Afrika Ülke Raporları

Transkript

1 Afrika Ülke Raporları Fas Genel Bilgiler 1 Siyasal Sistem 3 İdari Yapılanma 4 Bölge 4 Büyükşehirler ve İller 6 Komünler (Belediyeler) 6 Siyasi Sistem ve İdari Yapıya Dair 12 Ekonomik Durum 13 Ekonomiye Genel Bakış 13 Dış Ticaret 14 Temel Sektörler 15 Tarım ve Hayvancılık 15 Sanayi 16 Elektrik-Elektronik Sanayi 17 Madencilik 17 Türkiye ile Ekonomik İlişkileri Üzerine Genel Değerlendirme 17 Dış Politika 18 Analitik Çerçeve 18 Fas Dış Politikası 19 Bölgesel Ülkelerle İlişkiler 19 Magrib Ülkeleri İle İlişkiler 19 Ortadoğu (Maşrık) Ülkeleri İle İlişkiler 21 Avrupa Ülkeleri İle İlişkiler 22 Uluslararası Boyuttaki Ülkeler İle İlişkiler 23 Kaynakça 25

2 Genel Bilgiler Fas, Afrika kıtasının Kuzey-Batı sında yer almaktadır. Fas ın Atlantik Okyanusuna ve Akdeniz e kıyısı bulunmaktadır. Arap Baharı nın yumuşak geçişle yaşandığı, Kuzey Afrika daki Mağrip (Fas, Libya, Moritanya, Tunus, Cezayir) ülkelerinden biri olan Fas, yılları arasında Fransız ve İspanyol himayesinde kalmıştır. Bağımsızlığın ilanı ile beraber ülkede anayasal monarşi sistemi kurulmuştur. Fas 1956 yılında bağımsızlığına kavuşmuş olsa da ülke geçmişi oldukça eskilere dayanmaktadır. Fas Krallığı 1996 yılında kabul edilen 4. Anayasasına göre, kendisini; devlet dini İslam, Resmi dili Arapça olan bir demokratik monarşi olarak tanımlamaktadır.(euler Hermes Economic, 2015) Kuzey Afrika da bir Arap ülkesi olan Fas ın başkenti Rabat tır. Kral kanun koyucu aynı zamanda da dini ve ahlaki bir lider konumundadır. Kral, Başbakanı hükümet üyeleri, ordu komutanlarını ve üst düzey yetkilileri kendisi atamaktadır. Parlamentonun yetkileri sınırlıdır. Fas, Batı Sahra Cezayir ve İspanya ile komşudur. Fas ile İspanya arasında Cebelitarık Boğazı yer almaktadır. Yüzölçümü kilometrekare, nüfusu yaklaşık 32 milyondur. Halkın 1

3 %45 i şehirlerde yaşamaktadır. Resmi dil Arapça dır ancak bunun yanı sıra Berberice dili de konuşulmaktadır. ( ). Ayrıca Fas ın resmi para birimi Dirham olup, Dirham ın değeri Euro ve Dolardan oluşan bir sepet üzerinden hesaplanmaktadır. Devlet Başkanı Kral 6. MUHAMMED (30 Temmuz 1999 dan beri) Başbakan Abdelillah BENKIRANE (EKİM 2011 den beri) Yönetim Şekli Anayasal Monarşi Yüzölçümü 446,550 km2 Nüfusu (2015 yılı itibariyle) Okuma yazma oranı % 68,5 Resmi Diller Tamazight, Tachelhit, Tarifit, Guaragigna, Arapça ve Fransızca Başlıca Şehirler Rabat (Başkent), Casablanca Para Birimi Fas Dirhamı (MAD) 1 USD = 8,24 MAD Zaman Dilimi GMT +0 Arap ülkelerinin diğer kralları gibi VI. Muhammed de ülkedeki modernleşme çalışmalarına katkıda bulunmaya ve ülkeyi demokratikleştirmeye söz vermiştir. Yeni kralın öncelikle odaklandığı nokta başta AB olmak üzere Fas ın uluslararası ilişkileri olmuştur. Tahta çıktığından bu yana yapılan genel seçimlerde Kralın, mevcut hükümetlere destek verdiği görülmektedir. Önümüzdeki dönemde Fas ta politik sistemin istikrarını sürdürmesi beklenmektedir (mfa.gov.tr). Ülkede muhalif partiler hükümeti eleştirme hakkına sahiptir ancak, monarşinin, İslam ın ve Batı Sahra sorununun eleştirilmesi yasaktır. Fas ta istikrarlı bir politik sisteme ek olarak güvenli bir yaşam ortamı vardır. Yabancılar kabul görmekte, iş adamları rahat hareket edebilmektedir. Nüfus yerleşimine bakılacak olursa çöl bölgeleri az sayıda nüfus barındırırken, okyanus ve deniz sahilleri bulunan bölgelerde nüfusun yoğunlaştığı görülmektedir. Nüfusun büyük bölümü Berberi ve Araplardan oluşmaktadır. Demografik profil ülkenin genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. 15 yaşın altındaki nüfus toplam nüfusun %31 ine karşılık gelmektedir (CIA FactBook). Ülkede yaşayan yabancılar genellikle Fransız, İtalyan ve İspanyollardan oluşmaktadır. 1,7 milyon Faslı yurtdışında yaşamaktadır. Yurtdışında yaşayan Faslıların tamamına yakını Avrupa ülkelerinde, büyük bir kısmı ise Fransa da yaşamaktadır. 2

4 Kuzey Fas ın Atlas Okyanus u kesiminde, özellikle Kasablanca-Kenitra ve Fas-Rabat eksenlerinde şehirleşme yoğundur. Şehirleşme hızla artmaktadır. Nüfus artışı hızlıdır. 20. yüzyılın başında Fas ın nüfusu 5 milyondan az iken 1954 yılında 10 milyona ulaşan nüfus yıllarında 22 milyona ulaşmıştır. Fas nüfusunun 2015 yılı itibarıyla 33,8 milyon civarında olduğu belirtilmektedir (CIA FactBook). Siyasal Sistem Fas, Temsilciler Meclisi ve Danışmanlar Meclisi olmak üzere iki meclisli parlamenter monarşi rejimiyle idare edilmektedir. Kral hem Devlet Başkanı, hem de dini liderdir (Emir el- Muminin/İnananların Emiri). Fas ın küreselleşmeye ve uluslararası yeni parametrelere uyum sağlamasını amaçlayan ve demokratik ve şeffaf bir yönetim sürecine geçişini başlatan adım 13 Eylül 1996 tarihli Anayasa referandumuyla atılmıştır. Anayasa referandumundan sonra, Parlamento, milletvekillerinden oluşan Temsilciler Meclisi (TM) ve sivil toplum örgütlerinin (meslek odaları, yerel halk) temsilcilerinden oluşan Danışmanlar Meclisi (DM) olmak üzere iki kanatlı bir yapıya kavuşturulmuştur ( ). 395 üyeden oluşan Temsilciler Meclisi, beş yıllığına genel oyla tek dereceli seçimle iş başına gelmektedir. TM Başkanı, ilk olarak beş yıllık yasama döneminin başında üç yıllığına, daha sonra ise üçüncü yılın Nisan ayında yasama dönemi sonuna kadar tekrar seçilmektedir. Danışmanlar meclisi 270 üyeden oluşmaktadır. Üyelerin 3/5'i her bölgede, yerel yönetimlerin temsilcilerinden oluşan seçim kurulunca (yerel danışmanlar), kalan 2/5'lik kısmı ise her bölgede, meslek odalarınca seçilen temsilciler ile ulusal boyutta ücretlilerin temsilcilerinin oluşturduğu seçim kurulunca seçilmektedir. Danışmanlar Meclisi üyeleri 9 yıllığına seçilmekte ancak, her üç yılda bir 1/3'i yenilenmektedir. Danışmanlar Meclisi Başkanı, her üç yıllık dönemin başında Ekim ayında yeniden seçilmektedir ( ). 20 Şubat 2011 de Tunus ve Mısır dan sonra Fas ta da Arap Baharı rüzgârları esmeye başlamıştır. Kuzey Afrika Bölgesi nin en istikrarlı ülkelerinden biri olan Fas ta Arap Baharı dalgası birçok kentte yürüyüş ve gösterilerle başlamış, kralın yetkilerinin azaltılması halk tarafından talep edilmiştir. Bu gelişmeler Arap Baharı nın yaşandığı diğer ülkelerdekine nazaran uzlaşmayla son bulmuştur. Kral VI. Muhammed, protesto hareketlerine hızlı bir şekilde cevap vermiş, gösterilerin başlamasından kısa bir süre sonra demokratik hak ve özgürlüklere geniş çapta yer veren kapsamlı bir anayasanın yapılacağını açıklamıştır (Temelat, 2013). 3

5 1 Temmuz 2011 de yapılan anayasa referandumunda katılım % 73,5 oranında olmuştur. Bu katılımın % 98,5 i evet oyu kullanmıştır. Oluşturulan yeni anayasada çağdaş demokratik toplumlardan yer alan hak ve özgürlüklerin büyük bir kısmı güvence altına alınmıştır. 25 Kasım 2011 de yapılan Temsilciler Meclisi erken seçimlerinde Adalet ve Kalkınma Partisi (PJD) oyların %27 sini almıştır. PJD, 395 sandalyenin 107 sini kazanarak seçimden birinci parti olarak çıkmıştır. Seçim sonucunda, PJD, İstiklal Partisi (PImuhafazakâr-milliyetçi), Halk Hareketi (MP-muhafazakâr-Berberi) ve İlerleme ve Sosyalizm Partisi'nden (PPS) müteşekkil bir koalisyon hükümeti kurulmuştur. Hükümet, 3 Ocak 2012 tarihinde Kral VI. Muhammed tarafından atanmış ve 26 Ocak 2012 tarihinde güvenoyu alarak görevine resmen başlamıştır. Hükümet ortaklarından İstiklal Partisi (PI), 11 Mayıs 2013 tarihinde Hükümet ten çekilme kararı almıştır. Fas Temsilciler Meclisi'nde 60 sandalyesi bulunan PI nın 9 Temmuz 2013 te resmen koalisyondan çekilmiştir. Bunun üzerine, TM de 54 sandalyesi bulunan Bağımsızlar Ulusal Birliği (RNI-merkez-sağ) koalisyona katılmıştır ( ). Bölgedeki tek krallık olan Fas ta 2011 ayaklanmaları sonucunda rejim demokrasiye geçişe izin vermiş ama Kral kritik yetkileri elinde tutmuştur. Kral Abdullah, Maliye, İçişleri ve Dışişleri bakanlıkları gibi kritik mevkilere atama yetkisini kendinde toplamayı sürdürmüştür. Kuzey Afrika da sosyo-ekonomik ve siyasi açıdan diğer ülkelerin model aldığı Fas, Birleşmiş Milletler İnsani kalkınma Raporu na (UNDP) göre, maalesef son sıralarda yer almaktadır. BM UNDP 2014 yılı İnsani Gelişme Raporu ndaki sıralamaya göre Fas, 187 ülke arasından 129. sırada bulunmuştur (UNDP, 2014). İdari Yapılanma Fas ta idari yapılanma; merkezi yönetim, bölge, büyükşehir, il, kentsel ve kırsal komünlerden oluşmaktadır (Rao and Chakraborty, 2006). Bölge Fas, 1997 yılına kadar 7 bölgeden oluşmaktaydı. Bu tarihe kadar, bölge yönetimlerinin esasen çok etkili oldukları söylenemez. Fas ta merkezi hükümet ve yerel yönetim kuruluşları ile iş birliği içerisinde ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmeyi hızlandırmak adına 1997 yılında bölge yönetimleri konusunda önemli gelişmeler yaşanmıştır yılında bölge sayısı 4

6 16 ya çıkarılmış ve geniş yetkilerle donatılmıştır yılında bölge sayısı 12 ye düşürülmüştür yılından bu yanan Fas ta 12 bölge yer almaktadır. Bölge yönetimleri, bölge konseyi ve bölge başkanından oluşmaktadır. Konsey üyeleri 3 yıllığına yerel yönetim meclis temsilcilerinden ve profesyonel meslek gruplarından seçilirler. Bölge başkanı konsey üyeleri arasından seçilir. Diğer bir ifade ile 1997 yılından 2010 yılına kadar 16 bölge, doğrudan kral tarafından atanan valiler ve doğrudan genel oyla seçilen bölgesel konsey ve konsey üyeleri arasından seçilen başkanlar arasında işbirliği ile yönetilmiştir. Bölge konseyi; ulusal mekânsal, ekonomik ve sosyal kalkınma planı amaçları ve ilkeleri doğrultusunda yerel mekânsal, ekonomik ve sosyal kalkınma planı gelişim planını belirlemek ve uygulamakla yükümlüdür. Birçok Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkesi gibi Fas da yerel yönetimlerin yapısını değiştiren bir desantralizasyon sürecine girmiştir. Yönetim ve yönetişim yapısı Batı ve Orta Afrika ya kıyasla hala merkezi bir yapıdadır. Aynı zamanda bütçe ve arazilerin tahsisi yüksek oranda sömürge dönemini andıran bir sistemle merkezi yönetimin kontrolündedir (UCLG 2008). Bu doğrultuda bölgeler, bölgesel ekonomik ve sosyal kalkınma planı ve bölgesel mekânsal gelişim planını hazırlamakla yükümlüdür (CSSR, 2013). Bölge yönetimlerinin diğer sorumlulukları: özel yatırımların teşviki, profesyonel eğitim ve istihdam olanakları, çevre koruma ve geliştirilmiş su kaynakları yönetimi olarak sıralanmaktadır. Bölge düzeyinde yürütme erki vali tarafından temsil edilir. Bu yapılanma, kökleri Fransız sistemine dayanan Türkiye deki il yapılanması ile benzerlik göstermektedir. Türkiye de merkezi idarenin taşra birimi olarak il yönetimi ve ilin mahalli müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere oluşturulan ve yerel yönetim birimi olarak bilinen il özel idareleri mevcuttur. Fas taki bölge yönetimine benzer bir şekilde ilde merkezi idarenin taşra temsilcisi olarak vali ilin genel yönetiminden sorumludur ve valiler merkezi idare tarafından doğrudan atanırlar. Ve ilin mahalli müşterek ihtiyaçlarından sorumlu seçilmiş üyelerden oluşan il genel meclis mevcuttur. Yukarıda ifade edilen görevlerin yanında valiler Fas ta bölge yönetiminin işleyiş ve düzeninden de sorumludurlar. Vali tarafından alınan bütün kararların bölgesel konsey başkanı tarafından uygulanması gerekmektedir. Diğer bir ifade ile merkezin gücü valiler aracılığı ile yerel yönetimler üzerinde ağırlıklı olarak hissedilmektedir. Aynı durum Türkiye için de geçerlidir. Zira Türkiye de merkezi hükümetin temsilcisi olarak vali, bir yerel yönetim birimi olan ve karar organları halk tarafından oluşturulan il özel idarelerinde yürütmenin başıdır ve il genel meclislerince alınan kararlar valinin onayı olmaksızın yürürlüğe girememektedir. 5

7 Fas ta bölge yönetimleri ve valinin aldığı kararlar, İçişleri Bakanlığı ve Ekonomi ve Maliye Bakanlığı tarafından denetlenir. Bu kararlar: krediler, vergiler, ücretlendirmeler, harcamalar vb. kararlardır. Büyükşehirler ve İller Fas yerel yönetimlerinde bölgeler büyükşehir ve illerden oluşmaktadır yılında Kraliyet kararnamesi ile kentsel alanların sosyal ve ekonomik kalkınmasından büyükşehirler, kırsal alanların kalkınmasından ise iller sorumlu tutulmuştur. Kırsal kalkınma ve yatırımları teşvik etmek için (merkezi hükümet, bölgesel ve yerel yönetimlerle iş birliği içerisinde) sosyal, ekonomik, kültürel girişimlerde bulunulmuştur. İl ve büyükşehir meclisleri, komün meclislerinden seçilen kişilerden oluşmaktadır. İl ve büyükşehir meclis başkanları meclis üyeleri arasından seçilmektedir. Büyükşehir ve illerin yönetim kademesinde yeri aynıdır. İller birkaç küçük kasaba veya bizdeki karşılığı olan ilçelerden oluşmaktadır. Büyükşehirler daha geniş kentsel alanları kapsamaktadır. Büyükşehir ve illerin birleşimi bölgeleri meydana getirmektedir. Komünler (Belediyeler) Fas ta 249 kentsel ve 1298 kırsal komün bulunmaktadır yılında komünlerin ekonomik ve sosyal kalkınmaları, sağlık, çevre sosyo-kültürel aktiviteler ve bu doğrultuda oluşturulacak olan planlama faaliyetleri komün yönetimlerinin sorumluluğuna devredilmiştir. Buna ek olarak, komünler içme suyu da dâhil olmak üzere elektrik, atık, toplama, ulaşım gibi temel kamu hizmetlerinin temin ve dağıtımından sorumludurlar. Ayrıca belediye kanununda katılımın sağlanması açısından belediyelere çeşitli yerel alt gruplarla müzakere yapma ve ortaklıklar kurma yetkisi vermiştir. Belediyelerde doğrudan halk tarafından seçilen üyelerden oluşan belediye meclisi vardır. Belediye başkanları ise meclis üyeleri arasından seçilirler (Global Security, 2011). Yerel yönetimlerin denetiminden İçişleri Bakanlığı sorumludur. Yerel otoritelerin görevi kötüye kullanması durumunda merkezi idare duruma müdahale edebilir ve yerel seçilmiş organları görevden alabilir (UCLG, 2008; Quota Project, 2013). Fas ta adem-i merkezi yapı ve bölgelerin genel çerçevesi, Anayasa da tanımlanmıştır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Konsey üye sayıları ve seçilme şartları Seçim sistemi Başkanın kararları müzakere etme ve uygulama koşulları Mali düzenlemeler 6

8 Yetki devri ve paylaşımlar (İSS, 2013). Fas ta desantralizasyon sürecinin kökleri 1960 lı yıllara kadar uzanmaktadır larda merkezi hükümet, yerel sosyal tepkileri azaltmak için belirli hizmetleri yerel birimlere devretmiştir. Yerel yönetimlerle ilgili ilk kanun, 1973 yılında yürürlüğe girmiştir ve 1992 yıllarında yapılan Anayasal reformlar yerel yönetimlerle ilgili önemli değişiklikleri barındırmıştır. Bu anayasal reformlar ile birlikte yerel yönetimlerin ve diğer alt otoritelerin yetkileri artırılmıştır. Fakat mali yetkilerin transferi konusundaki sınırlamaların devam etmesi ve yerel yönetimlerin kendi öz kaynaklarını kullanmada sınırlı yetkiye sahip olmaları yerel idarelerin özerkliğini çok sınırlı bir seviyede bırakmıştır (Wunsch 2001; Ewijk, 2013). 97 seçimleri Fas için yeni bir dönemin başlangıcı sayılmaktadır. Bu dönemde desantralizasyon politikaları hız kazanmıştır. Bu dönemde ilk defa gerçekten bir yaptırım gücü ve otoritesi olan belediyeler için seçim yapılıyor olması önemli bir değişim olarak görüldü. Her ne kadar merkezi yönetimin sıkı vesayeti altında olsalar da kendilerine ait özerk bir finansal kaynağı olan belli bir hareket kapasitesi olan belediyeler ortaya çıkmıştır ( yılında Kral VI Muhammed yerel yönetimlere daha fazla mali kaynak ve daha fazla yetki verilmesini içeren değişiklikler yapılacağını açıkladı yılında yeni Belediye Kanunu kabul edildi. Bu kanunda, belediye meclislerinin sorumluluk alanlarının genişletilmesi, büyük kentsel alanlara özel statü verilmesi gibi yerel yönetimlere geniş haklar tanıyan düzenlemeler yer alıyordu (Ewijk, 2013). Arap Baharı ndan sonra ilk seçim olan 2015 Fas belediye seçimleri yerel siyasette önemli dönüm noktalarından birini teşkil etmektedir. Seçimlerde Adalet ve Kalkınma Partisi nin galibiyeti görülmüş ve özellikle Adalet ve Kalkınma Partisi nin (JDP) popülaritesinin daha da artmış olduğu sonucu ortaya çıkmıştır (ACRPS, 2015) Fas belediye seçimlerine katılım oranı %53,67 düzeyinde gerçekleşmiştir. 15 milyona yakın seçmenin bulunduğu Fas ta resmi seçimlere göre, belediye seçimlerinde Asalet ve Çağdaşlık Partisi birinci olurken, ilk defa halk tarafından oylanan bölgesel meclis üyeliği seçiminde Adalet ve Kalkınma Partisi birinci olmuştur. Belediye meclis üyeliğinde Asalet ve Çağdaşlık Partisi %21,12 oy oranıyla 6655 belediye meclis üyeliği alırken, İstiklal Partisi %16,22 oy oranıyla 5106 belediye meclis üyeliğine sahip olmuştur. Adalet ve Kalkınma partisi ise, %15,94 oy oranı ile 5021 belediye meclis üyeliği kazanmıştır. Belediye seçimleri neticesinde Fas ın en büyük muhalefet partisi Asalet ve Çağdaşlık Partisi galip gelmiştir. Bölge meclisi, yani bizdeki karşılığı il genel meclisleri seçimlerinde 7

9 Adalet ve Kalkınma partisi %25,66 oy oranıyla 174 bölge meclisi üyesi, Asalet ve çağdaşlık Partisi %19,47 oy oranıyla 132 bölge meclisi üyesi ve İstiklal Partisi %17,55 oy oranıyla 119 bölge meclisi üyesi çıkarmıştır yerel seçimlerine göre, belediye meclis üyeliği sandalye sayısını 1513'ten 5021'e çıkaran Adalet ve Kalkınma partisi, 3508 yeni sandalye kazanmıştır. Diğer yandan Asalet ve Çağdaşlık Partisi 660 yeni sandalye ile 2009 yerel seçimlerinde kazandığı 6 bin15 sandalye sayısını 2015 seçimlerinde 6 bin 655'e çıkardı seçimleri birçok açıdan önem arz etmektedir. Örneğin; bölge meclisi seçimleri, daha önce belediye meclisi üyeleri tarafından seçilmekteyken, 2015 yılında yapılan seçimle ilk defa halk tarafından doğrudan seçilmiştir. Öte yandan, 2015 seçimlerinde seçmenler artık seçmen kartı ile değil, kendi kimlik kartları ile oy kullanabilmişlerdir. Bu gelişme, bütün partiler, siyasetçiler ve halk tarafından desteklenmiştir. Çünkü bu uygulama sayesinde seçimlerde olası hilelerin önüne geçilmesi kolaylaşacaktır. Ayrıca İçişleri Bakanlığı, seçmenleri arayarak veya SMS göndererek onların kimlik numaraları ile seçim yerlerini ve yoklama istasyonlarını öğrenmelerini sağlayacak uygulamayı kullanmalarını sağlamıştır ( ) seçimleri, seçimlerin şaibesiz gerçekleştirilmesi çalışmaları konusunda önem arz etmektedir. Buna rağmen, hilelerin önüne tamamen geçildiği elbette söylenemez. Seçimler öncesinde tartışma gündemi oluşturan partilerin yerel yönetimlerde iktidarı ele geçirmek için oy satın aldıkları iddiası uzun zaman gündemi meşgul etmiştir (Varol, ). Ülkede nispi temsil sistemi uygulandığından; yerel seçimler, genel seçimlerle ilgili önemli ipuçları vermektedir. Kapsamlı reformlar içeren ve referandum yoluyla kabul edilen yeni Anayasa, sınırlı yetki devrini ve Bölgeselleşme Danışma Komitesi önerilerini takiben kaynak tahsis etme sisteminde yurt dışına açılma konusunda yenilikler getirmiştir. Ayrıca, yönetim temsilcileri yerine seçmenler tarafından seçilen bölge kurullarını güçlendirip, bölgeden merkeze uzanan kaynaklar ve yetki konularında bir değişiklik yapılmasını öngörmüştür (ARLEM, 2012). Fas ın desantralizasyon yapısı dekonsantrasyon 1 olarak tanımlanabilir (Jari, 2010). Öyle ki, yerel yönetimlerin merkezi hükümetin sıkı kontrolü altında olduğu görülmektedir yılında gerçekleştirilen reformlar bölgelerin yönetimde rolünü biraz daha genişletse de kralın yerel ve merkezi otorite üzerindeki konumu sarsılmamıştır. Fas ta yerel seçimlerde kadınlara %12 kota hakkı tanınmıştır. Bu cinsiyet kotası 2008 yılından sonra oluşturulmuştur. Kadınların seçme ve seçilme hakkına 1963 yılında kavuştuğu 1 Dekonsantrasyon, (idari desantralizasyon) idari sorumlulukların mevcut merkezi hükümet yapısı içinde yeniden tahsisi anlamına gelmektedir. 8

10 Fas ta, Eylül 2002 seçimleri öncesinde Kral 6. Muhammed kadın kotası koyarak 325 sandalyeli meclisin 30 sandalyesini kadınlar için ayırmıştır ( Tahri, Quota Project, 2013). Yerel yönetimlerin ve siyasi partilerin karar alma mekanizmalarında kadınların temsili 2009 yılından sonra önemli ölçüde artmıştır ve artamaya devam etmektedir yılı öncesinde kadınların yerel düzeyde seçimlere katılımı en fazla %1 düzeyinde iken 2009 yılına kadar sadece 2 kadın belediye başkanlığı koltuğuna oturmuştur. Yukarıda bahsedildiği gibi 2008 yılında yapılan düzenlemeye göre, kadınlara yerel ve genel meclislerde minimum %12 kota hakkı verilmiştir. Düzenlemeyi müteakiben yapılan seçimlerde sadece Marakeş te 12 kadın belediye başkanlığına veya belediye meclislerinde üst pozisyonlara seçilmiştir ( ). Fas yerel yönetimlerinde büyük oranda Fransız ve İspanyol motifleri hâkimdir. Fakat nihai otorite İçişleri Bakanlığı aracılığı ile krala ait görünmektedir ( ). Fas, gelişmiş bölgesel ve desantralizasyon çerçevesinde birleşik bir devlet olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle, yeni Anayasa nın merkez-yerel (dikey) düzeyde tam anlamıyla bir desantralizasyona çok büyük katkı yaptığı söylenemez (Madani, Maghraoui ve Zerhouni, 2011). Fas ta yerel yönetimlerde katılımı artırmak adına ilk olarak 1997 yılında ülke, Kral II. Hasan ın iktisadi açıdan oluşturduğu bölge sayısı 7 den 16 ya çıkarılarak desantralizasyon yolunda önemli bir adım atılmıştır yılında Kral Muhammed, yerel yönetimlere daha çok saygı ve özgürlük tanınacağını belirten kamu hizmetinin yeni konseptini açıkladı yılında yeni Belediye Kanunu kabul edildi. Bu kanun, sivil toplum kuruluşları ve yerel halk ile belediyenin ortaklık oluşturması için belediye meclisine sorumluluk ve yetki vermiştir. Bölgeselleşme, merkezi hükümet tarafından yerel ve bölge yönetimlerine bütçe ve bir takım idari yetkilerin devredilmesini sağlamıştır. Ayrıca her yerel konseye kendi kalkınma önceliklerini belirleme yetkisi verilmiş ve böylelikle hizmet kalitesinin ve yaşam standardının arttırılması hedeflenmiştir yılında insani gelişmeyi desteklemek adına ulusal girişimlerde bulunulmuş ve yerel yönetim mekanizmasında karar alma süreçlerinde şeffaflığın, saydamlığın ve hesap verebilirliğin sağlanabilmesi için katılımın güçlendirilmesine özen gösterilmiştir yılında Fas ta bölgeselleşmenin geliştirilmesi adına Anayasa değişikliğine gidilmiştir. Anayasa da yerel bölgesel yönetimlerin özerkliği güvence altına alınmıştır (Moroccan American Center, 2011). 9

11 Yossef Ben-Meir e göre Fas ın desantralizasyon modeli; merkezi düzeyde desteklenen, kamuoyu ve toplum odaklı insani gelişmeyi sağlamaya yönelik özel sektör ve sivil toplum ortaklığını vurgulamaktadır. Öyle ki; belediye yasası, merkezden aktarılan kaynak desteği ile yerel seçilmiş organların halkın katılımıyla kalkınma planlarını oluşturabilmeleri insani gelişmenin mükemmel bir adem-i merkeziyetçi yoludur (Ben-Meir, 2014). Ancak, uygulamalarda eksiklikler söz konusudur. Son on yılda sivil toplumun dönüşümünde Fas ta önemli gelişmeler yaşanmıştır. II. Hasan ve babası V. Muhammed in krallığındaki uzun dönemde, sivil toplumun gelişimi yavaştan kendini göstermeye başlamıştır. Hızlı değişim süreci Kral II. Hasan Dönemi nde başlamıştır. Kral II. Hasan döneminin son zamanlarında sivil toplum kuruluşlarının sayısı oldukça hızlı bir şekilde artmaya başlamıştır (Dimitrovova 2010; Sater 2007). Merkezi hükümet, son on yılda yerel yönetimlerin rolünü güçlendirmek ve sivil toplum katılımını arttırmak adına iki temel girişimde bulunmuştur. Birincisi 2002 yılında oluşturulan Belediye Kalkınma Planı dır (Plan Communal de Développement PCD). Bu plan; yerel yönetişim, işbirliği, katılım ve ortaklıklar üzerine odaklanmıştır (Royaume du Maroc 2009; Bergh 2010). Plan ayrıca kamu hizmetlerine eşit erişimin yanı sıra; şeffaflık, sorumluluk, vatandaş odaklılık gibi iyi yönetişim unsurlarını içermektedir (Laghrissi 2010). Plan, nüfusu den fazla olan yerler için özel düzenleme getirmiştir. Ayrıca 2005 yılında başlatılan ulusal insani kalkınma girişimi, hükümet dışı kuruluşların sayısının artmasına yardımcı olmuştur. İnsani kalkınma girişimi, yoksul bölgelerdeki sosyo-ekonomik koşulların iyileştirilmesine odaklanmıştır yılında insani kalkınma programı 1,1 milyar dolar bütçe ile 5 milyon insan üzerine odaklanmıştır (Bergh 2009). Sivil toplum kuruluşları ve hükümet dışı organizasyonların temelinde İslami motifler görülmektedir. Sivil toplum kuruluşları ve hükümet dışı örgütlerin yerel yönetimler tarafından sağlanmayan her türlü yerel hizmetin sağlanmasında önemli rol oynamaktadırlar. Tüm sivil toplum kuruluşları halka en yakın birimler olarak görülmektedir. Belediyeler, Fas Krallığının uluslararası işbirliği yaptığı herhangi bir ülkede faaliyette bulunmakta veya o ülkedeki yerel yönetimlerle işbirliği içerisinde olmakta serbesttirler (Royaume du Maroc, 2010). Yerel yönetimlerin uluslararası değişim fonu için finansal kaynağın sınırlı olmasından dolayı, ağırlıklı olarak uluslararası partnerlerin finansal desteği ile ilişkiler geliştirilmektedir. Fas Ulusal Yerel Yönetimler Birliği (ANCLM), 2002 yılında kurulmuştur. ANCML, uluslararası değişimi desteklemede küçük bir role sahiptir. ANCML, 2007 yılında ilk kez uluslararası forum düzenlemiştir. Forumda uluslararası işbirliği konusunda genellikle Fransız yerel yönetimleri üzerinde durulmuştur. Fransa nın yanı sıra 10

12 Mağrip ve USIAD 2 ve diğer Afrika ülkeleri ile yerel yönetimler konusunda işbirliği üzerinde odaklanılmıştır ( yılında Kazablanka nın Sidi el Bernoussi Belediyesi nde Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) ve İslam Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (ISESCO) tarafından ortak finanse edilen, bilgi iletişim teknolojilerinin kullanımı için bir bilgi sistemi başlatıldı. Böylelikle bilgiye evrensel erişim için bir ortam oluşturulması yönünde katkı sağlanmıştır. Bu uygulamanın, aynı zamanda demokratik yönetimin ana koşullarından olan yönetimde şeffaflığın ve hesap verebilirliğin önünü açmaya yardımcı bir etken olacağı düşünülmüştür. UNESCO aynı zamanda stratejik, katılımcı ve insan hakları temelli bir yönetim inşa etmek için desantralizasyonun önemine vurgu yapmıştır ( ). UNESCO ve ISESCO bu unsurları dikkate alarak, Orta Doğu ve Kuzey Afrika Medya Özgürlüğü Merkezi nin (MENA CMF) işbirliği ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı için pilot projeyi Sidi el Bernoussi Belediyesi nde başlatmıştır. Proje şu unsurları içermektedir: İyi yönetişimin altı çizilerek bilgiye erişim kolaylığını sağlamaya çalışmak Vatandaşa daha iyi hizmet sunabilmek için belediye bünyesinde bir web sitesi oluşturarak, halkla iç içe, halkın istek ve düşüncelerinin yönetime yansıdığı ve yönetimin aldığı kararların ve yürüttüğü faaliyetlerin şeffaf bir biçimde halka yansıdığı bir sistem oluşturmaya çalışmak Son olarak; iyi yönetişimi inşa etmek için yerel otoriteler ve belediye arasında işbirliği yolunda adımlar atmak Bu pilot proje sayesinde, e-yönetişim uygulamaları Fas ın diğer belediyelerine de uzatılarak halkla iç içe daha şeffaf bir yönetim sağlanmış olacaktır ( ). Fas ta başlatılan reform süreci ve özellikle ilerlemiş bölgeselleşme uygulamalarında Eorro-Mediterranian Regional and Local Assembly (ARLEM) ile işbirliği içerisinde çalışmalar yapılmaktadır. ARLEM, kamu hukuku yasa tasarısının sağlaması beklenen bölgesel düzenlemenin öncülüğünü yapmaktadır (ARLEM, 2012). Fas ta eyaletler ve iller çok sınırlı bir güce sahip durumdadır. Merkezi hükümetin sıkı vesayeti altında bütçe özerkliğinden söz etmek zor görünmektedir. Bu açıdan tam anlamıyla bir adem-i merkeziyetten söz etmek mümkün değildir (IDEA, 2012). Merkezi hükümet 2 Yoksullukla küresel düzeyde mücadele eden ve demokratik toplumlar inşa etmek adına çalışan bir ABD hükümet kuruluşudur. 11

13 tarafından atanan valilerin bölgesel seçilmiş güçlerden daha önemli ve üstün yetkileri vardır ( ). Fas ta yerel yönetimler üzerinde Türkiye deki mevcut duruma benzer bir denetim söz konusudur. İçişleri Bakanlığı nın ve Maliye Bakanlığı nın yerel yönetimler üzerinde vesayet denetimi vardır. Bütçe Maliye Bakanlığı tarafından onaylanmaktadır. Maliye Bakanlığı nın bütçeyi onaylamaması durumunda bütçe onayı Başbakanlığa gönderilir. Siyasi Sistem ve İdari Yapıya Dair Fas ın demokrasi adımları 1950 lı yılların sonunda bağımsızlığını elde etmesiyle başlamıştır. Bu tarihten sonra peyderpey ilerleyen çağdaş medeniyetler seviyesine ulaşma ve demokrasi süreci 80 li yıllardan sonra hız kazanmıştır. Şüphesiz bu açıdan en radikal adımlar Arap Baharı ndan sonra atılmıştır. Özellikle 2011 yılında referandumla kabul edilen yeni Anayasa da temel hak ve özgürlükler genişletilmiş, merkezi ve yerel yönetimlerde demokrasi rüzgârları etkisini hissettirmiştir. Kültürel ve siyasal çoğulculuğu benimseyen yeni Anayasa, Berber dilini Arapça nın yanında resmi dil olarak kabul etmiştir. Diğer azınlık dillerini de koruma altına alan Anayasa, buna bağlı olarak ileri bir desantralizasyona ulaşmayı hedeflemiş durumda. Ulusal birlik ve toprak bütünlüğü esas alınarak, sübsidiarite ilkesinin temel ilke kabul edildiği yeni bir yerinden yönetim yapılanması çerçevesinde bölge yönetimlerine önemli roller çizilmiştir. Bölge yönetimlerine, belediyelere ve diğer yerel idarelere mali ve idari özerklik açısından daha geniş yekiler verileceği garanti altına alınmıştır. Yeni Anayasa dan sonra yapılan ilk yerel seçimler 2015 yılında gerçekleşmiştir. Bölge seçimleri ve belediyelerde sonuçların mozaik bir tablo çizmesi çoğulculuğun ve buna paralel demokrasinin daha baskın şekilde hissedilmeye başlandığının göstergesi olmuştur. Yeni Anayasa da siyasal açıdan da çoğulculuk benimsenmeye çalışılmıştır. Öyle ki yeni düzenleme, tek parti rejimini illegal olarak nitelendirmiştir. Ayrıca, kurumsal açıdan yeni bir denge oluşturulmuştur. Bakanlar Kurulu, Temsilciler Meclisi ne karşı siyasi sorumluluğa sahip kılınırken hükümet başkanına da fesih yetkisi tanınmıştır. Kral a, Temsilciler Meclisi nde en fazla sandalye kazanan partinin içinden birisini hükümet başkanı olarak atama zorunluluğu getirilmiştir. Bakanların ataması ise hükümet başkanının önerisi doğrultusunda Kral tarafından yapılacaktır ( ). Tüm bu gelişmeler ışığında Fas ı desantralizasyon konusunda gelişmekte olan ülkeler kategorisinde değerlendirebiliriz. Bağımsızlığından bu yana yerel kalkınma ve demokrasinin kurumsallaşması açısından etkisi çok net olmasa da birçok adım atılmıştır. Özellikle küresel 12

14 düzeyde yerel yönetimlerin diğer ülkelerle işbirliği içinde olması çağdaş yönetim parametrelerini yakalamasına yardımcı olmaktadır. Mevcut durum, merkezi yönetimin yerel üzerinde sıkı denetimini ve yerel yönetimlerin mali ve idari açıdan özerkliğinin tam olarak sağlanamadığını gösterse de yapılan çalışmalar, Fas ta gelecekte ileri bir yerelleşmenin oluşabileceğinin emareleridir. Ekonomik Durum Ekonomiye Genel Bakış GSYİH (Milyar $) Büyüme Hızı (%) İhracat(Milyar $) İthalat (Milyar $) Rezerv(Milyar $) Dış Borç Stoku (Milyar $) Fas Dirhamı: ABD ,40 Doları Kaynak: CIA Factbook (2015) Fas ekonomisi tarım, balıkçılık, imalat sanayii, turizm gelirleri ve literatürde remittance olarak bilinen işçi gelirleri yani yurtdışında yaşayan Faslı insanların ülkelerine gönderdikleri paralar ile ayakta durmaktadır. Fas, fosfat yatakları zenginliği ile dünyada birinci sıradadır li yıllardan itibaren Fas, IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği içinde başarılı bir ekonomik reform sürecine girmiştir. Bu anlaşma sonucunda liberal kararlar ve uygulamalar almaya başlamıştır. Bunlardan bazıları: dış ticaret rejiminin liberalleştirilmesi, yeni yatırım kanunu, özelleştirme programı ve bankacılık sisteminin iyileştirilmesidir. Fas ekonomisinin gelişmesine paralel olarak son 10 yılda tarım ve fosfat sektörlerine olan bağımlılığı azalarak imalat ve hizmet sektörlerinin GSYH deki payları artmıştır. GSYİH, ülkedeki tarım sektörünün performansına göre yıllar itibariyle değişkenlik göstermektedir. 13

15 Ülkede yöneticilerin öncelikli hedefi işsizlik oranını düşürmek ve ekonomik durgunluğa bağlı olarak artan fakirliği azaltmaktır. Ülkede ekonomik aktivite Kasablanka ve Rabat etrafında yoğunlaşmıştır. Hükümet, az nüfuslu bölgelerdeki iş imkânlarını geliştirmek ve köyden kente göçü engelleyip kırsaldaki nüfus azalması ve buna bağlı geri kalmayı önlemek amacıyla yatırım teşvikleri uygulamaktadır. Uygulanan çeşitli önlemlere karşın köyden kente göç önlenememektedir. Fas, Dünya Bankası tarafından önerilen bir ekonomik programı yürütmektedir. Ülkedeki sosyal ve ekonomik eşitsizliğin büyümedeki en önemli engel olduğu belirtilmektedir. Orta ve uzun vadeli hedefler içeren Dünya Bankası programı yıllık ortalama büyümenin %5-6 düzeyinde gerçekleşmesi gerektiği yönündedir (The Economist Intelligence, 2009). Diğer taraftan ülkenin serbest piyasa ekonomisine geçmesine kuşku ile bakan bir kesim de bulunmaktadır. Ülkede tarım ve imalat sektörlerinde faaliyet gösteren yerel firmaların rekabet gücünün düşük olması sebebiyle olası Avrupa dan gelecek olan firmalar ile rekabet edememe ve yerel firmaların iflas edeceği korkusu taşınmaktadır. Hükümet bu çerçevede yerel firmaların rekabet gücünü artırmalarına katkı sağlayacağına dair planlar ortaya koymaktadır. Ülkenin coğrafi konumu, tarihi dokusu ve iklimi dolayısı ile gelişmekte olan turizm gelirleri, ülke için en önemli döviz girdi kaynağı konumundadır. Diğer önemli döviz kaynakları yurt dışında çalışan Faslı işçilerin gönderdikleri dövizler ve fosfat ihracatından elde edilen gelirlerdir. Fas orta gelir düzeyinde bir ülke olarak kabul edilmektedir. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla nın yaklaşık üçte ikisi hizmetler sektörüne dayanmaktadır. İmalat sektörü GSYH nin yaklaşık % 13 ünü, tarım sektörü ise GSYH nin yaklaşık % 12 sini oluşturmaktadır. Madencilik sektörü ise GSYH nin yaklaşık % 4 ünü oluşturmaktadır (Kurulu, 2012). Dış borç yükünün fazla olmaması nedeniyle yaşanan küresel ekonomik krizden göreceli olarak daha az etkilenmiştir. Orta vadede ekonominin güç kazanması beklenmektedir. Dış Ticaret İhracat (milyar$) İthalat (milyar$) Hacim

16 Denge Kaynak: CIA Factbook (2015) Fas ın ihracatı önemli ölçüde fosfat ve madencilik ürünlerine dayalı olmakla birlikte ihracat gelirleri dünya fiyatlarındaki değişmelere karşı hassasiyet göstermektedir. Diğer önemli ihracat kalemleri altın, tekstil ürünleri, motorlu taşıtlar, et, bakliyat, et ve et ürünleri, canlı hayvan ve değerli taşlardır (CIA FactBook) yılında 45,9 milyar, 2012 yılında 47,01 milyar dolar, 2013 yılında 47,42 milyar dolar, 2014 yılında ise 48,08 milyar dolar olarak gerçekleşen ithalatta petrol ve petrol ürünleri, makinalar, telekomünikasyon gereçleri, demir-çelik, plastik, buğday, gaz ve elektrik, tarım ürünleri ilk sıralarda yer almıştır (CIA FactBook). Fas ın ihracatında %22 lik pay ile İspanya ilk sırada yer alırken %20,7 ile Fransa, %4,6 ile Brezilya, %4,3 ile İtalya izlemiştir. İthalatta ise %13,4 lük pay ile İspanya ilk sırada yer alırken onu %13,3 ile Fransa, %7,6 ile Çin, %7 ile ABD, %5,4 ile Suudi Arabistan ve % 5,2 ile Almanya izlemiştir (CIA FactBook). Temel Sektörler Tarım ve Hayvancılık Fas ta tarıma elverişli toprak yoğunluğu ülkenin denize kıyısı bulunan bölgelerinde bulunmaktadır. Her yerde olduğu gibi Fas ta da iklim ve hava koşulları tarımda verimliliği etkileyen faktörlerin başında gelmektedir. Bunun haricinde balıkçılık önemli bir gelir kalemidir. Tarım sektörü iş gücünün % 40 ını (kadın işgücünün %60 ı) istihdam etmekte olup son yıllarda GSMH nin %11-18 ni oluşturmaktadır. Fas ta 8,7 milyon hektar ekili alan bulunmaktadır (Seltzer, 2012). Tarıma verilen önem ve tarımın ülke ekonomisindeki yeri dolayısıyla ülkede sadece ihracat yapılması için üretim yapan modern ve gelişmiş çiftlikler yer almaktadır. Bu çiftliklerde genellikle narenciye ürünlerinin üretimi yapılmaktadır. Sektörde başta gelen tarım ürünleri, tahıl, baklagiller, zeytin ve narenciye olarak sıralanabilir. Sektör, yağışlara bağımlı olduğundan tarım sektörünün verimi, yıldan yıla değişkenlik göstermektedir. Tarımda kullanılan makine ve teçhizattaki yetersizlik, verimlilik sorunu, gübrede kalite problemi ve kuraklıklar sektörü olumsuz etkileten faktörlerin başında sayılabilir. 15

17 Ülke, süt ve süt ürünlerinin üretimi ve tüketimi konusunda herhangi bir ithalat desteğine ihtiyaç duymadan kendine yetmekte iken çay, yağ ve tahıl gibi ürünleri ithal yoluyla temin ederek tüketimi karşılamaktadır. Diğer taraftan, meyve suyu, şarap, kurutulmuş ürünler, zeytin ve kapari ihracata yönelik olarak üretimleri desteklenen ürünlerdir. En önemli tarımsal ihraç ürünleri; narenciye, domates, taze patates, şaraplık üzüm olan Fas ta zeytin ve zeytinyağı üretimi hem yurtiçi tüketim, hem de ihracata yönelmektedir (W. Bank, 1980). Fas ın tarım ürünleri daha çok Avrupa Birliği ülkeleri tarafından ithal edildiği için söz konusu ülkelere tarım ürünü ihraç eden Yunanistan, Türkiye gibi ülkeler ile bu sektörde rekabet içindedir. Tarım sektörünün ülke ekonomisindeki yeri ve önemi dolayısıyla sektör devlet tarından en fazla koruma tedbiri alınan sektördür. Ülkede birçok sayıda balıkçılık limanı bulunmasına rağmen politika gereği daha fazla liman yapılması beklenmekte ve bu da balıkçılık sektörünün ülke içinde gelecek vaat ettiğinin bir göstergesi olarak görülmektedir. Sanayi Ülkede imalat sektörünün en önemli merkezi olarak Kasablanka gösterilebilir. İmalat sektöründeki olumsuz faktörlerin başında gelen yüksek işçi ve enerji maliyetleri, verimlilik sorunu sektörü olumsuz etkilemeye devam etmektedir. Gıda işleme ve imalatı sektöründe ise başta gelen ürünler konserve meyve, balık, un ve bitkisel yağlardır. Bu sektörde ihracat için ve iç tüketim için üretim yapılmaktadır. İhracata yönelik imalatı yapılan gıda ürünleri konserve meyve, balık ve sebze ise iç tüketime yönelik imalatı yapılan gıda ürünleri ise un, bitkisel yağlar ve şekerdir. Bahsi geçen olumsuz etkenlerden ötürü sektöre yatırım ilgisi zayıftır. Ülke ekonomisinin büyümesinde önemli bir paya sahip olan tekstil sektörü ise ülke ihracatı için en önemli sektördür. Tekstil sektöründe hammaddelerin birçoğu ithal edilme şeklinde temin edilip hazır ürünler ihraç edilmektedir. Fas bu sektörde Hindistan ve Çin ile yoğun bir rekabet içerisindedir. İmalat sektöründe önemli sayılabilecek bir diğer sektör ise ilaç sanayiidir. Artan nüfus ve kentlere göç sonucunda artan ilaç talebi sektörün hızla büyümesine ortam hazırlamıştır. Hâlihazırda yapılan ilaç üretiminin tamamına yakın bir kısmı iç talebi karşılamaktadır. Çok küçük bir kısmı Fas haricindeki diğer Kuzey Afrika ülkelerine ihraç edilmektedir. Ülkede ilaç sanayii gelişmiş olsa da azda olsa ilaç ithalatı devam etmektedir. 16

18 Fas, fosfat madeni olarak dünyanın en büyük rezervlerine sahip ülkedir. Bu maden daha çok kimya sanayide kullanılmaktadır. Son dönemde, fosfat kimyasalları sanayiinde üretim ve işleme hacminin artırılması amacıyla Fransa, Belçika, Hindistan ve Pakistanlı ortaklar ile ortak teşebbüs oluşumuna gidilmektedir (Kurulu, 2012). Elektrik-Elektronik Sanayi Ülkede yapılan altyapı çalışmaları, kurulan elektrik kablo imalatına yönelik fabrikalar bu sektörde üretime elverişli bir ortam meydana getirmiştir. Verilen teşvik ve desteklerle sektör son yıllarda önemli bir gelişme kaydetmiştir. Sektörde üretimi yapılan ürünler arasında elektrik motorları, transformatörler, pil ve aküler, buzdolabı, çamaşır makinesi, aydınlatma cihazları olarak sayılabilir. Fas ta bu sektörde yatırım yapmış yabancı firmalar arasında Alstom, Legrand, St Micro Electronics, Valtronic, Westinghouse ve Thales Microsonic sayılabilmektedir (Hussein, 2012). Madencilik Daha öncede bahsetmiş olduğumuz üzere Fas dünyanın en büyük fosfat madenlerine sahiptir. Bundan dolayıdır ki madencilik sektörünün en önemli ayağı fosfat üretimidir. Dünyanın en büyük fosfat rezervlerine sahip olmasına karşın Fas, fosfat üretiminde ABD ve Rusya dan sonra dünyada üçüncü sırda yer almaktadır. Ülkedeki toplam fosfat rezervinin 58 milyar ton olduğu tahmin edilmektedir (Euler Hermes Economic, 2015). Fas: ham fosfat, fosforik asit ve gübre ihracatında dünyada ilk sırada yer almaktadır. Madencilik sektörünün %95 i fosfat üretimi olsa da ülkede fosfat dışında, gümüş, bakır, çinko ve kobalt üretimi de yapılmaktadır (World Bank Working, 2012). Hükümet fosfat üretimini elinde tutmuş; ancak gümüş ve bakır madenlerini özelleştirmiştir. Türkiye ile Ekonomik İlişkileri Üzerine Genel Değerlendirme Fas, Türkiyeli ihracatçılar için tüm kıtaya açılım açısından önemli fırsatlar sunmaktadır. Fas ın Avrupa Birliği ve Türkiye ile serbest ticaret anlaşmaları yapmış olması da Fas ın Kuzey Afrika da önemli bir pazar üssü olarak konumunu güçlendirmektedir. Fas ile serbest ticaret anlaşması sonrasında Türkiye nin dış ticaretinde görülen artışlar, son dönemde bu ülkedeki özellikle turizm ve inşaat alanlarındaki yatırım projeleri ihracatçı ve yatırımcı firmalar açısından önemli fırsatlar sunmaktadır. 17

19 Fas ile olan ticarette karşılaşılan sorunlar; düşük satın alma gücü, küçük boyutlu piyasa, ulaşım zorlukları, ticari dil olarak Fransızca kullanılması, satın alma ve finansman kolaylıkları sağlama zorluğu, iş çevrelerinin birbirlerini karşılıklı olarak iyi tanımaması olarak özetlenebilir. Yerli partnerleri tarafından iyi temsil edilen Fransız firmaları piyasaya hâkim olup, bunları İspanyol, Alman ve İtalyanlar izlemektedir. Bu ülkeler hali hazırda piyasanın büyük bir bölümünü ellerinde bulundurmaktadır. Görece küçük bir iç piyasaya sahip olan Fas ın diğer Afrika ülkelerine yapılacak ihracat sırasında bir geçiş noktası olarak da değerlendirilebileceği düşünülmektedir. Türkiyeli ihracatçıların Fas piyasasında pazar payı elde edebilmeleri ve kendilerine iş imkânı yaratabilmelerinin, hali hazırda bu piyasada yerleşik rakiplere rağmen uygun fiyatlı ve kaliteli, Türk ürünlerinin etkin tanıtımının gerçekleştirilmesi ile mümkün olabileceği düşünülmektedir. İnşaat ve taahhüt sektörü ülke ekonomisinde GSYİH katkısı ve istihdam içindeki payı dikkate alındığında önemli bir sektör konumundadır. Yeni projeler üstlenecek firmalarımızın akdedecekleri sözleşmelerde hukuki yorum gerektirecek açık hususlar bırakmamaları ve yurt dışı tahkim uygulamalarını hukuki metinlere dâhil etmeleri büyük önem taşımaktadır. Dış Politika Analitik Çerçeve Avrupa ile coğrafi yakınlığı bulunan ve bir arap ülkesi olan Fas, Avrupa ülkeleriyle geçmişten günümüze kadar yakın bağlara ve yoğun ilişkilere sahip olmuştur. Bu ilişkiler, İber Yarımadasındaki Müslüman Endülüs devleti ile kurduğu yakın ilişkilerle başlamış ve 20. yüzyıldaki Avrupa sömürgeciliğine kadar sürmüştür. Avrupa ile ilişkiler, Fas ın 1956 yılında Fransız ve İspanyol sömürge yönetiminden bağımsızlığını elde edene kadar Fas ın Dışişleri Politikasında merkezi bir yer almıştır. Avrupa ile ilişkilerin bu denli yoğun olmasında çeşitli etkenler bulunmaktadır. Bu etkenlerin başında, Fas ile Avrupa ticaret seviyesinin yüksek olması ve Faslı göçmenlerin Avrupa kıtasına yayılması bulunmaktadır. Fas, ticaretinin üçte ikiden fazlasını Avrupa ülkeleri ile gerçekleştirmektedir. 18

20 Bununla birlikte, Fas Dış Politikasında kendini; Arap, İslam ve Afrika dünyasının bir parçası olarak tanımlamaktadır. Fas ın Arap ve İslami kimliği, daha çok Ortadoğu meselelerinde oynadığı rollerde ortaya çıkmaktadır. Fas ın Afrika kimliği ise, 1950 li yıllarda çeşitli Sahra-altı Afrika ülkelerinde ortaya çıkan bağımsızlık hareketlerine verdiği desteklerde meydana çıkmaktadır. Bununla birlikte, Fas Afrika Birliği Örgütü nün kurucu ülkelerinden biri olmasına rağmen şu anda bu örgütün üyesi değildir. Fas dış politikada, bağımsızlığı elde ettiği günden itibaren iç politika ve farklı boyutlar arasında çeşitli karmaşık dengeler kurmaya çalışmıştır. Fas ın dış politikasında önemli rol oynayan bu üç boyut; ülke içi, bölgesel ve uluslararası olarak adlandırılabilir. Fas Dış Politikasını analiz etmek için ülke içi, bölgesel ve uluslararası boyutları kapsamlı bir şekilde ele almak gerekmektedir. Fas Dış Politikası Ülkenin dış politika yapımında Fas ın ülke içi ortamının etkisi önemli rol oynamakla birlikte bu etki çok karmaşık bir görüntü sergilemektedir. Fas ın dış politika konusunda karar alma yetkileri sarayda daha fazla ise monarşi üzerinde yoğunlaşmaktadır (Molina, 2007) lı yıllarda ülke içinde yaşanan İslami hareketin gelişmesi monarşinin dış politika üzerinde etkisini zayıflatmışsa da bu durum uzun sürmemiştir (Amghar, 2007). Bu nedenle dış politika yapımı söz konusu olduğunda sürekli olarak ülke içi faktörlerin göz önünde bulundurulması zorunlu bir hal almaktadır. Bölgesel Ülkelerle İlişkiler Fas'ın bölgesel çevresi olarak adlandırılan; Ortadoğu, Avrupa ve Mağribi içeren bu bölge Fas'ın en önemli dış politika alanını oluşturmaktadır. Afrika ile Fas'ın dış ilişkileri büyük ölçüde 1950'li yıllarda kıtanın sömürgecilikten kurtarılmasının desteklenmesi, 1970'li yıllara kadar Afrika Birliği Örgütü nün (OAU) organlarında Batı Sahra üzerindeki iddialarına destek sağlamak için sınırlı kalmıştır yılında sürgünde olan Polisario devletinin (Sahra Arap Demokratik Cumhuriyeti- SADR) Afrika Birliği Örgütünce (2001 de Afrika Birliği) tam üye olarak kabul edilmesi Fas'ın Afrika Birliği Örgütü'nden çekilmesine yol açtı ve bu tarihten itibaren daha geniş bir kıta siyasetinden büyük ölçüde kendisini izole etmesine neden olmuştur. Fas bu izolasyonu telafi edebilmek için, Sahra Altı Afrika'nın bazı bölgeleri ile irtibatlı kalmak için Fas'ın diplomasisi için bir fırsatı temsil eden daha küçük ölçüdeki Fransa-Afrika yıllık toplantılarında aktif bir şekilde yer almıştır (Antıl, 2003). 19

21 Magrib Ülkeleri İle İlişkiler Komşu olan Fas ve Cezayir Kuzey Afrika'nın en büyük ülkeleridir fakat farklı sömürge tecrübesine sahiptirler ve iki ülkenin hükümetleri tamamen farklı biçimlerle birbirlerine rakip olarak ortaya çıkmışlardır. Cezayir kanlı bir devrimin sonucunda bağımsızlığını elde etmiştir ve askeri ya da askerden etkilenmiş hükümetlerle yönetilen bir cumhuriyet olarak ortaya çıkmıştır. Buna karşın, Fas Fransız kontrolden daha barışçıl geçiş yapmış asırlık bir monarşidir. Cezayir in bağımsızlığını kazanmasından kısa bir süre sonra, Fas bazı Cezayir topraklarının kendisine ait olduğunu iddia etmiştir. Fas, 1956 yılından itibaren Krallığa ait olduğuna inandığı toprakların komşularının ellerinde kaldığına inanmaktadır. Kendine ait olduğuna inanılan topraklara verilecek en önemli örnek Batı Sahra topraklarıdır. Fas'ın Doğu komşusu olan Cezayir ile ilişkileri Batı Sahra sorunu nedeniyle gergin bir yol izlemiştir. Fransızlar tarafından tartışmalı bir şekilde sınırları çizilmiş iki devlet arasında 1963 yılının sonbaharında kısa bir savaş gerçekleşmiştir. Fas ve Cezayir arasındaki sınır 1972 yılına kadar belirli değildi yılında Fas ve Cezayir in silahlı kuvvetleri doğrudan ve çok kısa süreli bir çatışmaya girmişlerdir. Cezayir, Polisario verdiği desteği de Fransızlara karşı kendi kurtuluş mücadelesi ile eşit görüp Sahra halkı için self-determinasyon ilkesine dayandığını iddia ederek destek verdiğini ifade etmiştir (Joffé, 2009) yılının Şubat ayı Arap Mağrip Birliği nin (AMU) oluşturulması esnasında Fas ve Cezayir arasında nispeten iyi ilişkilerin geliştiği bir dönem olmuştur. Libya, Tunus ve Moritanya gibi Mağrip devletleriyle birlikte Fas ve Cezayir; işsizlik, borç ve kuzeyde Avrupa Topluluğu'yla derinleşen ve genişleyen ilişkiler gibi bölgesel sorunlarla mücadele edecek bir bölgesel örgüt oluşturmak için biraraya geldiler. Fas geleneksel olarak ılımlı ve Batı yanlısı Tunus ile iyi ilişkilere sahipti fakat Libya ve Moritanya ile daha zor ilişki ağları içinde bulunmaktaydı. Muammer Kaddafi'nin Fas taki 'feodal' monarşiye ideolojik düşmanlığı Libya nın Polisario nın en eski ve en coşkulu destekçilerinden biri olmasına yol açmıştır. Bununla birlikte, Fas ve Libya arasındaki ilişkiler 1984 yılında imzalanan bir antlaşma ile 1980'li yıllarda belirgin bir şekilde düzelmiştir. Arap Mağrip Birliği, ortak pazar ve açık sınırlar üzerine büyük söylemleri ve büyük planları olmasına rağmen verdiği sözleri yerine getirmede başarısız olmuştur. Arap Mağrip Birliği nin ilerlemesi Batı Sahra sorunu nedeniyle devam etmemiştir (Boukhari, 2004). 20

22 Fas ve Cezayir arasındaki ilişkiler, birbirlerinin sınırları içerisindeki sabotajcıları (Cezayir de İslamcılar ve Fas da Polisario) destekleme iddiaları üzerine karşılıklı suçlamalar ile gergin kalmıştır. Bu suçlamalardan dolayı iki ülke arasındaki kara sınırı 1994 yılından beri kapalı kalmıştır. Batı Sahara, günümüzde ikili ilişkilerin geliştirilmesi konusunda ana engel olmuştur ve Fas, Tunus, Cezayir, Moritanya ve Libya dan oluşan Arap Mağrip Birliği (UMA) bu konuda etkisiz kalmıştır. Cezayir in Polisario ya ev sahipliği yapması ve desteklemesi nedeniyle Fas, Batı Sahra sorunu üzerinde uzlaşmayı reddetmektedir. Faslı yetkililer sık sık Cezayir in isterse Polisario ya baskı yoluyla, Batı Sahra sorunu çözebileceği inançlarını göstermektedir fakat Cezayir Batı Sahra sorununun iki egemen ulus (Batı Sahra ve Fas) arasında olduğu savunarak bu uyuşmazlığa taraf olmadığını iddia etmektedir yılının Temmuz ayında, Fas kralı Cezayirlilerin Fas a girmek için gerekli olan vize şartlarını kaldırdı; 2006 yılının Nisan ayında, Cezayir Cumhurbaşkanı Abdulaziz Buteflika bir jestle karşılık verdi yılından bu yana, Fas defalarca Cezayir in 1994 yılından beri kapalı olan kara sınırını yeniden açmasını istedi fakat Cezayir bu durumun ulusal güvenliğine zarar vereceğini ve Fas a Cezayir den daha fazla fayda sağlayacağı gerekçesiyle bunu reddetmektedir (Khakee, 2011) yılının başından bu yana, iki ülke arasında sınırlı bir iyileşme belirtisi ortaya çıkmıştır. İki tarafın da üst düzey liderleri olan Fas Kralı VI. Muhammed ve Cezayir'in Cumhurbaşkanı Buteflika da dâhil defalarca kamuoyuna ikili ilişkileri geliştirme konusunda bir arzu içinde bulunduklarını ifade etmişlerdir. Yıl boyunca, hükümet bakanları her iki ülkede de temaslarda bulunmak üzere bir araya gelmiş ve çeşitli ekonomik anlaşmalar imzalanmıştır. Bu ekonomik anlaşmalar içinde Fas ın, Cezayir in doğal gazını ithal etmesi anlaşması da imzalanmıştır(khakee, 2011). Fakat iki ülke arasındaki ilişkilerin ilerletilmesi için daha somut adımlar atılması konusunda umutlar belirsiz kalmıştır. Ortadoğu (Maşrık) Ülkeleri İle İlişkiler Fas'ın Ortadoğu ile ilişkisi karmaşık ve birbiriyle çelişen etkenler ile baskılara sık sık konu olmuştur. Mağribin diğer devletleri gibi, Fas'ın Ortadoğu ile tarihi, kültürel ve dini bağlantıları güçlüdür. Fas monarşinin konumu ve meşruiyeti, yalnızca peygamberin soyundan gelmelerinden değil aynı zamanda bölge ile kurulan bağlarla alakalıdır. İlk olarak, Avrupa ve Batı'ya yakın bağları olan geleneksel bir monarşi olarak Fas'ın durumu genelde Ortadoğu'daki son 50 yılda ortaya çıkan daha radikal eğilimlere karşı ortaya 21