü ilikiler kurulmu ve böyle bir anlatım eilimiyle metonimiye (metonymy) bavurulmutur. Kavun satıcısı Baklavacı geldi, baklavacı! diyerek kavunu baklavaya benzeterek bir istiare yapmaktadır. Yine elindeki malın bitmek üzere olduunu anlatmak için u istiare yoluyla anlatım dikkat çekmektedir: Son tango, hepsi bu. Pazarcı esnafının dil kullanımında, indirim kavramını ifade etmek için Bomba patladı., tazelii ifade etmek için çiçei burnunda, pazarcının tezgahındaki çeitlilii ifade etmek için deli kızın çeyizi, çok istenilen bir malı sattıını ifade etmek için ise Efsane geri döndü. gibi istiare yoluyla anlatma eilimi oldukça yaygındır. Ancak burada bütün kullanımlara yer vermek çalımanın evreni açısından mümkün olamamaktadır. stiarenin yanı sıra en çok kullanılan anlatım yolu ise ad aktarmasıdır. Türlü ilikiler kurarak domatesin fazlaca alınması gerektiini ifade etmek için pazarcı, Bu sene kırmızı moda, alın abla. diyerek moda ile domates arasında kırmızılık temelinde iliki kurmutur. Pazarcının bu söz ediminde ancak balamdan anlaılabilen, metonimi (metonymy) diye de adlandırılan bir anlatım yolu söz konusudur. Pazarcının domatesin kırmızılıını, dolayısıyla da kalitesini, mizahî yanı aır basan ve bir top örgü ipi ile iliki kurmak suretiyle söyleme dönütürdüü Kaynanam yolladı, içine kırmızı doladı. ve ayrıca bir kiiletirme örnei olan Domatesi kestim, domates öldü. ifadeleri de oldukça özgün ekilde anlatım bulan ad aktarmalarıdır. Ayrıca karpuzun Adana dan getirildiini ifade için Adana ayaınıza geldi. ; satılan malın çok ucuz olduu ve kapııldıını, bu nedenle herkesin alması gerektiini anlatmak için Poetler patlamasın. ve Çantalara sahip çıkın. söylemleri imgesel yanı bulunan dikkat çekici ad aktarması

11 112 DOAN, Nuh örnekleridir. Bu tür anlatım eilimi pazarcı dilinde oldukça sık kullanılan bir yoldur; ancak tüm dil kullanımlarını burada deerlendirme imkanı yoktur. Karpuzun kırmızılıını anlatmak için kan gibi kan, patlıcanın düzgün ve yamuk olmadıını ifade etmek için kalem gibi, kavunun tatlılıını anlatmak için kavunlarda kesmece, erbet gibi, sattıı çorap ve çamaırların hem serin hem de sıcak tuttuunu anlatmak için ise klimalı ve güne enerjili çorap, çamaır be yüz! eklinde benzetme yoluyla anlatım da söz konusudur. Benim adım Kazım, yandı biberden azım söyleminin hem biberin acılıını hem de biberin pahalı oluunu anlatacak ekilde kullanılmasından ileri gelen bir kinaye söz konusudur. Para veren altın bulsun, vermeyen kaynanasından bulsun. söyleminde de aynı anlatım eilimi söz konusudur. Ayrıca buraya kadar incelenen söz edimlerinde ritim ve ahenk unsurlarına da dikkat edilmitir. Yukarıdaki örneklerde de görüldüü gibi mâni tarzındaki dil kullanımlarında kafiye unsuru hemen hemen hiç göz ardı edilmemitir. Bu durum aaıdaki söz edimlerinde de görülmektedir: I Ceketimin kolu yok Geçinmenin yolu yok Bir kol taktıramadık Terzi de yok a a a a II Bilmiyosan pii Bırak bu ii a a Yukarıdaki iki söz ediminde -u yok redif; -ol tam kafiye; pii - ii ise tunç kafiyedir. Bu örnekleri ve farklı anlam olaylarını çoaltmak ve örneklendirmek mümkün olmakla beraber çalımanın evreni açısından bu kadarı yeterli olacaktır. Pazarlarda satılan kimi bitkilerin adlandırmalarının dikkat çektiini ifade etmekte de fayda var. Fasulyenin çeitleri için Belgıs, kınalı gelin, Aye, Boncuk Aye ; biber için canyakmaz ; limon için suderyası ; bir pirinç türü için tencerepatlatan adlandırmaları oldukça özgün ve dikkat çekicidir. Sonuç Toplumsal katmanların dil kullanımları ölçünlü dile oranla farklılık gösterebilir. Bir toplumsal katmanın içinde bulunduu durumlar, kendine özgü dil

12 Bir Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplumdilbilimsel nceleme 113 edimleri oluturmalarına yol açar. Samsun pazarcılarının dil kullanımları da bu nitelikleriyle dikkat çekmektedir. Ayrıca Samsun pazarcı esnafının bazı sözcelem durumlarında kod kaydırımı yaptıkları görülür. Söylemlerin biçimsel özellikleri de dikkat çekici bulunmu, kafiyeli olması ve birimlerden oluması açısından mâni nazım biçimine benzedii tespit edilmitir. Pazarcı dilindeki iletiime dair hususlar da önemli olup söylemler güncel olaylarla ve toplumsal katmanın içinde bulunduu kimi kültürel olgularla ilikili bulunmutur. Özellikle pazarcıların dil edimlerindeki kimi kavramları anlatma biçimi ve yolu da oldukça dikkat çekici özellikler göstermektedir. Söylemler bu bakımdan da irdelenmeye deer niteliktedir. Toplumsal katmanın dil-içi dünya görüünü de yansıtan bu söz edimleri, bu çalımayla toplumdilbilim ve edimbilim açısından incelenmitir. KAYNAKÇA Aksan, Doan. (2002) Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçecin Anlambilimi), Ankara: Engin Yayınevi, Eker, Süer. (2007) Toplumdilbilim, Dil Planlamaları ve Kamu Mensuplarının Dil Kullanımı, Gazi Türkiyat (Güz /G. Ü. Türkiyat Aratırma ve Uygulama Merkezi), Ankara. Erkman-Akerson, Fatma. (2005) Göstergebilime Giri, stanbul: Multilingual. Hudson, R.A. (1996) Sociolinguistics, University Pres. Newyork, USA: Cambridge Kıran, Zeynel ve Aye. (2002) Dilbilime Giri, Ankara: Seçkin Yayınları. König, Çalar, Güray. (1991) Toplumdilbilim Açısından Dil ve Dil Türleri, Dilbilim Aratırmaları, Ankara: HititYayınevi. Uur, Nizamettin. (2003) Anlambilim( Sözcüün Anlam Açılımı), Ankara: Doruk Yayınları. Tercanlıolu, Leyla. (2000) Linguistics for TEFL Students, stanbul: Multilingual. Wardhaught, Ronald. (1992) Cambrigde, USA: Blackwel. An Introduction to Sociolinguistics, Vardar, Berke. (2002) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüü, stanbul: Multilingual. Yaylagül, Özen. (2004) Türk Dilinde Çok Anlamlılık ve Nedenleri, V. Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara: TDKY, ss