GÜNEY GAZ KORİDORU ENERJİDE YENİ ÇÖZÜM

Transkript

1 GÜNEY GAZ KORİDORU ENERJİDE YENİ ÇÖZÜM John Roberts, Enerji Güvenliği Uzmanı, Platts Kısa bir süre önce, AB Komisyonu nun enerjiden sorumlu üyesi Günther Oettinger Avrupa Birliği ne ulaştırılacak yıllık 10 milyar metreküp Azerbaycan gazı arzını çerez seklinde nitelendirerek görünürde yetersiz bulmuştur. Bu ifade oldukça çarpıcıdır, zira bu yatırımın -küçük bir kısmının Türkiye de kalmasıyla birlikte- Avrupa ya ulaşmasının tam maliyeti aşağı yukarı 10 milyar doları bulabilir. Üstelik Komisyon Üyesi büsbütün haksız da sayılmaz. Güney Gaz Koridoru nun tüm gelişiminin arka planını ele aldığımızda, kocaman açığın ancak bir parçasını kapatacak şekilde yıllık 10 milyar metreküp gaz 2019 yılında Avrupa Birliği ne ulaşacak ve yıllık 6 milyar metreküplük kısım ise biraz daha erken başlayarak Türkiye ye varmış olacak. Devamında gelecek kaynakları başlatan ilk adım olduğundan, bu kısım en önemli unsuru teşkil etmektedir. Fakat Komisyon Üyesi nin perspektifi ya da daha doğrusu enerji güvenliği perspektifi Şah Deniz gaz sahasından sağlanacak 10 milyar metreküplük Azerbaycan gazının devamında daha büyük miktarlarda gaz akışını temin edecek olmasıdır. Bu nedenle AB, Güney Gaz Koridoru na baktığında, birçok projeyi aynı düşünce içinde görmekte, hatta şaşırtıcı bir şekilde orijinal Nabucco konsepti de buna dahil edilmektedir. Komisyonun görmek istediği asıl şey Türkmenistan, Irak ve hatta politik koşullar oluşursa İran gazının bu koridor vasıtasıyla Avrupa piyasasında yerini bulmasıdır. Bu amaçla 16 milyar metreküplük Şah Deniz gazının Türkiye ye ve ertesinde Avrupa piyasasına ulaşması için gerekli proje ve boru hatlarını elde tutmanın yanında, Türkmenistan ve Azerbaycan la Trans- 22

2 Hazar gaz boru hattı ve Gürcistan ile Romanya dan geçip Karadeniz in altından ilerleyecek Beyaz Akım gaz projesi fikri dahil Avrupa çıkarına uygun projeler Avrupa Topluluğu finansmanı açısından önceliklidir. Kesinleştirilmek istenen şey, şayet Avrupa daki talep bunu karşılarsa, 40 ila 60 milyar metreküp gazın, koridor vasıtasıyla alınabilmesidir. Her zaman olduğu gibi, Komisyon büyük düşünüyor ve geleceğe yatırım yapıyor. Şu an Avrupa Birliği nin birçok bölgesi, gerileme değilse bile ekonomik durgunluğa saplanmış durumdadır ve gaz ihtiyacı hala ciddi boyutlardadır. AB nin yerel üretimi düşüşe geçmiş olabilir ancak Rusya, Norveç, Kuzey Afrika veya LNG halinde birçok yerde hala yüklü miktarda gaz bulunmaktadır. Buna rağmen Avrupa halen enerji dengesinde sorunlar yaşamaktadır ve gazla olan ilişkisini düzeltememiş durumdadır. Her ne kadar Avrupa da enerji kullanımı azalıyor gibi gözükse de, gaz ihtiyacı sabit kalmadığı gibi, ekonomik düzelme olduğu takdirde artması söz konusudur. Yenilenebilir enerji kaynakları maliyetli bulunmaktadır. Rüzgar tarlaları hızla çoğalsa da kesintili olarak çalışmaktadır ve üretilen enerji depolanmak zorundadır. Değişmeyecek tek şey ise gazdır. Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm Almanya nükleer enerjiyi aşamalı olarak bitirmekte, İngiltere aynısını kömür için yapmaktadır. Hollanda üç yeni kömür santrali inşa edebilir ancak, üretilen karbon durdurulmadıkça, bu inşaatların yenisi yapılmayacaktır. Yenilenebilir enerji kaynakları maliyetli bulunmaktadır. Rüzgar tarlaları hızla çoğalsa da kesintili olarak çalışmaktadır ve üretilen enerji depolanmak zorundadır. Değişmeyecek tek şey ise gazdır. Her ne kadar Avrupa da enerji kullanımı azalıyor gibi gözükse de, gaz ihtiyacı sabit kalmadığı gibi, ekonomik düzelme olduğu takdirde artması söz konusudur. Tam da burası, Güney Gaz Koridoru nun gerçekten öne çıktığı noktadır. Rusya nın rezerv ve üretim anlamında hayli fazla gazı olabilir, ancak Avrupa Birliği ne sağlanan gaz arzının artışı hem teknik kapasiteye hem de buna ilişkin iradeye bağlı olduğundan sorgulanabilir bir husustur. Hazır arzlar Gazprom un Başkan Yardımcısı Alexander Medvedev in 2011 yılında petrol bağlılığı enerji üreticileriyle doğal gaz toptan alıcıları arasındaki en iyi dengeyi sağlamaktadır şeklinde ifade ettiği süregelen inancından etkilenmiş ve bu durum Avrupa daki gaz pazarlıklarının daha ön plana çıktığı bir zamana denk gelmiştir. Bu, Gazprom un petrol fiyatlarını, belirli ihraç hacmini takip etmenin ötesine geçmek için 23

3 alternatiflerince sunulan tekliflerden daha yüksek olan fiyatlarla sabitlemeyi düşündüğü anlamına gelmektedir. Şah Deniz gazının gelmesiyle, Avrupa piyasasına yeni gaz akışı girmesi neticesinde Avrupa daki rekabet düzeyi artacak, fiyatlandırma politikasını Avrupa daki yeni gaz ticaretince benimsenmiş olan ve başka enerji enstrümanlarına bakmaksızın yalnızca gaz üzerinden yapan (gas-to-gas) Gazprom a daha fazla baskı yapacaktır. İşte tam da bu noktada Azerbaycan gazı önemli bir rol oynamaktadır. Her ne kadar Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) ya da Nabucco Batı projesi kapsamında bu gazın nihai hedefine varıp varmayacağı kesinleşmemiş olsa da, neticede bu sistemlerin varacağı son nokta bir merkez olacaktır. Nabucco Batı, Avusturya Baumgarten de bir fiziki ticaret merkezidir; TAP ise İtalyan iletim sistemi operatörü Snam Rete Gaz tarafından kontrol edilen Punto di Scambio Virtuale (PSV) olarak bilinen sanal bir merkezdir. Aslında Avrupa ya gönderilen gaz -ya da önemli bir kısmı yolda bırakılacağı için bunun çoğunluğu- Almanya, İtalya, Fransa ve hatta İngiltere gibi büyük piyasalara ulaşacak şekilde belirli merkezlerde son bulacaktır. Ayrıca Şah Deniz konsorsiyumu, Şah Deniz II gazı için geçen yıl yapılan ön adaylık seçiminde, konsorsiyumun halen sahip olduğunun dört katı büyüklüğünde her iki hattan 20 milyar metreküp satışı garantilemiştir yılında konsorsiyum kaynakları talebin hala arttığını ifade etmektedir. Başka bir deyişle, belki de Güney Gaz Koridoru hakkındaki en önemli ticari unsur çoktan gerçekleşmiştir: kötü koşullarda bile yüksek oranlarda gaz talebi. Peki, bu gaz nereden gelecek? Azerbaycan ın yığınla kanıtlanmış gaz sahası bulunmakta, üstelik gaz rezervleri de hala gelişmektedir. Bunlara, Abşeron, Şah Deniz gazının gelmesiyle, Avrupa piyasasına yeni gaz akışı girmesi neticesinde Avrupa daki rekabet düzeyi artacaktır. 24

4 Ümit ve Azeri-Çırak-Güneşli petrol sahasının derin seviye gazı dahildir. Aynı zamanda Azerbaycan, Şafak-Asiman, Babek, Nahcivan ve Zafar-Mashal gibi henüz kanıtlanmamış olmakla birlikte ciddi kaynaklara sahiptir. Bu keşifler ve kaynaklar, Azerbaycan Enerji Bakanı Natig Aliyev in geçtiğimiz Temmuz Şayet uyguladığımız programlar başarılı olursa, 30 milyar metreküp, hatta 50 milyar metreküp gaz ihraç edebiliriz demesine sebep olmuştur. Görünen o ki, Azerbaycan otoriteleri, ilk faz üretim sahasından 9 milyar metreküp ve ikinci faz üretim sahasından 16 milyar metreküp elde edileceği 2020 yılına doğru Şah Deniz üretim sahasına olan beklenti karşısındaki ve gelecek saha gelişmelerinin başlangıç eksikliğini azaltmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, 2022 ya da 2023 te başlamak üzere Abşeron la ilgili kimi umutlar söz konusudur. Aynı zaman dilimi içerisinde ACG derin seviye gazı akıma dahil edilebilir. Bu zamanlama ile ilgili çeşitli problemler bulunmaktadır. Özellikle petrol kuyusu kazma araçları hususunda sıkıntı yaşanacaktır zira Şah Deniz II deki gelişmeyle gelecek birkaç yıl içinde Azerbaycan Enerji Bakanı Natig Aliyev, geçtiğimiz Temmuz Şayet uyguladığımız programlar başarılı olursa, 30 milyar metreküp, hatta 50 milyar metreküp gaz ihraç edebiliriz demiştir. Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm bu araçlar adeta tekelleşecektir. Ancak Azerbaycan en az bir adet yeni derin deniz petrol kuyusu kazma aracı üretimi için sipariş vermiştir ve 2020 yılı itibariyle problemin çözülmesi gerekmektedir. Ve Türkmenistan. Prensipte Azerbaycan, Türkmenistan gazının Avrupa ya ulaşmasında transit ülke olma konumundan mutludur ancak pratikte Türkmenistan Rusya ile arasında soruna sebep olan, gelişen Trans Hazar Gaz Boru Hattı nı kullanarak yıllık 30 milyar metreküp civarında büyük hacimli transferler yapmak isterken Azerbaycan ise, transit hacmi yıllık 10 milyar metreküp ile sınırlandırmak istemektedir. Mevcut durumda tartışma yalnızca akademik boyuttadır. Zira gelişen yeni ihraç yolları kapsamında Türkmenistan, Türkmenistan-Afganistan-Pakistan- Hindistan (TAPI) boru hattına yönelmiş durumdadır yılında NATO askerlerinin Afganistan dan çekilmesinden önce Afganistan daki güvenlik koşullarının böyle bir boru hattının inşasına izin verip vermeyeceğini kestirmek kolay değildir ki bu tarih Aşkabat ın Hazar a 300 km lik inşaatın temini için bir şeyler yapmasını gerektirecek 2015 ya da 2016 yılına kadar uzayabilir. Bu arada Şah Deniz gelişirken Türkmen sularındaki gaz açısından oldukça zengin bölgeler potansiyel olarak kalmaya devam edecek. 3-4 yıl içerisinde aşağı yukarı yıllık 10 milyar metreküp gaz üretecek kapasiteye sahip olmalarına karşın, dış yatırım olmaksızın Türkmenistan ın kendi rafinerisi ve petrokimya ihtiyaçları çerçevesince belki yıllık 1 ya da 2 milyar metreküp ile sınırlandırılacak. Bir seviyede 25

5 bu sahalar yeni bir 1200 km lik Batı-Doğu boru hattıyla, ülkenin gaz üretim ağına bağlanmalıdır ancak pratikte bu proje sadece bir kısmı tamamlanmış bir şekilde, öngörülene göre yıllarca geridedir ve hattın ne zaman kullanıma açılacağı ise bilinmemektedir. Bunların dışında tabii ki bir de Irak var. Kuzey Irak taki Kürt otonom bölgesi, üzerinde çalışılmakta olan petrol ve gaz projeleriyle çoktan dolmuş durumdadır. Ne var ki bu ürünlerin pazara ulaştırılması hususunda zorluklar yaşanmaktadır. Bu durum Türkiye TANAP, temel unsuru teşkil etmektedir. Bu proje, orijinal Nabucco boru hattının amaçladığı gibi, Azerbaycan gazının Türkiye nin ötesindeki piyasalara ulaştırılmasını hedeflemektedir. istikametinde yeni boru hatlarının inşa edileceği anlamına gelmekte ve hatta pratikte, içinde bulunduğumuz yılda yeni boru hatlarının inşasına ilişkin resmi adımların atılması beklenmektedir. Ancak bu resmi adımların Bağdat taki Irak federal otoritesinin onayı dahilinde atılıp atılmayacağı henüz bilinmemektedir. Şayet Bağdat bu hatları kabul ederse, Kuzey Irak ta çalışan şirketler için inanılmaz bir fırsat doğacaktır. Bağdat ın rızası olmaksızın bu şekilde yeni hatların geliştirilmesinin politik etkileri son derece büyük olacaktır. Bu durum 26

6 efektif olarak bölge güvenliği politikasını yeniden şekillendirecek ve politik durum netleşene kadar Kürt bölgesindeki petrol ve gaz ihracının sınırlandırılmasına sebep olacaktır. Fakat 2014 yılı sonları ve bir yönüyle 2015 yılında Kuzey Irak gazının Türkiye sistemine girmesi muhtemel gibi gözükmektedir. Daha fazla gaz keşfedilip geliştirildikçe Türkiye piyasasına veya Anadolu üzerinden Avrupa piyasasına gaz akışı o kadar artacaktır. Azerbaycan, Türkmenistan veya Irak tan kaynaklansa da neticede bu gazın Avrupa Birliği ne ulaşması için Türkiye den yahut Karadeniz den geçmesi gerekmektedir. Şu durumda Trans Türkiye seçeneği tamamıyla doyuma ulaşmadan Karadeniz seçeneğinin ele alınması gerçekçi görülmemektedir. Yıllık 55 ya da 60 milyar metreküplük bir hacme hitap eden Şah Deniz II gazının Güney Kafkasya ve Türkiye üzerinden geçmesi için bir kısım altyapı değişikliğine ihtiyaç duyulmaktadır. Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm Ancak Türkiye üzerinden naklin temel unsuru olan TANAP olmaksızın Güney Gaz Koridoru nun bu ismi taşımasının da bir anlamı kalmayacaktır. Önceki Güney Kafkasya Boru Hattı ve bunun Erzurum uzantısının (yeni kompresör istasyonları dahil) kapasitesi yıllık 25 milyar metreküp olduğundan, ihraç amaçlı Şah Deniz I ve Şah Deniz II projelerini ancak taşıyabilecek şekilde temel kapasite, bu rakamın çok daha altında olacaktır. Bu yüzden daha fazla gaz taşınabilmesi için, örneğin, Abşeron, Ümit ve derin seviye ACG gazı, Bakü den Türkiye ye paralel bir boru hattının döşenmesi gerekecektir. Yine bunun için 27

7 yıllık en az milyar metreküp taşıma kapasitesi öngörülmelidir. Ama bu ikinci boru hattı ihtimali geleceğe ilişkin bir mevzudur. Şu an Azerbaycan ve Gürcistan ın odaklandığı husus, mevcut Güney Kafkasya Boru Hattı kapasitesinin artırımıdır ve Türkiye nin odaklandığı nokta ise Trans Anadolu Boru Hattı nın (TANAP) geliştirilmesidir. TANAP, temel unsuru teşkil etmektedir. Bu proje, orijinal Nabucco boru hattının amaçladığı gibi, Azerbaycan gazının Türkiye nin ötesindeki piyasalara ulaştırılmasını hedeflemektedir. Böylelikle var olan BOTAŞ sisteminin kullanılmasından kaynaklanan ikili riskten kaçınmak için sistemin: (Mavi Akım aracılığıyla) Rus gazı akını, Azerbaycan gazının batıya ulaşmasını engelleyebilir veya kış şartlarında ya da Türklerin gaz ihtiyacı olduğunda asıl amaç olan Avrupa dan ziyade gazın Türkiye de kullanılmasını sağlayabilir. Uygulamada TANAP ın son yatırım kararının zamanlaması, Şah Deniz için alınacak aynı karara bağlıdır. Her ikisi de kara ve deniz tesisleri ve BP tarafından 40 ila 50 milyar dolar arasında fiyat biçilen ürünü piyasaya taşıyacak boru hatlarının gelişimine bağlı olarak kararlar zincirinin bir parçasıdır. Bütünleşmiş bir karar verme süreci gerekmektedir ve halihazırda yapılmakta olan da budur. Bu yaz TANAP için bir son yatırım kararı alınmalıdır. Şayet Şah Deniz II son yatırım kararı Ekim ayında alınacaksa, o halde TANAP ınki muhtemelen en geç Eylül ayında alınmış olmalıdır. Hala TANAP için yapılması gereken bir yığın hazırlık söz konusudur ve fakat bunun için çok az zaman bulunmaktadır. Avrupa Komisyonu, TANAP ın önemini anlamış durumdadır. Avrupa Komisyonu Enerji Genel Müdürlüğü Uluslararası İlişkiler ve Genişleme Birimi Başkanı Paula Abreu Marques gelecek Şah Deniz II son yatırım kararının Güney Gaz Koridoru nun gelişmesi açısından son derece önemli olduğunu vurgulamıştır. Marques, Bu yönüyle, Güney Gaz Koridoru nun temel unsuru olan TANAP gaz boru hattı anlaşmasının Azerbaycan ve Türkiye hükümetleri arasında imzalanması ve kabul edilmesini çok olumlu karşılıyoruz cümlelerini sözlerine eklemiştir. Oettinger in tartışmalı çerez yorumu Kasım ayı sonunda Frankfurt ta yapılmış, Marques in, TANAP ın merkeziliği yorumu ise Bakü de, Şubat ayı sonunda yapılmıştır. Bu iki yorum, yalnızca üç ay içerisinde Avrupa Komisyonu nun Güney Koridor a olan yaklaşımının, daha pozitif yorumla bir öncekini reddedecek şekilde ne derece değiştiğini göstermektedir. Aslında her iki ifade birbiriyle çelişmektedir. Yıllık 10 milyar metreküplük Şah Deniz II gazının Avusturya ya veya İtalya ya ulaşması, çok daha büyük bir hedefin yalnızca temel bir parçasının yerine getirilmesi anlamını taşımaktadır: yıllık 40, 50, 60 veya daha fazla milyar metreküplük Hazar ve Orta Doğu gazının sağlanması klasik Türk tanımıyla Güney Gaz Koridoru nun, Avrupa için yeni bir arter oluşunu ispatlamaktadır. Ancak Türkiye üzerinden naklin temel unsuru olan TANAP olmaksızın Güney Gaz Koridoru nun bu ismi taşımasının da bir anlamı kalmayacaktır. 28