ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ ilahiyat FAKÜLTESi DERGiSi SAYI:22

Transkript

1 ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ ilahiyat FAKÜLTESi DERGiSi SAYI:22 SAMSUN 2006

2 ilahiyat FAKÜLTESi DERGiSi SAYI:22 SAMSUN 2006 Sahibi: OMÜ ilahiyat Fakültesi Adına: Prof. Dr. Ferit BERNAY Yazı İşleri Müdürü: Prof. Dr. Osman ZÜMRÜT Yayın Editörü: Doç. Dr. Yavuz ÜNAL Yayın Kurulu: Prof. Dr. Mustafa KÖYLÜ, Doç. Dr. Yavuz ÜNAL Yrd. Doç. Dr. İsrafıl BALCI Kapak Tasarımı Dizgi & Mizanpaj Baskı & Cilt Ceylan Ofset 43 ı ı 4 44 Sayı: 22 Samsun 2006

3 SAYILARIN KUR AN-I KER M DE KULLANIMINA YÖNEL K D LB L MSEL B R NCELEME* Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî Çev.: Dr. Dursun Ali TÜRKMEN** Allah ın lütfundan rızık aramanız, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için sra, 17/12 ÖZET Bilindi i gibi, Arap Dilinde sayıların kullanımı önemli bir konudur. Bu yazının amacı, Arapça sayıların Kur an-ı Kerim de nasıl kullanıldıklarını ortaya koymaktır. Çokluk ve sıra gösteren kelimelere sayı denir.sayılar ikiye ayrılır. Birinciye asıl sayılar ( ), ikinciye ise sıra sayıları ( ) adı verilir. Sıra sayıları ( ) 1.,2.,3.,4.,5.,6.,7.,8.,9.,10.,100. ve 1000 sayılarıdır. Birinciye ( ) da denir. Ancak ( ) bile ik ve atıflı sayılarda sıralama için kullanılır. Arap Dilinde sayılar, ara tırıcıların son derece dikkat etmeleri gereken önemli bir konudur. Çünkü,içersinde nahiv kâidelerine uymayan veya halk dili ile söylenmi bir rakam bulunan bir metni okumak sanıldı ı kadar kolay de ildir. Nitekim el-kalka endî (ö. 821/1418) nin ifade etti ine göre, insanlar arsında nahiv ilmine en çok ra bet edenler ve âlimlere en çok saygı duyanlar kâtiplerdi. Bu isme lâyık olmayanlar, bu i e giri ip sayıları karı tırmaya ba layınca, sayıları gramer kurallarına göre kullananları ayıpladılar. 1 * Bu metin, Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî nin Dirâsâtün Nahviyyetün fi l-kur ân: El Aded el-mecrurat ( skenderiye 1982) adlı eserinin 1. Bölümü nde yer alan sayfaların çevirisidir. Metin, tarafımızdan Türkçe ye çevirilirken, Türkçe nin akıcılı ına dikkat etmenin yanında, asıl metinde yer almayan bazı dipnot ve açıklamalar tarafımızdan eklenmi tir. ** O.M.Ü. lahiyat Fakültesi 1 Kalka endî, Subhu l-a â, 1/171, Matbaat-u Kustatsumas, Kahire, (qfset baskı, 1383h/1963m) Kâtiplerde bulunması gereken özellikleri sıralarken Kalka endî diyor

4 206 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen Sayılar konusunda nahivcilerin gramatik ayrıntıların tanımına verdikleri önem bazı ça da âlimlerin ele tirilerine maruz kalmı tı. Çünkü bu açıklananı açıklamak gibi bir eydi. 2 Oysa bize göre onların yaptıkları, terimlerin ve onun di er anlamlarının tarifi ile ba layan ilmî yöntemin bir gere idir. Sayılar bireylerin ve fertlerin kemmiyeti için konulan eydir: ( ) e er sizden yirmi sabırlı ki i olursa; iki yüz ki iye gâlip gelirler 3 ayette yirmiden maksat 19 dan bir sonraki 21 den bir önceki 20 midir, yoksa yakla ık 20 civarında ki i midir? Sayılardaki kesinlik ve yakla ıklık konusunda nahivcilerin u görü ünü ifade etmek durumundayız: Sayıların özelliklerinden biri de, ilgili sayının, bir eksi i ve bir fazlası ile elde edilen toplamının yarısına e it olmasıdır. 4 Arapça da ( ) bir ve ( ) iki sayılarının temyîze ihtiyacı yoktur. Örne in ( ) bir adam veya ( ) iki kitap dedi imiz de bu ifadenin, ( ) ve ( ) anlamına geldi i açıktır. Kur ân-ı Kerîm de geçen : ( ) E er iki erkek de illerse, bir erkek ve iki kadın gerekir 5 ayeti de böyledir. Yani ( ) demektir. 6 Bu nedenle bu iki sayının kullanımı Arapça ile ilgilenen yabancılar için son derece önemli bir konudur. ( ) ve ( ) sayıları kapalılı ı gidermek için de il, tahsîs ve anlamı açıklamak amacıyla muzâf olarak kullanılabilir. Örnek: Bu dünyanın adamı, hiç kimseye yük olmayandır. ki: Lakab v.b. de çokça kullanılan nispet gibi sayılar da önem arzetmektedir. Çünkü yeni ba layanların en çok karı tırdı ı konulardan biri de sayılardır.bak. a g.e., 1/ Abbas Hasan, en-nahvu l Vâfî, 4/517, Matbaatü-Dâri l-meârif, Mısır Enfâl, 8/65 4 el-ezherî, Halid b. Abdullah, erhu t-tasrîh ale t-tavdîh, Dârü hyâi l-kütübi l- Arabiyye, Kahire, II/269. Örne in, 50 rakamı 49+51/2 = 50 gibi. Bela at ilminde ise sayı çoklu a delâlet eder. Bu yüzden bir sayıyla haber verme, ba kasına aykırı olmaz denir. Abbas Hasan sözlerini öyle sürdürür: Bu aykırı olmayı karîneden hâlî olma durumuna ba lıdır. Abbas Hasan, Nahvu l Vâfî, IV/ Bakara, 2/282 6 ( ) kelimesindeki elif vasl elifi dir. iirde ise kat elifi olabilir. Bkz.: Firuzabadi, el- Kâmûsü -l-muhît, 4/309; Ebu Bekr er-razi, Muhtâru s-sıhah ( ) mad.

5 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 207 Yani ( ) onun benzeri yok demektir. 7 Yine seçkin oldukları için kendilerine sınıfta ayrıcalık tanıdı ın iki ki i hakkında öyle dersin: ( ) Bunlar, sınıfın iki gözdesidirr (tahsîs / anlam daralması.) Sayma sayıları 4 e ayrılır: 1- Tekil. Sayılar: a- 1-2; b- 3-10; c , eklindedir. 2- Bile ik sayılar. Bunlar 11 den 19 a kadar olan sayılardır. 3- Onarlı sayılar. Bunlar 20 den 90 a kadar olan sayılardır. 4- Atıflı sayılar. Bunlar 21 den 99 a kadar olan sayılardır. Sıra sayıları da aynı ekilde 4 e ayrılır: 1- Tekil sayılar. Bunlar, 1. den 10. ya kadar olan sayılardır. 2- Bile ik sayılar. Bunlar,11. den 19. ya kadar olan sayılardır. 3- Onarlı sayılar. Bunlar,20. den 90. ya kadar olan sayılardır. 4- Atıflı sayılar. Bunlar, 21. den 99. a kadar olan onarlı sayıların dı ında kalan sayılardır. Sıra sayıları da asıl sayılar gibi dört gruba ayrılır: 1- tekil, 2- mürekkep, 3- onarlı, 4- atıflı. Sıra sayıları yirmiden ba layan onarlı sayılar hariç ( ) kalıbı üzere yapılır. Ancak az da olsa ( ) vezninde gelen sıra sayıları da vardır. Nitekim Avf. B. Malik in rivâyet etti i hadis öyledir. ( : ) Hz. Peygamber e emirlik hakkında sordu. O da: lki melâmet (kınanma), ikincisi nedamet (pi manlık), üçüncüsü de kıyâmet gününün azâbıdır diye buyurdu. Yani ( ) demektir. 8 A- SOMUT (SAR H) SAYILAR 1-( ) Bir ve ( ) ki Sayıları ( ) sayısı Kur an da müzekker olarak otuz, müennes olarak da ( ) otuz bir yerde geçer. ( ) sayısı tek oldu anlamına gelen ( ) fiilinden türemi tir. 9 7 er-razi, a.g.e., ( ) mad. 8 bnu l-esîr ( h), en-nihâye fî Garîbi l Hadîs ve l Eser, Dâru hyâi l Kütübi l- Arabiyye, Kahire, 1383h., I/ el-e muni, Hâ iyetü s-sabbân, 2/172; Firuzabadi, a.g.e.,( ) mad.

6 208 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen ( ) kelimesi ( ) el takısı ile ma rife olarak yalnızca Allah Tealâ nın sıfatı olarak kullanılır. ( ) tek ve kahhâr olan 10 ayetinde oldu u gibi. Aynı ekilde bu sayı bazı ayetlerde kasr uslûbu ile ( ) Ancak tek bir ilâh vardır 11 eklinde veya hasr uslûbu ve ân zamiri ile birlikte kullanılır: ( ) De ki: o tek bir ilâhtır ve ben sizin e ko tuklarınızdan berîyim. 12 Ayette dikkatimizi çeken biri müfred, di eri cem kalıbıyla gelen (... ) kelimeleridir. Zira kar ısında ço ul zikredilirken ( ) kelimesi tekil olarak kullanılır. Ba ka bir ayette ise ( ) Bölük pörçük Rabler mi daha hayırlıdır, yoksa tek ve kahhâr olan Allah mı? 13 buyurulur. Yine vahdâniyeti peki tiren bir ayet ise ( ) Rabbiniz gerçekten tektir 14 eklindedir. ( ) Bu benim karde im, onun doksan dokuz koyunu var, benim ise bir koyunum. 15 ayetindeki yüzdelik orantı da dikkatleri çekmektedir. Sanki burada benim yüzde bir (1/100) koyunum var denmektedir. Ayetteki bu yüzdelik orantı gerçekten dikkat çekicidir. Yine Arapça da ( ), ( ), ( ) birer birer geldiler eklinde bir kullanım vardır. Bunun anlamı ( ) teker, teker, birer birer demektir. 16 ( ) kelimesi Kur an da sadece iki yerde kullanılır: ( ) Andolsun ki sizi, ilk kez yarattı ımız gibi, yine tek olarak bize geldiniz. 17 ( ) De ki: size bir eyi ö ütleyeyim. Allah için iki er iki er, ve teker teker durup dü ününüz. 18 Sıfat olarak de il de sayı itibariyle bir ki i anlamında kullanılan ( ) kelimesi ise, müzekker olarak 74, müennes olarak da ( ) 11 defa kullanılır: 10 Yusuf, 12/39 Ra d, 13/16; brahim, 14/48; Sa d, 38/65 Zümer, 39/4, Gâfir, 40/16.; yine aynı sûrenin ikinci âyetinde de ( ) Bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin (Yûsuf, 12/67) buyurulur. 11 Mâide, 4/73 12 En âm, 6/19 13 Yusuf, 12/39 14 Saffât, 37/4 15 Sâ d, 38/23 16 er-razi, a.g.e., ( ) mad; Firuzabadi, a.g.e., I/ En âm, 6/94 18 Sebe, 34/46

7 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 209 ( ) çinizden hiç kimse ardına dönüp bakmasın 19 ( ) imdi onlardan hiçbirini duyuyor musun 20 ( ) kelimesi müennesler için de kullanılır: ( ) Ey Peygamber hanımları! Di er kadınlardan biri gibi de ilsiniz 21 Yine sözlüklerde ifade edildi ine göre ( ) evde hiç kimse yok denir. Fakat ( ) orada biri var denmez. 22 Bu üsluplar daha çok nefy ve benzeri, nehy ve istifham gibi kullanılır. ( ) kelimesi izâfetle marife yapıldı ı zaman ise müennesi olan ( ) kullanılır: ( ) iki gruptan biri 23 ( ) ki iyili in biri 24 ( ) bu iki kızımdan biri 25 ki ( ) kelimesi sözlükte bir eye acıdı anlamına gelen ( ) fiilinden türemi olup ( ) babındadır. ( ) onun ikincisi oldu, ( ) onu iki tane yaptı demektir. ( / ) müzekkerler için, ( / ) ve elifi hazfedilmi olarak- ( / ) ise müennesler için kullanılır. ( ) sayısı Kur an da 11 kez müzekker, 4 kez de ( ) eklinde müennes olarak kullanılır: ( ) sekiz çift hayvan: koyundan iki, keçiden iki 26, ( ) deveden iki, sı ırdan iki 27, ( ) dediler ki: Rabbimiz! Bizi iki kez öldürdün ve iki kez dirilttin 28 Bu sayı iki defa da ismi fâil sîgası ile kullanılır: ( ) Allah yolundan saptırmak için boynunu öteye döndürerek 29 Bu ayetteki ( ) kelimesi muzâf bir hâl olarak îrab edilir Hicr, 15/65 20 Meryem, 19/98 21 Ahzâb, 33/32 22 er-razi, a.g.e., ( ) mad; Firuzabadi, a.g.e., I/ Enfâl, 8/7 24 Tevbe, 9/52 25 Kasas, 28/27 ( ) kelimesi burada ( ) den bedel olarak kullanılmı tır.el-ukberî, Ebû l-bekâ Abdullah b. el-hüseyn b. Abdullah, mlâü mâ menne Bihi r-rahmân min Vücûhi l- râb ve l-kırâât, Matbbat-u Halebî, Kahire 1961, 1/ En âm, 6/ En âm, 6/ Mü min, 40/11 29 Hacc, 22/9 30 Ukberi, a.g.e., II/140.

8 210 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen ( ) Hani yalnız iki ki iden biri oldu u halde, inkâr edenler kendisini Mekke den çıkardıkları sırada ikisi ma arada iken 31 Anlamı ise ( ) iki taneden biri eklindedir. ( ) kelimesi o (hu) zami,rinden hâl, ( ) ise muzâfun ileyhdir. 32 ( ) kelimesi ise Kur an-ı Kerim de üç defa kullanılır: ( ) kadınlardan iki er, üçer, dörder, alın 33 Buradaki ( ) kelimesi iki er, iki er anlamındaki ( )kelimelerinden dönü türülmü tür. Hz. Peygamber, namaz hadîsinde, ( ) gece namazı iki er iki erdir buyurmaktadır. Yani, iki rek at, bir te ehhüd ve bir selam, iki rek attır, dört rek at de ildir anlamındadır. 34 Yine ( ) ve ( ) iki er iki er geldiler 35 denir. 2- Muzâf / Tamlamalı Sayılar: a Arası Sayılar: Bu sayılarda izâfet geçerlidir. Sayılardan sonrası muzâfun ileyh olarak i râb edilir. Müzekkerlik ve müenneslik yönüyle ma dûdun müfredinin tersi olup sayılan isme muhâlif olur. (Yani ma dûdun müfredi müzekker ise sayı müennes; ma dûd müennes ise sayı müzekker olur.): ( ) Senin alametin, ara vermeksizin, üç gün üç gece insanlarla konu mamandır 36 Ayette ( ) kelimesi müennesdir. Bunun için ( ) rakamı ( /ta ) sız olarak müzekker halde gelmi tir. Sayı ile ma dûdun ters çevrilmesi halinde yine aynı kural geçerlidir: ( ) üç karanlık çinde 37 Allah Teâlâ öyle buyurur: ( ) Kurban bulamayan kimse, üç gün hacda, yedi gün de döndü ünüz zaman olmak üzere tam on gün oruç tutar Tevbe, 9/ Ukberî, a.g.e., 2/15; Ezherî, a.g.e., I/ Nisâ, 4/3 el-ukberî bu sîgadan hareketle ayeti kerîmedeki ( ) harfinin tek bir zamanda birliktelik gerektiren sıralama bildirmek için de il, serbesti (muhayyerlik) bildirmek için oldu unu söyler. öyle der: çünkü ( ) kelimesi ikiden ibâret olmayıp, iki er iki er anlamına da gelir. el-ukberî, a.g.e., I/ bnu l-esîr, a.g.e., I/ er-razi, a.g.e., ( ) mad. 36 Meryem, 19/10 37 Zümer, 39/6 38 Bakara, 2/196

9 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 211 Burada ( ) gün kelimesi müzekkerdir. Bu yüzden sayı ( ) eklinde müennes olarak kullanılmı tır. 39 Hem cem ı kılleti hem de cem i kesreti olan sayılar genellikle cem i kılletine muzâf yapılır. 40 Örnek: ( ) üphede kalırsanız bekleme süresi üç gündür 41 Bazen de yaygın kullanımın dı ında cem i kesrete muzâf yapılır. Örnek: ( ) Bo anmı kadınlar üç kur bekleyip kendilerini gözetlerler. 42 Burada ( ) kelimesi, -cem i kılleti olmasına ra men ( / )- cem i kesrete muzâf yapılmı tır. 43 Üç rakamı, 19 defa, aynı kelimenin ismi fâil sîgası olan ( ) kelimesi ise iki defa Kur an-ı Kerim de geçmektedir. Bunlardan biri, ( ) Allah üçlünün üçüncüsüdür diyenler kâfir olmu lardır 44 içerikli ayettir. Yani üç taneden biri demektir. Bunun sözlükteki kullanımı ise ( ) babından ( ) grup üç ki i oldu eklindedir. 45 Birisi gelip üç ki i olduklarında ( ) grup üç ki i oldu denir. Dört ki i olduklarında ise ( ) denir. Bu durum 10 a kadar gider. 46 Di eri ise, ( ) Onlara iki elçi gönderdik, onları yalanladılar, biz de onları üçüncü bir elçiyle destekledik 47 içerikli ayettir. bni Mâlik bu kâideyi öyle ifade eder: 39 Hem müzekker, hem de müennesler için kullanılan bir isim ço ul yapılırken kullanıldı ı ahsa göre karar verilir. Örne in ( ) ahıs kelimesi. E er erkek için kullanılıyorsa ( ) bayan için kullanılıyorsa ( ) eklinde kullanılır. air Amr b. Rabîa nın ( ) ergenli e yeni ula mı, gö sü tomurcuk üç kız beytinde oldu u gibi. Burada ( ) kelimesi ile kızları kastetti i ortadır. Geni bilgi için bak.el-ezherî, a.g.e., 1/ bn-i Akîl ( h.), erhu bni Akîl alâ Metni l-elfiyye, Dâri t-tıbâa l- Muhammediye, Kâhire, s Talak, 65/4 42 Bak., 2/ er-razi, a.g.e., ( ) mad. 44 Maîde, 5/ ( ) sözü ( ) babındadır. Kavim malların 1/3 ünü aldı demektir. er-razi, a.g.e., ( ) mad. 46 er-razi, a.g.e., ( ) mad. 47 Yâsin, 36/14

10 212 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen Tekili müzekker olanların sayısında, 3 ten 10 a kadar sayıya ( ) ekle. Müenneslerde ise ( ) yı kaldır, mümeyyezi de genellikle kıllet lafzı ile mecrûr ve ço ul yap. 48 Mümeyyezi zikredilmese de nahiv kâidesinden hareketle onu bilmemiz kolaydır: ( ) Dört ay on gün kendilerini beklerler. 49 Yani on gece demektir. Çünkü tarih verme gece ile olur. 50 Dört rakamı Kur an-ı Kerim de oniki defa, ismi fâil sîgasıyla ise iki defa kullanılır: üç ki i gizli konu sa dördüncüleri, be ki i konu sa altıncıları mutlaka olur. 51 Ayette sayıların ismi fâil sîgasının kullanılması kendisinden önceki rakamı bir artırmak anlamına gelir. Ancak bu örne in ( ) dörtlünün dördüncüsüdür sözündeki gibi de ildir. 52 Be rakamı ise iki defa tekil yani muzâf veya bile ik olmaksızın kullanılır: ( ) Bilmedikleri bir konuda konu arak onların be tane olduklarını söylüyorlar, altıncısı da köpekleri 53 Altı rakamı sadece iki defa ismi fâil sîgasıyla, yedi rakamı ise 24 defa kullanılır. Arap Dilinde ( ) bir eyi yedi tane yapmak ile ( ) grup yedi oldu veya malların 1/7 sini aldı fiilinin kullanımı ayrılır. 54 Birinci ile çokluk/fazlalık (taz îf) kastedilir: ( ) yedi tane olduklarını söylüyorlar, sekizincisi de köpekleri bn Akil, erh-u bn Akil ala Elfiyeti bn Malik, Dar-u hyai t-türasi l-arabi, Beyrut, 1996, II/ Bakara, 2/234. Ayetin siyakı kocası ölen kadınlarla ilgilidir. 50 el-ukberî, a.g.e.,i/98; Ahmet Mahir el-baqrî, bnu l-kayyim Min Asarihi l-llmiyye, ss Mücâdile, 58/7 52 Örnek: Hüsnü Mübarek Mısır ı yöneten dörtlünün dördüncüsüdür. Yine, O, üçün dördüncüsü, yani dörtlünün dördüncüsü denir. 53 Kehf, 18/ bnu l-esîr, a.g.e., II/335; Firuzabadi, a.g.e., III/36; er-razi, a.g.e., ( ) mad. 55 Kehf, 18/22

11 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 213 b- Sekiz Rakamının Kullanımı Sekiz rakamı Kur an da be defa, ismi fâil sîgası olan ( ) kelimesi ise bir defa kullanılır: ( ) Allah onu yedi gün, sekiz gece onların üzerine musallat etti 56 Muzâf oldu u zaman sonundaki ( ) nın kaldı ı dikkatleri çekmektedir: ( ) bana sekiz yıl hizmet artıyla 57 Hadis-i erifte ise, ) sekiz rekat namaz kıldı eklinde kullanılmı tır. 58 Ba ka bir hadiste ise ( ) nın hazfi ile kullanılmı tır. Nitekim bni Abbas tan rivâyet edilen hadiste, ( ) Rasûlullah güne tutuldu u zaman 4 secdeli sekiz rekat namaz kıldı eklinde ( ) sız olarak kullanıldı ını görmekteyiz. 59 Ancak sekiz rakamı muzâf olmaz ve madûd da müzekker olursa ( ) harfi ile kalır: ( ) O gün rabbinin ar ını onların üzerinde sekiz melek ta ır. 60 Burada ma dûd melek tir. ( ) sekiz çift 61 yani sınıf veya fert demektir. 62 Bununla birlikte, ism-i mankûslarda oldu u gibi, madûd müennes olursa raf ve cer hallerinde ( ) hazfedilir. Örne in ( ) sekiz kız ba ardı ( ) sekiz kadının pek çok ziyneti vardır denir. Nasb hâlinde ise ( ) kalır. Örne in öyle denir: ( ) sekiz kız ö renciye rastladım. Nasb hâlinde gayrı munsarıf da olur. Örne in ( ) sekiz tane cetvel aldım denir. 63 ( ) kelimesinden ( ) nın hazfi ve i râbın nun harfi üzerinde gösterilmesinin delillerinden biri de Râciz in, onun dördü güzel sekiz kesici di leri sekiz de ön di leri vardır 56 Hâkka, 69/7 57 Kasas, 28/27 58 Sahihi Müslim, 2/ Sahihi Müslim, 3/34. Hâ iyede ise ( ) iki rekat kıldı ve sekiz defa rükû yaptı eklindedir. 60 Hâkka, 69/17 61 En âm, 6/ bn Mutrif el-kinani, el-kırteyn, Matbat-u Hanci, Kahire 1355h., I/ ( ) kelimesi, ( ) ın veya ( ) in müfredidir.bak: el-mucemu l-vasît,ça rı Yayınları,1984 stanbul,( ) mad.

12 214 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen sözüdür. 64 Dokuz rakamı Kur an-ı Kerim de müfred olarak dört kez kullanılır. Bunlardan biri, ( ) Biz Mûsa ya apaçık dokuz delil verdik 65 içerikli ayettir. On rakamı ise mücerred olarak - ın harfinin sükûnu ile müzekker için, fethalısı ile de müennes için- dokuz kez kullanılır. Bu sayı müzekkerlik ve müenneslikte ma dûnun müfredine muhâlif olur: ( ) Musa ile otuz gece bana ibâdet etmesi için sözle tik ve buna on gece daha kattık 66 ( ) Onun keffâreti on miskini doyurmaktır. 67 Temîm o ulları ın harfini kesrelı okur. ( ) Bazıları ise aslı üzere onu fethalı okurlar. ( ) 68 c- ( ) Kelimesinin Kullanılması ( ) birkaç kelimesinin kullanımı, 3-9 muzâf sayıların kullanımı gibidir. Bu kelime müzekkerlik müenneslik yönüyle muzafun ileyhine muhâlif olarak Kur an-ı Kerim de iki kez kullanılır: ( ) Hapiste birkaç sene kaldı. 69 ( ) Birkaç yıl içerisinde, eninde sonunda Allah ın dedi i olacaktır 70 Ma dûd ço ul isim 71 veya cins isim 72 olursa ( ) harfi cerri ile mecrûr yapılır: ( ) Dört tür ku tan al. 73 Bazıları sayının örnekte oldu u gibi cins isme izâfetinin mümkün olmayı ının nedenini bu 64 Ba dâdî Abdulkâdir b. Ömer, Hizânetü l-edeb ve Lübbü Lübâbi Lisâni l-arab, tahk. Abdüsselam Hârun, Kâhire 1399h., VII/ srâ, 17/ A raf, 7/ Mâide, 5/89 68 Ezherî, a.g.e., 1/274; el-metâliu s-saîde, 1/ Yusuf, /42 70 Rûm, /4 71 smi cem : ço ulu gösteren isimdir. Genelde onun tekili olmaz. ( ) kavim, millet ve ( ) grup, topluluk kelimeleri gibi. 72 smi Cins: genellikle kendisi ile tekilinin arası ( ) ile ayrılan isimlerdir. ( ) a aç, ( ) hurma, ( ) ördek, ( ) inek kelimeleri gibi -ki bunlar cinsi gösteren isimlerdir. Bunların tekili kastedildi i zaman ( ) denir.- Hâ iyetü l- Alîmî, II/ Bakara, 2/26

13 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 215 ismin bazen tekil yerine kullanılabilmesi ve bu sayının ise tekile muzâf olmayı ına ba lar. 74 Sîga yönüyle ço ul isim de böyledir. Onun sigası da tekil sigası gibidir. Lâfzen tekil gibi ele alınmasının delili ise ona tekil zamirinin dönmesi, haberinin de müfred olmasıdır. Örne in ( ) kâfile gidiyor sözünde oldu u gibi. 75 d- Yüz ve Bin Sayıları le Katlarının (Milyon, Milyar vs.) Kullanımı: ( ) yüz, ( ) bin, ( ) milyon ve bunların katları olan sayılar da muzâf sayılar gibidir. Bu sayılar müfrede muzâf olurlar. ( ) kelimesinin aslı ( ) dir. Dirhemler yüz tane olunca ( ) denir. Hafiflik için ( ) harfi hazfedilir. 76 ( ) kelimesindeki ( ) harfinin hazfedildi i gibi. 77 ( : ) ( ) fiili lâzım ve müteaddî olur. 78 ( ) nün ço ulu ( ) ve ( ) kelimeleridir. ( ) kelimesi ise müzekkerdir. Ancak ( ) kelimesini kastederek ( ) demek de câizdir. Ço ulu ( ) ve ( ) kelimeleridir. 79 Örne in öyle denir: ( ) 99 idiler idiler 100 yaptım, ( ) ben yüze tamamlayan ve bine tamamlayanım denir. Bin tane bin anlamına 80 gelen ( ) milyon 81 ve bin tane milyon anlamına gelen milyar ( ) kelimeleri de mu reb sayılardandır. Salih Mecdî, Hudeyvî smâil i zemmederken öyle der: nsan bu dünyada milyarları olsa kanaat etmez ama, sâdece bir tane kadınla kanâât eder ( ) kelimesi Kur an da sekiz kez, tesniyesi ise iki kez kullanılır. Allah u Tealâ öyle buyurur: (. ) Sizden sabırlı yüz ki i olursa iki yüz ki iye gâlip gelirler Bu yorum Ahfe a aittir. 75 Ezherî, a.g.e., II/ Ukberî, a.g.e., I/ ( ) nün aslı ( ) dür. Ço ulu ( ) bu ikisi ( ) nin ço uludur. ( ) ve ( ) gibi. ( ) vezni ( ) vezni üzere sınırlı sayıdaki bazı kelimelerde ço ul yapılır. ( ) ve ( ), ( ) ( ) kelimelerinde oldu u gibi. er Razi, a.g.e., ( ) mad. 78 er Razi, a.g.e., ( ) mad. 79 er Razi, a.g.e., ( ) mad. 80 el-ezherî, a.g.e., I/ Mill kelimesi para basma makinesi anlamındadır. 82 Enfâl, 8/66

14 216 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen ( ) Ma aralarında yüz sene kaldılar. Dokuz arttılar. 83 Ayetteki ( ) sayısının Kur andaki yazılı ı yönüyle ( ) kelimesinden ayrı olması da dikkat çekicidir. 84 ( ) kelimesinin ço ula izâfe edilerek kullanılması oldukça azdır. 85 Hamza, Kisâî ve ba kaları ayeti öyle okumu tur. 86 el-ukberî der ki: ( ) kelimesi müfrede muzâf olur. Fakat onu aslına ta ır. Çünkü sayılarda asıl sayıların ço ula izâfetidir. 87 ( ) kelimesi tenvinli okunu unda ( ) kelimesi ( ) kelimesinden bedeldir. Bir grup ( ) kelimesinden bedel olmasına cevaz verir. Çünkü ( ) kelimesi ( ) anlamındadır. 88 Ferrâ öyle der: ( ) demek istiyorlar. Onu fiile nasbediyorlar. Araplardan bazıları ( ) kelimesini ( ) anlamında kullanır. O zaman bu kelime izâfe edilirse cerr konumundadır. 89 Kehf suresinin 25. ayeti toplama i lemine i aret etmektedir. Ayrıca ayetten atıflı sayıların okunu unda tercih edilen eklin ( ) yüz rakamına muzaf olan sayı ile ba laması ve birli sayı ile bitmesi oldu u da dikkatleri çekmektedir. Örne in ( ) 309 sene denir. Kur an dı ında bu öyle de okunur ( ) Ma dûd son rakama tâbî olur. Bazı ayetler toplama i lemine i aret ederken, bazıları ise sayısal orantıya i âret eder. Ayrıca çarpma i lemine i aret eden ayetler de mevcuttur: ( ) Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu her ba a ında 100 tane olan yedi taneye benzer. 90 Yukarıda geçen ayette (100 x 7 = 700) eklinde ifade edilir. Çıkarma i lemi ise u ayeti kerîmededir Kehf, 18/25 84 Kahire deki Arap dili Cemiyeti 3-9 arası sayıları 100 den ayırmaya izin vermi tir. Bu izin M senesi 29. oturumda verilmi tir. 85 bni Akîl, a.g.e., s. 492; Yahyâ b. Ziyâd el- Ferrâ Meâni l-kur ân, Matbaatü Sicilli l Arab, Kahire, 1966, 2/138,el-Ukberî, a.g.e., II/ bni Akîl, a.g.e., s.492; el-ferra, a.g.e., 2/138,el-Ukberî, a.g.e., II/ el- Ukberî, a.g.e., II/ el-ukberî, a.g.e., II/ el- Ferrâ a.g.e., 2/138; ayrıca bkz. Ahmet Mahir el-baqrî Fî Rihâbi l-kur an, Matbaatü s-sefîr. skenderiye 1977, ss Bakara, 2/ Bunlar yani ( )Mısır ve Irak ta kullanılır.

15 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 217 ( ) Onların arasında bin seneden elli yıl eksik ( = 950) kaldı. 92 Buralarda çarpma, toplama ve çıkarma i lemlerinin sonuçları okuyucunun kafasını çalı tırarak bulmasına havale edilmi tir. ( ) bin rakamı on defa, müsennâsı bir, ço ulu olan ( ) kelimesi iki, ( ) kelimesi ise yine bir kez kullanılmı tır. ( ) Be bin e itilmi melekle rabbiniz size yardım eder 93 ( ) u binerce ki inin yurtlarından çıktıklarını görmedin mi? 94 Burada câr-mecrûr ( ) kelimesi ( ) sayısının muzâf olmasına ihtiyaç bırakmamı tır. Bunun muzâfı müfred ve mecrûr olur. Ancak cemî sigasının kullanımı bize göre anlamı oldukça kuvvetlendirmi tir. 95 Öyle ki aynı kuvvet ( ) kelimesinde yoktur. ( ) ifadesinde ise kendisinden sonra açıklayıcı bir ifadeye (müfessire) ihtiyaç kalmamı tır. 96 Anla ıldı ı kadarıyla asıl maksat sayının çoklu unu beyandır. Bile ik Sayılar (11-12) (13-19) a Sayıları : 1, tekli sayıların ilki, 11 ise 10 dan sonra gelen sayıların ilkidir. Dua hadîsinde; ( ) Sâ d e dedi ki: Duasında iki parmakla i aret ediyordu-birle, birle (Yani tek parma ınla i aret et.) Çünkü kendisine duâ etti iniz Allah tektir 97 Ferrâ bazı Arapların ( ) yanımda on tane var, bir tanesi benim dediklerini, yani onları 11 saydıklarını nakleder. 98 ( ) 11 rakamının her iki cüzü de fetha üzere mebnîdir. Allah Teâlâ nın ( ) Ben on bir tane yıldız gördüm 99 ayetindeki 11 rakamı nasb mahallinde her iki cüz ünün de fethası üzere mebnî, mefûlün bih dir. ( ) kelimesi ise müfred halde mansub bir temyîz olup 92 Ankebût, 29/14 93 Ali mrân, 3/ Bakara, 2/ Zira kendisinden önceki ayet ( ) ndirece i üç bin e itilmi melekle, rabbinizin size yardım etmesi size yetmez mi? eklindedir. Âli mrân, 3/ Kûfeliler ( ) ve ( ) tefsir kelimesini mümeyyez için kullanırlar. 97 bnu l-esîr, a.g.e., 1/27; er- Razi, a.g.e., ( ) mad. 98 smâil Mazhar dan naklen Tecdîdü l-arabiyye, s. 15 Matbaatü irketi Fenni t-tıbââ, Kahire (Rakamlardan bahis esnâsında) 99 Yusuf, 12/4

16 218 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen bih dir. ( ) kelimesi ise müfred halde mansub bir temyîz olup nasb alâmeti açık fethadır. ( ) kelimesindeki ın harfi aslı üzere fethalı okunur. Harekelerin pe pe e gelmemesi ve karı ıklıktan kaçınmak için sâkin okuyanlar da vardır. 100 ( ) Müennesinde, ın harfinin kesrası ile ( ) 11 tane kadın, denir. 19 rakamına kadar sâkin okuyanlar da vardır. 101 Müzekkeri olan ( ) kelimesi ise ın harfinin fethası ile okunur. Ba ka ekli yoktur. 102 ( ) terkibindeki ( ) sayısı ile elifin hareke kabul etmemesinden dolayı takdîrî bir fetha üzere mebnîdir. ( ) sayısındaki ( ) kelimesi ise tesniye olarak i râb edilir. Allah Teâlâ öyle buyurur: ( ) Allah katında ayların sayısı Allah ın kitabında 12 aydır 103, ( ) Onlardan 12 nakîb gönderdik 104 ( ) Ondan 12 göze fı kırdı. 105 Buradaki ( )kelimesi faildir,raf alameti eliftir.( ) tensiye nunundan bedeldir,fetha üzerine mebnidir,i rabdan mahalli yoktur. 106 ( ) Biz onları on iki torun kabîleye ayırdık. 107 Yukarıdaki ayette ise, ( ) sayısının müennes kullanımı dikkatleri çekmektedir. Çünkü bu cümlenin takdiri ( ) eklindedir el- Ukberi, a.g.e., 2/ ın harfinin kesralı okunması Necd ehline, sâkin okunması ise Hicaz ehline aittir. bni Akîl, a.g.e., s er-razi, a.g.e., ( ) mad. 103 Tevbe, 9/36. Ayetteki ( ) kelimesi önce geçen ( ) kelimesinden anla ılır. Fakat te kid amacıyla zikredilmi tir. Bu yüzden ona vurgulayıcı temyiz denir. el-metâliu s- Saîde, I/ Mâide, 5/ Bakara, 2/60. Ayetteki ( ) kelimesi elif ile merfû fâildir. ( ) kelimesi müsennâ nûnunun bedeli olup fetha üzere mebnîdir ve irabdan mahalli yoktur ( ) mansub temyizdir. Nasb alâmeti açık fethadır. Bazı Araplar ( ) kelimesindeki ın harfini sâkin, bazısı da kesralı okur. kisiyle de okuyan vardır. Kimisi de fethalı okur.el- Ukberî, a.g.e., I/ el-ukberi a.g.e.l/ A raf, 7/ er- Razi, a.g.e., ( ) mad.; Ukberî, a.g.e., I/287; ( ) ( ) kelimesinin ço uludur. Onlar shak b. brâhim el-halîl in evlatları hakkındadır. smâil in çocu unda kabîleler menzilesindedir. en-nihâye, 2/334; el-kırtayn, I/182.

17 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 219 ( ) kelimesi ( ) den bedel olup temyiz de ildir. Çünkü ço uldur. 109 ( ) ün manası onları tâifeler hâline getirdik demektir. 110 Bu durumda ( ) kelimesi ya ikinci mef ul veya hal olur. Yani, onları fırkalara ayırdık 111 ( ) müsennâ nununun bedeli olup fetha üzere mebnîdir ve i rabdan mahalli yoktur. ( ) kelimesi ( ) den bedeldir. ( ) kelimesi ise ( ) kelimesinin na tı veya bedelden sonra bedeldir Arası Sayılar : Bu sayılar her iki cüz ünün de fethası üzere mebnîdirler. Birinci kısım ma dûda muhâlif, -3-9 arası rakamlarda oldu u gibi- son kısım ise ma dudla uyum halindedir: ( ) üzerinde 19 vardır. 113 Yani melek demektir. 114 ( ) kelimesi ( ) ile mürekkeb rakam olarak kullanılır. öyle denir ( ) On küsur kız ö renci,( ) on küsur asker Ancak bu sayı Kur an da terkîb halinde kullanılmamı tır. 12 hariç bile ik sayılar mümeyyezinin dı ında ba ka bir ögeye muzâf yapılabilir. Örne in ( ) bu senin onikin denmez. 115 Ancak ( ) bu senin onbe in denir. Bu sayı iki cüz ünü de mebnî kabul ederek ( ) lı okundu u gibi, ikinciyi mu reb, birinci kısmı ise fetha üzere mebnî de olabilir. 116 Bile ik sayılarda ismi faîl sîgası (sıra sayısı kullanımı) birinci cüz ünde gelir. Sıfat oldu u için sayının her iki kısmında müzekkerlik müenneslik yönünden ma dûdla uyu ur. râb yönüyle ise, yine her iki cüz ü de fetha üzere mebnîdir. öyle denir: ( ) bu 15. kitabım, ( ) 19. seneyi kutladı. 109 er- Razi, a.g.e., ( ) mad.;el-ukberî, a.g.e., I/287; ( ) ( ) kelimesinin ço uludur. Onlar shak b. brâhim el-halîl in evlatları hakkındadır. smâil in çocu unda kabîleler menzilesindedir. en-nihâye, 2/334; el-kırtayn, I/ Bir eyin parçası demek, onun bir taifesi demektir. Bkz.: er-razi, a.g.e., ( ) mad. 111 el-ukberî de aynı görü tedir. ( ) ikinci mef ul veya haldir.el-ukberî, a.g.e., II/288; Tefsîru l-celâleyn, ss Matbaatü s-sabîh, Mısır el-ukberi, a.g.e., II/ Müdessir, 74/30. ( ) câr mecrûr mukaddem haber olarak mahallen mefrûdur. ( ) ise, ref mahallinde muahhar mübtedâdır. Her iki cüz ü de fetha üzere mebnîdir. 114 bni Kesîr, Tefsîru l-kur âni l-azîm, IV/442, Dâru hyâi l-kütübi l Arabiyye, Kâhire; Tefsîru l-celâleyn, s bni Akîl, a.g.e., s ( ) de ki ( ) tenbih harfi, ( ) ismi i arettir. Sükûn üzere mebnî olup mahallen merfû mübtedâdır. ( ) haberdir. Her iki cüzünün de fetha üzere mebnî olup mahallen merfû, veya ( ) fetha üzere mebnî olup mahallen merfû haberdir. ( ) de ki ( ) muzâfun ileyh ve mecrûrdur. Cer alâmeti kesradır.( ) kâf ise mahallen mecrûr muzafun ileyhdir.

18 220 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen 5- Onarlı Sayılar ( ) ( Arası) : a- 10 ve 20 Sayıları Akd Arapça da ( ) 10 dur. Bu kelime cemi müzekkeri sâlime katılır ve onun i râbına tâbî tutulur. Temyizi ise müfred mansûb olur. ( ) Bunlar yirmi ö rencidir denir. ( ) kelimesi merfû bir haber, ref alâmeti ise vav harfidir. Buruda ( ) yirmi kelimesi bu sayı için getirilmi tir. Yani ( ) on sayısının ço ulu de ildir. Bu sayıyı muzâf yaptı ın zaman nun harfi dü er. Örne in ( ) bu senin yirmin, ( ) bu benim yirmim denir. 117 Allah u Teâlâ öyle buyurur: ( ) Sizden yirmi sabırlı ki i olursa iki yüz ki iye gâlip gelirler. 118 ( ) Onun hamileli i ve sütten kesilmesi otuz aydır. 119 ( ) Mûsa ya 30 gece va dettik ve ona 10 daha kattık, böylece rabbinin belirledi i vakit kırk gece olarak tamamlandı. 120 ( ) Melekler ve ruh, mikdârı elli bin yıl süren bir gün içinde Ona çıkar. 121 ( ) Onların arasında bin yıldan elli yıl eksik kaldı. 122 ( ) Buna güç yetiremeyenler 60 yoksulu doyursunlar 123 ( ) Sonra onu uzunlu u 70 ar ın olan zincire vurun 124 ( ) Musa bizimle konu mak için 70 a- dam seçti 125 ( ) Onlar için 70 defa af dilesen de Allah onları affetmeyecek r-razi, a.g.e., ( ) mad.; el-metâliu s-saîde, I/ Enfâl, 8/ Ahkâf, 46/ A râf, 7/ Meâric, 70/4 122 Ankebût, 29/ Mücâdile, 58/4 124 Hâkka, 58/ A râf, 7/ Tevbe, 9/80

19 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 221 ( ) onlara seksen deynek vurun. 127 Yukarıdaki ayette ( ) rakamından sonra temyîzin zikredilmemesi dikkat çekicidir. 20 den ne kastedildi i ayetin ba lamından anla ılmaktadır. Çünkü ( ) kelimesi bu yirmiye delâlet etmektedir. b Sayıları Bu sayıların temyîzi ( ) yıl, ( ) gece ve ( ) ay gibi zaman zarfı olabilir. Elli rakamının temyîzi tek bir ayette ( ) sene kelimesine muzaf olarak kullanılan ( ) bin rakamıdır. c- 70 Sayısı Bu sayı sınırlama (tahdîd) ifade etti i gibi taz îf ve teksîr da ifade edebilir. Bu lügatte de böyledir. bnu l-esîr öyle der: 70 ve 700 rakamları Kur ân ı- Kerîm ve Hadîsi eriflerde çokça zikredilir. Araplar bu rakamları taz îf ve teksîr yerinde kullanırlar. 128 Yine öyle denir: ( ) Ona bir dirhem ver, Allah onun ecrini 7 katına, on katına çıkarır. ( ) Allahım falancaya 7 kat, 10 kat ver. 129 Ayette ( ) yedi sünbül 130 ve ( ) kim bir iyilik yaparsa ona 10 katı vardır. 131 buyurulur. Onarlı sayılar madûdla ilgili kurallara uygun olarak 3-9 arası sayılar üzerine atfedilir. 90 rakamı bir ayeti kerîmede vav ile matûf olarak kullanılır. ( ) Onun 99 koyunu var. 132 Ayette ( ) muehhar mübteda, ( ) ( ) atıf harfi ( )( )üzerine matuftur. Merfuluk ( ) iledir. Sonuç olarak, merfu üzerine atfedielen kelime de aynen merfudur. Onarlı sayılar aynı ekilde ( ) kelimesi üzerine de atfedilir. Ancak bu tür bir kullanım Kur an-ı Kerim de yoktur. Ayrıca, ( ) kelimesine atıf da Kur an ı Kerim de yer almaz. 133 Onarlı sayılardan ismi fail sıgası yapılmaz,ancak kendisinden ismi fail yapılan üzerine atıf yapılabilir. 127 Nûr, 24/4 128 bnu l-esîr, a.g.e., II/335. Hadiste ( ) iyili in kar ılı ı 10 katından 700 katına kadardır. 129 ez-zemah erî, Esâsü l-belâ a,( )mad. 130 Bakara, 2/ En âm, 6/ Sâ d, 38/23. Burada ( ) kelimesi muahhar mübtedâ, vav atıf, ( ) rakamı ise ( ) üzerine ma tûf olup vav harfi ile merfûdur. Merfû ya atfedilen de merfû sayılır. 133 ( ) kelimesi yâ nın eddesi ile veya eddesiz olarak okunur. Onarlı sayılarda ikinci bir onlu sayıya varana kadar aradaki artan her bir sayı için kullanılır. öyle denir: ( ) on küsur, ( ) yüz küsur. ( ) bu dirhemler bine çıktı. er-razi, a.g.e., ( ) mad. ez-zemah erî, Esâsü l-belâ a, ; Muhtâru s-sıhâh,( ) mad.

20 222 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen 6- Sayıların ( ) Takısı elif-lam ile Ma rife Yapılması: Allah Teâlâ öyle buyuruyor: ( ) Arkadan gelen üç ki iye gereken 134 Burada rakamın marife yapılması ile muzafun ileyhe ihtiyaç kalmamı tır. Yani ( ) veya ( ) ya da ( ) eklinde olur ki muzâf sayıyı marife yapmanın üç ekli bunlardır: 1-Muzafûn ileyh in de il sadece sayının ba ına ( ) takısı getirilmesi -ki bu usul son derece yaygın bir kullanımdır. 2-Sayının de il muzâfun ileyhin ba ına ( ) takısı getirilmesi. 3-Hem sayının hem de muzâfun ileyhin(madûdun) ba ına ( ) takısı getirilmesi. Aynı ekilde e er sayı bile ik olursa tercih edilen sadece birinci kısmın ba ında ( ) takısı getirilmesidir. Örne in ( ) Onüç adam geri kaldı denir. 135 Nasıl ki atıf durumunda matuf ve matûfun aleyhin ba ına ( ) takısı getiriliyorsa, onarlı sayılarda da müfred olanların ba ında ( ) takısı getirilir. öyle denir: ( ) Seksen ö renci geldi. ( ) Seksendört ö renciyle kar ıla tım. Müfred veya cem î teksîr bir sıfat getirildi i zaman i rab yönüyle temyîze de sayıya da hamletmek caizdir. E er cemî müzekkeri sâlim ise sayıya uyar. ( / ) Yanımda yirmi çalı kan i çi var ( / ) Yanımda yirmi seçkin i çi var ( ) Yanımda yirmi sabırlı i çi var Sayının Geriye Atılması ( ) : Sayı ma dûddan sonra gelirse müzekker de olabilir müennes de. öyle denir: ( ) Dört kuralı ö rendim. 8- Kesirli Sayılar ( ) : Kesirli sayıdan maksad, birin parçasıdır. Ondalık kesir on rakamına katılır. ( ) ve ( ) kelimesi de aynıdır. Ço ulu ( ) kelimesidir. Hadîsî erifte ( ) Rızkın onda dokuzu ticârettedir 134 Tevbe, 9/ bnu l-kayyim el-lü âvî, s. 104; el-enbari, el- nsâf, I/ el-metâliu s-saîde, I/270 (özetle)

21 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 223 buyurulur. 137 ( ) den bir eyin onda biri kastedilir. Onda bir dı ında ba ka bir ey için ( ) vezni kullanılmaz. 138 Aynı ekilde ( ) yerine ( ) denir. Allah Teâlâ öyle buyurur: ( ) Onlardan öncekilerde inanmadılar. Hal bu ki bunlar onlara verdi imizin onda birine dahi ula amadılar. 139 Kur an-ı Kerim de kullanılan ondalık sayılardır, ( ) 1/8 (sekizde bir), ( ) 1/6, ( ) 1/5, ( ) 1/4, ( ) 1/3 tür. Bunlar, mîras ve ganîmet ayetlerinde ve daha ba ka yerlerde kullanılmı tır. Allah Teâlâ öyle buyurur: ( ) E er onların çocukları varsa bıraktıklarının dörtte biri sizindir. 140, ( ) Rabbin senin gecenin üçte ikisinden daha azında, yarısında ve üçte birinde kalkıp namaz kıldı ını biliyor 141 ( ) Bilin ki aldı ınız ganîmetlerin be te biri Allah a, elçisine, ve Allah ın elçisi ile akrabalı ı bulunanlara, yetimlerle, yoksullara ve yolculara aittir. 142 Sayının küsuratı belirsiz ise daha kapalı olan ( ) kelimesi kullanılır. Örne in ( ) bir gün veya günün birkaç saati kadar kaldık 143 ayetinde oldu u gibi. ( ) kelimesi muzâfun ileyhe göre i râb edilir Gecelerle Tarih Verme Arap ayları kamerî oldu u için Araplar gecelerle tarih dü meyi a- lı kanlık haline getirmi lerdir. Örne in öyle derler: ( ) Safer ayının ilk gecesi veya ( ) ba langıcı. 145 Lâm harfi burada zarfiyyet ifâde eder. Yani ( ) anlamındadır. 146 Yine ( ) muharremin ilk gecesi, Sonra ( ) muharremin ikinci 137 bnu l-esîr, a.g.e., 3/ er-razi, a.g.e., ( / ) mad. 139 Sebe, 34/ Nisâ, 4/12. Ayet zevcelerin mîrası hakkındadır. 141 Müzemmil, 73/ Enfâl, 8/ Kehf, 18/ Örne in, ( ) âyetinde mansub zarfı zamandır. Nasb alâmeti fethadır. 145 el-metâliu s-saîde, 1/373 öyle denir: ( 849 ) Süyûtî 849h. yılında Recebin ba langıcında Pazar gecesi do du. 146 bn Hi am, Mu ni l-lebîb, I/212

22 224 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen gecesi, ( ) muharremin üçüncü gecesi denir. Ona kadar böyle devam eder. Sonra ( ) Muharremin onbirinci gecesi denir. Bu ekilde ( ) falan ayın yarısı na kadar gider. Lâm harfi burada ( ) anlamındadır. Sonra ( ) son ondördüncü gece On dokuza kadar böyle sürer. Sonra ( ) Son onuncu gece/ sekizinci gece denir. ( ) son bir gece kala, ( ) son gece. Sonra ( ) son gün denir. âir der ki Aylar geçip gidiyor, ortası ile sonunu fark etmesek de 147 Veya ( ) veya ( ) 148 lâm harfi burada ( ) anlamındadır. 149 Yine örne in 270 senesinin Rebîu l-evvel ayının son 14. cumartesi gecesi için ( ) Halîfeler gecesi 150 denir. âhitte ( ) denmi, günler söylenmemi tir. Çünkü ayın ba ı hilâlin do u gecesidir. Ayın her gecesini bir gün takip eder. Bunu daha öncekine uygun olması için yaparlar. Yine öyle denir. ( ) On gün, on gece yürüdük. 151 B- MÜBHEM/BEL RS Z SAYI ( ) Mikdârı belirli olmayan soyut sayılar bazı edatlarla ifade edilir. Bunlar ( ) edatlarıdır. 1- ( edatı) ( ) istifham ve haber edatıdır. stifham ifade eden ( ) muhatapdan cevap istemek için kullanılır. ( ) den sonraki isim mansub bir temyiz olarak i râb edilir. ( ) heberiyye ise çokluk ifade eder. Kendisinden sonraki isim muzâfun ileyh olup mecrûrdur. 147 el-hamâse, II/101, Matbaatü Sabih, Kahire 1371h. ( ) Bu durum bir veya iki gece olur. 148 ( ) onu geçirdin ve sonuna geldin. anlamındadır. 149 Lâm harfinin ( ) anlamında kullanılı ına di er bir örnek de u âyette oldu u gibi ( ) güne in sarkmasından itibaren namaz kıl srâ, 17/78, ( ) batı ı demektir. Hadiste ise ( ) hilâli görünce oruç tutunuz, hilâli görünce bayram yapınız bn Hi am, a.g.e., I/ ( / ) diye adlandırılmasının sebebi o gece halîfe Hâdî nin ölüp, Me mûnun do u u ve Re îd e halef olu u nedeniyledir. Seâlebî, Simâru l-kulub, tahk., Muhammed Ebu l Fadl brahim, Kahire 1384h.,s el-ba dadi, Hizânetü l-edeb, VII/412 vd.

23 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 225 Her iki durumda da ( ) isim olup fâil, mefûl veya zarf olarak gelir. Örne in ( ) sana kaç adam geldi sözünde fail, ( ) kaç adamı dövdün sözünde ise merfûdur. 152 Sîbeveyh ( ) hakkında öyle der: ( ) her eyde amel eder. 20 yerde amel etmesi güzeldir. Ve unu iddiâ eder: ( ) kaç dirhemin var? sözü ne kadar Arapça da olsa ( ) kaç dirhemin var sözünden daha kuvvetlidir. Çünkü ( ) yirmi senin dirhemin var sözü çirkin bir ifadedir. Fakat bu cümle ( ) ile kullanıldı ı zaman câizdir; sanki sözde temekkünden ıvaz olmu tur. Çünkü ( ) ancak söz ba langıcı olur. Fâil ya da mef ul olarak geriye atılamaz. 153 ( ) harfi cerle cerr edilebilir. O durumda temyizin mansub tahfifi için vücûben gizli bir ( ) ya da izâfetle mecrûr olması mümkündür. 154 Örne in, ( ) elbiseni kaça aldın? ( ) kaç cüneyhe aldın? denir. ( ) topra ın kaç cerîb dersen ( ) kelimesi ( ) ile merfûdur. Çünkü o mübtedadır. 155 Sîbeveyh ( ) hakkında öyle der: Bu,3 den 10 a kadar olan sayılar konumundadır. Kendisinden sonrasını cerreder. 156 Sonra der ki: Ancak ( ) nin amel etti i eylerde amel eder. Çünkü ikisinde de anlam birdir. Ancak ( ) isim, ( ) ise isim de il ( ) konumundadır. öyle dersin : ( ) Senden daha erdemli nice adam vardır. Onu ( ) in haberi yaparsın. 157 Kur an ı Kerim de, ( ) Nice az topluluklar var ki Allah ın izniyle çok toplulu a gâlip gelmi tir Onun i râbındaki ölçü var olmayı ının farz edilmesidir. O birinci örnekte fâildir. ( ) bir adam sana geldi dersin. kinci örnekte ise mef ûlün bihtir. Çünkü ( ) bir adam dövdüm dersin. ( ) kaç metre yol kat ettin? sorusunda mef ûlün fîh, ( ) kaç ziyarette bulundun? sözünde ise mef ûlü mutlaktır. 153 ( ) gördün kaç adam? demezsin Fakat ( ) kaç adam gördün? dersin. ( ) bana kaç adam geldi dersin, ama ( ) geldi bana kaç adam? demezsin. Sibeveyh, a.g.e., II/ bn Hi âm, ez-zeccâc hilâfen ( ) den sonrasının izâfetle mecrûr olmasını reddeder. bn Hi am, Mu ni l-lebib, 1/185 (özetle); bn Hi am, erhu üzûrüz-zeheb, s. 46; El-Metâliu s-saîde, I/ Sibeveyh, a.g.e., II/160; ( ) 4 akfize ölçüsüdür. Zemah eri, a.g.e., s. 115; er-razi, a.g.e., ( ) mad. 156 Sibeveyh, a.g.e., II/ Sibeveyh, a.g.e., II/161 Burada kasdımız ( ) kelimesinin ref didir. ( ) sükûn üzere mebnî mübtedâ olup mahallen merfûdur. ( ) ise muzâfun ileyh olup mecrûrdur. Cerr alâmeti ise kesradır. 158 Bakara, 2/249

24 226 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen eklinde kullanılmı tır. Bir gruba göre Temîm lügatı haber müfred oldu u zaman ( ) nin temyîzin mansub olmasına cevaz vermektedir. 159 el- Farazdak öyle der: Kaç halan var senin ya Cerîr, ve kaç teyzen? 160 ( ) edatının nasbı veya cerri ile okunur. 161 ( ) ( ) den mübdel olan isme soru hemzesi biti mez. Örne in öyle denir: ( ) benim ne çok kitabım var, bin yoo ikibin. ( ) den mübdel olan isme ise soru hemzesi biti ir. öyle denir: ( ) ne kadar paran var, yirmi mi yoksa otuz mu? 162 Temyîze ihtiyaç duyan bir di er kelime de ( ) dir. ( ) ( ) te bîh kâfi ve tenvinli ( ) den olu an bir isimdir. Üzerinde nun ile durmak câiz oldu u için, Kur an-ı Kerim de ( ) eklinde nunlu yazılmı tır. 163 Anlamı ise ( ) anlamındadır. 164 Arapların ço u onunla ( ) biti tirirler. 165 ( ) Sîbeveyh der ki: Onu ( ) ile birlikte kullanırlar. Çünkü o tekittir. Nice tekitler vardır ki kelimenin aslı gibidir. 166 ( ) in temyîzi bazen mansub olabilir. Örnek: Ümitsizli i ümitle gider. Nice acı çeken vardır ki zorluktan sonra onun için kolaylık takdîr edilmi tir bn Hi am, Mu ni, I/ bnu l-esîr, a.g.e., 3/240; er-razi, a.g.e., ( )mad. 161 Sibeveyh, a.g.e., II/72, 162 Bize göre ( ) kelimesini nasbetti inde soruya (istifhâm) delâlet eder. Bâzen de çokluk bildirir. (kesretle ihbâr) 162 bn Hi am, Mu nî, I/184 (özetle); El-Ezheri, a.g.e., I/ bn Hi am, Mu nî, I/186; el-ukberi, a.g.e., I/ Sibeveyh, a.g.e., II/ Sibeveyh, a.g.e., II/70; bni Akîl, a.g.e., s Sonra der ki: Kâ te bih benzetme- için kullanılır. Kâf ve sonrası tek bir kelime gibi olur. ( ) sözde oldu u gibi. Kâf harfi aslında ( ) nin ba ına te bîh için getirilmi tir. Sibeveyh, a.g.e., II/ el-ezherî, a.g.e., II/281.

25 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 227 biri, 2- ( ) Edatı ( ) kelimesi Kur an-ı Kerim de yedi defa kullanılır. Bunlardan ( ) Nice peygamber vardır ki kendisiyle beraber bir çok erenler çarpı tılar 168 ayetidir. ( ) kelimesi burada ref veya nasb mahallinde sükûn üzere mebnîdir. ( ) Nice kent var ki Rabbinin buyru una ba kaldırdı. 169 ayetinde ref mahallinde, ( ) Nice kentleri helâk ettik 170 ayetinde ise nasb mahallindedir. ( ) kelimesi de ( ) kelimesi gibidir.aslı ise ( ) dir. 171 Züheyr b. Ebî Sülmâ nın muallakasında geçen bir ifade öyledir: Nice susanlar vardır ki, senin ho una giderler. Bunların üstünlük veya noksanlıkları konu tukları zaman ortaya çıkar. 172 Bazen mümeyyezi nasbedilebilir. âirin u sözünde oldu u gibi: Eskiden bizim size ne kadar iyili imiz ve üstünlü ümüz vardı! Halbuki siz iyilik yapanın ne iyilik yaptı ını bilmezsiniz." 173 Aynı ekilde ( ) de denir. 3- ( ) Edatı ( : ) eklinde birle tirilerek yeni bir anlam elde edilmi tir. 174 Bu, sayıdan kinayedir Ali mrân, 3/ Talak, 65/ Hacc, 22/ el-ukberî, a.g.e., I/ es-süyuti, Hem ul Hevami, II/ bn Hi am, Mu ni, I/187; el Mataliu s Saide, I/375. Burada ( ) kelimesi ( ) den bedeldir. 174 el-ukberi, a.g.e., I/ Falan kimse demektir. bni Hi am, a.g.e., I/188

26 228 Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen Hadiste ( ) u kadar mele in onu yazmak için yarı tı ını duydum buyurulur. Yine öyle denir. ( ) Onun u kadar dirhemi var. ( ) dan sonrası temyîz olarak nasbedilir. 176 el-ferrâ der ki: ( ) kelimesi ( ) nın müfessiresi/ açıklayıcısıdır. Çünkü bu kelime her ey için kullanılır. 177 ( ) kelimesi genellikle ma tûfun aleyh olarak kullanılır. Bu kelime rakam dı ında ba ka eylerden kinâye olarak da kullanılır. Örne in hadiste, ( ) Kıyâmet gününde ki iye: falan falan günü hatırlıyor musun? o gün öyle yapmı tın hatırlıyor musun? 178 eklinde kullanılır. Burada ( ) kelimesi gün ve amel den kinâyedir. Bu kelime bazen e gibi anlamında da kullanılır. ( + ) Örne in, ( ) Zeyd i de erli gördüm. Amr ı da öyle. 179 Bu tür kullanımda bazen ba ına ( ) tenbih hâ sı gelebilir: ( ) senin tahtın böyle mi? 180 Bazen de ( ) kelimesine ( ) Hitâp kâfı biti ebilir. Hz. Ömer (r.a.) bir sözünde ( ) develerimizi üzerimize ürkütmeyin dedi i nakledilmektedir. Takdîri ( ) 181 eklindedir. Munakkız el-hilâlî der ki; Dostluk ba larımızı te sîs eden de zaman, aynı ekilde aramızı ayıran da, zaman zaman hep öyle davranır, zamanla ba edilmez Sibeveyh, el-kitâb, II/170; er-razi, a.g.e., ( ) mad. 177 El-Ferra, a.g.e., II/33, 178 bn Hi am, Mu ni, I/188; el-ezheri, a.g.e., I/281; el-metaliu s Saide, I/ bn Hi am, Mu ni, I/ Neml, 27/ bnu l-esîr, a.g.e., IV/ bn e - eceri, el-hamâsetü eceriyye, tahk. Abdu l Muin el-melluhi, Men uratü Vizaretü ss Sekafe, Dıme k 1970m. I/62.

27 Sayıların Kur an-i Kerim de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 229 A Linguistical Essay Concerning The Using Of Numbers In Holy Qur an Summary As it is known, the using of numbers is very important subject in Arabic language. The aim of this article is to discuss how the Arabic numbers are used in Holy Qur an.