The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 45, p , Spring III 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date ANA DİLİ, İKİNCİ DİL, İKİ DİLLİLİK, YABANCI DİL MOTHER LANGUAGE, SECONT LANGUAGE, BILINGUALISM, FOREIGN LANGUAGE Yrd. Doç. Dr. Şerif ORUÇ Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Alman Dili Eğitimi Öz Bu makalede ana dili, ikinci dil, iki dillilik ve yabancı dil terimlerinin anlamları ve birbirleriyle ilişkileri dilimizde ve Batı dillerindeki karşılıkları ile birlikte verilecektir. Özellikle ana dili kavramını bütün yönleriyle ele alarak yeni bir tanım oluşturmaya çalışacağız. Ana dili kavramının sadece biyolojik bağ ile açıklanamayacağını belirttik. Bir kişinin ana dilinin, yazımızda ortaya koyduğumuz bütün ölçütlerin birlikte değerlendirilerek tespit edilebileceğini savunduk. Yine ikinci dil ve yabancı dil kavramları üzerinde özellikle durduk. Çünkü bu iki kavram da zaman zaman karıştırılmaktadır ve birbirlerinin yerine aynı anlamda kullanılmaktadır. Çok dilli bir çevrede yetişen kişilerin birinci dili ve ikinci dili nedir veya hangisi birinci dili hangisi ikinci dilidir? İki dillilik nedir, kimlere iki dilli denir? Ana dili dışında öğrenilen her dil yabancı dil midir? Bütün bu soruların cevabını kavramların tanımlarını ve açıklamalarını yaparak vermeye çalışacağız. Bu tanımları, bilim, kültür, sanat ve teknoloji ihraç eden Avrupa Birliğinin lokomotif ülkeleri (Almanya, Fransa, İngiltere gibi) ve Amerika Birleşik Devletlerindeki örneklerle daha anlaşılır hale getireceğiz. Aynı zamanda büyük bir imparatorluğun bakiyesi olan ülkemiz de çok dilli bir yapıya sahip olduğundan ele aldığımız kavramlar için zengin örnekler barındırmaktadır. Son bölümde kavramların tanımlarının ve doğru kullanımlarının sağlanması adına bazı önerilerde bulunarak, kavramların ülkemizde de batıda olduğu gibi, özellikle üyelik sürecinde olduğumuz Avrupa Birliği ülkelerinde olduğu gibi kullanılmasını teklif edeceğiz. Çok dilli bir yapıya sahip olan ülkemizde de kişilerin kimlik kartları yanında ana dilleri ile bildiği diğer dilleri ve seviyelerini gösteren bir dil dosyası kartının oluşturulmasını öneriyoruz. Anahtar Kelimeler: Ana Dili, İkinci Dil, İki Dillilik, Yabancı Dil Abstract In this study, the meanings of such terms as mother language, second language, bilingualism, foreign language and their equivalences in the Western languages are given. We will try to create a new definition by considering all aspects of especially the concept of "mother tongue" We have mentioned that the concept of mother tongue cannot be explained by biological ties. A person's mother tongue, we have argued in our article, can be determined by evaluating all the criteria that we put together. However, we have put special emphasis on such concepts as "second language" and "foreign language" because these two concepts are used interchangeably from time to time with the same meaning. For the individuals raised in a multilingual environment, which one is their second language or mother language? What is bilingualism? Who is called bilingual? Is any language learnt other than mother language regarded as a foreign language? We aim to answer all these questions

2 280 Şerif ORUÇ by giving the definitions of the terms and explaining them in detail. We clarify these terms with the examples coming from the pioneering countries of the European Union (Germany, France, and the United Kingdom) and the United States of America, which export science, culture, art and technology. Furthermore, since our country, which is a continuation of a big empire, contains a structure of multilingualism context, it includes rich examples of the terms that we explain in this study. In the final section of this study, we propose that we use these terms like they are used in the countries of European Union, in which we are on the verge of by giving specific examples in order to enable the terms to be used correctly. In our country having a multi-lingual structure, it is highly suggested that a card of language dossier showing the level of other languages as well as the mother tongue they know be created. Keywords: Mother Language, Second Language, Bilingualism, Foreign Language GİRİŞ 21.yüzyılda ülkemizde ve dünyamızda bilim, kültür, sanat ve teknolojideki hızlı gelişmeler etkisini dilde, dilbiliminde, dil ve edebiyat alanlarında da göstermektedir. Konu başlığı olarak ele aldığımız kavramları, bilim ve teknolojinin kaynağı olan gelişmiş ülkeler, bunlar yakın coğrafyamızda bulunan Avrupa Birliğinin lider ülkeleri, uzak coğrafyada Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya 20.yüzyılın son çeyreğinde ele almışlar ve tanımlarını açık bir şekilde yapmışlar. Bu dönemde dünyadaki soğuk savaşın sona ermesiyle, demokratik olmayan katı rejimlerden daha demokratik rejimlere geçen ülkelerle, Berlin duvarının yıkılarak iki Almayanın birleşmesiyle dünyada barış rüzgârları esmeye başladı. Bütün bunların sonucu olarak Avrupa Birliğine üye ülkelerin sayıları hızla arttı, zaten çok dilli ve çok kültürlü olan Avrupa Birliği yapısı daha da genişleyerek içine yeni kültürler ve yeni diller kattı. Ülkemiz her ne kadar Avrupa Birliğine üye olmasa da üyelik sürecinde olan bir konumdadır. Ayrıca Avrupa Birliği Eğitim bölümüne üyedir ve tam üyeler gibi yararlanmaktadır. Bu üyeliğin getirisi olarak Avrupa Birliği ülkeleri ile eğitim alanında, bütün bilim dallarında ve mesleki alanlarda öğrenci ve öğretim elemanı değişimi çerçevesinde anlaşmalar yapabilmektedir. Yaptığımız bu durum tespiti ile şunu amaçlamaktayız: son zamanlarda hızla küreselleşen dünyamızda, neredeyse birçok ülke arasında sınırlar kalkma noktasına geldi. Ülkemizin de yer aldığı ortak coğrafyada, ülkeler arasında turizmin ve ticaretin, bilimin ve teknolojinin artması ve buna paralel olarak insanlar arasında iletişim ihtiyacının artması sonucu ikinci dil, iki dillilik ve yabancı dil kavramları artı bir önem kazandı. İşte ülkemizde de kullanılmaya başlanılan bu kavramları hem tanım hem de kullanım olarak doğru anlaşılmasına katkı sağlamak için bu çalışmayı yaptık. Şimdi sırasıyla bu kavramları tek tek ele alarak hem ülkemizde hem de Batı dillerinde özellikle Almancada karşılıklarını vererek açıklamaya çalışacağız. 1. ANA DİLİ Ana dili kavramındaki ana sözcüğünün buradaki karşılığı temel, asıl, esas, kaynak sözcükleri değil anne sözcüğüdür. Dolayısıyla ana dili kavramındaki ana sözcüğü Batı dillerinde de ana, anne sözcükleri ile (Alm. Mutter, İng. mother, Frz. maternelle) birlikte kullanılmaktadır. Kavrama dil ifadesi de eklendiğinde Almancada Muttersprache, Fransızcada langue maternelle, İngilizcede mother tongue, mother language şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bu tespitten de anlaşılacağı üzere ana dili kavramının tanımı aşağıdaki tanımlarda da görüleceği gibi anne ve aile ile ilişkilidir. Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlükte( ana dili kavramını Çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dil, Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğünde ( ise Bir kimsenin ocağında konuşulan ve kendisince ilk öğrenilen dil. şeklinde vermektedir. Ana dili kavramını Gramer Terimleri Sözlüğünde Korkmaz (1992: 8): İnsanın doğup büyüdüğü aile ve soyca bağlı bulunduğu toplum çevresinden öğrendiği, bilinçaltına inen ve kişilerle toplum arasındaki ilişkilerde en güçlü bağı oluşturan dil, Açıklamalı Dil Bilim Terimleri Sözlüğünde Vardar (1988: 20): Kişinin ailede ve içinde büyüdüğü toplumda edindiği ilk dildir., Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğünde Topaloğlu (1989: 24): Kişinin önce annesinden ve diğer aile fertlerinden, sonra içinde bulunduğu sosyal çevreden edindiği, kendisiyle toplum arasındaki iletişimi sağlayan dil olarak tanımlamaktadır. Aksan (1990: 81) ana dili tanımını başlangıçta anneden ve yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkili bulunulan çevrelerden

3 Ana Dili, İkinci Dil, İki Dillilik, Yabancı Dil 281 öğrenilen, insanın bilinçaltına inen ve bireylerin toplumla en güçlü bağlarını oluşturan dildir Adından da görüleceği gibi, bu dilin anne ile ilgisi, küçümsenemeyecek niteliktedir Bununla birlikte kimi bilginler, anadili kavramında annenin temel olarak alınmaması gerektiği görüşündedirler Ancak bu bilginlerin de anadili tanımlarında yakın çevreye önem verdikleri görülür ki, ananın bu çevrenin odak noktası olarak düşünülmesi doğaldır. şeklinde yapmaktadır. Demircan (1990: 14) ana dili kavramı için, insanın çevresiyle olan ilişkilerinde algıladığı iletişim verilerini işleyerek, yaşamının ilk birkaç yılı içinde edindiği dil, birinci dildir demektedir. Koç (1992: 28) ana dilini, önce anneden ve yakın çevreden, sonra daha geniş çevreden ve ulusal olanaklardan yararlanarak öğrenilen dil olarak görmektedir. Ayrıca her Türkün ana dilinin Türkçe olduğunu söylemektedir. Bu ifade kâğıt üzerinde doğru gibi görünse de ileride açıklayacağımız nedenlerden dolayı tam doğru değildir. Ana dili kavramının karşılığı olan Almanca Muttersprache sözcüğünün tanımı Almanca Wahrig (1980): 2613) isimli sözlükte: Çocukluktan itibaren öğrenilen dil., yine Almanca Duden isimli sözlükte (1985: 453) : Çocukken öğrenilen dil, ilk kullanılan dil, birinci dil. olarak yer almaktadır. Wiki sözlüğünde ana dili öğretimi yapılmaksızın çocukluk döneminde öğrenilen dil olarak tanımlanmaktadır. ( Ingelore (2007:578) Bausch/Christ/Krumm üçlüsünün Yabancı Dil Öğretimi El Kitabı nda (Handbuch Fremdsprachenunterricht) yer alan Ana Dili ve Yabancı Dil Öğretimi (Muttersprachen- und Fremdsprachenunterricht) başlıklı makalesinde ana dili kavramını kişinin birinci dili, yani konuşmayı ve düşünmeyi öğrendiği dil, doğal bir yolla edindiği ve en iyi hâkim olduğu dil olarak tanımlamaktadır. Şimdiye kadar verilen tanımları özetleyecek olursak: Ana dili anneden, aileden, yakın çevreden ve sosyal çevreden, içinde yaşanılan toplumdan, doğumdan sonraki ilk yıllarda, çocukluk evresinde, ilk iletişimin sağlandığı, konuşmanın ve düşünmenin gerçekleştiği, kişinin en iyi hâkim olduğu, kendisini en iyi ifade ettiği, eğitim öğretim almaksızın, ilk kullanılan, birinci olarak edinilen ve öğrenilen dildir. Bu tanımlamada öğrenmek ve edinmek sözcüklerine dikkat çekmek için altını çizdik. Çünkü yukarıda verdiğimiz sözlük ve kişi tanımlarında ana dili kavramı için bazıları öğrenilen dil bazıları ise edinilen dil ifadesini kullanmaktadırlar. Bu durum davranışçı öğrenme kuramı ve bilişsel öğrenme kuramı arasındaki farklılıktan meydana gelmektedir. Davranışçılara göre öğrenme uyarıcı, tepki, ödül, pekiştirme ve tekrar süreciyle gerçekleşmektedir, dolayısıyla ana dilin bu yolla öğrenildiğini savunuyorlar. Bilişsel öğrenmeyi savunanlar ise öğrenmenin bilinçli olması gerektiğini, yeni öğrenilenlerin önceki bilinenlerin üzerine bina edildiğini söylemektedirler (Özden, 2000: 21-27). Yeni doğan birisinin önceden var olan bir bilgisinin olmadığını ve öğrenme için bir bilince sahip olmadığını belirterek, ana dilin ancak bilişsel bir süreci gerektirmeyen edinim yoluyla elde edildiğini ileri sürmektedirler. Ana dili davranışçılara göre öğrenilmekte, bilişselcilere göre edinilmektedir (Demircan, 1990: 16). Biz de bu çalışmamızda bilişselcilerin ana dili edinilir iddiasını kendimize daha yakın bulduğumuz için bundan sonra ifadelerimizde edinme sözcüğünü kullanacağız. Ana dili için yapılan tanımlamayı farklı bakış açılarıyla ve bugün içinde yaşadığımız dünya ve ülkemiz gerçekleriyle incelediğimizde aşağıda sıralayacağımız durumlarla karşılaşıyoruz: 1. Ana dili tanımında, anneyi ve aileyi daha doğrusu etnik kökeni esas aldığımızda kişinin biyolojik olarak annesinin ve ailesinin dili ne ise ana dili de odur. Aynı etnik kökene sahip anne-baba, aile ve çevrede doğan ve yaşayan biri için bu tanım doğrudur. Ancak Türk baba ve Kürt anneden doğan çocuğun, babanın ve annenin Türkçe konuştuğu bir ortamda büyümesi sonucu ana dili annesinin dili olan Kürtçe değil, babasının dili Türkçe olur. Almanya da baba Alman anne Türk olur ve doğan çocuk Almanca konuşularak büyütülürse, çocuğun ana dili hiç kullanmadığı ve bilmediği annesinin dili Türkçe olmaz, babasının dili Almanca olur. Daha ilginç bir örnek, ama yine de günümüzde sık rastlanılan bir örnek olmaya başladı. Amerika da yaşayan ve İngilizce ile anlaşan Alman anne ve Fransız babanın çocuğu doğal olarak

4 282 Şerif ORUÇ İngilizce konuşulan bir ortamda doğup büyüdüğü için ana dili ne annesinin dili Almanca ne de babasının dili Fransızcadır. Bu kişinin ana dili bildiği ve kullandığı tek dil olan İngilizcedir. Sonuç, ana dili için her zaman etnik köken belirleyici değildir. 2. Ana dili tanımında, sosyal çevre ve içinde yaşanılan toplumun dilini esas aldığımızda, kişinin ana dili içinde yaşadığı çevrenin ve toplumun dilidir. Buna 1. maddede verdiğimiz Almanya ve Amerika örneklerini gösterebiliriz. Ancak Almanya da yaşayan Türk ailenin çocuğunu Türkçe kullanarak büyütmesi, Türkiye deki Kürt kökenli bir ailenin çocuğunu Kürtçe konuşarak büyütmesi tanımla uyuşmamaktadır. Dolayısıyla ana dili için sosyal çevre ve birlikte yaşanılan toplum dili de belirleyici değildir. 3. Ana dili tanımında, kişinin en iyi kullandığı, en iyi hâkim olduğu ve kendisini en iyi ifade ettiği dil ana dilidir denmektedir. Bu ifadeyi esas aldığımızda Türkiye de doğup büyüyen bir Türkün ana dili Türkçe, Almanya da doğup büyüyen bir Almanın ana dili Almancadır. Ancak buradaki tanım daha çok birden fazla dile sahip olanlar için kullanılıyor. Yani iki ve daha fazla dil bilenler için ana dili hangisidir sorusuna cevap olarak, en iyi kullanılan ve hâkim olunan dil hangisi ise ana dili odur denmektedir. Fakat ülkemizde okul çağına kadar ana dili Kürtçe olan ve günlük yaşantısını sözcükle sürdüren bir kişi okula başladıktan sonra öğrenmeye başladığı Türkçeyi ileriki yıllarda eğitim ve öğretimin katkısıyla Kürtçeden daha iyi kullanmaya başlıyor. Dolayısıyla önceleri ana dili Kürtçe olan biri içinde yaşadığı ve vatandaşı olduğu ülkenin dilini daha iyi kullanmaya başlıyor, bu durumda verilen tanıma göre ana dili Türkçe oluyor. Demek ki ana dili tanımı için en iyi kullanılan, en iyi hâkim olunan dil ifadesi de belirleyici değil, çünkü değişebiliyor. 4. Ana dili tanımı için, ilk edinilen, birinci edinilen dildir denmektedir. Bu tanımı esas aldığımızda da kişinin ilk edinmesi gereken dil normal şartlarda annesinin ve ailesinin kullandığı dil olmalıdır. Ancak kişinin ilk edindiği dil, birinci dili yukarıda verdiğimiz bazı örneklerde de olduğu gibi ana dili demek değildir. Buna en iyi örnek yine Almanya da doğup büyüyen Türk çocuklarının ilk önce Türkçe ile karşılaşmaları, birkaç yıl sonra kreş, okul öncesi kurumlar ve sokaktaki oyun arkadaşları vasıtasıyla Almanca ile karşılaşmalarıdır. Daha sonraki dönemde okul eğitimleri yoluyla bu çocukların Almancaları Türkçeden daha iyi bir seviyeye ulaşıyor ülkemizdeki etnik kökeni Kürt, Arap olan çocuklar gibi. Dolayısıyla bu çocukların ilk edindikleri dil, birinci dilleri her ne kadar Türkçe, Kürtçe, Arapça olsa da ana dili diye ifade ettiğimiz dilleri Almanca, Türkçedir. Birinci dil ile ana dili uyuşmayabilir( Birinci dil ile ana dilinin her zaman aynı dil olma zorunluluğu yoktur. O halde ana dili tanımı için ilk edinilen, birinci olarak edinilen dil ifadesi de belirleyici değildir. Çünkü ikisi uyuşmayabiliyor. Bütün bu verilerden yola çıkarak ana dili kavramının nasıl tanımlanacağından çok yapılan tanımların tek başına yeterli olmadığını ve sadece tanımlarda verilen ölçütlerin belirleyici olamayacağını vurgulamak isteriz. Bir başka deyişle, ana dili kavramı için yukarıda belirlediğimiz dört ölçütün birlikte değerlendirilmesi gerekir. Çok dilli ve çok kültürlü toplumlarda ve ülkelerde bir kişinin ana dili hangisidir sorusunun cevabı için, verdiğimiz ölçütlere uygunluğu tek tek değerlendirilerek elde edilen sonuca göre bulacağımız dil o kişinin ana dilidir diyebiliriz. 2. İKİNCİ DİL İkinci dil kavramından söz etmek ancak çok dilli toplumlarda ve ülkelerde mümkün. Gerçi hemen hemen dünyamızdaki gelişmiş ve ülkemizin de dâhil olduğu az gelişmiş veya gelişmekte olan bütün ülkelerde çok dilli ve çok kültürlü bir yapı var. Ülkemizde ikinci dil kavramı çok fazla kullanılmadığı ve dilciler tarafından fazla ele alınmadığı için daha çok yerine ana dil kavramı kullanılıyor. Fakat bu da ana dili kavramı ile karışıklığa yol açıyordu. Hatta bu karışıklığı Türkçede ana dil ve ana dili başlıklı bir başka makalemizde daha detaylı bir şekilde işledik (Oruç,2016: ). O yazımızda çok dilli bir oluşuma sahip ülkemizde Türkçenin ana dil olduğunu, etnik kökeni Türk olan ve etnik kökeni farklı olan dolayısıyla birinci dilleri farklı olan bütün Türk vatandaşlarının ortak dili olduğunu yani ikinci dil olduğunu belirtmiştik. Bizim ülkemizde etnik kökeni farklı olan Türk vatandaşları için Türkçe ikinci dil konumundadır. Almanya daki etnik kökeni Türk ya da Yunan, Sırp, İtalyan v.b. olan Alman

5 Ana Dili, İkinci Dil, İki Dillilik, Yabancı Dil 283 vatandaşlarının ikinci dilleri Almancadır. İkinci dille ilgili Türkçe sözlükleri ve diğer kaynakları taradığımızda işimize yarayan herhangi bir bulguya rastlamadık. İkinci dil kavramı yabancı dil veya ikinci yabancı dil olarak karşımıza çıktı. Dolayısıyla ikinci dil kavramının yabancı dil kavramıyla bazen örtüştüğünü bazen de farklı olduğunu gördük. Burada ikinci dil kavramı için Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlükte, TDK nin Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğünde, Korkmaz ın Gramer Terimleri Sözlüğünde, Vardar ın Açıklamalı Dil Bilim Terimleri Sözlüğünde, Topaloğlu nun Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğünde kısaca kaynak dil, ortak dil anlamına gelen tanımlarını ayrı ayrı vermek istemiyoruz. Yine dil alanında çalışmaları olan Aksan, Ergin, Gencan, Hengirmen ve dil öğretimi konusunda eserleri olan Demircan, Demirel bu konuya değinmemişler. Sadece Demircan ana dili, iki dillilik ve yabancı dil konusuna değinmiş, zaten yazımızda ilgili bölümlerde kendisinden alıntılar yaptık. Yazımızın başında yabancıların bu konuyu yıllar önce ele aldığını belirtmiştik. Bunun için ikinci dil kavramını yabancı kaynaklar yardımıyla ele almaya çalışacağız. Kaynak dil kavramının Almancadaki karşılığı olan Ursprache sözcüğü, Almanca Wahrig (1980: 3917) sözlüğünde : Birçok dilin ortak özelliklerinin yer aldığı eski dil. olarak tanımlamaktadır. Ana dil kavramının Almancadaki karşılığı olan Hauptsprache sözcüğünün Wiki sözlüğünde ( tanımı : 1)eski dil anlayışına göre kendisinden başka dillerin geliştiği, türediği önemli dillerden biri, 2)Çok dilli bir çevrede özellikle önemli olan, öne çıkan dil, 3) Çok dilli bir kişinin düşüncelerini, kendisini ifade ettiği dil. şeklinde yer almaktadır. Buradaki 2. ve 3. maddedeki tanımlar ele aldığımız ikinci dil kavramıyla çok yakın ilişkidedir. Yine Wiki sözlüğünde ( ), ikinci dil kişinin ana dili yanında ana dili ile beraber konuşabildiği bir dildir. İkinci dil yabancı dil kavramından farklıdır. İkinci dil günlük kullanım için gerekliyse, ikinci dili kullanan kişi yaşadığı ülkenin dilini kullanıyorsa ve de ailesinin bazı fertleri bu dili konuşuyorsa ancak o zaman ikinci dil söz konusu olur. Aksi halde bu dil yabancı dil olur, şeklinde ifadelere yer verilmektedir. Klein (1984: 31) ikinci dili, birinci dilden sonra veya birinci dil yanında iletişim aracı olarak kullanılan, yaşanılan sosyal çevrede edinilen ve bu çevrede gerçekten konuşulan dil olarak tanımlamaktadır. İleri (2007: 578), Bausch/Christ/Krumm (2007) üçlüsünün Yabancı Dil Öğretimi El Kitabı nda (Handbuch Fremdsprachenunterricht) yer alan Türkçe (Türkisch) başlıklı yazısında Almanya da yaşayan Türk azınlığın birinci dillerinin yani ana dillerinin, aile dillerinin Türkçe, ikinci dillerinin ise Almanca olduğunu ifade etmektedir. Burada ikinci dil ile yabancı dil arasında çok ince bir çizgi olduğunu belirtelim. İnsanların iki dil kullandığı bir bölgede, her iki dili de günlük yaşamsal koşullar için etkin bir şekilde iletişim aracı olarak kullanıyorsa, o bölge için birinci dil, ikinci dil vardır ve bu bölge insanları iki dillidir denilebilir. Bir başka deyişle o bölge için iki dil vardır, birinci dil ana dili, ikinci dil ülkenin ortak dili olan dildir. Burada yabancı dil söz konusu değildir. Bu durumu örneklendirirsek, Arapça ve Türkçenin birlikte kullanıldığı Adana, Hatay, Gaziantep, Şanlı Urfa, Mardin ve Siirt illerini sayabiliriz. Kürtçe ve Türkçenin birlikte kullanıldığı Doğu ve Güney Doğu bölgesinde birçok il örnek gösterilebilir. Yine Yunanistan, Bulgaristan ve Almanya da yaşayan ve o ülkelerin vatandaşı olan Türkler hem Türkçe hem de vatandaşı oldukları ülkenin dilini kullanıyorlar. Bu durumdaki kişilerin kendi ana dillerinden, yani birinci dillerinden başka yaşadıkları ülke dili olan ikinci bir dilleri vardır. Bu örneklerin arasında Kürtçenin durumu daha doğrusu Kürt kökenli Türk vatandaşlarının durumu diğerlerinden biraz farklıdır. Bu durum aynı zamanda siyasi bir farklılıktır. Dünyamızda ve Bölgemizde dili Kürtçe olan bağımsız bir devlet olmadığı için diğer devletler tarafından bu dilin öğrenilmesine doğal olarak gerek duyulmamıştır. Kürtler Türkiye, İran, Irak ve Suriye sınırlarının kesiştiği bölgelerde yaşayan (Algı böyle olmasına rağmen, Türkiye de durum diğerlerinden farklıdır, çünkü Türkiye nin bütün bölge ve şehirlerinde rahatça yaşayabilmektedirler.), yaşadıkları ve vatandaşı oldukları ülkenin dilini kullanan bir topluluktur. Bu tespiti yapmamızın nedeni, Kürtçenin ulusal bir dil olmadığını bir azınlık dili olduğunu belirtmek içindir. Burada

6 284 Şerif ORUÇ bir de şuna vurgu yapmak istiyoruz, birinci dili yani ana dili Kürtçe olan ve ana dili Arapça olan Türk vatandaşları arasında Arapça bilen lehine fark vardır. Arapça ulusal bir dil olduğu için ülkemizde yabancı dil olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla Kürt kökenli bir Türk vatandaşının yabancı dil biliyor denmesi için üçüncü bir dil öğrenmesi gerekiyor. Bu konuyu iki dillilik ve yabancı dil kavramlarını ele alırken biraz daha işleyeceğiz. Bu yüzden burada daha fazla uzatmak istemiyoruz. 3. İKİ DİLLİLİK Kavramın adından da anlaşılacağı üzere en az iki dil söz konusudur. Kavramın Batı dillerindeki sözcük karşılığı İngilizcede Bilingualism, Fransızcada Bilinguisme, Almancada Zweisprachigkeit (Bilingualität, Bilingualismus) olarak yer almaktadır. Türk Dil Kurumunun Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğünde ( Aynı devletin yurttaşları arasında birden çok dille konuşulması durumu. Bu tanımda birden çok dille ifadesi yerine iki dille ifadesi kullanılsaydı daha doğru bir tanım olurdu. Çünkü çok dillilik diye başka bir kavram daha var, TDK nin tanımı çok dillilik kavramı için daha uygundur. Almanca Duden Sözlüğünde (1990:113) İki dillilik kavramı için iki dilin bir kişi tarafından ustaca kullanılması denmektedir. Demircan (1990: 20) iki dillilik kavramı için, bir kişinin hayatının herhangi bir döneminde ana dilinden başka ikinci bir dili belli ölçüde kullanmasına iki dillilik demekle beraber, kavramın tanımında henüz tam bir uzlaşmanın olmadığını söylemektedir. Wiki sözlüğünde ( iki dillilik kavramı geniş anlamda iki dilde dilbilgisel ve iletişimsel yeteneğe sahip olma, dar anlamda ise iki dili ana dili gibi veya ana diline yakın bir şekilde kullanma becerisine sahip olma olarak tanımlanmaktadır. Lewandowski (1984: 184) iki dillilik tanımını, iki dile aynı oranda hâkim olma, ikinci dilde kendisini birinci dildeki veya ana dilindeki kadar iyi ifade etme, başkalarıyla anlaşabilme ve başkalarını anlayabilme yeteneği şeklinde yapmaktadır. Kielhöfer ve Jonekeit (1998: 11) iki dillilik kavramı için, uygulamada iki dili dönüşümlü olarak kullanmak ve bu tür uygulamayı gerçekleştiren kişilerin de iki dilli olarak adlandırılabileceğini ileri sürmektedir. Dönüşümlü kullanma ifadesini her iki dili hızlı ve doğru bir biçimde sıra ile veya birbiri yerine kullanma şeklinde açıklamaktadırlar. Bir başka ifadeyle iki dillilik, her seferinde belirli konular, amaçlar ve kişiler için doğru dili kullanabilme, doğru dilde düşünebilme ve doğru dilde iletişime geçebilme yeteneği olarak belirtilmektedir. İki dillilikte dilleri dönüşümlü veya değiştirerek kullanmanın önemine değinen Kielhöfer ve Jonekeit (1998: 43) dil dönüşümünün veya değişiminin bir dilden diğer dile şaşırtıcı bir hız ve kolaylıkla yapılması gerektiğine, hatta sadece dilin değil aynı zamanda konuşma hızının, konuşma ritminin, dili kullanırken yararlanılan jest ve mimiklerin dönüşmesi veya değişmesi gerektiğine vurgu yapmaktadırlar. Kısaca iki dilli bir kişi bir dilden diğer dile geçerken kendisi de geçtiği dilin özelliklerini taşıyan bir kişiye dönüşebilmelidir. Bu duruma verilebilecek en karakteristik örneklerden biri belki de Almanya da yaşayan II. Kuşak Türklerdir.... evde Türk kültürü yaşatılmakta, sürekli Türkçe konuşulmakta olduğundan bu kişiler hem Türkçe hem de Almancayı öğrenmişler ve bunun yanında her iki kültüre de hakim olmuşlardır (Kırmızı, 2015:17). İki dillilik kavramı için yapılan tanımlarda dikkatimizi çeken ortak nokta iki dili ana dili ölçüsünde veya ana diline yakın ölçüde kullanabilme yeteneğine sahip olma şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle iki dillilik kavramından, bir kişinin birinci dilinin yanında ikinci bir dili ona yakın veya benzer derecede bir beceriyle kullanabilmesi yeteneği anlaşılmaktadır. Bu aynı zamanda, kişinin kendini her iki dilde yaşamın bütün alanlarında ve sosyal birimlerde aynı etkinlikte ifade edebilme yeteneği anlamına gelmektedir. Bilindiği üzere dil öğrenimi ve öğretimi alanında sıkça kullanılan dört dil becerisi vardır. Bunlar dinleme, konuşma, okuma, yazma olarak adlandırılmaktadır. Dil öğrenecek ve öğretecek kişilerin hedefi bu dört beceriyi kazanmak ve kazandırmaktır. Bir kişinin dil bilip bilmediği, ne kadar bildiği, hangi etkinlikte, doğrulukta ve akıcılıkta kullandığı, karşısındakini anlayıp anlamadığını ve onunla iletişim kurup kuramadığını bu dört becerinin yardımıyla tespit edebiliyoruz. Dil edinme sürecinde bu dört becerinin doğal sırası bir kişinin doğumdan itibaren dili edinme süreci ile aynı sırayı takip eder. Kişi doğduğu andan itibaren annesinden, ailesinden ve çevresinden dil sesleri duyar, yani dinler. Bir süre sonra bu sesleri anlamaya ve

7 Ana Dili, İkinci Dil, İki Dillilik, Yabancı Dil 285 aynı sistemle karşılık vermeye başlar, yani konuşur. Kişi ana dilini veya birinci dilini edinim süreci olan okul öncesi dönem sonuna kadar, yani 6 yaşına kadar dinleme ve konuşma becerilerini edinmiş olur. Okul dönemiyle birlikte artık dili öğrenme süreci başlar. Dolayısıyla okuma ve yazma becerileri okul eğitimiyle, yani öğrenme ile kazanılır. Yukarıda ana dili bölümünü ele alırken bilişsel yaklaşımcılara göre ana dilinin edinildiğini ve bizim de bu görüşe yakın olduğumuzu belirtmiştik. Az önce ifade ettiğimiz dil öğrenme sürecinde özellikle ana dilini veya birinci dili edinirken ve öğrenirken dört temel dil becerisinin kazanılması sürecinde okul öncesi ve okul dönemi olarak adlandırılan iki aşamadan bahsettik. Dinleme ve konuşma becerilerinin okul öncesi dönemde okuma ve yazma becerilerinin okul döneminde kazanıldığını belirtmiştik. Demek ki kişi ana dilini veya birinci dili dinleme ve konuşma becerilerinin kazanılması sürecini kapsayan okul öncesi dönemde ediniyor, okuma ve yazma becerilerinin kazanılması süreci olan okul döneminde öğreniyor. Zaten yukarıda ana dili için yaptığımız tanımda edinme ve öğrenme sözcüklerini birlikte kullanmıştık. Sanırım nedenini de böylece açıklamış olduk. Bütün bunları anlatmamızın nedeni ise iki dillilik kavramının tanımlarından sonra konuyu biraz daha derinleştirerek kavramın daha iyi anlaşılmasını sağlamak, kişinin ana dilinin ve ikinci dilinin konumunu ve durumunu biraz daha netleştirmek, kişi hangi durumda iki dilli olur veya kimlere iki dilli denir sorularına cevap aramaktır. Bu arada iki dillilik kavramının çeşitlerinden de söz edeceğiz ve karşı karşıya olduğumuz ve içinde yaşadığımız toplumdan örnekler vereceğiz. Hayatının herhangi bir döneminde ana dilinden başka ikinci bir dili belli ölçüde kullanan kişiye iki dilli denilebileceğini belirten Demircan, kavramın tanımında (Weinreich, Haugen, Diebold Stern) gibi dilcilere dayanarak henüz tam bir uzlaşmanın olmadığını söylemektedir. (Demircan, 1990: 20). Macnamara ya göre bir kişi birinci dili yanında ikinci dilde dinleme, konuşma, okuma, yazma becerilerinden birini en alt düzeyde bile kullansa iki dilli kabul edilir. Östreicher iki dilli kişiyi, iki ayrı dili karıştırmadan kullanan kişi olarak, Bloomfield ise iki dili ana dili ölçüsünde kullanan kişi olarak tanımlamaktadır. (Demircan, 1990: 20). İki dilli olan kişi iki dillilik şuuruna sahip olmalı, yani iki dilli olduğunun farkında olmalıdır. Kielhöfer ve Jonekeit (1998: 11) iki dillilik şuurundan bahsederken, her iki dilde de kişi kendini evde olduğu gibi, ev sahibi gibi hissetmesinin iki dillilik kavramında belirleyici bir nokta olduğunu söylemeye çalışıyorlar. Burada söylenmek istenilen kişinin ikinci dili de ana dili yani birinci dili gibi zorlanmadan, karıştırmadan, yabancılık hissetmeden kullanabilmesidir. Ayrıca yine aynı kişiler iki dillilikte, her iki dilin bütün alanlarda ( dil, yazı, anlama, okuma) burada kastedilen bize göre dört dil becerisi- eşit kuvvette veya aynı ölçüde biçimlenmesinin seyrek olduğunu, sık rastlanılanın ise, iki dil arasında bir dengesizliğin veya eşitsizliğin olduğunu ve çoğunlukla birinin diğerine baskın geldiğini belirtmektedirler. (Kielhöfer ve Jonekeit,1998: 11) İki dillilik kavramıyla ilgili literatür taramamızda aynı zamanda veya aynı anda edinilen iki dile andaş iki dillilik adı verilirken, birinci ve ikinci dile eşit değerde veya aynı ölçüde sahip olunmasına eş değerli iki dillilik, birinci ve ikinci dilin eşit değerde veya aynı ölçüde olmaması durumuna eş değerli olmayan iki dillilik denmektedir. Eş değerli iki dillilik için aynı anlama gelen eş bağlamlı iki dillilik ve eş değerli olmayan iki dillilik için de ayrı bağlamlı iki dillilik kavramlarının kullanıldığını gördük. İki dillilikte her iki dil kullanımdaki işlevselliğine göre aynı veya eşit işlevsellikte kullanılıyorsa eş işlevselli iki dillilik olarak, aynı işlevsellikte kullanılmıyorsa, yani bir dil diğerine göre daha işlevsel olarak kullanılıyorsa ayrı işlevselli iki dillilik olarak adlandırılıyor (Demircan, 1990: 20). iki dillilik dillerin edinimi temel alınarak doğal iki dillilik ve dillere hâkimiyet temel alınarak yapay iki dillilik olarak gruplandırılıyor (Kielhöfer ve Jonekeit,1998: 14). İki dilliliğin bir başka türü ise, öğretimle veya okul ve kurslar yardımıyla kazanılan kontrollü iki dillilik ve eğitim öğretim almaksızın kendiliğinden kazanılan kontrolsüz iki dillilik olarak karşımıza çıkıyor (Klein, 1984: 31). Son olarak iyi bir birinci dil yanında edinilen yine iyi bir ikinci dil ve birinci dile zarar vermeyen ikinci dil ve her ikisinin de eş düzeyde kullanılmasına kazançlı iki dillilik, birinci

8 286 Şerif ORUÇ dil yanında edinilen ikinci dil zamanla daha iyi bir konuma gelir ve birinci dile zarar vererek onu köreltmeye başlarsa buna da kayıplı iki dillilik denmektedir (Demircan, 1990: 21). İki dillilik kavramının çeşitleri için yukarıda verilen gruplandırmayı daha anlaşılır olması adına biraz sadeleştirmek istiyoruz. Çünkü farklı bilim adamlarının iki dillilik kavramının türleri için buldukları veya ortaya koydukları isimler birbirlerine yakın hatta aynı anlama gelen isimlerdir. Örnek olarak eş değerli iki dillilik, eş işlevselli iki dillilik, kazançlı iki dillilik kavramlarının tanımlarına baktığımızda hemen hemen aynı özelliği taşımaktadır. Bu tespitten hareket ederek iki dilliliğin çeşitleri ile ilgili kavramları aşağıdaki gibi gruplandırmak istiyoruz: 1. Edinme ve öğrenme zamanına göre: Andaş iki dillilik çocuğun doğduktan sonra iki dille yetişmesi, ailede ve çevrede iki dili duyarak ve kullanarak büyümesi sonucu aynı zamanda iki dil edinmesine denir. Bu durum daha sonra okul çağında da devam ettirilerek öğrenme süreci de tamamlanmış olur. Örnek: Almanya da Alman anne ve Türk babadan olan çocuk doğumdan itibaren anneden Almanca babadan Türkçe duyarak aynı anda hem Türkçe hem de Almanca edinmiş olur. Okul döneminde de Almanya da olunacağı için Almanca eğitim, Türkçede de seçmeli derslerle her iki dilin öğretim kısmını tamamlamış olur. Aynı çocuk okula Türkiye de giderse eğitim Türkçe, seçmeli dersi Almanca alarak dilin öğretim bölümünü tamamlamış olur. Böyle bir durumda çocuk okul öncesinde her iki dile aynı oranda veya yeterlilikte sahipken, okul dönemiyle birlikte bulunduğu veya okula gittiği ülkenin dili lehine denge bozulacaktır. Aynı örneğe benzer örnekleri ülkemizden de verebiliriz. Hem Türkçe hem de Kürtçe ile yetişen Türk baba ve Kürt annenin çocuğu, Türkçe ve Arapça ile büyüyen Türk anne ve Arap babanın çocuğu okul çağına kadar günlük yaşamda kullanacağı iletişim için her iki dilde dinleme ve konuşma becerilerini eşit olarak kullanırken, okula başlanılmasıyla birlikte ve sonrasında iki dildeki denge Türkçe lehine dönecektir. 2. Edinme ve öğrenme şekline göre: Bu gruba doğal ve yapay iki dillilik ve kontrollü ve kontrolsüz iki dillilik kavramlarını dâhil edebiliriz. Doğal yolla dil edinim konusunu daha önce dile getirmiştik. Kişinin doğduğu andan itibaren ana dilini, birinci dilini edinme süreci ve biçimi olarak ifade etmiştik. Kontrolsüz iki dillilik kavramındaki kontrolsüz sözcüğü de burada bize göre doğal sözcüğü ile eşleşmektedir. Kontrolsüz sözcüğü kontrol altında tutmadan, müdahale etmeden, kendiliğinden olan, yani doğal yolla anlamlarında kullanılmıştır. Yine yapay ve kontrollü sözcükleri de buradaki kullanımları temel alındığında birbiriyle örtüşmektedir. Yapay ve kontrollü iki dillilik kavramları eğitim öğretim, okul ve kurs yardımıyla öğrenilen ikinci dil sayesinde oluşan ve kazanılan iki dillilik anlamına geliyor. Örneklendirirsek: İki dilliliğin bu türü için hemen hemen her yerde her ülkede rastlanabilecek sıklıkta örnekler vardır. Okul dönemine kadar tek dilli olan, yani sadece ana dili edinmiş olan bir kişi daha sonra okul dönemindeki dil dersleri ve kurslarla iyi bir ikinci dil (bu dil aynı zamanda yabancı dil konumunda olur) öğrenirse iki dilli olur. İşte bu tür kazanılan iki dilliliğe yapay veya kontrollü iki dillilik adını veriyoruz. Ülkemizde yaşayan etnik kökeni farklı olan Türk vatandaşları açısından ele alırsak durum biraz farklı olur. Okul çağına kadar Türkçe ve Kürtçe ile yetişen bir çocuk veya Türkçe ve Arapça ile büyüyen bir çocuk zaten iki dilli olur. Ancak okulla beraber bu çocuklar Türkçenin yanında Kürtçe ve Arapçalarını geliştirerek iki dilliliğin öğrenim sürecini de tamamlayarak iyi bir iki dillilik kimliğine kavuşabilirler. Bu çocuklar öğretim dönemi boyunca bir de batı dili örneğin Almanca öğrenir ve geliştirirlerse üçüncü bir dil öğrenmiş olurlar. Böylece iki dillilikten sonraki çok dillilik dönemine geçmiş olurlar. Bu durumda etnik kökeni Arap olan ve üç dil bilen aynı zamanda Türk vatandaşı olan bir kişinin ülkemizdeki resmi durumu anadili Türkçe, yabancı dili Arapça ve Almanca şeklindedir. Bu kişinin gerçekte ana dili Arapça olmasına rağmen, ülkemizde yabancı dil statüsünde değerlendiriliyor. Aynı şey etnik kökeni Kürt olan Türk vatandaşı için söylenemez. Çünkü Kürtçe ulusal bir dil olmadığı için bu kişi resmiyette Türkçe ve Almanca bilmektedir. Dolayısıyla Türkçe bu kişinin ana dili yani birinci dili, Almanca ikinci dili yani yabancı dili olarak kabul edilmektedir. Bu özel durum ülkemizdeki etnik kökeni farklı olan Türk vatandaşları arasında sadece Kürt kökenlilere özgü bir durum değildir, aynı zamanda dilleri ulusal dil olmayan azınlıklar için de geçerlidir.

9 Ana Dili, İkinci Dil, İki Dillilik, Yabancı Dil Kullanım ve hâkimiyete göre: Bu grup içinde eş değerli (eş bağlamlı) ve eş değerli olmayan (ayrı bağlamlı) iki dillilik, eş işlevselli ve ayrı işlevselli iki dillilik ve kazançlı ve kayıplı iki dillilik kavramlarını sayabiliriz. Eş değerli, eş işlevselli ve kazançlı iki dillilik kavramlarını birinci ve ikinci dile eşit değerde, aynı ölçüde, eşit kullanıma ve hâkimiyete sahip olunması şeklinde tanımlayabiliriz. Eş değerli olmayan, ayrı işlevselli iki dillilik kavramları için birinci ve ikinci dilin aynı değerde veya ölçüde bilinmemesi ve aynı işlevsellikte kullanılmaması ve hâkim olunmaması şeklinde tanım yapabiliriz. Demircan (1990: 21) ana dili veya birinci dilden sonra edinilen ve öğrenilen ikinci dil zamanla daha iyi konuma gelirse, yani ana dilinden daha iyi seviyeye gelirse ve bu sırada ana dilinde gerilemeye kayba neden olursa bu durum kayıplı iki dillilik olur diyor. Biz bu görüşe katılmakla beraber eksik olduğu kanısındayız. Çünkü kayıp veya gerileme eş değerli olmayan, ayrı işlevselli iki dillilik kavramlarının tanımlarında olduğu gibi her iki dil için de söz konusu olabilir. Dolayısıyla kayıplı iki dillilik kavramının tanımındaki ikinci dilin ana diline yani birinci dile zarar vermesi onda kayba yol açması halinde sınırlamasının doğru olmadığını ve kaldırılması gerektiği düşüncesindeyiz. Kayıplı iki dillilik kavramının tanımı, dillerden herhangi birinde meydana gelebilecek bir kayıp veya gerileme söz konusu olduğunda kayıplı iki dillilik olur şeklinde değiştirilmelidir. Bu gruba örnek verecek olursak: Birinci grupta andaş iki dillilik için verdiğimiz örnekler aynı zamanda bu grup için de geçerlidir. Yani okul dönemine kadar eş değerli ve kazançlı iki dillilik varken okulla beraber eşitlik bozuluyor. İşlevsellik ve hâkimiyette bir dil diğer dile üstünlük sağlıyor. Bu grup için yine ikinci gruptaki yapay veya kontrollü iki dillilik için söylediğimiz okul dönemine kadar tek dilli olan, yani sadece ana dili edinmiş olan bir kişi daha sonra okul dönemindeki dil dersleri ve kurslarla iyi bir ikinci dil (bu dil aynı zamanda yabancı dil konumunda olur) öğrenirse iki dilli olur ifadesi geçerlidir. Bu durumda yüksek öğretimini ana dilinde veya birinci dil ile bitiren bir kişi öğrendiği ikinci dil ile iki dilli olur ama ikinci dilin seviyesini veya dildeki kullanım ve hâkimiyet gücünü çok çalışmakla ve belli süre öğrendiği ikinci dilin ülkesinde kalarak birinci dil seviyesine veya eş değerliliğine getirebilir. Fakat bizim düşüncemize ve uzun yıllardır yaptığımız dil öğreticisi tecrübemize göre ikinci dil birinci dili geçemez, birinci dil aleyhine olacak denge bozulamaz(sadece 3. gruptaki iki dillilik çeşitleri temel alınarak söylenmiş bir ifadedir). Hatta başlangıçta eş değerlilik yakalanmış olsa bile birinci dil sıklığında kullanılmayan ikinci dil zamanla kayba uğrayarak kayıplı veya eş değerli olmayan iki dillilik konumuna düşecektir. Bunun tersi yani ana dilinde kayıp ancak kişinin kendi isteği ve göz yumması durumunda olabilir. Aksi takdirde kişi kalan ömrünü yabancı ülkede geçirse bile kendisi izin vermediği sürece, yani ana dilinde kitap okumaya ve literatürü takip etmeye devam ettiği sürece ana dilinde kayıp yaşamayacaktır. İlave olarak bu söylediklerimiz bir ülkede yaşayan etnik kökeni farklı olan azınlık gruplar için geçerli değildir. Etnik kökeni farklı olanları ayrıca değerlendirdiğimizde ana dilleri veya birinci dilleri etnik kökene göre Arapça, Kürtçe, Ermenice, Rumca vb. olan Türk vatandaşlarının okul eğitimi ile beraber Türkçeleri yani ikinci dilleri birinci dillerinden daha iyi bir seviyeye gelebilir. 4. YABANCI DİL Son olarak ele alacağımız kavram ise yabancı dil kavramıdır. Birinci dil veya ana dilinden sonra veya ana dili dışında edinilen ve öğrenilen dil, genellikle de ikinci dil olarak adlandırılıyor. Ancak her ikinci dil yabancı dil olarak kabul edilmiyor. Aralarında ince bir çizgi olduğunu daha önce belirtmiştik. Aşağıda vereceğimiz tanımlar yardımıyla konuyu açıklamaya ve daha iyi anlaşılmasını sağlamaya çalışacağız. Yabancı dil kavramı için Türk Dil Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü ( öğrencilere, akademik, toplumsal ve meslekle ilgili gelişmelerine katkıda bulunmak amacıyla ana dili dışında öğretilen dil demektedir. Wiki sözlüğünde yabancı dil için yabancı bir dil kişinin ana dili olmayan bir dildir ifadesi kullanılmaktadır. Bunun da ancak bilinçli bir öğrenme yoluyla, okul veya dil kursu yardımıyla olabileceğini ileri sürmektedir. Klein e (1984: 31) göre yabancı dil kavramıyla, dilin kullanıldığı ülke dışında derste öğrenilen ve devamında günlük iletişim için birinci dil

10 288 Şerif ORUÇ yani ana dili yanında kullanılmayan dil akla gelmektedir. Henrici ve Riemer (2007: 39) yabancı dil kavramı için, tek dilli bir çevrede baskın olarak ders yoluyla kontrollü bir biçimde öğretiliyorsa yabancı dil söz konusudur diyerek Klein ın tanımına yakın bir tanım getirmektedir. Henrici ve Riemer tek dilli olmayan yani çok dilli bir çevrede kontrollü veya kontrolsüz edinilen ve öğrenilen dilin yabancı dil olmadığını yani ikinci dil olduğunu belirterek iki kavramı ayırmaktadır. Demircan (1990: 8) ana dilinden veya birinci dilden sonra öğrenilen dillere yabancı dil denildiğini ve yabancı dilin bilinçli işlemlerle öğrenildiğini söylemektedir. Ayrıca Demircan iki veya çok dilli toplumlarda ana dilinden sonra veya ana diliyle birlikte edinilen dile ikinci dil denir demek suretiyle yabancı dil kavramı ile ikinci dil kavramı arasında bir ayrım yapmaktadır. O halde Demircan ın yabancı dil kavramı tanımının tek dilli toplumlarda geçerli olduğunu gözden kaçırmamak gerekir. Bütün bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere yabancı dil ve ikinci dil kavramları birbirlerine çok yakın anlam taşıyan kavramlardır. Aynı zamanda bazen birbirlerinin yerine kullanılan bazen birbirlerinden çok kesin çizgilerle ayrılan bazen de birbirlerinden çok ince bir çizgi ile ayrılan kavramlardır. İki kavram arasındaki fark dilin işlevselliğine ve öğrenen kişinin aynı kültürde olmasına bağlıdır. Bir başka deyişle öğrenilen dil yaşanılan ülkede ve aynı kültüre sahip çevrede veya toplumda işlevsel olarak günlük yaşamda iletişim için kullanılıyorsa, yabancı dil değil ikinci dil söz konusudur. İki kavram arasındaki bir başka fark, yabancı dil öğrenilir ifadesidir, yani yabancı dil okul ve dil kursları yardımıyla öğrenilir denmektedir. Çok dilli toplumlarda ve ülkelerde ikinci dil yabancı dille karşılaştırıldığında daha çok ana diline benzer özellikler taşır. 1. Yabancı dil öğrenilir, ikinci dil edinilir. Bize göre bu fark çok ayırıcı bir özellik değildir. Çünkü ana dili ve ikinci dil okul öncesi bilinçaltı işlemlerle yani edinim yoluyla, okul dönemi ile birlikte bilinçli işlemlerle yani öğrenme ile kazanıldığını belirtmiştik. Son zamanlarda aynı işlemin ülkemizde de okul öncesi 2-3 yaşındaki çocuklara da uygulanarak yabancı dil verildiğine sıklıkla şahit olmaktayız. Dolayısıyla yabancı dilin de bilinçaltı işlemlerle yani edinme yoluyla kazanılacağını savunanlar bu yola başvurmaktadır. Bundan dolayı son zamanlarda çocuğa yabancı dil kazandırma yaşı sürekli aşağı çekilmektedir. Okul öncesi çocuk eğitim merkezlerinde ve kreşlerde yabancı dile yer verilmekte, bilhassa özel kurumlar bu konuda yarış halinde olmakta ve yabancı dil eğitimini bir reklam aracı olarak kullanmak suretiyle daha fazla para kazanmak için velilere veya anne babalara ulaşma çabası içindeler. 2. İkinci dil edinildiği ve öğrenildiği toplumda günlük iletişim için kullanılır. Yabancı dil günlük iletişimde kullanılmaz. Örneğin, ülkemizde yaşayan Arap, Kürt, Ermeni, Rum vb. etnik kökene sahip Türk vatandaşları kendi dillerinin yanında ikinci dil olan Türkçeyi hem Türk kökenlilerle hem de kendi aralarında anlaşmak için günlük iletişimde kullanmaktadırlar. Yine Almanya da yaşayan Türkler, Yunanlar, İtalyanlar, Araplar vb. kendi dilleri yanında ikinci dil olarak Almancayı kullanmaktadırlar. Bu farklı etnik kökene mensup topluluklar Almanca ile hem Almanlarla hem de diğer azınlıklarla anlaşabilmektedirler. Çok dilli bir özelliğe sahip olan ne Türkiye de ne de Almanya da günlük iletişim için ülke dili ve azınlık dili dışında üçüncü bir dil yani yabancı dil kullanılmaz. Örnek, ülkemizde yabancı dil olarak kabul edilen Almanca İngilizce Fransızca gibi dilleri günlük iletişim dili olarak hiçbir Türk vatandaşı kullanmaz. 3. Birinci ve ikinci dil içinde yaşanılan toplumla iletişim için edinilir ve öğrenilir. Yabancı dil yabancı ülke insanları ile iletişim kurmak, o ülkelerde eğitim yapmak, gezmek seyahat etmek, ekonomik, teknolojik, ticari ve bilimsel alışverişlerde bulunmak için öğrenilir. Örneğin biz Türk insanı, yabancı dil olarak İngilizceyi, Almancayı, Fransızcayı, Japoncayı vb. dilleri yukarıda saydığımız nedenlerden dolayı öğreniyoruz. Hatta daha da özelleştirirsek biz akademisyenler yabancı dili, alanımızla ilgili bilimsel çalışmaları takip etmek kendi çalışmalarımızın başka ülke insanları tarafından takip edilmesini sağlamak ve bu sayede dünya insanına katkıda bulunmak için öğreniyoruz. SONUÇ VE ÖNERİLER Ana dili, ikinci dil, iki dillilik ve yabancı dil kavramlarının tanımlarını, birbirlerine benzerliklerini, yakınlıklarını, farklılıklarını Türkçe ve yabancı kaynaklardan yararlanarak vermeye çalıştık. Ana dili kavramı için dilin

11 Ana Dili, İkinci Dil, İki Dillilik, Yabancı Dil 289 sadece anne ile ilişkilendirilemeyeceğini belirttik. İki dilli ve çok dilli olarak adlandıracağımız kişilerin ana dili hangisidir sorusunun cevabı için yukarıda ele aldığımız dört temel ölçütün birlikte değerlendirilmesi gerektiğini, ancak bu değerlendirmenin sonucunda elde edilen veri yardımıyla kişinin ana dilini tespit edebileceğimiz düşüncesindeyiz. İkinci dil kavramının tek dilli toplumlarda yabancı dil anlamına geldiğini belirledik. Fakat çok dilli toplumlarda ise etnik kökeni farklı olan ülke vatandaşları arasında hem özel hem de resmi ilişkilerde kullanılan iletişim aracı olduğunu gördük. Yazımızda iki dillilik kavramını açıkladıktan sonra iki dilliliğin sınırlarını herkesin anlayabileceği bir açıklıkla iyice belirgin hale getirdik. İki dillilik kavramında bir kişinin sahip olduğu iki dil de içinde yaşadığı toplumda iletişim aracı olarak kullanılıyor olması gerekiyor. Yaşadığı toplumda iletişim için sadece ülke dili olan ana dilini kullanan kişiler, bir başka ifadeyle tek dile sahip olanlar ikinci dil öğrendiklerinde ve bu dil yaşanılan yerde iletişim aracı olarak kullanılmıyorsa, bu ikinci dile yabancı dil deniliyor. Ülkemizde etnik kökeni farklı olan topluluklar ana dilleri ile beraber Türkçeyi de kullanan iki dilli dediğimiz grubu oluşturmaktadırlar. Ancak bunlardan Kürt kökenlilerin dışındakiler, yani Arap, Ermeni, Rum vb. gruplardan ana dilleri ulusal bir dil olan ve iki dillilik tanımına uyan bu toplulukların birinci dilleri yani ana dilleri ülkemizde yabancı dil olarak kabul edilmektedir. Yine Almanya da, Fransa da, İngiltere de ve Amerika da yaşayan iki dilli Türkler, komşu ülkelerde yaşayan Yunanistanlı, Bulgaristanlı, Suriyeli, Iraklı ve İranlı Türkler ülkemize geldiklerinde vatandaşlık hakkı aldıklarında ikinci dilleri artık Türkiye de yabancı dil olarak kabul ediliyor. Son yıllarda bulunduğunuz coğrafyada meydana gelen savaşlar ve etnik çatışmaların meydana getirdiği göçler yoluyla ülkemize de komşu ülkelerden Türk ve Arap kökenli birçok kişi gelmiştir ve gelmeye de devam etmektedir. Yakın gelecekte bu kişiler ülkelerine dönemezlerse büyük bir çoğunluğu Türk vatandaşı olmak suretiyle ülkemize yerleşeceklerdir. Böylece yakın gelecekte iki dilli birçok yeni vatandaşımız olacaktır. Bu iki dillerinden biri de yabancı dil olarak kabul edilecektir. Dolayısıyla yabancı dil öğrenmek için uzun zaman ve yüksek miktarlarda para harcayan kişilere, dilleri ulusal dil olmayan Kürt kökenli vatandaşlara haksızlık olmaması için bir çözüm bulunması gerekir. Son söz olarak artık hızla küreselleşen dünyamızda ve üye sayısı hızla artan ve sınırları genişleyen Avrupa Birliğinde iki dillilikten çok dilliliğe geçildiğini buna göre üye ülke vatandaşları arasında Dil Gelişim Dosyası projesi kapsamında Dil Pasaportu uygulamasına geçildiğini belirtmek isteriz. Bu dil pasaportunda kişinin ana dili, ülke dili ve bildiği yabancı diller ve seviyeleri yer alıyor. Avrupa Birliğine üyelik sürecinde olan ülkemizin de hızla bu uygulamaya geçmesi hem vatandaşları arasında dille ilgili eşitlik sağlamasına hem de üyelik sürecinde önemli bir mesafe kat etmesine yardımcı olacaktır. KAYNAKÇA Aksan, Doğan (1990). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim 1, TDK Basımevi, Ankara. Bausch, Karl-Richard, Herbert Christ und Hans- Jürgen Krumm (2007). Handbuch Fremdsprachenunterricht, A.Francke Verlag, Tübingen und Basel. Demircan, Ömer (1990). Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri, Ekin Eğitim-Yayıncılık ve Dağıtım, İstanbul Duden (1985). Das Bedeutungswörterbuch Band 10, Dudenverlag, Mannheim-Leipzig- Wien-Zürich. Duden(1990). Das Fremdwörterbuch Band 5, Dudenverlag, Mannheim-Leipzig- Wien-Zürich. Ergin, Muharrem (2000).Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul Gencan, Tahir Nejat (1997). Dilbilgisi, Kanaat Yayınları, İstanbul Hengirmen, Mehmet (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Engin yay. Ankara. Henrici, Gert Riemer, Claudia (2007). Zweitsprachenerwerbsforschung, (Ed. Karl-Richard Bausch, Herbert Christ, Hans-Jürgen Krumm),Handbuch Fremdsprachenunt erricht, A.Francke Verlag, Tübingen und Basel.

12 290 Şerif ORUÇ İleri, Esin (2007). Türkisch, (Ed. Karl-Richard Bausch, Herbert Christ, Hans-Jürgen Krumm),Handbuch Fremdsprachenunterricht, A.Francke Verlag, Tübingen und Basel. Kırmızı, Bülent (2015). Almanya daki Türklerin Türkçeyle İlgili Sorunlarının Kaynaklarının Belirlenmesi, JASSS International Journal of Social Science, Number. 37, ss Kielhöfer, B., Jonekeit, S.(1998). Zweisprachige Kindererziehung, Stauffenburg Verlag, Tübingen. Klein, Wolfgang (1984). Zweitspracherwerb - Eine Einführung, Athenäum Verlag, Königstein. Koç, Nurettin (1992). Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İnkılâp Kitabevi, İstanbul. Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları 575, Ankara. Lewandowski, Theodor (1984). Linguistisches Wörterbuch 1-2-3, Quelle und Meyer Verlag, Heidelberg. Oomen-Welke, Ingelore. Muttersprachenunterricht und Fremdsprachenunterricht, (Ed. Karl- Richard Bausch, Herbert Christ, Hans-Jürgen Krumm), Handbuch Fremdsprachenunterricht, A.Francke Verlag, Tübingen und Basel. Oruç, Şerif (2016). Türkçede Ana Dil ve Ana Dili,Littera Turca Journal of Turkish- Language and Literature, Cilt: 2, Sayı:1: Özden, Yüksel (2000). Öğrenme ve Öğretme, Pegem A Yayıncılık, Ankara. Topaloğlu, Ahmet (1989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Türkçe Sözlük (2005). TDK, Ankara. Vardar, Berke (1988). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Tanıtım Basımevi, İstanbul. Wahrig, Gerhard (1980). Deutsches Wörterbuch, Mosaik Verlag. (ET: ) ) _sagirmukim.pdf (ET: ) (ET: ) : ) ts&arama=gts&guid=tdk.gts.569f9c 80e03c (ET: ) nat&arama=kelime&guid=tdk.gts.5 69f9db52ae8f (ET: ) nat&arama=kelime&guid=tdk.gts.5 69f9f2f (ET: )