KENTSEL PLANLAMA VE TASARI M DEĞĠ ġkenlerġ NĠ N DEPRE M OLGUSU AÇI SI NDAN Ġ RDELENMESĠ VE KENTSEL DEPRE M DAVRANI ġi

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜSÜ KENTSEL PLANLAMA VE TASARI M DEĞĠ ġkenlerġ NĠ N DEPRE M OLGUSU AÇI SI NDAN Ġ RDELENMESĠ VE KENTSEL DEPRE M DAVRANI ġi YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Sül ey man BALYE MEZ Enstitü No: Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 5 Mayıs 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 26 Mayıs 2003 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Lal e BERKÖZ Prof. Dr. Hal e ÇI RACI (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Bet ül SAYI N ġengezer ( Y. T. Ü.) MAYI S 2003

2 ÖNSÖZ Şehi r Pl anl ama ve Şehi rsel Tasarı m, depr em zar arl arı nı n azaltıl ması ve depr em güvenli ği yüksek yerl eş mel er ol uşt ur ul ması sür eci nde en kriti k ve en et ki n di si pli nl er dir. Ancak bu et ki nli k il gili mesl ek i nsanl arı nı n sür eci n öne mi ni kavr ayı p bil gil enmesi yl e sağl anabil ecektir. Bu çalı ş ma, pl anl ama ve t asarı m deği şkenl eri ni n depr em ri skl eri üzeri ndeki et kil eri ni ort aya koyarak, bi r anl amda, bundan sonr aki ayrı ntılı çalışmal ar a altlık ol uşt ur acak bir genel bilgi havuzu nit eli ği t aşı makt adır. Çal ı ş ma m boyunca, yönl endiri ci ve anl ayı şlı t avrı i çi n değerli hocam Pr of. Dr. Lal e BERKÖZ, t ekni k ve mesl eki dest eği yanı sıra bit meyen sabrı ve her t ürl ü özveri si i çi n eşi m Mi mar Kübra ZENGİ N ve maddi manevi dest ekl eri ni hi çbi r za man esi rgeme mi ş ol an ail em başt a ol mak üzer e, çeşitli aşamal ar da yar dı ml arı nı gör düğü m Doç. Dr. Bet ül SAYI N ŞENGEZER il e mesl ekt aşl arı m Şehi r Pl ancı sı Al pay Bİ TERGE ve Devrim AKTAŞ a t eşekkür ü bir borç biliri m. Mayı s, 2003 Sül ey man BALYEMEZ ii

3 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER KI SALTMALAR TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠ STESĠ ÖZET SUMMARY 1. GĠ RĠ ġ Amaç Ger ekçe Kapsa m Depr e m Ol gusuna Genel Bakı Ģ Depr em Har eketi ni n Yapısı Depr eml eri n Öl çül mesi 2. DEPREM VE ZEMĠ N Ar azi Dur umu Faya Ol an Uzaklı k Ze mi n Davranı Ģı Sı vıl aş ma Topr ak Kay ması Çök me Ze mi n Büyüt mesi 3. DEPREM VE YAPI Bi na Davranı Ģı na Genel Bakı Ģ Depr e ml e Ol uģan Yat ay Yükl er Bi naya Nasıl Akt arılır Yapı Tasarı mı nda Yanal Dest ek Si st e ml eri Bi nal ar da Hasar ve Büyük Depr e ml er vii viii x xii xiii iii

4 Yer Har eketi ve Zemi n Def or masyonu il e İli şkili Hasar Ze mi n Def or masyonu Yer Hareketi Kı sa ve Uzun Peri yotl u Har eketl er Bi na Davranı Ģı na Et ki Eden Mi mari Pl an Et kenl eri Bi na Peri yodu Yapı Pl an Şe ması ve Düzensi zli k Dur uml arı Düşey Düzl em Düzensi zli kl eri Yu muşak Kat Düşey Kütl e Mer kezi Katl ar Ar ası Yüksekli k Far kı Gör eli Rijitli k Kı sa Kol on Taşı yı cı Si st emi n Düşey El emanl arı nı n Sür eksi zliği Hasar Kontr ol Kabull eri Ar azi KoĢull arı ve Konu m Sonuç ve Öneril er 4. DEPREME DAYANI KLI KENT Depr e m Ri ski ne Rağmen Kentl eģ me Genel Kent sel Özelli kl er Ekono mi k ve Si yasal Et kil er Dünyada Kentl eş me Hasar Gör ebilirli k ve Ri sk Anali zl eri Yapı Si st eml eri ni n Gör eli Depr em Güvenli ği Kent sel Ri sk Et menl eri Kriti k Acil Dur um Tesi sl eri ve Temel Alt yapı Unsurl arı Kriti k Tesi sl eri n İşl eyi ş Standartl arı ndaki İl erl emel er Calif or ni a Hast ane Yasası Var Ol an Bi na Biri ki mi Mevcut Bi nal arı n Hasar Gör ebilirli ği Kent sel Hasar Gör ebilirlik Depr emi n Ar dı ndan Büyük Kent Yangı nı Ka mu Sağlı ğı Ve Güvenl i ği ni n Sosyal Ve Ekono mi k Boyutl arı Depr emi n Neden Ol duğu Evsi zli k Eğiti mtesi sl eri Kaybı Uzun Döne m Ekono mi k Et kil er Jeol oji k ve Si smi k Ri sk Et menl eri ni n Tanı ml anması A. B. D. deki Kade mel enme Jeol oji ve Topoğr af ya Harit al arı Si s mi k Ri sk ( Depr em Böl gel eri) Harit al arı Et ki n Yer İ vmesi Harit al arı iv

5 Zayıf Zemi n Harit al arı Topr ak Kay ması Harit al arı Özel Çalı şma Al anl arı Mi kr o Böl gel eme Harit aları Yerl eşi m Pl anl aması Tür ki ye de Kull anıl an Harit al ar Tür ki ye Depr em Böl gel eri Harit ası Jeol oji k Harit al ar Yerl eşi me Uygunl uk Harit al arı Tür ki ye İ çi n Öneril en Makr o ve Mi kr o Böl gel eme Harit al arı Depr em Tehli kesi Harit aları Mi kr o Böl gel eme Harit aları Ar azi Kull anı m Pl anl a ması Mi kr o Böl gel eme Harit aları nı n Ar azi Kull anı m Pl anl aması nda Kull anıl ması Ar azi Kull anı m Pl anl aması nı n Kent sel Depr em Davr anı şı Üzeri ndeki Et ki si ve Önemi Fi zi ksel Pl anl ama ve Kent sel Tasarı mda Yönl endi ri ci Et menl er Yapıl anma Düzeni Kat Yüksekli kl eri Yapı İşl evi Yapı Tarzı Çeli k Ahşap Bet onar me Yı ğma Yat ayda ve Düşeyde Bi na For mu Yapıl arı n ve Dokunun Depr em Kuvvetl eri ne Gör e Konu ml anı şı Yoll ar Açı k ve Yeşil Al anl ar Yerl eşi m Dokusu AĞUSTOS 1999 KOCAELĠ DEPREMĠ ÖZELĠ NDE KENTSEL DEPREM DAVRANI ġi Doğu Mar mar a Böl gesi ni n Geli Ģi msür eci Ar azi Kull anı mı ve Ri sk Et menl eri Ağust os Depr e mi ne Genel Bakı Ģ Depr emi n Özelli kl eri Depr emi n Topl umsal ve Ekono mi k Boyutl arı Al t yapı Kayı pl arı Eğiti mtesi sl eri Kaybı Sağlı k Tesi sl eri Kaybı Yal ova da Ze mi n Yapı sı ve Kent sel Depre m Davranı Ģı v

6 Yal ova Bel edi yesi Zemi n Et üd Rapor unun İ ncel enmesi Yal ova Bel edi yesi Zemi n Et üd Rapor una Gör e Yerl eşi me Uygunl uk Değerl endi r mesi Önl em Şartlı Al anl ar 1 ( ÖŞA1) Önl em Şartlı Al anl ar 2 ( ÖŞA2) Yal ova Kent Mer kezi nde Hasar Dağılı mı Kent sel Depre m Davranı Ģı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı 6. SONUÇ KAYNAKLAR EKLER ÖZ GEÇMĠ ġ vi

7 KI SALTMALAR I MF SHÇEK UBC UDK UNESCO UNHABI TAT USGS : I nt er nati onal Monet ary Fund : Sosyal Hi z metl er ve Çocuk Esirgeme Kur umu : Unif or m Buil di ng Code : Ul usal Depr em Konseyi : Unit ed Nati ons Educational, Sci entifi c and Cult ural Or gani zati on : Unit ed Nati ons Hu man Settl ement s Pr ogr amme : Unit ed St at es Geol ogi cal Sur vey vii

8 TABLO LĠ STESĠ Sayf a No Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Doğal Af etl er Sonucu Tahri p Ol an Konut Ünit el eri... Tür ki ye de Depr em Böl gel eri ne Gör e Al an ve Nüf us Dağılı mı... Tür ki ye de Yerl eşi m Merkezl eri ni n Depr em Böl gel eri ne Gör e Dağılı mı... Ze mi n Gr ubu ve Sı nıfl arı il e Kar şı Gel en Spektrum Kar akt eri sti k Peri yotl arı... A. B. D. de Meydana Gel en Bazı Depr eml er de Ol uşan Hasarı n Maddi Kar şılıkl arı... Bi na Öne m Kat sayı sı (I)... Kent sel Nüf us Or anl arı... Yapı Tarzl arı nı n Gör eli Depr em Güvenli ği... Kriti k Acil Dur um Tesi sl eri ve Temel Alt yapı Unsurl arı... Tür ki ye Depr em Böl gel eri ne Gör e Yüzöl çüm, Nüf us ve Hasar Yapan Depr em Or anl arı... Tür ki ye de Bazı İll eri n Mer kez Nüf usl arı ve Depr em Böl gesi Der ecel eri... Bazı A. B. D. Kentl eri nin Depr em Böl gesi Kade mel eri ve Nüf usl arı... Basitl eştiril mi ş Kent sel Pl anl ama Matri si: Uygun Ar azi Kull anı mı il e Jeol oji k Ri skl eri n Kar şılıklı İli şkil endiril mesi... Depr eml eri n Yıllık Meydana Gel me Ol asılı ğı il e Ar azi Kull anı m Pl anl aması nı n Bağıl Korel asyon Matri si... Açı k Al anl arı n Af et Önl emedeki Fonksi yonl arı... Mar mar a Böl gesi ve Çevr esi nde Ağust os 1999 Tari hl eri Ar ası nda Meydana Gel en Hasar Yapı cı Depr eml er... Eş Şi ddet Harit ası na Göre Et kil enme Büyükl ükl eri... Depr emden Et kil enme Şi ddetl eri ne Gör e Konutl ar da Hasar Dağılı mı... Depr emden Et kil enen İlleri n 2000 Yılı Devl et İ st ati sti k Enstit üsü Veril eri ne Gör e De mogr afi k ve Ekono mi k Dur umu... Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Af et İ şl eri Genel Müdürl üğü Kri z Yöneti m Mer kezi Veril erine Gör e Konut ve İ şyerleri ndeki Hasar Dur umu... Başbakanlı k Kri z Mer kezi Veril eri ne Gör e Öl ü ve Yar alı Sayıl arı nı n İll ere Dağılı mı... Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Hasar Tespit Çalış ması İ c mali ne Gör e 1999 Depr eml eri nde Meydana Gel en Topl am Hasar... Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Veril eri ne Gör e Son 10 Yılı n En Büyük Depr eml eri nde Ortaya Çı kan Hasarı n Kar şıl aştırıl ması... On ve daha f azl a ki şi çal ışan i mal at sanayii i şyerleri ni n depr em sonr ası dur umu... Depr em Böl gesi nde Hasar Gör en Okull ar... Hast anel eri n Hasar Dur umu... Sağlı k Ocakl arı nı n Hasar Dur umu... SHÇEK Genel Müdürl üğüne Ait Tesi sl eri n Hasar Dur umu viii

9 Sayf a No Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o Tabl o A. 1. Tabl o B. 1. Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Mar mar a Depr em Böl gesi Af et İ nşaat Genel Koor di nat örl üğü ve Depr emi Yal ova İli Mer kez Mahall el er e Ait Kat i Hasar Tespit İcmal Tabl osu... Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-1 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-2 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-3 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-4 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-5 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-6 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-7 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-8 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-9 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-10 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-11 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-12 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-13 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-14 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-15 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-16 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-17 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-18 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-19 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-20 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-21 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-22 Kent sel Depr em Davr anışı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı Ar ası nda Türki ye de Hasar a Yol Açan Depr eml er Ar ası nda Dünyada Meydana Gel en Öne ml i Depr eml er ix

10 ġekġ L LĠ STESĠ Sayf a No ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil Yer kür eni n i ç yapı sı nı göst er en şemati k kesit... Lit osf eri ol uşt ur an başlı ca l evhal ar... Dünyadaki l evha sı nırl arı boyunca yıll arı ar ası nda ol uş muş M>6, 7 depr eml eri n dağılı mı... Depr emve depr em har eketi... Fay ti pl eri... Depr em dal gal arı nı n hareket bi çi mi... Depr em dal gal arı nı n yayıl ması... Tür ki ye ni n üzeri ne ot ur duğu l evhal ar ve har eket yönl eri... Basit bir si smogr afı n çalış ma düzeni... Göl cük t e yüzey kırı ğı üzeri nde yer al an bir bi na... Ze mi n sı vıl aş ması ol ayında ze mi n yapı et kil eşi mi ni n şe mati k göst eri mi... Adapazarı nda zemi n sı vıl aş ması sonucu devril en bir bi na... Adapazarı nda zemi n sı vıl aş ması sonucu zemi ne bat an bir bi na 12 Kası m 1999 Düzce depr emi nde E- 5 kar ayol unun Bol u Dağı geçi şi nde meydana gel en t opr ak kay ması... Göl cük t e meydana gel en çök meyl e kenti n sul ar altı nda kal an sahil bandı Ağust os depr emi nde kaydedil en t epe i vme değerl eri Eyl ül 1999 da meydana gel en 5. 8 magnit üd büyükl üğündeki art çı depr emde kaydedilen t epe i vme değerl eri... Yanal yer deği ştir meye ve bi na si st emi nde kısal maya sebep ol an öt el enme di yagr aml arı... Mexi co Cit y de zemi n peri yoduna bağlı ol ar ak bi na davr anı şı... Mexi co Cit y de zemi n peri yoduna bağlı ol ar ak bi na davr anı şı... Basit bir yapı nı n titreşi mmodl arı nı n t emsili göst erimi... Si metri k bir yapı nı n pl an şeması... Per deli yapıl arı n depr em et ki si ndeki davr anı şı bakı mı ndan pl andaki dur umu... L bi çi mli pl an şeması... Düzensi z pl an şemal arı ve sor un ol uşt ur an giri ntili köşel er... Banco Centr al bi nası nı n pl an şeması, Managua, Ni kar agua... Taşı yı cı el eman eksenl eri ni n par al el ol ma ması... a. Yu muşak katlı bir yapı, b. Ters sarkaç bi na Lo ma Pri et a depr emi nde yu muşak kat ol uşu mu yüzünden hasar gör en itf ai ye bi nası... Ar a katl arı ndan bi ri di ğerl eri nden daha al çak ol an bi r bi na İst anbul... Yal ova da bi nal arı n dı ş dol gu duvarl arı nı n patlayar ak sokağa dökül mesi yl e hasar gör en ar açl ar... Kı sa kol on ol uşumu... Taşı yı cı si st emi n düşey el emanl arı nı n sür eksi zli ği x

11 Sayf a No ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil Ci ddi anl amda yapı sal hasarı bul unma ması na rağmen ze mi n sı vıl aş ması sonucu kull anıl amaz hal e gel en bir bina... Yapı nı n depr em davr anışı bakı mı ndan pl andaki dur umu... Yapı nı n depr em davr anışı bakı mı ndan kesitt eki dur umu... Ya muk ve köşe bi na pl an şemal arı... A. B. D. de depr em ri ski belirl eme a macı yl a ür etil en j eol oji ve t opoğr af ya harit ası ör neği... A. B. D. depr em böl gel eri harit ası... Et ki n zirve i vmel eri ne dayanan depr em böl gel eri harit ası... Hı z bağl antılı et ki n zirve i v mel eri ne dayanan depr em böl gel eri harit ası... San Fr anci sco körfez böl gesi nde j eol oji k biri ml eri n genell eştiril mi ş dağılı mı... San Fr anci sco körf ez böl gesi nde t opr ak kayması na duyarlı al anl arı göst er en harit a... San Andr eas f ayı boyunca uzanan özel çalış ma al anl arı nı göst er en bir harit a ör neği... Tür ki ye et ki n yer i vme harit ası (eş i vme kont ur haritası)... Tür ki ye si smot ekt oni k harit ası... Af et İ şl eri Genel Müdürl üğü Depr em Ar aştır ma Dai r esi t ar afı ndan hazırl anan ve hal en yür ürl ükt e ol an Tür ki ye Depr em Böl gel eri Harit ası... 1/ öl çekli Tür kiye Jeol oji Harit ası ndan İ st anbul ve çevr esi ni göst er en bir kesit Göl cük depr emi nde, biti şi k ni zamda i nşa edil mi ş f arklı kat yüksekli ği ndeki yapıl arı n çar pı ş ması yl a ol uşan hasar... Di nar da çeki çl eme et ki si il e ar a katl arı ndan biri yıkıl an bi na... Adapazarı nda bi na enkazl arı yüzünden ul aşı ma kapanan bi r cadde... Göl cük şehir st adyumunda depr em sonr ası f aali yetl er... Doğu Mar mar a Böl gesi arazi kull anı mı harit ası... TEM ot oyol unda yı kıl an bi r üst geçi di n sebep ol duğu zi nci rl eme kayı pl ar Ağust os depr emi nde ol uşan yüzey kırı ğı nın de mi ryol uyl a kesi şti ği nokt ada neden ol duğu def or masyon Ağust os depr emi eş şi ddet harit ası... Tüpr aş yangı nı... Fabri ka yapı sı yl a birli kt e hasar gör en vagonl ar... Yal ova j eol oji harit ası... Yal ova kent sel al anı nı n uydu gör ünt üsü... Yal ova kenti ne ait sı vıl aşma pot ansi yeli ni göst erir harit a... Yal ova kenti yerl eşi me uygunl uk harit ası... Yal ova mer kez yerl eşi mi ni ve mahall el eri ni göst erir harit a... Mahall el eri n Yerl eşi me Uygunl uk Harit ası ndaki konu ml arı... Yal ova Kent Mer kezi nde Ağır Hasarlı Yapıl arı n Yoğun Ol duğu Al anl arı n Dağılı mı xi

12 ÖZET Ger ek kent pl anl ama, ger ekse kent sel t asarı m bi rer sür eçtir. Bu sür ecin en öne ml i adı ml arı, veril eri n t opl an ması, bunl arı n anali z edil mesi ve sonr a bi r süzgeçt en geçi ril er ek yor uml anmı ş bi r bil gi de meti ne ul aşıl ması dır. İl eri ye yöneli k eyl eml eri n ol uşt ur ul ması nda sağl anacak başarı bu yor uml an mı ş bil gi demeti ni n engi nli ği ve güvenilirli ği il e çok sı kı bi r ili şki i çi ndedi r. Çünkü t üm öngör ül er bu bil gi de meti ni n sağl adı ğı zemi n üzeri ne ot ur makt adır. Pl anl ama di si pli ni ni n depr em ol gusuna ol an il gisi ni n az sayı da bili msel çalı ş ma hari ç, genel düzl emde bi r pl an not u maddesi nden öt eye geçemedi ği yadsı namayacak bi r gerçektir. Bu il gi düzeyi ni n sor uml ul uğunu mesl ek eğiti mi nde ar amak yanlı ş ol mayacaktır. 17 Ağust os 1999 Kocaeli ve 12 Kası m 1999 Düzce depr eml eri ni n pl anl ama di si pli ni ne, sür eci n veri t opl ama ve derl eme adı ml arı i çi n çok değerli f akat i şl enme mi ş veril er sunduğu, bu veril eri n ayrı ntılı irdel enmesi il e kull anıl abilir, nit eli kli bil gi el de et meni n mü mkün ol acağı düşünül mekt edi r. Bu düşünceyl e çalı şmada, tı pkı zemi n ya da bi nal ar gi bi, doğal ve i nsan ür ünü ögel erl e bi r büt ün ol an kentl eri n de depr em etki si altı nda çok f arklı davr anı şl ar ser gil eyecekl eri nden hareketl e, kent sel depr em davr anı şı kavr amı il eri sürül müşt ür. Depr em zar arl arı nı n azaltıl ması sür eci nde önceli kl e ri skl eri n tanı ml an ması ger ek mekt edir. Kent öl çeği nde ri sk azaltı mı söz konusu ol duğunda, üzeri ne ot ur ul an zemi n ve i çeril en i nsan ür ünü yapıl ar dan kaynakl anan ri skl er bili nmeli dir. Bu sebepl e yer bili ml eri ve depr em mühendi sli ği bili ml eri ni n sunduğu veril eri, kent pl anl ama ve kent sel tasarı m di si pli nl eri mutlaka di kkat e al malı ve anl amaya çalı şmalı dır. Bu çer çevede, depr em har eketi ni n kent sel depre m davr anı şı na et ki si si st emati k bi r kur gu i çi nde el e alı nmı ştır. Bu kur gunun adı ml arı, depr emi n t anı ml anması, depr eml e ol uşan yer har eketl eri ni n ze mi n davr anı şı na nasıl yansı dı ğı, zemi n yapı ar ası ndaki et kil eşi mi n özelli kl eri ve buna bağlı ol ar ak bi na davr anı şı şekli nde ol uştur ul muşt ur. Sözü edil en adı ml arı n etkil eşi mli ol ar ak i rdel enmesi il e kent sel depr em davr anı şı nı n çözüml emesi ne ul aşıl mı ştır. Bu kapsa mda, bi ri nci böl ümde depr em ol gusuna genel bi r bakı ş yapıl mı ş, depr eml eri n ol uşumu, genel özelli kl eri ve depr em har eketi il e Tür ki ye de ve dünyada depr eml eri n yol açtı ğı kayı pl ar a ili şki n bil gi veril mi ştir. İ ki nci ve üçüncü böl üml er sırası yl a, depr em har eketi ni n ze mi n davr anı şı üzeri ndeki et ki si ne ve zemi n yapı et kil eşi mi ne bağlı ol arak yapıl arı n depr em davr anı şı na ayrıl mı ştır. Dör düncü böl ümde, kent sel depre m davr anı şı nı n en az kayba yol açacak bi çi mde yönl endi ril ebil mesi i çi n ger eken veri t abanı nı n nasıl kur ul ması ger ekti ği yurti çi ve yurt dı şı bil gi alt yapıl arı i ncel ener ek veril meye çalışıl mı ş, kent sel depr em davr anı şı na et ki eden fi zi ksel pl anl a ma ve kent sel t asarım et menl eri maddel er hali nde el e alı nmı ştır. Beşi nci böl ümde i se 17 Ağust os 1999 Kocaeli depr emi özeli nde kent sel depr em davr anı şı nı n kent mekânı ndaki yansı mal arı çeşitli yönl eriyl e ort aya konul muşt ur. Çal ı ş mada kı saca, zemi n davr anı şı na bağlı zararl arı n azaltıl ması nda en öne mli et meni n ar azi kull anı m pl anl aması ol duğu, zemi n yapı ar ası ndaki et kil eşi ml e xii

13 ort aya çı kan hasarl arı n kent sel t asarı m et menl eri il e ili şkil endi ği, bu et menl eri n kent i majı nı n ol uş ması yanı nda, depr em zar arl arı ve ri sk azaltı mı nda da çok öneml i bi r r ol üstl endi ği, yapı pl an şeması ve düşey düzl em düzensi zli kl eri ni n yapı sal hasarl arı artırdı ğı sonuçl arı na ul aşıl mı ştır. İ ncel enen hasar ör nekl eri bu sonuçl arı doğr ul ar nit eli kt edir. xiii

14 I NSPECTI ON OF URBAN PLANNI NG AND DESI GN VARI ABLES BY MEANS OF EARTHQUAKE PHENOMENON AND URBAN EARTHQUAKE BEHAVI OUR SUMMARY Bot h ur ban pl anni ng and ur ban desi gn ar e a pr ocess. Coll ecti ng and anal yzi ng t he dat a, and t o obt ai n an i nt er pr et ed dat a mass at t he end, ar e t he most i mport ant st eps of t hi s pr ocess. The success of f ut ur e oper ati ons ar e cl osel y r el at ed t o t he wi deness and r eli ability of t hat dat a mass. Because, all t he f oresi ght s ar e construct ed on t he base pr ovi ded by t hem. It must be accept ed t hat t he i nt er est of urban pl anni ng t o t he eart hquake pheno menon i s li mit ed t o a pl an not e except a f ew sci entifi c r esear chs. It i s t he car eer trai ni ng responsi bl e of t hi s sit uati on. For ur ban pl anni ng, August 1999 Kocaeli and November 1999 Düzce eart hquakes ar e consi der ed t o pr ovi de val uabl e but r aw dat a t o t he coll ecti ng and anal yzi ng st eps of t he pr ocess, and it woul d be possi bl e t o obt ai n usef ul and qualit ati ve i nf or mati on by det ail ed exami nati on of all t hose dat a. I n t hi s i dea, j ust li ke t he gr ound and buil di ngs uni quel y have, a concept call ed ur ban eart hquake behavi our i s assert ed whi ch suggest s t hat citi es woul d have a behavi our wit h all nat ur al and human made el ement s, as response t o eart hquakes. I n eart hquake hazar ds mi ti gait on pr ocess, i niti all y t he ri sks shoul d be i dentifi ed. Whil e r educi ng t he ri sks i n ur ban scal e, t he ri sks caused by gr ound conditi ons and hu man made str uct ur es must be consi der ed. So, ur ban pl anni ng and desi gn need t o under st and and t ake car e t he dat a pr ovi ded by eart h sci ences and eart hquake engi neeri ng. I n t hi s r esear ch, t he i nfl uence of eart hquake moti ons t o ur ban behavi our i s consi der ed i n a syst emati c way. I dentifyi ng t he eart hquake, t he eff ect s of eart hquake moti ons t o gr ound behavi our, t he char act eri sti cs of r el ati onshi ps bet ween gr ound and constructi on, and str uct ur al behavi our ar e t he st eps of t hi s syst emati c way. By exa mi ni ng t hose st eps i nt errel at edl y, an anal ysi s of ur ban eart hquake behavi our have been done. The first chapt er i ncl udes a gener al l ook t o eart hquake pheno menon and gi ves i nf or mati on about t he l osses caused by eart hquakes i n Tür ki ye and ar ound t he worl d. Second chapt er exami nes t he gr ound behavi our whil e t he t hird does it f or buil di ngs. I n t he f ourt h chapt er nati ve and f or ei gn dat a bases have been exa mi ned i n t he sense of r educi ng eart hquake hazar ds and consi der ati ons have been made about pl anni ng and desi gn f act ors i nfl uenci ng urban eart hquake behavi our. I n t he fift h chapt er t he r efl ecti ons of ur ban eart hquake behavi our t o t he ur ban space have been consi der ed especi all y by exami ni ng August 1999 Kocaeli eart hquake. The bri ef concl usi on i s as f oll ows. The most i mport ant f act or i n r educi ng t he hazar ds caused by gr ound behavi our i s l and use pl anni ng. Da mages caused by i nt er acti on of gr ound and construction ar e cl osel y r el at ed t o t he ur ban desi gn f actor s. These f act ors have i mport ant rol es i n eart hquake hazar ds and ri sk mi ti gati on, besi des composi ng t he cit y i mage. Ar chit ect ur al pl an shape and verti cal pl ane i rregul ariti es cause struct ur al damages t o i ncr ease. Damage sa mpl es confir mt hese outcomes. xi v

15 1. GĠ RĠ ġ Amaç Bu çalı ş mada, fi zi ksel pl anl ama ve kent sel t asarı m et menl eri ni n kent sel depr em davr anı şı üzeri nde, bi rer deği şken ol ar ak et kil eri ni n i ncel enmesi; söz konusu et menl eri n depr em et ki n böl gel er de geli ştiril ecek pl anl ama ve t asarı m eyl e ml eri nde, t emel il kel eri n sapt anması aşaması nda bi rer yönl endi ri ci ol ar ak belirl eyi ci özelli kl eri ni n ort aya çı kartıl ması amaçl anmakt adır Ger ekçe Ger ek kent pl anl ama, ger ekse kent sel t asarı m bi rer sür eçtir. Bu sür ecin en öne ml i adı ml arı, veril eri n t opl an ması, bunl arı n anali z edil mesi ve sonr a bi r süzgeçt en geçi ril er ek yor uml anmı ş bi r bil gi de meti ne ul aşıl ması dır. İl eri ye yöneli k eyl eml eri n ol uşt ur ul ması nda sağl anacak başarı bu yor uml an mı ş bil gi demeti ni n engi nli ği ve güvenilirli ği il e çok sı kı bi r ili şki i çi ndedi r. Çünkü t üm öngör ül er bu bil gi de meti ni n sağl adı ğı zemi n üzeri ne ot ur makt adır. Ne var ki, bu güvenilirli ği n t emeli de sür eci n önceki adı ml arı na dayanmakt adır. Pl anl ama di si pli ni ni n depr em ol gusuna ol an il gisi ni n az sayı da bili msel çalı ş ma hari ç, genel düzl emde bi r pl an not u maddesi nden öt eye geçemedi ği yadsı namayacak bi r gerçektir. Bu il gi düzeyi ni n sor uml ul uğunu mesl ek eğiti mi nde ar amak yanlı ş ol mayacaktır. Çok di si pli nli bir al an ol an kent pl anl amada, örneği n yer bili ml eri ni n i çeri ği mat er yall eri n sertli k der ecel eri nden öt e ol mak zor undadır. Yukarı da bahsedil en bil gi demeti ni n yet eri nce güvenilir nit eli kt e ol madı ğı ancak kent mekânı nda t est edil di ği nde anl aşıl abil mi ştir. Ne var ki, kent mekânı nda yapıl an t esti n başarı sı zlıkl a sonuçl anması hali nde kar şıl aşıl an dur umun yeni den or gani ze edil mesi son der ece güçt ür. Bu bağl amda 17 Ağustos 1999 Kocaeli ve 12 Kası m 1999 Düzce depr eml eri ni n pl anl ama di si pli ni ne, süreci n veri t opl ama ve derle me adı ml arı i çi n çok değerli f akat i şl enme mi ş- ham veril er sunduğu düşünül mekt edir. Bu veril eri n ayrı ntılı irdel en mesi il e kull anıl abilir, nit eli kli bil gi el de et mek mü mkün ol acaktır. 1

16 Bu düşünceyl e çalı şmada, tı pkı zemi n ya da bi nal ar gi bi, doğal ve i nsan ür ünü ögel erl e bi r büt ün ol an kentl eri n de depr em et ki si altı nda çok f arkl ı t opl am davr anı şl ar ser gil eyecekl eri nden har eketl e, kentsel depr em davr anı şı kavr amı il eri sür ül müşt ür. Bu nokt ada, f arklı öl çekl er deki i nsan yerl eş mel eri ni n değil de kent sel öl çekt eki depr em davr anı şı na odakl anma ger eği ni n cevabı t ehli ke ve ri sk kavr aml arı nı n t anı mı na dayan makt adır. Depr em t ehli kesi, herhangi bi r böl gede il er de meydana gel mesi bekl enen depr em akti vit esi ni n belirl enmesi il e anl aşılır. Depr em ri ski i se meydana gel mesi bekl enen depr em akti vit esi ni n sonucunda ort aya çı kacak hasar il e il gili dir ( Pa mpal, 2000). Aynı böl gede yer al an i ki yerl eşi m i çi n depr em t ehli kesi aynı i ken depr em ri ski çok f ar klı ol abilir. Bu f arklılıkt a en büyük pay, ort aya çı k ması muht emel can ve mal kaybı f arkı na aittir. Yerl eşmeni n i çer di ği bi na sayısı ve nüf us ne kadar f azl a i se ri sk de o or anda art makt adır. Depr em zar arl arı nı n azaltıl ması sür eci nde önceli kl e ri skl eri n tanı ml an ması ger ek mekt edir. Kent öl çeği nde ri sk azaltı mı söz konusu ol duğunda, üzeri ne ot ur ul an zemi n ve i çeril en i nsan ür ünü yapıl ar dan kaynakl anan ri skl er bili nmeli dir. Bu sebepl e yer bili ml eri ve depr em mühendi sli ği bili ml eri ni n sunduğu veril eri, kent pl anl ama ve kent sel tasarı m di si pli nl eri mutlaka di kkat e al malı ve anl amaya çalı şmalı dır. Bu çalı ş manı n t emel kurgusu ar aştır macı nı n kentsel t asarı m ve kent pl anl a ma ili şki si konusundaki gör üşüne dayan makt adır. Buna gör e, kent sel t asarı m uygul ama pl anl arı ndan ayrı düşünül emez. Yaygı n ol ar ak kent sel t asarı m, pl anl ama ve mi marlık di si pli nl eri ni n kesi ş me al anı ol ar ak t anı ml ansa da, bi r i mar pl anı öl çeği ol an uygul ama pl anı mi marlık di si pli ni n il gi ve bil gi al anı dı şı nda kal makt adır. Kent sel t asarı mı, kent pl anl amanı n mi marlık di si pli ni yl e zengi nl eştiril di ği, ayrı ntı ya odakl anabil me yeti si ne sahi p bi r bili m dalı ol ar ak t anı ml amak daha doğr u ol acaktır. Çal ı ş ma bu yakl aşı ml a el e alı ndı ğı nda, kent pl anl ama unsurl arı nı n aslı nda kent sel t asarı mı doğr udan yönl endi ren kar ar ver me mekani z ması ndaki nüvel er ol duğu anl aşıl acaktır. Bu sebepl e, kent pl anl ama unsurl arı nı n kent sel depr em davr anı şı üzeri ndeki et kil eri ne ili şki n yapıl an değerl endir mel er e geni ş yer veril mi ş ol ması bu bakı ş açı sı yl a el e alı nmalıdır Kapsa m Kent sel pl anl ama ve t asarı m eyl eml eri nde depr em f akt ör ünün i şl erli k kazanabil mesi, depr em har eketi ni n kenti ol uşt ur an nüvel er üzeri ndeki et ki si ni n doğr u anl aşıl ması ve 2

17 sür ece katıl ması yl a mü mkün ol acaktır. Bu sebepl e yer bili ml eri ve depr e m mühendi sli ği gi bi di si plinl eri n bi ri ki ml eri nden f aydal anmak, bunl arı pl anl ama ve t asarı m di si pli nl eri ni n kull anabil eceği dur ul ukt a ve yet erli det ayda bil gi kü mel eri ne dönüşt ür mek ger ek mekt edi r. Bu çer çevede, depr em har eketi ni n kent sel depre m davr anı şı na et ki si si st emati k bi r kur gu i çi nde el e alı nmal ı dır. Bu kur gunun adı ml arı, depr emi n t anı ml anması, depr eml e ol uşan yer hareketl eri ni n zemi n davr anışı na nasıl yansı dı ğı, zemi n yapı ar ası ndaki et kil eşi mi n özelli kl eri ve buna bağlı ol ar ak bi na davr anı şı şekli nde ol malı dır. Sözü edil en adı ml arı n et kil eşi mli ol ar ak i rdel enmesi ve süzgeçt en geçi ril er ek yor uml anmı ş bil gi de metl eri ni n ort aya konul ması il e de kent sel depr em davr anı şı nı n çözüml emesi ne ul aşıl acaktır. Çal ı ş ma, yukarı da bahsedil en kur gu i çi nde el e alı nmı ş, böl üml er buna gör e ol uşt ur ul muşt ur. Bu kapsamda, bi ri nci böl ümde depr em ol gusuna genel bi r bakı ş yapıl mı ş, depr eml eri n ol uşumu, genel özelli kl eri ve depr em har eketi il e Tür ki ye de ve dünyada depr eml eri n yol açtı ğı kayı pl ar a ili şkin bil gi veril mi ştir. İ ki nci ve üçüncü böl üml er sırası yl a, depr em har eketi ni n zemi n davranı şı üzeri ndeki et ki si ne ve ze mi n yapı et kil eşi mi ne bağlı ol ar ak yapıl arı n depr em davr anı şı na ayrıl mı ştır. Dör düncü böl ümde, kent sel depre m davr anı şı nı n en az kayba yol açacak bi çi mde yönl endi ril ebil mesi i çi n ger eken veri t abanı nı n nasıl kur ul ması ger ekti ği yurti çi ve yurt dı şı bil gi alt yapıl arı i ncel ener ek veril meye çalışıl mı ş, kent sel depr em davr anı şı na et ki eden fi zi ksel pl anl a ma ve kent sel t asarım et menl eri maddel er hali nde el e alı nmı ştır. Büt ün böl üml erde, konu akı şı çok sayı da açı kl ayı cı t abl o, şekil ve ör nekl eyi ci r esi ml erl e dest ekl enmi ştir. Beşi nci böl ü mde i se 17 Ağust os 1999 Kocaeli depr emi özeli nde kent sel depr em davr anı şı nı n kent mekânı ndaki yansı mal arı çeşitli yönl eri yl e ort aya konul muşt ur Depr e m Ol gusuna Genel Bakı Ģ Tü m doğal af etl er ar asında en çok zar ar veri ci ol anı depr eml er dir. Tah mi ni yeri, büyükl üğü ve za man dilimi yakl aşı k ol ar ak kestiril ebil se de, kesi n ol ar ak önceden belirl enemeyen depr eml er, bu yönüyl e de en f azl a ri sk barı ndıran ol ayl ar dır. Depr eml eri di ğer doğal af etl er den ayıran bi r başka özelli k i se yer el bi r böl gede değil, çok geni ş al anl ar da et kili ol abil mesi dir. Er günay (2000) ı n çalı şması nda yer ver di ği, doğal af etl er sonucunda kull anıl amaz hal e gel en konut ünit el eri ne ili şki n son 70 yıllık zar ar i st ati sti kl eri t abl o 1.1. de veril mekt edir. 3

18 Tabl o Doğal Af etl er Sonucu Tahri p Ol an Konut Ünit el eri Doğal Af et Tür ü Topl ami çi ndeki Or anı (%) Depr em 61 Sel 14 Heyel an 15 Kaya Düş mesi 5 Yangı n 4 Çı ğ, Fırtı na, Yağmur 1 Dünyada en sı k ve şi ddetli depr em meydana gel en i ki kuşak söz konusudur. Bunl ar dan bi ri Pasifi k Çevr esi Depr em Kuşağı, di ğeri Tür ki ye ni n de üzeri nde bul unduğu Al p Hi mal aya veya Akdeni z Çevr esi ol ar ak adl andı rıl an depr e m kuşağı dır. Depr eml er nedeni yl e dünyada bi r yıl da ort aya çı kan enerjini n %80 i Pasifi k Çevr esi Depr em Kuşağı nda, %15 i Al p Hi mal aya Depr em Kuşağı nda, geri kal an %5 i i se dünyanı n di ğer böl gel eri nde meydana gel en depreml er den kaynakl anmakt adır ( Pampal, 2000). Al p Hi mal aya Depr em Kuşağı İ spanya dan başl ayı p, Güney Fr ansa, İt al ya, Yunani st an, Cezayir, Tür ki ye, İran, Kaf kasya, Hazar Deni zi, Hi mal ayal ar, Endonezya Adal arı na kadar uzanan böl gedi r. Bur ada Pasi fi k Çevr esi Depr e m Kuşağı il e bi rl eşir. Bu hat boyunca özelli kl e de Tür ki ye, Yunani st an ve en çok da Ege Deni zi depr eml eri n çok sı k ve şi ddetli ol duğu kesi ml er dir. Pasifik Çevr esi Depr em Kuşağı i se Şili, Per u, Ort a Ameri ka, Calif or ni a, Çi n, Ka mçat ka, Japonya, Mal ezya, Yeni Zel anda yı i çi ne alır. Dünya daki depr eml eri n yakl aşı k %70 i bu kuşak üzeri nde meydana gel mekt edir. Özelli kl e Japonya ve Ameri ka depr eml eri n çok sı k ve şi ddetli ol duğu böl gel er di r. Bunun bi r sonucu ol ar ak da bu ül kel er bugün depr eme dayanı klı yapı konusunda dünyanı n en il eri ül kel eri dir ( Pampal, 2000). Tür ki ye, öne mli depr em kuşakl arı ndan bi ri ol an Al p Hi mal aya Depr em Kuşağı nda yer al makt adır. Yer yuvarı nı n en kar maşı k böl gel eri nden bi ri ol an ve yüksek depr emselli ği il e di kkatl eri üzeri ne çeken Türki ye, güneydeki Afri ka ve Ar ap Levhal arı, kuzeydeki Avr asya Levhası ve bat ı daki Ege Levhası ar ası nda yer al makt adır. Ül kemi zde ol uşan depr eml eri n çok büyük bi r kı s mı, bu l evhal arı n sı kı ştırdı ğı Anadol u Levhası nı n çevr esi ndeki l evhal arl a ol an sı nırl arı nda meydana gel mekt edir. Tür ki ye de ort al ama her 7 ayda bi r hasar yapan depr em ol uş makt adır. Hasar yapan depr eml er ort al ama ol ar ak her yıl 5844 bi nanı n yı kıl masına ve 982 i nsanı n öl mesi ne neden ol makt adır ( Öz men, 2000). 4

19 Yür ürl ükt e ol an depr em böl gel eri harit ası na gör e hangi der eceli depr em böl gesi ni n ne kadar al an kapl adı ğını ve bu böl gel er de ne kadar i nsan yaşadı ğı nı göst er en rakaml ar t abl o de, depr em böl gel eri ne göre yerl eşi m mer kezl eri nin sayı ve or anl arı i se t abl o de veril mekt edir. Tabl o Tür ki ye de Depr em Böl gel eri ne Gör e Al an ve Nüf us Dağılı mı ( Öz men, 2000) Depr em Böl gel eri Yüzöl çümü (k m 2 ) Or an ( %) Nüf us (1997) Or an ( %) I. der ece II. der ece III. der ece I V. der ece V. der ece Topl am Tabl o Tür ki ye de Yerl eşi m Mer kezl eri ni n Depr em Böl gel eri ne Gör e Dağılı mı ( Öz men, 2000) Depr em Böl gel eri İl Sayı sı ( %) İl çe Sayı sı ( %) Bucak Sayı sı ( %) I. der ece II. der ece III. der ece I V. der ece V. der ece Topl am yüzyıl da Tür ki ye de ve dünyada can kaybı ve hasarl ar a yol açan çok sayı da depr em meydana gel mi ştir. Bu depr eml er de kaydedil en yer, t ari h, büyükl ük ve kayı pl ar a ili şki n bil gil er sırası yl a EK- A ve EK- B deki t abl ol ar da veril mi ştir Depr e m Har eketi ni n Yapı sı Doğal nedenl er e bağlı ol ar ak ol uşan ve yer yüzünde hi ssedil en yer sarsı ntıl arı na depr em denil mekt edir ( Pa mpal, 2000). Depr eml er ol uşum mekani z ması bakı mı ndan, t ekt oni k, volkani k ve çökünt ü depr eml er ol ar ak çeşitl enmekt edir. 5

20 Aktif vol kani k böl gel er de yanar dağl ar dan yüksel en mag manı n yer yüzüne doğr u yükseli şi esnası nda çeşitli fi zi ksel, ki myasal ol ayl ar a bağlı ol ar ak ortaya çı kan patl amal arı n et ki si yl e, püskür meni n de bi r haber ci si ol mak üzer e yer el ve genelli kl e düşük magnit üdl ü depr eml er ol uş makt adır. Bu t ür depr eml er öne mli hasar yapı cı et ki ye sahi p değil dir. Çökünt ü depr eml eri i se yer altı nda bul unan büyük boşl ukl arı n t avanl arı nı n, üstt e bul unan yükü t aşı yamayacak hal e gel di ği nde çök mesi yl e ol uşur. Bunun bi r sonucu ol ar ak sar sı ntıl ar meydana gelir. Bu t ür den depr eml eri n enerjil eri yet ersi zdir. Bu nedenl e öne mli hasarl ar meydana gel mez. Bunl ar da vol kani k depr eml er gi bi yer el ol up yal nı zca çökünt ünün meydana gel di ği al anı n yakı n çevr esi nde et kili ol maktadırl ar ( Pa mpal, 2000). Doğal sar sı ntıl ar dı şı nda nükl eer patl amal ar, madencili k et ki nli kl eri ve t eti kl enmi ş sar sı ntıl ar gi bi i nsanl arı n neden ol duğu sar sı ntıl ar da var dır ( Yıl maz ve Demi rt aş, 1996). Depr eml eri n büyük böl ümünü i se bu böl ümde i ncel enecek ol an t ekt oni k depr eml er ol uşt ur makt adır. Uzun bi r zaman ar alı ğı nda bi ri ken enerji ni n i ki veya daha f azl a l evhanı n kar şılı klı har eketl eri il e boşal ması sonucu ol uşan depr eml ere t ekt oni k depr eml er adı verilir ( Yıl maz ve De mi rt aş, 1996). Depr em, yer kür eni n üst kı s mı nda uzun bir za man ar alı ğı nda bi ri ken şekil deği ştir me enerji si ni n kayaçl arı n di renci ni aşı nca ani den boşal ması ol ayı dır. Bu boşal ma il e ani kırıl ma ya da yırtıl ma har eketi ort aya çı k makt a, ol uşan si s mi k dal gal ar her yöne yayılmakt a ve yer yüzünü sars makt adır ( Yıl maz ve De mi rt aş, 1996 ve Pampal, 2000). Yer kür e, depr em kayıtları nı n anali zl eri sonucunda belirl enen fi zi ksel özelli kl eri bi rbiri nden f arklı, dı şt an i çe doğr u yer kabuğu, mant o ve çeki rdek ol mak üzer e üç ana sevi yeden ol uş muşt ur. Yer kabuğu, katı ol an ve üst mant onun katı kı s mı nı ol uşt ur an lit osf eri n üzeri nde yer alır. Lit osf eri n altı nda i se üst mant onun daha yumuşak ol an kı s mı astenosf er bul unur ( Şekil 1. 1). Lit osf er deği şi k boyutl ar da ve düzensi z şekill erde par çal ar dan ol uş muşt ur ( Şekil 1. 2). Yer kür eni n dı ş böl ümünü ol uşt ur an katı ve kırıl gan özelli kli lit osf er par çal arı nı n kalı nlıkl arı di ğer boyutl arı na gör e küçük ol duğu i çi n l evha veya pl aka adı verilir. Levhal ar sabit ol mayı p kar maşı k bi r r eji ml e ast enosf er üst ünde 1-10 c m/ yıl hızı il e har eket hali ndedi rl er. Bu har eketl eri açı kl ayan kura m Levha Tekt oni ği ol arak adl andırılır ( Yıl maz ve De mi rt aş, 1996). Yedi adet büyük l evha ve pek çok küçük l evhacı k bul unmakt adır. Büyük l evhal ar Avr asya, Pasifik, Avustral ya, Kuzey Ameri ka, Güney Ameri ka, Afri ka ve Ant arkti ka l evhal arı dır ( Pa mpal, 2000). Dünyada depr eml eri n belirli dar kuşakl ar da yoğunl aştı kl arı ( Şekil 1. 3), bu kuşakl arı n l evha sı nırl arı il e de uyuml u ol dukl arı belirtil mektedi r ( Yıl maz ve De mi rt aş, 1996). 6

21 Şekil Yer kür eni n i ç yapı sı nı göst er en şemati k kesit Yer kabuğunun bi r çok yer de f ayl arl a kesil mi ş ol duğu bili nmekt edir. Yer kabuğunda art an geril mel er zayıf ol an bu çi zgil er üzeri nde veya belirli zayıf böl gel er de yer kabuğunun t aşı ma gücünü aşar ak ani bi r kay ma ( yırtıl ma) ol ması na neden ol ur. Bu dur umda har eket e kar şı koyan sürt ünme kuvveti yenil mi ş ol ur. Kay ma har eketi depr emi n odak böl gesi nden başl ayar ak f ay boyunca dı şarı doğr u yayılır. Böyl ece uzun za manda t opl anan şekil deği ştir me enerji si, yırtıl ma il e depr em har eketi ve ı sı enerji si ol ar ak ort aya çı kar ak boşalır ve yer kabuğunun t aşı yabil eceği sevi yeye i ner. Depr eml eri n meydana gel me za man ar alı ğı açıldı kça, kabukt a za manl a t opl anan enerji de art ar. Bu i se meydana gel ecek yer har eketi ni n daha şi ddetli ol ması sonucunu doğur ur. Yer kabuğunda meydana gel en kay manı n bi r dal ga har eketi ol ar ak yayıl ması sonucu ol uşan yüzey titreşi ml eri depr em ol ar ak al gıl anır ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Faydaki bi r f aali yet sonucu meydana gel en depr em genelli kl e aşağı daki saf hal ar dan geçer ek ol uşur: Uzun zaman i çi nde f ay boyunca şekil deği ştir me enerji si nde yı ğıl ma ol ur Bu yı ğıl ma, böl ge il e il gili ol an bi r kriti k değer e ul aşır ve kay ma ve yırtıl ma sonucu bir gevşeme meydana gelir Gevşe me sonucu ort aya çı kan enerji titreşi m meydana getirer ek ve söner ek uzakl ar a yayılır 7

22 Şekil Lit osf eri ol uşt uran başlıca l evhal ar Şekil Dünyadaki l evha sı nırl arı boyunca yıll arı ar ası nda ol uş muş M>6, 7 depr eml eri n dağılımı Bazı f ayl ar da depr em sırası nda ani kay ma meydana gelirken, bazıl arı nda i se sür ekli kay ma nedeni yl e yavaş yavaş boşal ma ort aya çı kar. Ani boşal ma sonucu, bazı dur uml ar da enerji ni n t ama mı da boşal mayabilir veya meydana gel en har eket sonucu deği şi k yerl er de t ekr ar enerji yı ğıl mal arı meydana gel ebilir. Bu enerji ni n de kriti k sı nıra eri şmesi sonucu yeni bazı f ay har eketl eri geli şebilir. Genelli kl e il k depr emden daha küçük ol an bu t ür har eketl er art çı depr em ol ar ak i siml endi rilir. Bazı dur uml ar da i se ana kay ma meydana gel meden bazı zayıf nokt al ar daki kay mal arı n meydana get irdi ği öncü depr eml er de gör ül ebilir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). 8

23 Şekil Depr emve depr em har eketi Fay yırtıl ması nı n veya kay ması nı n ort ak yüzeyde ne kadar bi r al an üzeri nde ol uşt uğu depr emi n büyükl üğünü belirl eyen en öne mli et kenl er den bi ri dir. Kay manı n ol uşt ur duğu f ay al anı büyüdükçe, depr em daha geni ş bi r al anda hi ssedilir ve depr emi n büyükl üğü art ar. Yırtıl ma böl gesi yer yüzüne yakı n ol abil di ği gi bi deri nl er de de bul unabilir. Depr em har eketi ni n başl adı ğı bu böl ge, depr emi n odağı ( hi posantr) ol ar ak adl andırılır. Odak deri nli ği de depr emi n ol uşt ur acağı hasar konusunda öne ml i bi r büyükl ükt ür. Deri n depr eml er yüzeyde daha az et ki göst erirken daha yaygı n bi r çevr ede hi ssedilir. Sı ğ depr eml er i se, odağa en yakı n yer yüzünde büyük et ki göst erirken, uzakl aştı kça azal an bu et ki daha az yaygı n ol an bi r çevr ede hi ssedilir. Yüzeyde, depr em odağı nı n he men üst üne r astl ayan nokt a mer kez üssü (epi sant r) ol ar ak adl andırılır. Mer kez üssü, depr emi n en kuvvetli hi ssedil di ği böl gedi r. Mer kez üssünden uzakl aştı kça kısa peri yotl u titreşi ml er, uzun peri yotl ul ar a gör e daha çabuk sönü ml enir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Depre m dal gal arı nı n ol uşup yayıl maya başl adı ğı odak il e yer yüzüne çı kıl an di ki n yer yüzünü kesti ği yer ol an üst mer kez ar ası ndaki uzaklı ğa odak deri nli ği adı veril mekt edir ( Pa mpal, 2000) (Şekil 1. 4). Odak deri nli ği depr emi n deri nli ği ni n öl çüsüdür. Depr eml er odak deri nli ği ne gör e, Sı ğ depr eml er (odak derinli kl eri 70 k mden az) Ort a deri nli kt e depr eml er (odak deri nli kl eri kmar ası nda ) Deri n depr eml er (odak deri nli kl eri k m arası nda) 9

24 ol ar ak üçe ayrıl makt adır. Ül kemi zdeki depr eml erin odak deri nli ği genelli kle k m ar ası ndadır. Depr eml eri n ol uşum sı klı ğı deri nli kl e azalır ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Sı ğ depr eml er dar bi r al anda et kili ol makl a bi rli kt e çok yı kı cı depr eml er ol ar ak bili nmekt edir. Buna kar şı n ort a ve deri n odaklı depr eml eri n enerjil eri çok geni ş bi r al ana yayıl dı ğı ndan, yapacakl arı hasar kı s men daha az ol abil mekt edir. Üst mant onun sona er di ği 700 k m den daha deri n odaklı depr em yokt ur ( Pa mpal, 2000). Depr eml er nedeni yl e yer kür eni n dı ş kı s mı nı ol uşt ur an kabukt a meydana gel en yırtıl maya f ay adı verilmekt edi r. Fayl ar açı ğa çı kan enerji ni n mi kt arı na ve odak deri nli ği ne gör e de yeryüzünde gözl enebilirl er ( Yılmaz ve De mi rt aş, 1996). Fayl ar eği m ve doğr ult u boyunca har eketi n duru muna gör e de sı nıfl andırılır ( Şekil 1. 5). Kar şılıklı bl okl arı, bi rbirl eri ne gör e yat ay ol arak yer deği ştir en f ayl ar doğr ult u atı mlı f ayl ar ol ar ak bili nir. Faydaki har eket eği m boyunca i se, bu t ür f ayl ar eği m atı mlı f ayl ar ol ar ak i si ml endi rilir. Eği m atı mlı f aylar da bl okl ar bi rbirl eri ne gör e aşağı ya da yukarı ya doğr u kayarl ar. Bu f ayl ar da, kayaçl ar düşey yönde yer deği ştirirl er. Eği m atı mlı f ayl ar nor mal f ay ve t ers f ay ol mak üzer e i ki alt gr uba ayrılırl ar. Bununl a bi rli kt e, doğada yukarı da bahsedil en salt doğr ult u atı mlı ya da eği m atı mlı faya ender rastl anır. Bunl arı n yeri ne ver ev atı mlı f ay ol ar ak adl andırıl an he m doğr ultu he m de eği matı mlı bil eşenl eri i çer en f ayl ar gözl enir ( Yıl maz ve De mi rt aş, 1996). FAYLANMADAN ONCEKI DURUM DOGRULTU ATIMLI FAY NORMAL FAY TERS FAY VEREV ATIMLI NORMAL FAY VEREV ATIMLI TERS FAY Şekil Fay ti pl eri 10

25 Ana kırıl ma sona er di kten sonr a, art çı sar sı ntılar kırıl mamı ş bi r engeli kır abilir. Geril mel er uzun bi r sür eç i çi nde kayaçl arda depol anabil mekt edir. Sonuçt a kayaçl arı n en zayıf kı sıml arı nda ani kay mal ar meydana gel mekt edi r. Yani kay ma yüzeyi boyunca kar şı bl okl ar zıt yönl er e har eket et mekt edir. Bi r depr em kırı ğı nı n yayıl ması sırası nda, herhangi bi r nokt adaki t opl a m har eket aynı anda meydana gel mez. Bi r depr emdeki kırık uzunl uğu, böl gede depol anan geril me düzeyi ne, f ayl anan kayaçl arı n özelli kl eri ne ve kay ma yüzeyi ne bağlı dır. Depr em kırı ğı, yayıl ma i çi n enerji sağl ayacak yet eri nce geril me depol an ma mı ş nokt aya eri şi nceye kadar il erl er ( Yıl maz ve De mi rtaş, 1996). Şekil Depr em dal gal arı nı n har eket bi çi mi Şekil 1. 7 Depr em dal gal arı nı n yayıl ması 11

26 Depr eml er bili ndi ği gi bi titreşi m har eketl eri ol up bi r dal ga ol ayı dır. Özelli kl eri f arklı i ki ti p depr em dal gası t anıml an mı ştır. Bunl ar ci sim dal gal arı ve yüzey dal gal arı dır. Ci si m dal gal arı, P dal gal arı ( boyuna dal gal ar) ve S dal gal arı ( eni ne dal gal ar) ol ar ak i ki t ür dedi r. Yüzey dal gal arı nı n i se Rayl ei gh kay ma dal gal arı ve Love dal gal arı ol mak üzer e i ki t ür ü var dır ( Pampal, 2000) ( Şekil 1. 6 ve 1. 7). Ses dal gal arı na benzeyen P dal gal arı, hı zl arı en f azl a dal gal ar ol dukl arı ndan kayıt i st asyonl arı na il k gel en dal gal ar dır. Bu nedenl e pri mer dal gal ar da denil en bu dal gal arı n hı zl arı 7-8 k m/sn kadar dır. Bunl arı n yayıl ması sırası nda titreşim har eketi, dal ganı n yayıl ma doğr ul t usundadır. S dal gal arı nda, yer kabuğundaki t aneci kl eri n titreşi ml eri, dal ganı n yayıl ma doğr ult usuna di ktir. Öl çüm i st asyonl arı na i kinci ol ar ak gel di kl eri nden Lati nce undea secundea t eri mi nden esi nl enil er ek S dal gası i s mi veril mi ştir. Bu dal gal arı n katı yer kabuğu i çi ndeki yayıl ma hı zı i se 3, 45-4, 10 k m/ sn ol ar ak belirl enmi ştir. Ci sim dal gal arı na or anl a daha yavaş ol an ve di ğer dal gal arı n yeri n i çi nde yansı masından sonr a yüzeye çık ması il e meydana gel en yüzey dal gal arı nı n peri yotl arı daha büyük ( 1 sn- 1 dk), boyl arı da daha uzundur (30-40 k m). öl çüm i st asyonl arı na en son gel en dal gal ardır. Si s mogr aml ar da en şi ddetli har eketl eri göst erirl er ( Pa mpal, 2000). Şekil Türki ye ni n üzeri ne ot ur duğu l evhal ar ve har eket yönl eri Ül kemi z Al p Hi mal aya Depr em Kuşağı nı n Doğu Akdeni z Böl gesi nde depr emselli ği n ( si s mi siteni n) en kar maşı k ol duğu kesi mi nde yer al makt adır. Bu kar maşı klık böl gede deği şi k boyutl ar da ve hı zlar da l evhal arı n mevcudi yetl eri nden kaynakl anmakt adır. Böl gede depr em ol uşumundaki ege men r ol ü Afri ka, Ar ap ve 12

27 Avr asya l evhal arı oynamakt adır. Anadol u l evhası güneyde kuzey- kuzeybatı ya har eket eden Afri ka ve Ar ap l evhal arı il e kuzeydeki Avr asya l evhası arası nda yer al makt a ol up batı ya har eket et meye zorl anmakt adır. Bu dur umda depr eml er Anadol u l evhası nı n çevr esi ndeki l evhal arl a ol an sı nır zonl arı nda meydana gel mekt edir. Bu zonl ar Kuzey Anadol u Fayı ( KAF), Doğu Anadol u Fayı ( DAF) ve Bi tli s Bi ndir me Kuşağı (BBK) adı nı alırl ar. Ayrı ca batı ya kay maya zorl anan Anadol u l evhası nı n har eketi, batıda Ege l evhası nca dur dur ul maya çalı şılı nca böl gede kuzeygüney yönl ü geni şl eme söz konusu ol muş ve Ege gr abenl eri (çökünt ü geni şl eme al anl arı) ol uş muşt ur. Bat ı Anadol u da meydana gel en depr eml eri n genel nedeni de bu r eji mdi r ( Yıl maz ve De mi rt aş, 1996) ( Şekil 1. 8) Depr e ml eri n Öl çül mesi Depr eml eri n büyükl üğü depr emi n dı ş mer kezi nde ( mer kez üssü) t anıml anan bi r öl çüdür. Günü müzde depr emi n büyükl üğü, yer titreşi ml eri ni yüzl erce kil ometr e uzakl ar dan kaydedebil en hassas si s mogr af ci hazl arı nı n kayıtl arı nı kull anar ak, Ri cht er t ar afı ndan geli ştiril mi ş basit bir öl çek ile belirl enmekt edir. Ri cht er öl çeği depr em mer kezi nden 100 k m uzaklı kt aki bi r si s mogr af ci hazı nı n kaydetti ği en büyük titreşi m genli ği ne l ogaritmi k ol ar ak endeksli dir. Ri cht er öl çeği il e belirl enen değer depr emi n al et sel büyükl üğü ol ar ak t anı ml anır. Genel ol ar ak al et sel büyükl üğü 4 den büyük depr eml er depr em böl gesi ndeki i nsanl ar t ar afı ndan hi ssedilir, 5. 5 den büyük depr eml er böl gedeki yapıl arda hasar yar at abilir, 9 dan büyük depr em ol ma ol asılı ğı i se yok denecek kadar azdır. Al et sel büyükl ük l ogarit mi k t abanlı ol duğu i çi n ör neği n 7 büyükl üğünde bi r deprem 6 ya or anl a 10 kat daha f azl a titreşi m genliği yar atır. Al et sel büyükl ük il e depre m sır ası nda açı ğa çı kan veya boşal an enerji arası nda da l ogarit mi k esaslı bir ilişki var dır. Buna gör e 7 büyükl üğündeki depr emde 6 büyükl üğündeki depr eme or anl a 32 kat enerji boşalır. Bu or anl ar her bi rim basa mak i çi n geçerli dir ( Sucuoğl u, 1996). Depr eml eri n kaydedil mesi nde kull anıl an al etl er e si smo metr e ya da si smogr af adı veril mekt edir. Si s mogr afl arı n esası, yeryüzü il e en az bi r t emas yüzeyi ol an bi r sar kaçt an i bar ettir. Sar kaca ekl enen bi r yazı cı düzenek yar dı mı yl a yer har eketl eri kağıt üzeri ne kaydedilir ( Şekil 1. 9). Depr em anı nda meydana gel en titreşi ml er sar kacı har eket e geçirir ve bu har eket mekani k, opti k veya el ektro magneti k yoll ar dan bi ri yl e kaydedi lir. Si s mogr afı n sili ndir şekli ndeki t ambur u üzeri nde sarılı bul unan kağıt üzeri ne kaydedil en gr afi k şekill ere si s mogr am adı verilir. Bu kayıtl ar da depr e ml eri meydana geti r en her t ür dal ganı n geli ş za manı, titr eşi m sür el eri ve a mplit üdl eri belirl enmi ş ol ur. Bu suretl e depr em mer kez üsl eri ni n yeri, 13

28 depr emi n magnit üdü ve depr em odağı nı n derinli ği belirl enebil mekt edir ( Pa mpal, 2000). Depr emi n al et sel büyükl üğü ( magnit üd), depr em büyükl üğünü depr emi n mer kezi nde ifade eden bi r öl çüdür. Öt e yandan depr em böl gesi nde i nsanl ar ve yapıl ar t ar afı ndan al gıl anan yer har eketi şiddeti ki şil eri n veya yapıları n et kil enen böl gedeki konu muna bağlı ol ar ak deği şir. Mühendi sli k açı sı ndan yer har eketi şi ddeti ni n öl çül mesi daha öne mli dir. Depr emi n yarattı ğı yer har eketi ni n şi ddeti en f azl a depr emi n mer kez üssünde hi ssedilir. Merkezden uzakl aştı kça yer har eketi şi ddeti ve dol ayı sı yl a yapıl ar üzeri ndeki et ki si azalır. Azalı m mesaf e il e ol duğu kadar yer el j eol oji k ve geot ekni k yapı il e de doğr udan ili şkili dir. Depr eme kar şı mühendi sli k t asarı mı nda al et sel büyükl üğü bi r t asarı m par ametr esi ol ar ak kull anamayı z, ancak t ekni k ol ar ak t anı ml ayabil di ği mi z ve öl çebil di ği mi z yer har eketi şi ddeti ni hesapl arı mı zda kull anabiliri z ( Sucuoğl u, 1996). Şekil Basit bir si smogr afı n çalışma düzeni Bi r depr emi n şi ddeti, yeryüzünün belirli bir noktası nda t anı ml anır ve bu nokt ada yaptı ğı et ki ni n der ecesi il e belirl enir. Bu konuda f arklı şi ddet t anı ml arı ol makl a ve f arklı şi ddet cet vell eri geli ştiril mekl e ber aber, en yaygı n ol anı Mer calli Şi ddet Cet veli dir ( Cel ep ve Kumbasar, 2000). Mer calli tar afı ndan 1902 de hazırlan mı ş ol an bu cet vel daha sonr a Ameri kalı ve Avr upalı bilim ada ml arı nca ol uşt ur ulan Si s mol oji Ko mi syonu t ar afı ndan bi r t akı m deği şi kli kl er yapılar ak, Deği ştiril mi ş Mer calli Öl çeği adı yl a 12 der eceli k bir şi ddet öl çeği ne dönüşt ür ül müşt ür ( Pa mpal, 2000). Deği ştiril mi ş Mer calli Şi ddet Cet veli EK- C de verilmi ştir. 14

29 2. DEPREM VE ZEMĠ N Bi r bi nanı n depr em karşı sı nda bekl enen di renci göst er mesi nde bi nanı n t asarı mı kadar yerl eş meni n konumu da can alı cı bi r öne me sahi ptir. Si s mi k yönden ar zu edil meyen bi r al anı n yapıl aş ma i çi n seçil mesi nde veril en yanlı ş kar arl ar, en az t emel bi r t asarı m hat ası nı n sebep ol duğu kadar hasar veri ci ol abilir ve depr em sonr ası nda yapı kull anıl amaz hal e gel ebilir. Bu yüzden, arazi yer seçi mi yapıl mı ş ol sa bil e, çevr eni n geni ş kapsa ml ı bir şekil de i ncel enmesi pl an hazırlıkl arı na başl amadan önceki en önemli aşamadır (Lagori o, 1990). Uygun yer seçi mi süreci nde, uz manlı k al anl arı bağl amı nda mi mar ve kent pl ancıl arı nı n r ol ü yadsın ma mal ı dır. Unut ul ma malı dır ki ar azi ni n ze mi n yapı sı, üzeri ne ot urt ul acak yapı nı n öl çül eri, yönl enmesi, bi çi mi ve eri şil ebilirli ği gi bi pek çok et kende belirl eyi ci ol abilir. Tü m bunl arı n öt esi nde ze mi n yapı sı, yapı ya akt arıl acak ol an yat ay kuvvetl eri n büyükl üğünü ve özelli ği ni kesi nli kl e et kil eyecektir ( Lagori o, 1990). Ze mi n nit eli ği ne bağl ı ol ar ak, depr em hasarı nı et kil eyen söz konusu kombi nasyonl ar; Ze mi n haki m peri yodu i l e yapı haki m peri yodunun çakı ş ması (r ezonans ol ayı), Ze mi n büyüt mesi ol ar ak t anı ml anabilir ( Şengezer, 1999) Ar azi Dur umu Ar azi ni n yer el j eol oji k yapı sı ve ze mi n durumu, meydana gel ebi l ecek yer har eketl eri ni n özelli kl eri nde belirl eyi ci r ol e sahi ptir. Böl geni n yer el j eol oji k yapı sı ve t opr ak kat manl arı nı n bil eşenl eri t emeli nde yapıl acak bi r ar aştır ma, ol ası bi r depr emde böl gede meydana gel ecek yer har eketl eri ni n özelli kl eri ni frekans, i v me, hı z ve genli k ci nsi nden t ahmi n edebil meyi mümkün kıl acaktır. Ze mi n yapı sı nı n kar maşı k ol duğu böl gel er de, uz man bi r geot ekni k mühendi si t ekni k danı ş man ol ar ak, ar azi ni n sunduğu sı nırl amal ar konusunda pl an ve t asarı m eki bi ne yar dı mcı 15

30 ol malı, ol umsuz bakı ş açıl arı nı n t ama men anl aşıl ması nı sağl amal ı dır ( Lagori o, 1990). Ayrı ca, belirli bir böl gedeki zemi n koşull arı nı n yer titreşi m genli ği ne anl aml ı bir et ki si var dır. Kaya har eketl erini n yüksek fr ekanslı, i vmeli ve hı zlı har eketl erle benzeşen bazı özelli kl eri var dır. Depr em dal gal arı gevşek ze mi nl er de il erl erken depr em har eketi, genli ği artıran ve daha uzun titreşi m peri yotl arı na yol açan, t aşı yabil eceği nden f azl a yükl enmi ş zemi ni n deri nliği il e belirl enir (Lagori o, 1990) San Fr anci sco, Sant a Cr uz Dağl arı ndaki 1989 Lo ma Pri et a ve 1964 Al aska depr eml eri göst er mi ştir ki, en f azl a hasar a sebep ol an har eketl er, kaya zemi nl eri n aksi ne, gevşek ze mi nl erin suya doygun ol duğu körf ez kı yıl arı ve bat aklı k al anl ar da ol muşt ur. Bazı depr eml er de, kayalı k zemi n üzeri nde bi ri ken al üvyon t abakal arı üzeri nde ci ddi hasar a uğrayan bi nal ar t espit edilmi ştir. Lagori o ( 1990) nun bil dirdi ği 1906 San Fr anci sco, 1967 Venezuell a Car acas ve 1985 Mexi co Ci t y depr eml eri il e ül kemi zde son döne ml eri n en büyük depr emi ol an 1999 Kocaeli depre mi kalı n al üvyon zemi nl eri n et kil eri ne delil t eşkil et mekt edi r. Az katlı rijit bi nal ar, yüksek fr ekanslı yani kı sa peri yotl u har eketl er e ol umsuz t epki verirken, çok katlı yapıl ar bu denli ol umsuz et kil en mezl er. Öt e yandan, 1985 Mexi co Ci t y depr emi nde de gözl endi ği gi bi az katlı rijit yapıl ar, eski göl yat ağı nda meydana gel en uzun peri yotl u yer har eketl eri nden t ehli keli bi çi mde et kil enme mi şl erdi. Oysa, eski dol gu al anl arı nda yer al an çok katlı bi nal ar ci ddi hasar a uğr amı şl ar ya da t ama men yı kıl mı şl ar dı (Lagori o, 1990). Depr emi n yer altı ndaki bi r kaynakt an yayıl an titreşi m har eketi ol duğu bili ndi ği ne gör e, yer yüzündeki bi r böl gede meydana getirdi ği et ki ni n bağlı ol duğu belli başlı par ametr el er: 1- depr emi n büyükl üğü, 2- göz önüne alı nan böl geni n enerji ni n açı ğa çı ktı ğı kaynağa ol an uzaklı ğı, 3- kaynakt an yayıl an depre m dal gası nı n göz önüne alı nan yer e geli nceye kadar geçti ği ar a böl geni n j eol oji k dur umu, 4- depr em enerji si ni n kaynakt a açı ğa çı k ma t ür ü, 5- ar a böl gede bul unan f ayl arda veya ser best yüzeyl er de depr em dal gası nın kırıl ması ve yansı ması, 6- göz önüne alı nan böl gedeki zemi n dur umu ol ar ak sıral anabilir ( Cel ep ve Kumbasar, 2000). Bahsedil en sebepl er den dol ayı mi mar ve pl ancılar, söz konusu ar azi ni n j eol oji k ve zemi n özelli kl eri konusunda bil gi sahi bi ol malı dır. Böyl eli kl e, zemi n koşulları nı n ol ası 16

31 bi r depr emde nasıl bir davr anı şa sebep ol acağı nı, dol ayı sı yl a depr em et ki si ni üzeri ndeki yapıl ar a nasıl yansıt acağı nı bil ecekl erdir. Depr em har eketi esnası nda zemi n koşull arı nı n et ki si yl e ol uşan yeri n titreşim f r ekansı yl a yani zemi n haki m peri yoduyl a uyuml u ol mayan bi r yapı si st emi t asarl amak, bi nanı n yer sar sı ntı sı yl a aynı anda sall anması na ve t asarl anandan çok daha f azl a öt el enmesi ne sebep ol abilir (Lagori o, 1990). Depr em yönet meli ği nde veril en ze mi n gr upl arı il e buna gör e ol uşt ur ul an ze mi n sı nıfl arı ve zemi n spektrum kar akt eri sti k peri yotl arı t abl o 2. 1 de gör ül mekt edi r. Tabl o Ze mi n Gr ubu ve Sı nıfl arı il e Karşı Gel en Spektr um Karakt eri sti k Peri yotl arı ( Cel ep ve Kumbasar, 2000) Ze mi n Gr ubu A B C D Ze mi n Sı nıfı Tanı ml ama Ayrı ş ma mı ş sağl amkayal ar; çok sı kı çakıl ve kum; sert kil ve siltli kil Ayrı ş mı ş ve çatl aklı kayal ar; sı kı çakıl ve kum; çok katı kil ve siltli kil Yu muşak, sür eksi z düzl eml i çok ayrı ş mı ş kayal ar; ort a sı kı çakıl ve kum; katı kil ve siltli kil Yer altı su sevi yesi yüksek ol an yumuşak al üvyon t abakal arı; gevşek kum; yumuşak kil ve siltli kil Tanı ml ama TA (s) TB (s) Z1 Z2 Z3 Z4 A gr ubu zemi nl er; en üst t abaka kalı nlı ğı 15 m. den az B gr ubu zemi nl er En üst t abaka kalı nlı ğı 15 m.' den f azl a B gr ubu zemi nl er; en üst t abaka kalı nlı ğı 15 m.' den az C gr ubu zemi nl er En üst t abaka kalı nlı ğı 15 m m. ar ası ndaki C gr ubu zemi nl er; en üst t abaka kalı nlı ğı 10 m. den az ol an D gr ubu zemi nl er En üst t abaka kalı nlı ğı 50 m.' den f azl a C gr ubu zemi nl er; en üst t abaka kalı nlı ğı 10 m.' den f azl a D gr ubu zemi nl er Faya Ol an Uzaklı k Bi r depr emi n he men ar dı ndan, medyada ve ka muoyunda, f aya en yakı n al anl arı en f azl a zar ar a uğr ayan böl gel er ol ar ak t anı ml amak yönünde bi r eğili m vardır. Genel 17

32 kanı depr eme sebep ol an f aydan ne kadar uzakl aşılırsa hasarı n da o or anda azal acağı yönündedi r. Bazı dur uml ar da bu yanlı ş bir kanaattir (Lagori o, 1990). Fayı n her i ki t ar afı nda hasarı n bi rkaç kil ometr eli k bi r al anda daha yoğun ol duğu bazı geç mi ş deneyi ml er, böyl e bi r gör üşün düşey f ay düzl eml eri i çi n doğr u ol abil eceği ni ort aya koy makt adır. Ancak bi r dal ma açı sı yl a kar akt eri ze edil en bi rbiri ni n üzeri ne bi nen f ayl ar i çi n böyl e bi r gör üş doğr u değil dir. Ağır hasar a uğr ayan bazı böl gel eri n depr emi n mer kez üssünden ve/ veya bi rbiri üzerine bi nen f ayl ar dan kil omet r el erce uzakt a ol duğu böyl e bi r dur um 1971 San Fer nando depr emi nde gör ül müşt ü. Bu yüzden, t üm böl gede yer al an f ay ti pl eri ar ası nda açı k bi r ayrı m yapıl malı dır (Lagori o, 1990). Şekil 2. 1 Göl cük t e yüzey kırı ğı üzeri nde yer al an bir bi na. Tü m af etl er ar ası nda büyük bi r f arkl a en f azl a hasar veri ci ol anı, geni ş bi r al anı et kil eyen yer sar sı ntı sı dır. A. B. D. ni n batı kı yıl arı, Güney İt al ya, Yunani st an gi bi depr em akti vit esi ni n yoğun ol duğu dünyanı n pek çok yeri nde ve ül kemi zde özelli kl e 18

33 Batı Anadol u daki Ege Çökünt ü Si st emi i çeri si nde, yerl eşi mi n, bi r f aydan ne kadar uzakt a yer alırsa, başka bi r f aya o kadar yakl aşacağı unut ul ma malı dır. O hal de, her dur umda il k ve en öne mli kural, doğr udan f ay hattı üzeri nde yapıl aş ma maktır. Yüzey f ayl anması sebebi yl e hasar gör mesi muht emel bi nal ar sayı ca az ol sa da, yüzey kırıl ması nı n ol uşacağı büyük bi r depr em sır ası nda en ci ddi hasar a uğr ayan bi na, doğr udan f ay hattı nı n üzerinde yer al an bi na ol acaktır ( Şekil 2. 1) Ze mi n Davranı Ģı Kent sel geli şme sür dükçe, yerl eşi m i çi n t erci h edil meyen al anl ar a doğru yayıl ma ki mi zaman kaçı nıl maz ol makt adır. Bi r zamanl ar yapıl aş ma i çi n çok uç nokt al ar da ( marji nal) ol duğu düşünül en al anl ar bugün büyük öl çekli yerl eşmel er i çi n değerl endi ril mekt edir. Geli şmi ş ekono mil er e sahi p t opl uml ar da, i nşaat t eknol oji si ve t asarı m t ekni kl eri nde kaydedil en büyük aşa mal ar sayesi nde geç mi şt e yerl eşi me uygun bul unmayan al anl ar da artık yapıl aş mak mü mkün ol ması na r ağmen ( Lagori o, 1990), depr eml eri n ür etti ği di nami k har eketl eri n zayıf kar akt erli zemi nl eri n f arklı davr anı şl ar ser gil emesi ne sebep ol duğu da bir gerçektir. Yukarı da deği nil en t eknol oji k il erl emel er sayesi nde, yerl eşi me uygun ol mayacağı ya da belirli koşull ar ve sınırl amal ar i çi nde yapıl aş maya i zi n veril ebil eceği belirtil en bi rçok özelli kt eki zemi nl er üzeri nde, belirli sı nırl amal ar dan muaf bi nal ar i nşa et meni n mü mkün ol duğu il gili di si pli nl erce dil e getiril mekl e bi rli kt e, sözü edil en t eknol ojil eri n mali yetl er e ol an yansı ması pek çok kent sel f onksi yon i çi n bu ol anağı uygul ana maz (devr e dı şı) kıl makt adır. Ül kemi z ör neği nde ol duğu gi bi, ül ke ekono mi si nde kapit ali n söz ve er k sahi bi ol duğu ve üst üne üstl ük geli şme mi ş ekono mil er de, i nşaat sekt ör ü öne mli bir r ant ar acı ol arak değer bul makt a ve bu da başt a barı nma ol mak üzer e di ğer bazı kent sel i şl ev al anl arı na yüksek mali yetli il eri t eknol oji yatırı ml arı nı n yapıl ması nı gerçekçi kılma makt adır. Aynı konunun bi r başka boyut u i se yöneti msel dir. Mer kezi ve yer el yönetim yet ki ve sor uml ul ukl arı il e bunl ar ar ası ndaki ili şki ve i şbirliği ni n t am ol ar ak t anı ml an madı ğı ve özelli kl e mer kezi ot orit e tar afı ndan t ek bi r pr oj e ya da şahı s özeli nde çı kartıl an veya deği ştiril en sayı sı z kanun ve kar ar namel erl e uygul amal arı n yapıl abil di ği bi r ül kede i mar ve ar azi kull anı m kar arl arı al makl a sor uml u or ganl ar ve bur al ar da yet ki sahi bi mesl ek i nsanl arı üzeri ndeki baskı yadsı nma malıdır. Kal dı ki, mesl ek eti ği ni n ve mesl eki yet erlili ği n ol dukça geri pl anda kal dı ğı ve et ki n ol makt an çok uzak dur an deneti m mekani z ması da bu yönüyl e el e al ı ndı ğı nda, i nşaat t eknol ojil eri nde 19

34 kaydedil en geli şmel eri n sağl adı ğı ser bestli k i çi nde ar azi kull anı m kar arl arı al mak en basit if adeyl e i şi şansa bırak mak ol acaktır. Bi r başka if adeyl e güvenli bir yerl eşi mi n il k ve bel ki de en öne mli adımı, j eol oji k veril eri n el de edil mesi ve bunl arı n pl anl ama ve t asarı m sür eçl eri nde veril en kar arl ar da daha i şi n en başı nda belirl eyi ci etkenl er ol ar ak değerl endi ril mesi dir. Hayati öne m i çer en ze mi n koşull arı deği şkenl erini n ger eği nce di kkat e alın ma ması, heyel an, çök me, sı vıl aş ma, zemi n büyüt mesi gi bi ol ası davr anı ş bi çi ml eri ni n bekl enen bi r depr emde ort aya çı kacağı ger çeği ni deği ştir meyecek, dol ayı sı yl a muht emel bi r doğa ol ayını n bi r af et e dönüş mesi nde r ol veril en bi rer akt ör ol mal arı nı sağl ayacaktır Sı vıl aģ ma Sı vıl aş ma ol ar ak bili nen ol ay, suya doy muş i nce t aneli ku m ve siltl er den ol uşan zayıf kar akt erli zemi nl erl e bağl antılı dır. Bu t ür zemi nl erin, st ati k ol ar ak yalı n ve nor mal yük altı nda, dur ağan kal dı ğı müddet çe nor mal bi r bi nayı dest ekl eyecek makul bi r t aşı ma kapasit el eri var dır. Ze mi n sı vıl aş ması, i nce t aneli ku m ve siltl eri n ar ası nda bul unan gözenekl er deki su basıncı nı n art ması sonucu, katı gör ünüml ü t abakal arı n geçi ci ol ar ak mukavemetl eri ni kaybeder ek sı vı gi bi davranır dur uma dönüş mesi yl e ol uşur. Kil t aneci kl eri nden yoksun ol an silt, kum ve çakıl gi bi suya doy muş t aneli çökeltil er, özelli kl e de sözü geçen daha seyr ek ve i nce ol an maddel er sı vıl aşmaya daha yat kı ndırl ar (Lagori o, 1990). Pot ansi yel sı vıl aş ma al anl arı, yük t aşı ma açı sı ndan yet erli gör ül ebil se de ger çekt e yük t aşı ma kabili yetl eri al datı cı dır. Bi r depr em sır ası nda gözl enen di nami k bi r sar sı ntı dur umunda bu t ür zemi nl er bi r t ür deği şi me uğr arl ar ve böyl eli kl e üzerl eri ndeki t emel si st emi ni dest ekl eme kapasitesi ni yitirirl er. Böyl esi suya doy muş zemi n kat manl arı bir titreşi me mar uz kal dı kl arı nda sı vıl aşar ak, dest ek- dayanak kabili yeti ne sahi p katı kütl el er den zi yade yoğun bi r akı şkan ( sı vı madde) gi bi davr anırl ar ( Lagori o, 1990). Depr em sır ası nda, dal gal ar suya doymuş t aneli t abakal ar dan geçer ken, t ane yerl eşi m düzeni ni deği ştirir ve gevşek ol ar ak bul unan t anel eri n göçer ek yerl eşmesi ne ve sı kı ş ması na sebep ol ur. Bu yerl eş me sır ası nda t anel er ar ası nda su yol bul up kaçamazsa boşl uk suyu bası ncı yükselir. Eğer bu bası nç üstt e bul unan t abakal arı n ağırlı ğı na yakı n bi r sevi yeye ul aşırsa, t aneli t abaka geçi ci ol ar ak sı vı gi bi davr anar ak sı vıl aş ma ol ayı nı ort aya çı karır. Ze mi ni n sı vıl aş ması sonucu, yapı si st emi ni n altı ndaki zemi n t abakası artı k yapı nı n t emeli ni dest ekl emeyeceği nden bi na ze mi ne gö mül ebilir veya hafif yapıl ar da yukarı doğr u har eket eder ek yüz me eğili mi göst er ebilir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). (şekil 2. 2) 20

35 Suyun yukari hareketi Şekil Zemi n sı vıl aş ması ol ayı nda zemi n yapı et kil eşi mi ni n şemati k göst eri mi Bi r zemi ni n sı vıl aş ması esas ol ar ak gevşek bi r yerl eşi me sahi p ol ması na, t anel er ar ası ndaki bağa, kil mi ktarı na ve t abakal ar ar asında bul unan su mi kt arı na bağlı dır. Ze mi n sı vıl aş ması nda ort aya çı kan büyük yer deği ştir me ve şekil deği ştir mel er, ayrı ca sı vıl aşan t abaka kalı nlı ğı na, yüzey eği mi ne ve yükl eme dur umuna bağlı dır. Genelli kl e, yer altı su sevi yesi ni n yüksek ol duğu yerl er deki yakı n za mana ait ol an sı kı ş ma mı ş ku m ve siltleri n sı vıl aş ma pot ansi yeli yüksektir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Bunun yanı sıra akar su yat akl arı il e körf ezleri n t ari hi sı nırl arı ve haliçl er de bu t ür t abakal ar çoğunl ukl a bul unur. Çoğu kez bu al anl arı t anı ml amak zor ol ur, çünkü geçen za man i çi nde dol dur ul muş ve geni ş çapt a geli şmi ş ol abil ecekl eri nden dı ş gör ünüşl eri deği ş mi ştir. San Fr anci sco körf ez böl gesi ndeki i ki metr opolit en havaal anı sı vıl aş maya son der ece yat kı n ol an eski bat aklıkl arı n üzeri ndeki dol gu al anl arı na i nşa edil mi ştir. Eki m 1989 daki 7,1 magnit üdl ük depr em her i ki havaal anı nda da pi stl erde ve kontr ol kul el eri nde hasar a sebep ol muş ve geçi ci ol ar ak havaal anl arı ul aşı ma kapan mı ştır. Sı vıl aş ma nedeni yl e ol uşan hasarı n en çar pı cı ör nekl eri nden bi ri de 1960 Şili depr emi nde gör ül müşt ür. Ol ay sır ası nda t ama men ya da kı s men boş ol an yer altı su depol ama t ankl arı, i çi ne gömül dükl eri t opr ak depr em har eketi altı nda sı vıl aşı nca yer yüzeyi ne çı k mı şl ar dı (Lagorio, 1990). Ze mi ni n sı vıl aş ması nı n kendi si hasar a sebep ol an bi r ol ay değil dir. Ancak, bu ol ayı n büyük yer deği ştir mel er e sebep ol ması, büyük hasarl arı doğur an t emel göç mel eri ne sebep ol ur. Ze mi n sı vılaş ması il e onarı mı güç ol an t emi z ve pi s su bor ul arı il e doğal gaz bor ul arı nda hasar ve kaçakl ar ort aya çı kar. Bi r yapı yı t aşıyan ze mi n sı vıl aşı p t aşı ma gücünü kaybeder se, yapı da hasar a yol açan, öne mli öl çüde ot ur ma ve dön me meydana gel ebilir ( Cel ep ve Kumbasar, 2000). Dünyada bu ol ayı n ger çekl eşti ği bir çok ör nek arası nda en çar pı cı ol anl arı ndan bi ri bi nal arı n t ama men kull anıl amaz hal e gel di ği, bi nal ar da 60 0 ye var an dön mel eri n ort aya çı ktı ğı 1964 Niigat a Japonya depr emi di r. Bunun gi bi, 1999 Kocaeli 21

36 Depr emi nde Adapazarı nda meydana gel en ze mi n sı vıl aş ması i se bi nal arda şi mdi ye kadar gör ül me mi ş öl çüde hasar meydana getir mi ştir. Adapazarı nda yer altı su sevi yesi ni n yüksek ol ması ve ze mi ni n siltli kil ol ması zemi n sı vıl aş ması nı n ort aya çı k ması nda çok öne mli rol oyna mı ştır. Öne mli depr em hasarı gör meyen yapıl arı n bazıl arı bi rkaç metr e ze mi ne bat arken, bazıl arı nda devril meye var an dön mel er meydana gel mi ştir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Sı vıl aş maya yat kı n ve yumuşak silt ve ku ml ar dan ol uşan akar su yat ağı çökell eri üzeri nde kur ul u ol an kentte yüzl erce bi na 1. 5 metr eye var an mi kt arl ar da zemi ne bat mıştır ( Er di k, 2000). Adapazarı nda ze mi n sıvıl aş ması sonucu hasar gör en bi nal ar a ili şki n f ot oğr afl ar şekil 2. 3 ve şekil 2. 4 t e veril mi ştir. Adapazarı nda sı vıl aşan ze mi n kat manl arı nı n bi r i zol at ör gi bi davr anar ak yapı t emeli ne et ki yen enerji yi dağıttı ğı ve bi nal arı n depr em kuvveti yle ol uşan sar sı ntıl ardan hasar görmesi ni engell edi ği belirtil mekt edir ( Er di k, 2000). Ancak bu ol ayı n depr em zar arl arı nı i ndirgeyen bi r et ken ol abil eceği sanı sı na kapılmak yanlı ş ol acaktır; zira Adapazarı ör neği nde sı vıl aş manı n sebep ol duğu hasar ortadadır. Bu konu hakkı nda, sı vıl aşma sebebi yl e bi r çok bi na kull anıl maz hal e gel mesi ne rağmen, sı vıl aş manı n t opyekün çök mel eri n azal ması nda bi r et ken ol muş ol abil eceği var sayı mı yl a can kaybı nın azal ması nda et ken ol duğu yönünde bili msel t artışmal arı n sür düğünün bili nmesi yeterli ol acaktır. Şekil Adapazarı nda zemi n sı vıl aş ması sonucu devril en bir bi na 22

37 Şekil Adapazarı nda zemi n sı vıl aş ması sonucu zemi ne bat an bir bi na Topr ak Kay ması Büyük depr eml er de, depr emi n neden ol duğu t opr ak kay mal arı ol dukça yaygı ndır. Tı pkı sı vıl aş ma ol ayı nda ol duğu gi bi, eği mli ya maçl arı n kar arlı ve sağl am ol ma gör ünü mü de al datı cı dır. Yer çeki mi kuvveti ni n ol uşt ur duğu yük altı nda dur ağan gör ül ebil en t opr ak yapı sı, di nami k yer sar sı ntı sı nı n et ki si nde kal dı ğı nda dur ağanlı ğı nı kaybedebi lir. Bu dur um özelli kl e t epeli k ar azil er de yılı n en yağı şlı mevsi mi i çi n geçerli dir. Öyl e ki, yamaçl ar bu döne ml er de di nami k bi r uyartı ol maksı zı n bil e heyel ana eği mli dir (Lagori o, 1990). Dağ et ekl eri nde ve yamaçl ar da konut yapıl aş ması önceden beri gör ül en bi r dur umdu. Bugün i se ti cari yapıl aş ma, böl gesel alı ş veri ş mer kezl eri, prof esyonel hi z met mer kezl eri veya ar aştır ma- geli ştir me kur uml arı na r astl amak artık alı şıl madı k bi r hadi se değil dir. Bu yüzden yeni geli şme al anl arı nda pot ansi yel t opr ak kay ması yl a geç mi şe gör e çok daha ci ddi or anda kar şı kar şı ya bul unan çok daha f azl a yapı söz konusudur. Bi r ar azi ni n yerl eşi me uygunl uğunu i ncel erken, pl ancı nı n he m söz konusu ar azi ni n he m de yakı n çevr esi ni n t opr ak kay ması meydana gel me pot ansi yell eri ni t ayi n et mesi özelli kl e önemli dir (Lagori o, 1990). Esas öne mli nokt a t oprak kay mal arı nı n doğal ve fi zi ksel özelli kl eri ol ma makl a ber aber, depr emi n neden ol duğu yapı sal hasar ör nekl eri mi mar ve pl ancıl arı çok 23

38 yakı ndan il gil endir meli dir. Depr eme dayalı t oprak kay mal arı nı n bi na st rükt ür ünde büyük hasar a yol açtı ğı bi rçok ör nek var dır. Topr ak kay ması nedeni yl e ol uşan hasarı n f arklı et kil eri ni ort aya koyan i ki ör nek çok çar pı cı dır. İl ki 1970 Peru depr emi sırası nda Huascar an Dağı nda meydana gel mi ş ve 11 kil ometr e öt edeki Yungay ve Ranr ahi rca adı ndaki i ki köyü t ama men yok et mi ştir. Söyl endi ği ne gör e t opr ak 3700 met r e yüksekli kt en düşerek 11 kil ometr e boyunca saatt e ort al ama 320 kil omet r e hı z il e sür ükl enmi ştir (Lagorio, 1990). İki nci ör nek 1964 Al aska depr emi nde yı kıl an bi r okul il e il gili dir. Bi nanı n i nşa edil di ği zemi n, 8. 6 magnit üd değeri ndeki depr emi n t eti kl edi ği kütl esel bi r heyel an ve çök me zonu üzeri nde yer alı yordu. Bu gi bi bi r dur umda, bi na t emeli ni dest ekl eyen ze mi ni n kayı p git mesi yl e yapı si st emi üzeri nde ol uşan güce mukavemet edecek ne mi mari ne st ati k, hi çbir t asarı m yap mak mü mkün değildi. En basit if adeyl e köt ü bi r yer seçi mi yapıl mı ştı (Lagorio, 1990). 12 Kası m 1999 Düzce depr emi nde E- 5 kar ayol unun İ st anbul Ankar a ar ası ndaki t ek doğr udan bağl antı ol ması sebebi yl e ül ke i çi n en öne mli ve en yoğun böl ümü ol an Bol u Dağı geçi şi nde meydana gel en t opr ak kayması sonucu yol günl erce kull anı m dı şı kal mı ştı. Bu ve benzeri ol ayl ar ort aya çı kardı ğı hasarı n yanı sıra il k yar dı m ve kurt ar ma çalı şmal arı i çi n böl geye eri şi mi güçl eştirer ek zar arl arı n art ması na yol açan i ki ncil et kil er de i çer mektedi r (şekil 2. 5). Şekil Kası m 1999 Düzce depr emi nde E- 5 kar ayol unun Bol u Dağı geçi şi nde meydana gel en t opr ak kay ması 24

39 Çök me Çök me, ze mi ni n uzun bi r zaman dili mi boyunca kade meli ol ar ak di be doğr u ot ur ması, yerl eş mesi ol arak t anı ml anır. Büt ün bi r ar azi de meydana gel ecek munt azam bi r çök me bi nanı n kendi si ne doğr udan bi r t ehdit ol uşt ur mayabilir. Ancak bi na yeni zemi n kotuna ot ur ana dek, bi na gi ri şi ve alt yapı hi z metl eri kull anıl amayacaktır. Ancak eğer munt azam bi r çök me söz konusu değil se, bi naya ci ddi hasar ver ebilir. Depr em sadece belli bir al anda ol uşabil ecek çök me mi kt arı nı hı zl andırır. Böyl eli kl e zemi n kotl arı nda f arklılıkl arı n ort aya çı k ması nı sağl ayabilir ve bu da bi nanı n bi çi mi ni bozan, döşemel er de, duvarl ar da, t avanl ar da ve çatıl ar da çatl akl ar ve kırı kl ar dan i bar et ci ddi hasarl ar a sebep ol abilir. Depr em t ar afı ndan ür etil en di nami k yer sar sıntıl arı basit bir if adeyl e, yapı nı n çeşitli nokt al arı nda, bi nanı n ger çekt en mukavemet göst er emeyeceği yüksek yoğunl ukt a gerili ml eri başl at ar ak sor unu şi ddetl endi rirl er (Lagori o, 1990). Uzun yıll ar sonunda ol uşan f arklı ot ur ma kotl arını n sebep ol duğu yüksek gerili m nokt al arı esasen yapı yı zayıfl at abilir ve bi r depr em sır ası ndaki hasarın başlı ca sebebi ol abilir. Hi ç şüphe yokt ur ki, her hangi bi r sebepl e daha önceden zayıfl amı ş bi nal ar şi ddetli bir depr eme dayanacak perf or mansa sahi p ol mayacakl ar dır ( Lagori o, 1990). Şekil Göl cük t e meydana gel en çök meyl e kenti n sul ar altı nda kal an sahil bandı 25

40 Yukarı da anl atıl anl arı n öt esi nde böl gesel bir çök me 17 Ağust os t a Göl cük t e yaşan mı ştı. Kı yı boyunca 4 k m uzunl uğunda geni ş bi r al anda ger çekl eşen çök me ol ayı nda kenti n sahil bandı yakl aşı k 3 metr e kadar battı ( Er di k, 2000). (şekil 2. 6) Ze mi n Büyüt mesi Bazı zemi n t ürl eri nde yapı nı n altı ndaki zemi n, ana kayadaki depr em et ki si ni deği ştirer ek verir. Bu dur um özelli kl e dol gu ol an ze mi nl er de depr em et ki si ni n büyümesi ne sebep ol ur (Cel ep ve Ku mbasar, 2000). 17 Ağust os depr emi nde, mer kez üssünden yakl aşı k 100 k m uzaklı ğı il e İst anbul un depr em böl gesi ne en uzak yerl eşi m al anl arı ndan bi ri ol an Avcıl ar, kenti n en f azl a hasar gör en böl gesi ol du. Belirli j eol oji k koşull arı n yapı sal hasar a et ki si ne delil t eşkil eden Avcıl ar da kaydedi l en t epe i v me değerl eri böl gedeki en yüksek değerl er di. Yapıl an çalı şmal arl a böl geni n j eol oji k yapı sı nı n depr em et ki si ni 5-10 kat büyüt me özelli ği ne sahi p ol duğu anl aşıl makt aydı ( Er di k, 2000). Şekil Ağust os depr emi nde kaydedil en t epe i vme değerl eri ( %g) Şekil Eyl ül 1999 da meydana gel en 5. 8 magnit üd büyükl üğündeki art çı depr emde kaydedil en t epe i vme değerl eri ( %g) 26

41 17 Ağust os depr emi nde kaydedil en t epe i v me değerl eri şekil 2. 7 de, 5. 8 büyükl üğündeki art çı şokt a kaydedil en değerl er i se şekil 2. 8 de i zl enebil mekt edir. Şekil 2. 7 de gör ül düğü gi bi Avcıl ar a en yakı n i st asyon ol an Ambarlı da öl çül en değerl er, depr emi n mer kez üssüne çok yakı n nokt al ar da kaydedil enl er e yakı n hatt a üst ündedi r. 27

42 3. DEPREM VE YAPI Bi na Davranı Ģı na Genel Bakı Ģ Depr eml eri n bi nal ar üzeri ndeki asıl et ki si ni n dayandı ğı bi rçok deği şken var dır. Sır al amak ger ekirse, 1. Depr emi n büyükl üğü 2. Böl geni n j eol oji k özelli kl eri 3. Depr emi n odak nokt ası nın konu mu 4. Yer sarsı ntı sı nı n şi ddeti ve sür esi 5. Ze mi n t ür üne bağlı ol ar ak depr em dal gal arı nı n peri yodu 6. Bi nanı n i nşa edil di ği t ari ht e geçerli ol an yönet melik hüküml eri 7. Bi na yapı t arzı 8. Bi na pl an şeması 9. İ nşaatı n nit eli ği 10. İ nşaat t ama ml andı kt an sonr a kull anı cıl arı n göst er di kl eri özen ve bi na bakı mı Belirli bir t ari ht e yür ürl ükt e ol an il gili yönet meli kl eri n pl an ve i nşaat yönt emi ndeki belirl eyi ci et kil eri sebebi yl e, bi r bi nayı değerl endirirken kull anıl an en öne mli deği şkenl er den bi ri yapım t ari hi dir. Söz konusu i mar, af et, v. b. yönet melikl er geç mi şi kapsamadı kl arı i çi n, bugün hal a kull anı mda ol an bi rçok bi na yaşl arı iti barıyl a eski, de mode yönet meli k hüküml eri ne gör e i nşa edil mi ş ol ar ak şehi rl erimi zde yer al makt adırl ar. Böyl ece bi r uz manı n veril en bi r bi nanı n yaşı doğr ult usunda büyük bi r depr emde ser gil emesi bekl enen davr anı şı nı tah mi n et mesi mü mkün ol acaktır (Lagori o, 1990) Depr e ml e Ol uģan Yat ay Yükl er Bi naya Nasıl Akt arılır Bi r depr em sır ası nda her yöne yayıl an çok sayı da titreşi m veya depre m dal gası ür etilir. Her ne kadar odak nokt ası enerji boşal ması nı n başl angı ç noktası ol ar ak t anı ml ansa da, t aki p eden yüzey f ayl anması bu mer kezden kil ometr el erce uzaklı ğa kadar baskı nlı ğı ol an bi r doğr ult uda uzayabilir. Sonuç, et ki altı ndaki t üm böl gede hi ssedil en t esadüfi, düzensi z bir yer titreşi mhar eketi dir (Lagori o, 1990). 28

43 Bu titreşi mi n bi na üzeri ndeki et ki si, depr emi n büyükl üğüne dayanan har eketi n genli ği, hı zı, i v mesi, yer deği ştir me mi kt arı ve süresi ne bağlı ol ar ak ol dukça şi ddetli ol abilir. Bu har eketl er ze mi ni n dol ayı sı yl a titreşen ze mi n üzeri ndeki bi nanı n çok kar maşı k bi r t avırl a sall an ması na sebep ol an di na mi k yükl er e dönüşürl er. Sonuçt a yapı, zemi ne sabitl enmi ş ol an t emel si st emi aracılı ğı yl a düşey ve yat ay yükl eri n bil eşkesi nden ol uşan bir kuvvetl e karşı karşı ya kalır (Lagori o, 1990). Çok katlı yüksek yapıl arda, bi nanı n et ki si altı na gi rdi ği titreşi mi n moduna bağlı ol ar ak, bazı katl ar bi r yöne doğr u har eket eder ken bazı katl ar f arklı yönde har eket edi yor ol abilir. Katl ar ar ası nda meydana gel en sür ükl enme, katl arın bi r biri ne yakl aş ması na ve t aşı yı cı si st emde bükül meye sebep ol abilir ( Lagori o, 1990). (şekil 3. 1) Şekil Yanal yer deği ştir meye ve bi na si st emi nde kı sal maya sebep ol an öt el enme di yagr aml arı. Çok yüksek yapıl ar da bazı katl ar belli bir yöne doğr u har eket eder ken, daha aşağı da ve yukarı da yer al an katl ar aksi yönde hareket et me eğili mi nde ol abilirl er. Sabit dur an bi r yapı depr em har eketi ni n et ki si altı nda ol uşan kuvvet e at al et (eyl emsi zli k, dur ağanlı k) kuvveti il e kar şı koyar (Sucuoğl u, 1996 ve Pa mpal, 2000). Her ci si m kendi ni har eket e geçirecek veya hı zı nı deği ştirecek her hangi bi r dı ş kuvvet e kar şı, ağırlı ğı ndan dol ayı, et ki eden kuvvet e zıt yönde bi r di renme göst erir. 29

44 Buna at al et kuvveti deni r ( Pa mpal, 2000). Kendi at al eti ni n yar attı ğı kuvvetl er, depr em nedeni yl e yapı yı et kil eyen kuvvetl er dir. Bu dur umda eğer bi r yapını n kütl esi sıfır ol saydı, depr emden hi ç et kil enmeyecekti ( Sucuoğl u, 1996). Aynı mantı kl a, yapı ne kadar ağır ol ursa o kadar büyük depr em kuvvetl eri ne mar uz kal acağı sonucu da doğr u bir çı karsamadır. Depr em et ki si yl e zemi nde meydana gel en öt elen me har eketi ve buna kar şı zıt yönde ol uşan at al et kuvvetl eri yapıl arı et kil er. Depr em başl adı ğı nda ze mi nde başl ayan har eket yapı yı gi di ş yönünde çek meye çalı şır. Yapı i se buna karşı ağırlı ğı nedeni yl e kar şı koyar ak ol uşan at al et kuvvetl eri ni n et ki si or anı nda di reni r. Yani yeri nde dur maya, yer deği ştir me meye çalı şır. Bu şekil de yapı sağa sol a esneyer ek oynar ( Pampal, 2000). Yapı yı en çok il gil endi ren, bu har eketl er sonucunda ol uşan t opl am i v meni n maksi mu m değeri dir. Bu değer yapı kütl esi il e çar pıl dı ğı nda, yapı ya depremde et ki eden maksi mu m yat ay kuvveti verir ( Sucuoğl u, 1996). Kuvvet eşittir kütl e çar pı i v me anl amı na gel en bu ol ay, basitl eştiril mi ş ol ar ak F=m. a ol ar ak f or mül e edilir Yapı Tasarı mı nda Yanal Dest ek Si st e ml eri Bi r yapı si st emi ni n her hangi bir bil eşeni mukavemeti ni n üzeri nde bi r kuvvet e mar uz kal dı ğı nda bi nada hasar meydana gelir. Her hangi bi r yapı ögesi, kuvvet al tı ndayken f or mu bozul sa bil e kalı cı bir def or masyon ol maksı zı n t ekr ar oriji nal hali ne dönebili yorsa, mal zeme esne me sı nırl arı i çi nde kal ar ak büt ünl üğünü başarı yl a kor uyor de mektir. Ancak esnekli k sı nırl arı nın aşıl ması ve def orme ol ması dur umunda mal zeme bi r daha oriji nal hali ne hi çbir za man döne meyecektir. Böyl e bi r dur umda, esnekli k sı nırı bi r kez aşıl dı mı, il gili yapı ögesi i şl evi ni yitirecek, kırıl ma veya kop ma gi bi kalı cı def or masyon meydana gel ecektir. Bu dur um özelli kl e esnekli k sı nırl arı daha kısa ve belli koşull ar da birden bi re kırıl ma eğili mi nde ol an kırıl gan ve gevr ek mal zemel er i çi n geçerli dir. Eğilmeye yat kı n yu muşak mal zemel er i se kuvvet altı nda çok sayı da devi r yapsal ar bil e bükül gen ve esnek kal mayı başar ar ak, t opyekün bi r bozul maya uğr amaksı zın enerji soğur mayı sür dür ürl er. Bu yüzden yu muşaklı k ve sertli k ( bükül mezli k) depr em güvenli ği i çi n hayati özelli kl er dir, f akat doğr u ve obj ektif kull anıl mal arı ger ekli dir (Lagori o, 1990). O hal de t eori k ol ar ak, i deal bi r bi nanı n sertli k-bükül mezli k yet eneği sı nırsı z ve/ veya esnekli k kapasit esi sonsuz ol malı dır. Bi rçok bi nada kırıl gan veya rijit (bükül mez) yapı mal zemel eri il e yumuşak ve esnek ol anl ar bi r ar ada kull anıl makt adır. Str ükt ür el ol sun ya da ol ması n bu bil eşenl eri n yanlı ş kull anı mı, yapı si st emi ni n ni hai depr em 30

45 davr anı şı nda ol umsuzl uğa yol açabilir. Ör neği n bükül gen ol mayan yı ğma dol gu duvarl ar çok daha esnek ol an bi na i skel eti ni n arası na yanlı ş kur ul duğunda ti pi k bi r hasar kaynağı ol uşt ur url ar. Duvar, i skel eti n et kin ve büt ünsel bi r bil eşeni ol ar ak pr oj el endiril meli ya da i skel eti n i şl eyi şi nden t amamen bağı msı z t ut ul malı dır ( Lagori o, 1990). Her hangi bi r kar maşı k si st emde ne kadar küçük ol sa da zayıf bağl antı yı bul mak ve bur adan doğr u yapı si ste mi ni f el ç et mek yönündeki eğili ml eri sayesi nde depr eml er, bi nal ar da hasar a sebep ol mak konusunda art an bi r ün kazan mı şl ar dır. En zayıf nokt ayı ar ayı p bul ma ve dar beyi i ndir medeki yet eneği ni n sonucu ol ar ak depr eml eri n kar maşı klı ğı sevdi ği sı k sı k t el aff uz edilir. Bi r yapı m si st emi ne kadar kar maşı k ol ursa, büyük bi r depr emi n en hassas, yar al anmaya en açı k ögeyi çabucak bul up t ahri p et mesi o kadar çok sapt anmı ştır. Bu sebepl e depr em kuvvetl eri ne mukave met edebil ecek yapıl arı n pr oj el endi ril mesi nde öne mli bi r unsur kar maşı k ol anı değil basit ol anı yeğl emektir (Lagorio, 1990) Bi nal ar da Hasar ve Büyük Depr e ml er Depr eml eri n büyükl üğü ve yapıl ar daki en zayıf nokt ayı açı ğa çı kar ma yönündeki eğili ml eri di kkat e alı ndığı nda, mi mari pl an ve t asarı m kar arl arı nı n yapı nı n hasar gör ebilirli ği ve dol ayı sı yla can güvenli ği üzeri nde öne mli et kil eri ol duğu açı ktır. Bi r t ar aft an il erl eyen strükt ürel i nşaat t ekni kl eri ve yapı st andartl arı sayesi nde t opyekün çök mel er azalırken, di ğer t ar aft an bu il erl emel er yüzünden str ükt ür el ol mayan bil eşenl er gi der ek daha f azl a hasar a mar uz kal makt adır. Bu konudaki araştır mal ar hal en sür mekl e ber aber, str ükt ür el ol an ve ol mayan hasarl arı n sebep ol duğu maddi kayı pl ar ar ası nda çok az bi r f ark var dır. Tabl o 3. 1 de A. B. D. de 20. yüzyıl da meydana gel en bazı depr eml er de ort aya çı kan hasarı n maddi kar şılıkl arı veril mi ştir (Lagori o, 1990) Yer Hareketi ve Ze mi n Def or masyonu Ġl e Ġli Ģkili Hasar Büyük depr eml eri n doğurduğu fi zi ksel sonuçl ar kendil eri ni i ki şekil de gösterirl er: yer har eketi ve yüzey f ayl anması. Bi r depr emi n ür etti ği yer har eketl eri yapı sal hasarı n en t emel sebepl eri dir. Çünkü çok büyük bi r al anda her yöne doğr u yayılırl ar. Her ne kadar bazı özel dur uml ar da ci ddi hasarı n kaynağı ol sa da, bu i ki t ehli ke kı yasl andı ğı nda, yüzey f ayl anması, di ğeri kadar geni ş bi r al ana yayıl mı yor ol ması bağl amı nda daha az t ehdit edi ci dir (Lagori o, 1990). 31

46 Tabl o A. B. D. de Meydana Gel en Bazı Depr eml er de Ol uşan Hasarı n Maddi Kar şılıkl arı Yıl Yer 1906 San Fr anci sco, Calif or nia Long Beach, Calif or ni a Pr ens Willi am Boğazı, Alaska San Fer nando, Calif or ni a Whi tti er- Narr ows, Calif orni a Lo ma Pri et a, Calif or ni a Maddi Kayı p ( mil yon $) Ze mi n Def or masyonu Depr em sır ası nda ol uşan ze mi n def or masyonu, üzeri nde yer al an yapı yı doğr udan t ehdit eden bi rkaç yoll a kendi ni göst er ebilir. Bazı zemi n def or masyon ör nekl eri ni, yüzey f ayl anması, t oprak kay ması, sı vıl aş ma ve çök me şekli nde sır al amak mü mkündür. Bi r depr em, f ay hattı boyunca yüzey f ayl anması ol uşt ur abi l eceği gi bi ol uşt ur mayabilir de. Eğer yüzeyde bi r kırı k ol uşur sa bu kırı ğı n çok sı nırlı bi r uzunl ukt a kal ması veya kil ometr el er boyunca uzan ması ol ası dır. Fay boyunca zemi ni n yer deği ştir mesi yat ay, düşey veya her i ki doğr ult uda ol abilir. Yer deği ştir me mi kt arı nı n ki mi zaman santi metr e, ki mi zaman metr e mert ebesi nde ol ması mü mkündür. Kırıl manı n keski n ve t anı mlı bir hat boyunca ger çekl eşti ği dur uml ar ol muşt ur, ancak çoğunl ukl a daha geni ş bi r kırı k zonu boyunca yayıl ma eğili mi ndedi r (Lagori o, 1990). Bi nanı n konu mu ve hasar ar ası nda ar azi ye özgü bi r ili şki var dır Yer Hareketi Met r opolit en bi r mer kezde yer al an yapıl arı n büyük çoğunl uğu t ehli ke arz eden yer har eketl eri nden et kil enecektir. Bi r depr em sır asında ol uşan yer har eketleri il e il gili özelli kl er şekil 1. 4, şekil 1. 6 ve şekil 1. 7 de ör nekl enmi ştir. Ze mi ni n şi ddetl e titreş mesi kar şı sı nda yer yüzeyi ndeki i sti snasız her şey t epki ol arak titreşir. Dol ayı sı yl a bu ol ay depre me dayanı klı bi na t asarı mı nda el e alı nan esas ol gu ol ar ak şekill enmekt edir. Eğer yeri n titreşi mi ve yer deği ştir me mi kt arı yet eri nce büyükse depr eme dayanı klılık standartl arı na uygun t asarl anma mı ş ve i nşa edilme mi ş t üm bi nal arı n yı kıl ması ol ası dır (Lagori o, 1990). 32

47 1985 Mi choacan depr emi ni n il gi nç yanı, esas hasarı n ve can kaybı nın depr emi n mer kez üssünden 320 kil ometr e öt ede bul unan Mexi co Ci t y de meydana gel mi ş ol ması ydı. Kenti n mer kezi nde yakl aşı k 5700 bi na ya t ama men yı kıl mı ş ya da ağır hasar al mı ştı. Ka muoyunda ege men ol makl a bi rli kt e aslı nda yanlı ş ol an, en büyük hasarı n depr emi n mer kez üssünde meydana gel eceği sanı sı nı n aksi ne kentt e dehşet veri ci boyutt a yıkı ml ar yaşandı. Bu dur um, mi mar ve pl ancıl arı n anl aması ger eken öne mli bir der stir. Belirli koşull ar bi r ar aya gel di ği nde, tı pkı yakında ol anl ar gi bi uzak depr eml er de mer kez üssüne yakı n ol mayan metr opoll er de bil e ci ddi boyutl ar da hasar a yol açabilir ve açar da (Lagori o, 1990) Kı sa ve Uzun Peri yotl u Har eketl er Depr eml e açı ğa çı kan enerji ni n f aydan uzakl aştıkça t ükendi ği belirtil mekl e ber aber, bu ol ay sadece bazı özel dur uml ar da geçerli ol abil mekt e ve doğr u bi çi mde al gıl anmadı ğı t aktirde al datı cı ol abil mekt edir. Faya ol an uzaklı k arttıkça can ve mal kaybı ri ski ni n azal acağı gi bi bir sonuç çı kar mak son der ece yanlı ş ol acaktır ( Lagori o, 1990). Dünya çapı ndaki en yı kıcı depr eml er ni spet en sığ ol ar ak nit el enen ve odak deri nli ği 30 kil ometr eden daha az ol an depr eml er dir. Sı ğ bi r depr eml e açı ğa çıkan enerji daha dar bi r al anda et kili ol ur ve ol uşan kı sa peri yotl u yer har eketi daha hı zlı bi r bi çi mde sönü ml en me eğili mi ndedi r. Kı yasl amak ger ekirse, odağı deri nde ol an bi r depr emi n açı ğa çı kar dı ğı enerji daha f azl a mesaf e kat edecek ve daha geni ş bi r al anda uzun peri yotl u dal ga har eketi yl e hi ssedil ecektir. Genel ol ar ak uzun peri yotl u har eketl er, 0. 5 il e 1. 0 sani ye ar ası nda veya daha uzun peri yotl ar ol ar ak t anı ml anır (Lagori o, 1990). Uzun peri yotl u yer har eketl eri, deri n ve gevşek ze mi n kat manl arı il e 8 katt an daha yüksek yapıl arı n doğal titreşi m peri yotl arı yl a aynı ar alık i çi nde yer alır. Uzun peri yotl u bi r yer har eketini n çok katlı bir yapı nı n doğal titreşi m peri yodu il e çakı ş ması hali nde r ezonans ol uşabilir ve depr em har eketi ni n sür esi ne bağlı ol arak bi rbiri ni t aki p eden her devirde üst katl ar daki yer deği ştir me ( öt el enme) mi kt arı nı n gi der ek art ması na sebep ol abilir. Al çak yapıl arı n titreşi m peri yodu kı sadır ve bu yüzden uzun peri yotl u dal gal arl a r ezonansa gi r mezl er. Bu dur uma ör nek ol ar ak 1964 Al aska depr emi göst eril ebilir. Mer kez üssünden 120 kilo metr e uzaklı kt aki Anchor age da çok katlı yapıl ar önemli öl çüde hasar a uğr arken, aynı böl gede yer al an al çak ve rijit yapıl ar kayda değer hasar al ma mı şl ar dı (Lagori o, 1990) Mexi co Ci t y depre mi nde i se depr emi n mer kez üssü kentt en 270 il a 320 kil ometr e kadar uzakt a Pasifi k kı yıl arı nda yer al ması na r ağmen, ol uşan uzun 33

48 peri yotl u yer har eketl eri belli yüksekli kt eki çok katlı yapıl arı n doğal peri yodu il e rezonansa gi r mi ş ve çok sayı da bi nanı n çök mesi ne sebep ol muşt u. Eski bir göl yat ağı üzeri nde geli şen böl gede depr em anı nda ol uşan peri yodun 1. 5 ila 2 sani ye ol duğu t ahmi n edil mekteydi ki bu sür e 9 il a 14 katlı bi nal arı n doğal peri yodu il e çakı ş makt adır. Göl yat ağı üzeri nde i nşa edil en bu yüksekli kt eki bi nal ar i çi n sonuç f el aket ol du ( şekil 3. 2). Öt e yandan, aynı depr emde, aynı kentt eki Antr opol oji Müzesi gi bi al çak yapıl ar da rafl arda dur an eşyal ar bil e devril me mi şti (şekil 3. 3). Şekil Mexi co City de zemi n peri yoduna bağlı ol ar ak bi na davr anı şı Güney Calif or ni a da 1987 de meydana gel en Whitti er- Narr ows depr emi nde i se t am t ersi bi r et ki ort aya çı k mı ştı. Az katlı bi nal ar da eşyal ar or adan or aya savr ulmuş ve bi r çok al çak, rijit yapı ağır hasar al mı ştı. Depr emi n mer kez üssü sadece 6 kil ometr e kadar uzakt aydı ve böl ge çoğunl ukl a 1-2 katlı al çak yapıl ar dan ol uşmakt aydı (Lagori o, 1990) Bi na Davranı Ģı na Et ki Eden Mi mari Pl an Et kenl eri Bi na Peri yodu Mi marı n, pr oj e hazırlık aşaması nda, bi r yapı si ste mi ni n i çer di ği pot ansi yel r ezonans ol gusunun t emel il kel eri ni anl aması ol dukça öne mli dir. Çok katlı bi r bi nanı n, bi çi ml eni şi ne bağlı ol arak bi rden f azl a doğal titreşi m peri yodu bul unabil eceği ni n bili nmesi de ayrı ca öneml i ve hassas bi r konudur. Far klı bi çi ml er, f arklı ve çeşitli doğal titreşi m modl arı na yol açacaktır (şekil 3. 4). (Lagori o, 1990) 34

49 Şekil Basit bir yapı nın titreşi m modl arı nı n t emsili göst eri mi. Her hangi bi r yapı nı n doğal titreşi m peri yodu devi msel ( di nami k) bi r kuvvet t ar afı ndan uygul anan rit mi k bi r dar beni n peri yoduyl a uyuşt uğu za man i ki si ar ası nda senkr oni ze bi r r ezonans ol uşur. Böyl e bi r ol ayı n ger çekl eş mesi hali nde, her bi r ar dıl vur uşt a öyl e bi r nokt aya geli necektir ki, yapı esne me sı nırları nı n öt esi nde bi r sürükl enmeye (öt el enmeye) mar uz kal acak ve gi der ek daha büyük mi kt ar da kalı cı def or masyon meydana gel mesi kaçı nıl maz ol acaktır. Yapı si st emi bil eşenl eri nde bu nokt ada, daha maksi mu m depr em enerji si ni n salı nmasıyl a ger çekl eşecek et kiler den bil e önce, kırıl mal ar ve çatl amal ar ol uşabil eceği, böyl ece bi nanı n çök mesi ni başl at abil eceği bili nmeli dir (Lagori o, 1990). Bu t ür den bi r ol aya çarpı cı bi r ör nek ol ar ak 1940 l ar da Washi ngt on daki Taco ma Narr ows Köpr üsü nün çök mesi göst eril ebilir. Güçl ü r üzgarl arı n uzun sür e t okatl adı ğı köpr ünün ayakl arı ndan bi ri doğal titreşi m peri yodu sebebi yl e r ezonansa gi r mi ş, rüzgarı n sür ekli rit mi k darbel eri il e sonuçt a esneme sı nırl arı nı n öt esi nde öt el ener ek kırıl ma nokt ası nı aş mı ş ve t opyekün çöküş meydana gel mi şti. Benzer şekil de, üzeri ne i nşa edil di kl eri ze mi ni n depr em dal gal arıyl a uzun peri yotl u titreş mesi sonucu yüksek yapıl ar r ezonansa gi rebilir ve 1985 Mexi co Ci t y ör neği nde ol duğu gi bi yı kı ml ar meydana gel ebilir. Pl an kar arl arı aşaması nda ve yüksek yapıl arı n pr oj el endiril mesi nde bu et keni n öne mi göz ardı edil me meli dir. Ze mi ni n doğal peri yodu il e yapı nı n salını m peri yodunun aynı ol ması ndan kesi nli kl e kaçı nmak ger ekir (Lagori o, 1990). 35

50 Yapı Pl an ġe ması ve Düzensi zli k Dur uml arı Bi r yapı nı n doğal periyodunun depr em davranı şı üzeri nde sebep ol abil eceği ol umsuz et ki, onun pl an şeması yl a yani bi çi mi yl e doğr udan ili şkili dir. Bi r başka ve en öne mli t asarı m sı nırl andırı cı i se bi na f or mundaki aşırı çeşitl enmeni n veya pl an şeması ndaki ve düşey kütl el er deki düzensi zli ğin depr em davr anı şı na ol an et ki si kavr amı dır (Lagori o, 1990). El bett e ki bi r yapı nı n t asarı mı nı sı nırl ayan t üm dı ş et kenl eri kar şıl amak ner edeyse i mkânsı zdır. Tasarı m yönt eml eri, her bi ri opti mi zasyon anali zl eri il e değerl endi ril en ve di kkat e alı nan bi r çok deği şkenden müt eşekkil kar maşı k kar ar ver me sür eçl eri i çerirl er. Ancak, depr em ri ski yüksek bi r böl gede konu ml anacak bir yapı nı n t asarı mı nda, can güvenli ği ni n en önceli kli konu ol ar ak el e alı nacağı da açı ktır. Dol ayı sı yl a bi na f or munun depr em davr anı şı üzeri ndeki et ki si t asarı m sür eci ni n başl angı cı nda yer eden en t emel sı nırl andırı cı etkendi r (Lagori o, 1990). Bi r pr oj eni n başl angı ç aşa ması nda, i st er t ekil bir bi na ol sun, i st er bi r yerl eşi m pl anı, t üm pl an ve onu ol uşt uran kütl el er ve yapı öl çeği ndeki ayrı ntıl ar i hti yaca ve t al ebe cevap ver ecek şekil de belirl eni r. Bu aşa mada al ı nan büt ün kar arl ar depr e m davr anı şı nı deri nden etkil er. Depr em dal gal arı böl geye her hangi bi r yönden ul aşabil eceği nden, yapılar her nokt adan gel en yanal yükl er e kar şı koyabil meli dir. Açı kçası, bu t ür bi r sor una en i yi yakl aşı m, yapıları ve yerl eşi mi, kaynağı ne ol ur sa ol sun t ümkuvvetl er e dayanabil ecek nit eli kt e t asarl amaktır (Lagori o, 1990). Bu sor unun çözümünde en uygun yapı t asarı m modeli ne gör e, pl an şeması her i ki eksende de si metri k ol malı ve düşey düzl emde bi na cephesi nde düzensi zli kl er veya geri ye çekil mel er ol ma malı dır (şekil 3. 5). Ar azi koşull arı, t al epl er, yönet meli kl er ve di ğer öl çütl er t ar afı ndan dayatıl an sı nırl amal ar, her yönde si metri ger ektiren böyl esi bi r bi çi msel t asarı m yakl aşı mı nı n ger çekl eştirilmesi ne sür ekli ol ar ak müdahal ede bul unur. Bu yüzden, t asarı m sür eci ni n daha en başı ndan yapı sal varyasyonl arı n t emel depr em davr anı şı nı ne yönde et kil edi ği konusunda geni ş kapsaml ı bil gi sahi bi ol mak kesi nli kl e ger ekli dir. Bu bakı ş açı sı yl a, pl an-t asarı m sür eci ni n başl angı cı ndan iti bar en kent pl ancıl arı nın ve t asarı mcıl arı nı n mi marl ar il e keza her üç di si pli ni n de i nşaat mühendi sl eri il e temas hali nde çalı şmal arı şi ddetl e savunul malı dır. Henüz kar ar ver me sür eci ni n başı ndayken ve daha pek çok t asarı m seçeneği mevcut ken bi r ar ada çalı ş mak, i st enen sonucun t am t ersi ni n el de edil mesi ne sebep ol abil ecek a maca zar ar ver en t asarı m str at ejil eri nden kaçı nıl ması nı da sağl ayacaktır ( Lagori o, 1990). 36

51 Şekil Si metri k bir yapı nı n pl an şeması Depr eml er den sonr a yürüt ül en bi rçok saha çalış ması, yapı pl an şe ması ndaki ve bi na cephesi ndeki bi çi msel düzensi zli kl eri n depre m davr anı şı ndaki t ers sonuçl arı nı ort aya koy makt adır. Çoğu za man bu t ür düzensi zli kl er, şi ddetli bir depr e m esnası nda t asarı m sür eci nde göz önünde bul undur ul mayan bur ul ma (t orsi on) et ki si ve bu sebepl e büyük hasar meydana gel mesi nden sor uml udurl ar. Si metri yal nı z pl andaki şekill e değil, t aşı yı cı si st emdeki ayrı ntıl arl a da sağl anmalı dır ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Bi r yapı da rijitli k merkezi ve kütl e mer kezi ol mak üzer e i ki ayrı mer kez söz konusudur. Kütl e mer kezi ( G) bi r çok yapı da, yapı nı n geo metri k mer kezi ol ar ak alı nabilir; rijitli k mer kezi ( R) i se yapı daki kol on ve per de duvar gi bi t aşı yı cı el emanl arı n ağırlık mer kezi dir ( Şengezer, 1999). Kol onl ar ve per del er pl anda her i ki eksende de si metri ol uşt ur acak bi çi mde düzenli yerl eştirilirse, yapı nı n rijitli k mer kezi il e geometri k merkezi, dol ayı sı yl a kütl e mer kezi birbiri ne yakı n ol ur. Kol on ve per del eri n pl an şeması yl a uyu msuz ol ması ve si metri k düzende bul unma ması hali nde rijitli k mer kezi ve kütl e mer kezi bi rbiri nden uzakl aşır. Şekil 3. 6 da göst eril di ği gi bi pl anda rijit kı sı ml arı n bi r tar af a t opl anması rijitli k mer kezi il e kütl e mer kezi ni n bi rbirinden uzakl aş ması na neden ol acaktır. Per del eri n pl anda si metri k düzenl enmesi ile rijitli k mer kezi ni n pl anda si metri mer kezi ne yakl aş ması sağl anır ( Cel ep ve Kumbasar, 2000). Kütl e mer kezi rijitli k mer kezi il e uyuş madı ğı zaman di nami k kuvvetl er e mar uz kal an bi r yapı, rijitli k mer kezi çevr esi nde dön me eğili mi ne gi rer ve yapı da bur ul ma meydana gelir (şekil 3. 6). Bu ol ayı n, yanal kuvvetl eri n strükt ür el bil eşenl er üzeri ndeki et ki si ni dön me mer kezi ne ol an uzakl ıkl a doğr u or antılı ol ar ak artırdı ğı 37

52 gözl enmi ştir ( Lagori o, 1990). Yani, el eman rijitli k mer kezi nden ne kadar uzakt a i se o kadar büyük bir bur ul ma yükü il e zorl anır. UYGUN DEGIL UYGUN +R +G +G=R +G + R + G=R +R +G + G=R Şekil Per deli yapıları n depr em et ki si ndeki davr anı şı bakı mı ndan pl andaki dur umu A KANADI B KANADI Şekil L bi çi mli pl an şe ması Bu sor unu açı kl amak i çi n i ki ör nek kull anıl abilir. Bi ri nci ör nekt e L şekli nde bi r yapı nı n depr em davr anışı ort aya çı karıl makt adır. L şekli ndeki yapı nı n her kol u, depr em yükünün kendi konu muna gör e geli ş yönüyl e doğr udan bağl antılı ol ar ak f arklı bi çi ml er de def or masyona zorl anacaktır (şekil 3. 7). Şekil de göst eril en yönde gel en depr em kuvveti ni n et ki si altı nda, kuvvet doğr ult usuna par al el ol an A kanadı, daha di rençli ol an eksen doğr ult usu ve daha rijit yapı sı sayesi nde daha katı (sert) 38

53 davr anacaktır. B kanadı i se depr em dal gal arı na di k doğr ult udaki ekseni yüzünden daha har eketli davr anmaya müsait ve depr em kuvvetl eri karşı sı nda daha zayıf ol acaktır. Buna ek ol ar ak bu ti p bi r pl an şe ması, depr em har eketi ni n et ki si altı nda B kanadı kütl esi ni n L şekli ndeki yapı nı n rijitli k mer kezi ne gör e dön mesi ne sebep ol ar ak hi ç ar zu edil meyen bur ul ma kuvvetl eri ni n yapı si st emi ni zorl aması na yol açar. Her i ki kanat da bu bur ul ma et kil eri ni yet eri nce kar şıl ayacak ve dağıt acak kapasit ede pl anl anmadı kça, özelli kle kanatl arı n bi rl eşti ği böl gede ol mak üzer e bi nanı n ağır hasar al ması kaçı nıl mazdır. L şekli ndeki yapılar da bi r kanat sağl am kalırken di ğeri ni n yı kıl dı ğı geç mi ş ör nekl er mevcutt ur. (Lagori o, 1990) Dünyanı n çeşitli ül keleri nde, il gili yönet melikl er de yapı pl an şemal arı ndaki kar maşı klıkl ar t anı ml anmı ş ve bur ul maya sebep ol abil ecek düzensi zli kl er, giri ntili köşel er ve yu muşak kat l arl a il gili kriti k değerl eri i f ade et mek üzer e belirli öl çütl er veril mi ştir. Ül kemi zde yürürl ükt e ol an Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli k ya da anıl an adı yl a Depr em Yönet meli ği nde yapı pl an şeması ndaki düzensi zli kl er Pl anda çıkı ntıl arı n bul unması adı yl a A3 t ür ü düzensi zlik ( pl anda çı kı ntı düzensi zli ği) ol arak adl andırıl mı ş ve bi na kat pl anl arı nda çı kıntı yapan kı sı ml arı n bi rbiri ne di k i ki doğr ult udaki boyutl arı nın her i ki si ni n de, bi nanı n o katı nı n aynı doğr ult udaki t opl am pl an boyutl arı nı n %20 sinden daha büyük ol ması dur umu ol ar ak t anı ml anmı ştır. Yönet meli ği n sayılı maddesi nde bi ri nci ve i ki nci der ece depr em böl gel erinde A3 t ür ü düzensi zli k bul unan bi nal arı n depr em kuvvetl eri kar şı sı ndaki güvenli ği ni n hesapl a doğr ul anması zor unl ul uğu hük me bağl an mı ştır. U, L, T, H, Y gi bi f or ml ar çı kı ntı düzensi zli ği ni ör nekl eyen pl an şemal arı dır (şekil 3. 8). İki nci ör nekt e 1972 depremi ni yaşayan Ni kar agua nı n Managua kenti nde yer al an çok katlı i ki banka bi nası el e alı nmakt adır. Şekil 3. 9 Banco Centr al bi nası nı n kat pl anı nı göst er mekt edir. Di ğer bi na ol an Banca d Ameri ca i se asansör boşl uğu ve çekirdeği mer kezi nde yer al an kar e f or ml u si metri k bi r pl ana sahi ptir (şekil 3. 5). Di kdört gen pl an şe masıyl a düzenli bir f or mu ol ması na r ağmen Banco Centr al bi nası nda di ğeri ni n aksi ne, sert bi r yapı ar z eden bi na çeki rdeği ve asansör boşl uğu bi nanı n bi r ucunda yer alıyor du. Banka bi nal arı birbiri ne sadece beş bl ok mesaf ede ve benzer j eofi zi k özellikl er e sahi p ar azil er üzeri nde bul unuyorl ar dı ve dol ayı sı yl a zemi n yapı sı ndan kaynakl anan bi r ol umsuzl uk söz konusu değil di. Her i ki si de kar kas si st eml e sağl am i nşa edil mi ş yapıl ardı ve yapı t arzı veya kull anıl an mal zemel eri de bir et ken ol amazdı (Lagori o, 1990). 39

54 L BICIMLI T BICIMLI U BICIMLI DIGER KARMASIK BICIMLER Şekil Düzensi z pl an şemal arı ve sor un ol uşt uran giri ntili köşel er. Şekil Banco Centr al bi nası nı n pl an şeması, Managua, Ni kar agua, Banca d Ameri ca bi nası hafif hasar al dı, depr emden sonr a onarıl dı ve bugün hal a kull anı mda. Banco Cent ral i se onarıl amayacak kadar çok hasar a uğr adı ve daha sonr a yı kıl dı. Depr emden sonr a yapıl an kapsaml ı anali zl er de Banco Centr al bi nası nı n pl an şe ması nda daha har eketli ol an ucunun yapı nı n mer kezi nde yer al mayan rijit yapı çekirdeği etr afı nda dön mek i ste mesi il e kontrol altı na alı namayan bur ul ma kuvvetl eri ni n ol uşt uğu ort aya çı k mı ştı. Banca d Ameri ca bi nası i se, her i ki eksende si metri k ol an pl anı ve mer kezde yer al an yapı çekirdeği sayesi nde bur ul ma kuvvetl eri ol uşumuna ol anak t anı madı ve en az hasarl a depr emi atl attı ( Lagori o, 1990). Pl an şe ması na dayalı depr em davr anı şı nı n sonuçl arı kendi si ni açıkça if ade et mekt edir. 40

55 Bi r di ğer düzensi zli k t ürü i se Depr em Yönet mel i ği nde A2 t ür ü düzensi zli k ol ar ak Döşeme Sür eksi zli ği adıyl a t anı ml anmakt adır. Buna gör e; I mer di ven ve asansör boşl ukl arı dahil, boşl uk al anl arı t opl amı nı n kat brüt al anı nı n 1/ 3 ünden f azl a ol ması dur umu, II depr em yükl eri ni n düşey t aşı yı cı si st em el emanl arı na güvenl e akt arıl abil mesi ni güçl eştiren yer el döşe me boşl ukl arı nı n bul unması dur umu, III döşemeni n düzl emiçi rijitli k ve dayanı mı nda ani azal mal arı n ol ması dur umu ol mak üzer e üç koşul belirtil mi ştir. Depr em kuvveti ni n yapıda kütl eni n yoğun ol ar ak bul unduğu döşe mel er de meydana gel di ği kabul edil di ği i çi n, bu yükl eri n kiri ş, kol on ve per de gi bi el emanl ara il etil mesi öne mli dir. Kuvvet il etimi ni zorl aştıracak boşl ukl arı n bul un ması ve döşe me kalı nlı ğı nda ani deği şi klikl er ol uş ması sor un t eşkil eden geril me yı ğıl mal arı na sebep ol acaktır ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Bazı ti cari yapıl ar da ze mi n ve bi ri nci katl ar da yar atıl an gal erili boşl ukl ar ve üst katl ar da bu boşl ukl arı n t ama men kapatılar ak bür o haci ml eri ol ar ak kull anılması gi bi nedenl erl e yaratıl an düzensi zli kl er, bu yapıl arı n ağır ve öt esi hasar a uğr amal arı na sebep ol abil mekt edir ( Şengezer, 1999). Bu başlı k altı nda i ncel enecek son pl an düzensi zlik dur umu Depr em Yönet meli ği nde A4 t ür ü düzensi zli k ol arak Taşı yı cı El eman Eksenl eri ni n Par al el Ol ma ması adı yl a yer al makt a ve t aşı yı cı si st emi n düşey el emanl arı nı n pl andaki asal eksenl eri ni n, göz önüne alı nan bi rbiri ne di k yat ay depr em doğr ult ul arı na par al el ol ma ması dur umu ol ar ak t anıml an makt adır. Bu düzensi zli k dur umu şekil da göst eril mekt edir. deprem x deprem dogrultusu y x deprem y x y deprem dogrultusu Şekil Taşı yı cı el eman eksenl eri ni n par al el olma ması Ayrı ca, uzun di kdört gen f or mundaki yapıl arı n depr em açı sı ndan köt ü ol ar ak nit el enen f or ml arı ol duğu ( Şengezer, 1999) ve pl anda uzun ol an yapıl arı n kı sal ar a 41

56 gör e ze mi n özelli kl eri ni n deği şi mi ne ve f arklı zemi n çök mel eri ne daha çok mar uz kal dı kl arı ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000) belirtil mektedi r DüĢey Düzl e m Düzensi zli kl eri Bu başlı k altı nda, bet onar me bi nal ar da düşey düzl emde çeşitl enme veya dönüşüml erl e ol uşan düzensi zli kl er ör nekl enecek ve açı kl amal ar el e alı nacaktır. Dur ağan hal deyken çoğunl ukl a ol umsuzl uk ser gil emedi ği hal de, depr eml e ol uşan yanal kuvvetl eri n et ki si altı nda yapı dayanı mı nın zayıfl aması na dol ayı sıyl a t el afi edil emez hasarl ar a hatta t opyekün yı kı ma yol açan bu t ür düzensi zli kler e çeşitli sebepl erl e he m dünyada he m de ül kemi zdeki kent sel al anl ar da ol dukça sı k rastl anmakt adır. Tü m bu düzensi zli kl er depr em davr anı şı ve bi çi ml enme bağl amı nda pot ansi yel sor unl ar a gebedi r Yu muģak Kat Yu muşak kat düzensi zli ği, Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli kt e, her hangi bir katt aki ort al ama gör eli kat yer deği ştir mesi ni n (öt el emesi ni n) bi r üst katt aki ne or anı nı n 1. 5 den f azl a ol ması dur umu ol ar ak t anı ml anmı ştır. Yapıl ar da depr em et kil eri alt katl ar a doğr u art ar. Yönet meli kt e t anı ml anan dur umun söz konusu ol ması hali nde alt kat üst e gör e daha yu muşak, kol ay yer deği ştirebilir ol up bu dur um depr em hasarı nı n alt katl ar da yoğunl aş ması na ve bunun sonucu ol ar ak t aşı yı cı si st emi n ağır hasar gör mesi ne sebep ol ur ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Ze mi n katı n ti cari amaçl arl a kull anıl ması nedeni yl e bi r çok bi nada ze mi n kat rijitli ği üst katl ar a gör e küçük kal makt a ve yu muşak kat ol uş makt adır. Yu muşak kat kol on maf sall arı nda ol an dönmel er nedeni yl e üst katlar adet a bi r rijit kütl e gi bi har eket eder ek büyük yanal öt el emel er yap makt adır. Bu t ür bi r kırıl ma mekani z ması nda bi nanı n ayakt a kal abilmesi i çi n ze mi n kat kol onl arı nı n çok büyük enerji t üket ebil mel eri, başka bi r deyi şl e bu koşul u sağl ayabil ecek bi çi mde boyutl andırılı p donatıl mal arı ger ek mekt edi r. Yet erli kesit boyutları ve donatıl ar dan yoksun ol an, ger ekli dön me kapasit esine sahi p ol mayan ze mi n kat kol onl arı kırıl acak ve göç meye neden ol abil ecektir ( Şengezer, 1999). Bi r başka if adeyl e yumuşak kat lı bir bi na, geni ş açı klıkl ar ar ası ndaki düşey t aşı yı cıl arı ni spet en zayıf bağl antılı, bükül ebilir-esnek ve açı k bi ri nci katı n üzeri ne rijit bi r üst yapı nı n ol uşt ur duğu yapı ol ar ak t anı ml anır (şekil 3. 11). Üst katl ardan en alt kat a kadar t aşı nan yükün düzenli ve bağl antı nokt ası na belli bir gerili m yoğunl uğuyl a 42

57 yönl endi ril mesi ger ekirken üst katl ar il e açı k alt kat ar ası nda str ükt ür el bi r sür eksi zli k meydana gelir. Bağl antı nokt ası nı n bu gerili m yoğunl uğunu soğur maya yet erli ve/ veya kuvveti n alt katl arda düşey t aşı yı cıl ar a akt arıl ması nı sağl ayacak şekil de i nşa edil me mesi hali nde başarı sı zlık kaçı nıl mazdır (Lagori o, 1990). ( Şekil 3. 12) Şekil a. Yumuşak katlı bir yapı, b. Ters sarkaç bi na. Şekil Lo ma Pri et a depr emi nde yu muşak kat ol uşumu yüzünden hasar gör en itf ai ye bi nası Kentl eri mi zde bu t ür çok katlı yapıl ar a ol dukça sı k r astl anmakt adır. Çünkü gi ri ş katı nda mü mkün ol abil diği nce açı klık bırakar ak daha f azl a vitri n al anı kazan mak ve yol dan geçenl eri n il gi sini en f azl a düzeyde i çeri çekebil mek günümüz ti cari anl ayı şı nı n t erci h etti ği bi r dur umdur. Ot omobil gal eril eri, mağazal ar ve di ğer pek çok ti cari akti vit e zemi n katta bu t ür bi r dı şa açı k davr anı ş i çi nde ol mak i steyen ti pi k 43

58 f aali yetl er dir. Çok katlı kar ma kull anı mlı ol up yumuşak katlı ol an bi nal ar bugün artı k epey yaygı n bir hal al mı ştır (Lagori o, 1990) DüĢey Kütl e Mer kezi Düşey kesitt e bi nal arı n kütl e mer kezl eri ni n aşağı da bul unması t aşı yı cı si st emdeki depr em et kil eri ni azalt acaktır. Kütl esi yüksekt e t opl anmı ş bi nal ar da alt katlar aşırı bi r şekil de zorl anacağı i çi n el den gel di ği kadar kaçı nıl ması ger ekir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Kent sel al anl arı mı zdaki yapı bi ri ki mi ni n ner edeyse t ama mı nı ol uşt uran çı k mal ı bi nal ar bu sor unl a kar şı kar şı ya kal ma ri ski altı ndadır. Çı k ma boyutl arı nın or anı ve zemi nden yüksekli k arttıkça düşey kütl e mer kezi yukarı ya t aşı nacak, doğru or antılı ol ar ak da alt katl ar daki zorl anma art acaktır depr eml eri nden sonr a, üst yapı sı ni spet en sağl am ol masına r ağmen ze mi n ve bi ri nci katl arı nda çeşitli der ecel er de hasar t espit edil en çok sayı da yapı gözl enmi ştir. Düşey kütl e mer kezi yukarı da ol an yapıl ar a uç bir ör nek ol arak t er s sarkaç bi na ör neği şekil de göst eril mekt edir. Şekil Ar a katl arı ndan biri di ğerl eri nden daha al çak ol an bir bi na - İstanbul 44

59 Katl ar Arası Yüksekli k Far kı Bi r yapı da, alt katt an başl ayar ak en üst kat a doğru ağırlık ve rijitli kt e uyu ml u bi r gi di ş ol ması ger ekti ği, yapı nın böl üml eri ar ası nda büyük yüksekli k f arkl arı ol ması nı n sakı ncalı ol duğu belirtil mekt edir ( Şengezer, 1999 atf en Bayül ke ve Bayül ke, 1993). Şengezer i n 1992 Er zi ncan depr emi üzeri ne yaptığı çalı şmada, özelli kl e ze mi n katı ti car et ol an yapıl ar da, bi ri nci katt a kat yüksekli kleri ni n f arklıl aştı ğı, bu durumun da hasar üzeri nde et ken öne mli bi r hat a ol ar ak değerl endi ril di ği if ade edi l mekt edi r ( Şengezer, 1999). Bu t ür bi r düzensi zli k sadece ze mi n katl ar da değil bi nal arı n üst katl arı nda da gör ül mektedi r. Benzer uygul amal ar kentl eri mi zde ol dukça yaygı n bi r yer t ut makt adır ( Şekil 3. 13) Gör eli Rijitli k Her hangi bi r yapı da depre m yükü, kendili ği nden si st emi n daha sert ve rijit ögel eri ne odakl anacaktır. Daha az rijit ve daha f azl a esnek yapı ögel eri i şl evl eri ni kaybet meden çok sayı da salı nı m soğur ma kapasit esi ne sahi ptir. Depr em sır ası nda bi rdenbi re kırılı p i şl evi ni yitirebil ecek ol an sert ve daha gevr ek-kırıl gan ögel er de i se dur um bunun t am t er sidi r. Tü müyl e eşit koşul l ar altı nda, he m rijit he m esnek ögel eri n bi r ar ada bul unduğu bi r yapı sal si st emde, daha az rijit ol an ögel er, bu kuvvet e dayanacak şekilde t asarl anmı ş ol sun ya da ol ması n, t üm depr em yükl eri ni daha rijit ol an yapı bil eşenl eri ne akt ar maya yönel ecekl er dir. Bu ol ay ger çekl eşti ği nde, daha rijit ögel er üzeri nde bi r gerili m bi ri kmesi söz konusu ol acaktır ki, bu ögel eri n pr oj el endirilirken öngör ül meyen böyl esi ne yüksek gerili ml er e di r enç göst er eme mel eri yüzünden si st emi n başarı sı zlığı kaçı nıl mazdır. Böyl ece, yapı sal bil eşenl eri n gör eli rijitli ği, depr em dayanı klı t asarım anl ayı şı nda ol dukça öne mli bi r başlı k hali ne gel mekt edir (Lagori o, 1990). Bazı ol ayl ar da i se sr üktür el ol mayan bil eşenl erin, yapı daki en rijit ögel er ol mal arı sebebi yl e yanal yükl eri taşı mak gör evi ni üstl endi kl eri sapt anmı ştır. Str ükt ür el ol mayan ort aklı ğı n bi r ör neği çok kat lı karkas bi nal ar daki rijit dı ş dol gu duvarl arı n i şl eyi şi ndedi r. Duvarl ar büt ünl ükl eri ni kor uyacak her hangi bir önl em alı nmaksı zı n rijit bir bi çimde i skel et e t utt ur ul dukl arı zaman, daha esnek ol an i skel et bazı dur uml ar da kendi har eketlili ği yl e yı ğma dol gu duvarl arı n sı kı ş ması na ve adet a patl ayar ak aşağı ya dökül mesi ne sebep ol muştur Mexi co Ci t y depr emi nde bi rçok bi nada bu t ür hasarl ar meydana gel mi ş, yoll ar ve kal dırı ml ar çağl ayan gi bi dökül en öne mli mi kt ar da enkazl a dol muşt ur ( Lagori o, 1990). Benzer gör ünt ül er Doğu Mar mar a yı et kil eyen 1999 Göl cük depr emi nde de ort aya çı k mı ştır (şekil 3. 14). 45

60 Bu t ür hasarl arı önl eyecek çözüml er şunl ar dır: 1. Kol onl ar, döşeme ve duvarl ar ar ası nda çar pı ş mayı önl e mek üzer e yet eri nce boşl uk bır akılması nı sağl ayar ak, duvarl arı i skel eti n har eketi nden et kil enmeyecek şekil de tasarl amak, veya 2. İskel eti n har eketi sonucu gerili me mar uz kal an duvarl arı n patl aması nı engell emek i çi n set ol uştur mak ( Lagori o, 1990). Bununl a bi rli kt e madal yonun bi r de öt eki yüzü var dır. Depr em yükl eri altı nda yapı si st emi t ar afı ndan enerjini n soğur ul ması ve dağıtıl ması depr em dayanı klı t asarı m bağl amı nda ol uml u bi r davr anı ştır ve bi nanı n str ükt ür el ol an ve ol mayan t üm ögel eri ni n depr em kuvvetl eri ni n sönü ml endi ril mesi nde aktif r ol al dı ğı var sayı mı na dayanır. Eğer strükt ür el ol mayan bil eşenl er bi r depr em esnası nda ağır şekil de hasar alı yor f akat enerji soğur ul ması nda ve depr em et kil eri ni n sönü ml endi ril mesi nde üzerl eri ne düşeni yapı yorl arsa, t opyekün çök me ve can kaybı nı n önüne geçili yorsa, depr em dayanı klı t asarım konsepti başarılı ol muş de mektir. Ancak bur ada i nce bi r ayrı m çi zgi si var dır. Mesel e, konsepti n çok kar maşı k hal e gel mesi ve bekl enmeyen f eci hasarl arı n meydana gel mesi dir (Lagori o, 1990). Şekil Yal ova da bi nal arı n dı ş dol gu duvarl arı nı n patl ayarak sokağa dökül mesi yl e hasar gör en ar açl ar ( Yal ova Bel edi yesi f ot oğr af arşi vi) Kı sa Kol on Depr em sonr ası sahada yapıl an i ncel emel er de gör eli rijitli kl e il gili hasarl ar a sı kça rastl anmakt adır. En yaygı n ör nekl er den bi ri kı sa kol on et ki si yl e il gili ol anı dır. 46

61 Ar al arı nda en çar pı cı ol anl ar dan bi ri Calif or ni a nı n Whi tti er kenti nde ot opar k ol ar ak kull anıl an i ki katlı, bet onar me kar kas bi r bi nadır. Bi na eği mli bir ar azi üzeri ne ot ur uyor ve bi ri nci katındaki düşey t aşı yı cıl arın boyu eği mi t aki p eder bi çi mde bi nanı n bi r ucundan di ğer ucuna doğr u gi derek kı salı yor du. Böyl eli kle üst kat döşemesi ni n yat ay düzl e mde ol ması sağl anmı ştı. Bu t asarı m çözü mü kı sa kol on et ki si ni somutl aştıran kusur suz bi r ör nektir (Lagori o, 1990) Whi tti er- Narr ows depr emi ni n si s mi k dal gal arı bi naya çar ptı ğı nda, bi nanı n yüksek ol an cephesi ndeki daha esnek ol an kol onl ar, yanal yükü t üm kol onl ar a eşit ol ar ak dağıt mak yeri ne, f ark gözet meksi zi n, ar kadaki daha sert ve kı sa kol onl ar a akt ar dı. Hali yl e, kı sa kol onl ar öngör ül eni n üzerinde bi r gerili m bi ri kmesi ne mar uz kal dıl ar. Uzun ve daha esnek kol onl ar da çatl ama veya benzeri hasarl ar ol uş madı, çünkü aşırı yükl enmeye uğr amadıl ar ve yanal yükt en kendi payl arı na düşen kı s mı da daha sert kol onl ar a akt ar dıl ar. Sonuçt a kı sa kol onl ar yet ersi z kal dı ve bi r çi zgi boyunca hepsi kırıl dı (Lagori o, 1990). Yukarı da veril en ör neği n yanı sıra bodr um katlar da ı şı k gel mesi i çi n yapıl an bant pencer el er ve mer di ven si st emi ndeki uygul amal ar ( Şengezer, 1999) il e kat kiri şl eri nde sür eksi zli k bul unması nı n ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000) kısa kol on davr anı şı na sebep ol duğu belirtil mekt edir. Bi r başka kı sa kol on davr anı şı i se t aşı yı cı ol mayan rijit el emanl arı n kol onun depr em sır ası nda şekil deği ştir mesi ni önl emesi yl e ort aya çı k makt a, rijit böl me duvarı kol onun et kili boyunu kı salt makt a ve kol on öngör ül enden f azl a yatay kuvvet kar şıl amak dur umunda kal makt adır ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). ( Şekil 3. 15) doseme H s bant pencere dolgu duvar H s derin kiris Şekil Kı sa kol on oluşumu TaĢı yı cı Si st emi n DüĢey El e manl arı nı n Sür eksizli ği Depr em Yönet meli ği nde B3 t ür ü düzensi zli k ol ar ak başlı kt aki gi bi adl andırıl an dur um t aşı yı cı si st emi n düşey el emanl arı nı n ( kol on veya per del eri n) bazı katl ar da kal dırıl ar ak ki ri şl eri n veya guseli kol onl arı n üst üne veya ucuna ot urt ul ması, ya da üst 47

62 katt aki per del eri n altt a kol onl ar a veya ki ri şler e ot urt ul ması dur umu ol ar ak t anı ml anmakt adır. Şekil 3. 16a ve 3. 16d de göst eril en dur uml ar a büt ün depr em böl gel erinde hi çbi r zaman i zi n veril meyeceği hük mü yönet meli kl e get iril mi ş, di ğer dur uml ar i çin i se il ave kuvvet artırı mı ve başka koşull arı n sağl anması zorunl ul uğu hük me bağl anmı ştır. Şengezer i n ( 1999) 1992 Er zi ncan Depr emi Hasar Anali zi ni konu al an çalış ması nda, t ama men yı kıl an bazı bi nal ar da kol onl arı n kal dırıl dı ğı nı n il eri sür ül düğünden ve i ş hanı ol ar ak kull anıl an bazı bi nal arı n köşel eri nde düzenl enen L bi çi mi ndeki per del eri n ze mi n katt a kesit boyutl arı ol dukça küçük kol onl ar a dönüşt ür ül düğünden bahsedil mekt edir. Benzer uygul amal ar sonucu Göl cük depr emi sırası nda da hasar gör en veya yı kıl an bi nal arı n varlı ğı bili nmektedi r. (a) (b) perde perde (c) (d) Şekil Taşı yı cı si st emi n düşey el emanl arı nı n sür eksi zli ği 48

63 Hasar Kontr ol Kabull eri Uzak geç mi şt e, depr em dayanı klı t asarı m f el sef esi kamu sağlı ğı ve güvenli ği ne odakl anmakt aydı. Yapı tasarı mı nda en önceli kli bekl enti, can güvenli ği ol ar ak kabul gör üyor du. Depr em zar arl arı nı n azaltıl ması nda en öne mli t ehdit el bett e ki can kaybı ol ar ak t anı ml anmakt aydı. Öyl e ki, A. B. D. de il ki 1933 de il an edil en depr em güvenli k st andartl arı na ön ayak ol an en öne mli et kendi. Daha sonr al arı geli şen anl ayı ş i se okull ar, hast anel er ve bu gi bi kamu bi nal arı nı i çer en bazı yapı t ürl eri içi n yüksek dayanı klılık st andartl arı nı n ger ekli ve kabul edil ebilir ol duğu, di ğerl eri i çi n böyl e bi r ger eklili k ol madı ğı yönündeydi (Lagori o, 1990). Günü müzde i se bu anl ayı ş acil dur um hi z met t esi sl eri ol ar ak t anıml adı ğı mı z yapıl arı n t asarı mı i çi n beni msen mi ş dur umdadır San Fer nando depr emi nde sağlı k hi z meti ver en yapıl arı n i çi ne düşt üğü f el aketi n ar dı ndan Calif or ni a eyal eti nde 1972 de çı kartıl an Hast ane Yasası il e t üm hast anel er ve di ğer tı bbi t esi sl eri n di ğer bi nal ar a or anl a daha yüksek si s mi k dayanı klılıkt a i nşa edil mel eri kararl aştırıl dı. Yasanı n il gi çeki ci yönü t üm büyük hast anel eri n şi ddetli bir depr emden sonr a f aali yetl eri ni n sür dür ül mesi ni sağl ayacak perf ormans düzeyi nde t asarlanacak ve i nşa edil ecek ol mal arıydı. Faali yeti n sür mesi sözcükl eri yl e böyl e bi r ol ay sonr ası nda hast anel eri n büt ün i şl evl eri ni sür dür eceği ni n gar anti si ol an açı k bi r vur gu var dı. Böyl ece hasar kontr ol ü yapı t asarı mı nda öne mli bi r et ken ol ar ak ilk kez yer edi ni yor du (Lagori o, 1990). Depr em dayanı klı t asarımda hasar kontr ol ü anl ayı şı bugün gi der ek daha öne mli bi r hal al makt adır. Bunun t emel sebebi, i ş hayatı nda el ektroni k il eti şi m si st eml eri ni n ve buna eşli k eden donanı m ger eksi ni mi ni n, dol ayısı yl a bi nal arı mı zdaki karmaşı klı ğı n hi ç ol madı ğı kadar artması dır. Bi r ofi s bi nasında artı k vazgeçil mez kabul edil en büyük mi kt ar daki el ektroni k si st eml eri n ve veri i şle me ünit el eri ni n yatırı m mali yetl eri ol dukça yüksektir. Şu anki dur umda hasarı n belli bi r li mitl e kontr ol altı na al ı nması ve bahsedil en si st eml eri n zar ar gör mesi ni n engell en mesi a maçl anmakt adır ( Lagori o, 1990). Ül kemi zde i se Depr em Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli ği n, Depr em Af eti nden Kor unma başlı ğı nı t aşıyan ve genel ol ar ak Depr em Yönet meli ği ol ar ak anıl an III. kı s mı nı n a maç ve genel il kel eri açı kl ayan böl ümünde depr eme dayanı klı bi na tasarı mı nı n ana il kesi şu şekil de t anı ml anmakt adır: Madde Bu yönet meli kt e depr eme dayanıklı bi na t asarı mı nı n ana il kesi; hafif şi ddett eki depr eml er de bi nal ar daki yapı sal ve yapı sal ol mayan si st em el emanl arı nı n her hangi bi r hasar gör me mesi, ort a şi ddett eki depr eml er de 49

64 yapı sal ve yapı sal ol mayan el emanl ar da ol uşabil ecek hasarı n onarılabilir düzeyde kal ması, şi ddetli depr eml er de i se can kaybı nı önl emek a macı il e bi nal arı n kı s men veya t ama men göç mesi ni n önl en mesi dir. Taki p eden maddede i se yönet meli kt e esas alınan t asarı m depr emi ni n yukarı da bahsedil en şi ddetli depr eme kar şılık gel mekt e ol duğu, Bi na Öne m Katsayı sı I =1 ol an bi nal ar i çi n (t abl o 3. 2), t asarı m depr emi nin 50 yıllık bi r sür e i çi nde aşıl ma ol asılı ğı nı n %10 ol duğu if ade edil mekt edir. Tabl o Bi na Öne m Kat sayı sı (I) Bi nanı n Kull anı m Amacı veya Tür ü 1. Depr em sonr ası kull anımı ger eken bi nal ar ve t ehli keli madde i çer en bi nal ar: a) depr em sonr ası nda he men kull anıl ması gerekli bi nal ar (hast anel er, di spanserl er, sağlı k ocakl arı, itf ai ye bi na ve t esi sl eri, PTT ve di ğer haberl eş me t esi sl eri, ul aşım i st asyonl arı ve t er mi nall eri, enerji ür eti m ve dağıtı m t esisl eri; vil ayet, kay maka ml ı k ve bel edi ye yöneti m bi nal arı, il k yar dı m ve af et pl anl ama i st asyonl arı b) t oksi k, patl ayı cı, parl ayıcı, vb özelli kl eri ol an maddel eri n bul unduğu veya depol andı ğı bi nal ar 2. İ nsanl arı n uzun sür eli ve yoğun ol ar ak bul unduğu ve değerli eşyanı n sakl andı ğı bi nal ar a) okull ar, di ğer eğiti m bi na ve t esi sl eri, yurt ve yat akhanel er, askeri kı şl al ar, cezaevl eri, vb. b) müzel er 3. İ nsanl arı n kı sa sür eli ve yoğun ol ar ak bul unduğu bi nal ar: Spor t esi sl eri, si nema, ti yatro ve konser sal onl arı, vb. Di ğer bi nal ar: Yukarı daki t anı ml ar a gi r meyen di ğer bi nal ar ( Konutl ar, i şyerl eri, ot ell er, bi na t ür ü endüstri yapıları, vb.) Bi na Öne m Kat sayı sı (I) 1, 5 1, 4 1, 2 1, 0 Depr em kayıtl arı nı n ve yer yüzünün t ekt oni k yapı sı nı n i ncel enmesi nden depr em t ehli kesi ol an böl gel eri belirl emek ol dukça kol ay ol ması na kar şılık, yapı nı n ö mr ü boyunca meydana gel ebil ecek en büyük depr em hakkı nda t ahmi n yap mak zor dur. Depr eme dayanı klı yapı t asarı mı nda, yapı nın f onksi yonuna deva m et mesi ni n sağl anması, hasarı n sınırl andırıl ması ve yapı i çi ndekil eri n hayatı nı n kurt arıl ması şekli nde ol mak üzer e, deği şi k sevi yel er de kor unma söz konusudur. Bu sevi yel eri n belirl enmesi t opl umun bu konuda yapacağı f edakarlı ğa ve ekono mi k dur umuna bağlı dır ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Cel ep ve Ku mbasar ( 2000) a gör e aşağı da sır alanan üç kor unma sevi yesi nden söz edil ebilir. 50

65 1) Kull anıl abilirli k sı nır durumu: Böl gede sı k ol arak ort aya çı kan küçük depr eml eri n yapı nı n f onksi yonuna her hangi bi r ol umsuz et ki yapma ması, t aşı yı cı si st emde onarıma ger ek göst er en hasarı n meydana gel me mesi i st enir. Bu dur umda t asarı mda esas alınacak depr em, yapı nı n f onksi yonunun öne mi ne bağlı ol ar ak seçilir. Ör neği n, konut bi nası nda dönüşüm peri yodu daha küçük ol an bi r depr em seçilirken; hast ane, itf ai ye bi nası, haberl eş me ve santr al bi nası gi bi depr em dur umunda f onksi yonuna devam et mesi i st enen yerl er i çi n dönüşü m peri yodu daha büyük ol an depr eml er seçilir. Bu seçi m yapı öne m kat sayı sını n belirl enmesi il e kontrol edilir. 2) Hasar kontr ol ü sı nır duru mu: Kull anıl abilirli k sı nır dur umuna esas alı nan depr emden daha büyük depr eml er de yapı da bazı hasarl ar meydana gelir. Bu i ki nci sı nır dur um, ekono mi k ol ar ak onarılı p güçl endiril ebil ecek dur um il e onarı m güçl endiril mesi ekono mi k ol ar ak mü mkün ol mayan dur umu bi rbiri nden ayırır. Yapı nın ö mr ü boyunca, t aşı yı cı si st emi bu sı nır dur umuna getirecek depr emi n meydana gel me i hti mali ni n düşük ol ması ger ekir. Böyl e bi r sı nır dur umuna kar şı gel en depr emden sonra yapı nı n ekono mi k ol arak onarılı p güçl endi ril ebil mesi i st eni r. Bu sı nır dur umu, genelli kl e depr em yönet meli ği nde boyutl amaya et kili ol acak deprem i v mesi ni n dol ayı sı yl a kuvvetl eri n öngör ül mesi şekli nde ort aya çı kar. 3) Göç me kontr ol ü sı nır dur umu: Yönet meli kt e öngör ül en kuvvetl er den çok daha büyük et ki ol uşt urabil ecek bi r depr emi n meydana gel me ol asılığı düşükt ür. Ender ol ar ak meydana gel ecek büyük depr eml er de yapı da onarıl amayacak hasarın meydana gel mesi kaçı nıl mazdır. Böyl e bi r depr emi n, sıradan bi r yapı da, sı nırlı bir hasarla kar şıl anması ekono mi k ol maz. Ancak, böyl e bi r dur umda göç me mekani z ması nı n kont r ol edil er ek, yapı nı n kı s men veya t ama men göç mesi ni n meydana gel mesi ni n önl enmesi ve yapı nı n i çi ndekil eri n hayatı nı n kor unması bu sınır dur umu t anı ml ar Ar azi KoĢull arı ve Konu m Bi na davr anı şı nı et kil eyen et kenl er ar ası nda son ol ar ak el e alı nacak ol an konu yerl eşi m pl anl aması kabull eri dir. Mü mkün ol an en yüksek dayanı klılık st andartl arı kull anıl sa bil e, önceli kli ol ar ak yapı nı n i nşa edil eceği böl geni n koşulları di kkat e alı nmadı ğı t aktirde, yapılanl arı n hi çbir anl amı yoktur. 51

66 Depr em kuvvetl eri ne kar şı koyabil ecek doğr u t asarl anmı ş ve i yi i nşa edil mi ş ol mal arı na r ağmen, arazi ni n j eol oji k özelli kl eri ne uygun kabull er den bağı msı z pl anl andı kl arı i çi n depr eml e bi rli kt e kull anı m dı şı kal an bi nal ar a ili şki n bi r çok ör nek göze çar pmakt adır. Şekil de sağl am i nşa edilen f akat zemi n sı vıl aş ması sonucu kull anıl amaz hal e gel en bi r yapı göst eril mektedi r. Depr eml e t eti kl enen t opr ak kay ması, sı vıl aş ma, çök me ve su baskı nı gi bi sor unl ar her hangi bir bi nanı n kull anıl abilirli ği ne karşı öne mli t ehditl er dir. Şekil Ci ddi anl amda yapı sal hasarı bul unma ması na r ağmen ze mi n sı vıl aş ması sonucu kull anıl amaz hal e gel en bir bi na Pr oj e başl angı ç aşaması nda böl geni n di kkatli ce i rdel enmesi şarttır. Yapı si st emi ni n büt ünl üğü, üzeri nde yüksel di ği zemi ni n t aşı ma kapasit esi ne bağlı dır. Eğer altt a yat an ze mi n, yapı nı n akt ar dı ğı yükl eri t aşıyacak yet erlili kt e değilse, doğr u t asarl anmı ş üst yapı sı hi ç bozul madan kal abil se bil e, bi na i şl evsel ol ar ak kull anı m dı şı kal abilir. Ar azi koşull arı nı n ci ddi sor unl ar a yol açtı ğı birçok dur umda ze mi ne bat an bi na eri şi m engellendi ği i çi n kull anıl amaz hal e gel mi ştir. Başka ol ayl ar da i se bi nayı besl eyen alt yapı hatl arı zemi ni n depr em kar şı sı ndaki davr anışı sonucu kırıl mı ş ve bi nayı i şl evsi z kıl mı ştır. Doğal gaz hatl arı nı n patl aması hali nde i se 52

67 depr emi aslı nda yar a al madan atl at an bi nal arı n çı kan yangı nl a t ahri p ol duğu ör nekl er 1989 da San Franci sco da yaşanmı ştır (Lagori o, 1990) Sonuç ve Öneril er Basit ve si metri k yapıl arın he m depr em davr anı şı, hem de depr eme dayanı klılık i çi n ger ekli ayrı ntıl arı daha kol ay hesapl anmakt a, yapı m da daha kol ay ger çekl eş mekt edir. Basit ve si metri k ol mayan yapıl ar da i se anali zl eri n güç ol ması sonucu st ati k ve di nami k çözüml er çoğunl ukl a yakl aşı k bi çi mde yapılabil mekt e, bunun yanı nda bu ti p yapıl ar da depr em sır ası nda kriti k bur ul ma et kil eri de ort aya çı k makt adır ( Şengezer, 1999). Bu t ür t asarı m her za man mi mari i st ekler e cevap ver meyebilir. Ancak unut ma malı dır ki, si metri ve düzgünl ük sağl ayarak, kütl e, geo metri, rijitli k ve dayanı mda öne mli sür eksi zli kl er den kaçı nar ak büyük öl çüde ekono mi sağl amak mü mkündür ( Cel ep, Kumbasar, 2000). UYGUN DEGIL UYGUN a) Simetriden ayrilma (planda burulma etkisi ve zorlama) Simetri b) Iki dogrultuda cok farkli rijitlik Iki dogrultuda dengeli rijitlik c) Rijitlik bakımından simetriden ayrilma(planda burulma etkisi) Simetrik duzenleme Şekil Yapı nı n depre m davr anı şı bakı mı ndan pl andaki dur umu Ek zorl amal arı n çı k ması nı önl eyer ek, depr emi n t aşı yı cı si st emdeki et ki si ni azalt mak i çi n yapı nı n pl anda basit ve düzgün seçil mesi uygundur. L, T, U, H gi bi şekill er den kaçı nmalı veya şekil 3.18 de göst eril di ği gi bi bunl ar basit dört genl er e böl üner ek 53

68 kull anıl malı dır. Kol on ve per de gi bi düşey el emanl arı n pl andaki düzeni nde si metri ye uyul ması pl anda ol uşabi l ecek bur ul ma et ki si ni en aza i ndirecektir. Bi naya et ki yen depr em yükü her doğr ultuda bul unabil eceği i çi n, pl anda i ki doğr ult uda bi rbi ri ne yakı n rijitli ği n bul unması uygundur ( Şekil 3. 18) ( Cel ep, Ku mbasar, 2000). UYGUN DEGIL UYGUN a) Narin ve kutle merkezi yuksek bina Bodur ve kutle merkezi asagıda bina b) Sureksiz kolon Surekli kolon c) Farkli seviyede temel Ayni seviyede temel d) Dolgu duvarlarda ani rijitlik degisimi Dolgu duvarlarında veya kolonlarda duzenli rijitlik degisimi veya e) Kisa kolon Şekil Yapı nı n depre m davr anı şı bakı mı ndan kesitt eki dur umu 54

69 Düşey kesitt e bi nal arı n kütl e mer kezl eri ni n aşağı da bul unması t aşı yı cı si st emdeki depr em et kil eri ni azalt acaktır. Bi r t aşı yı cı si st emde kol on ve per de gi bi düşey el emanl arı n t emel den çatı ya kadar sür eklili ğini n sağl anması, böyl ece yükl eri n güvenli ol ar ak t emel e iletil mesi öne mli bir husust ur. Kı sa kol on davr anışı nı ort aya çı kar acak düzenl emel er, t aşı yı cı si st emi n öngörül eni n üzeri nde zorl amal ar a mar uz kal ması na yol açacağı ndan uygun değil dir (şekil 3. 19). 55

70 4. DEPREME DAYANI KLI KENT Depr e m Ri ski ne Rağmen Kentl eģ me Kent sel pl anl ama ve t asarı mı n depr em zar arl arı nı azalt ma f aali yetl eri nde pot ansi yel rol ü ol duğundan sı k sı k söz edili yor ol sa da, si smi k ri skl eri azalt madaki geç mi şl eri gör eli ol ar ak kı sadır. Bununl a bi rli kt e, deği şi k si smi k güvenli k pr ogr aml arını n yakı n zamandaki başarıl arı nı n, pl ancıl arı yüksek depr em ri ski altı ndaki böl gel erde yer al an pr oj el erl e il gil endi kl eri zaman depr em ri ski ni azaltma çabal arı nı çalı şmal arı sır ası nda göz önünde bul undur mak yönünde har eket e geçi rdi ği belirtil mekt edir. A. B. D. de şehi r pl anl ama konusuna duyul an il gi, Eki m 1989 Lo ma Pri et a depr emi ni t aki ben San Fr anci sco Körf ezi büyük metr opolit en böl gesi nde yedi yer el yöneti mböl gesi ni n f eder al af et böl gesi il an edil mesi yl e su yüzüne çı kmı ştır (Lagori o, 1990). Sanayi devri mi ni n il k varisl eri ol an çok geli şmi ş ül kel er de büyük çaplı kentleş me 19. yüzyılı n i ki nci yarı sı nda başl amı ş, o za mandan bu yana kırsal al anl ar dan kentl er e ve met r opolit en mer kezl er e sür ekli bir i nsan göçü ol muşt ur. Günü müzde kent sel mer kezl er deki nüf us artışı na par al el ol ar ak metropolit en al anl arı n sayı sı art maya devam edi yor. Bi rl eş mi ş Mi ll etl er İ nsan Yerl eş mel eri Ör güt ü veril eri ne göre 2000 yılı iti barı yl a dünyada nüf usu on mil yonun üzerinde ol an 19 metr opol it en al an bul unmakt a, bunl arı n 15 i az geli şmi ş veya geli şmekt e ol an ül kel er de yer al makt adır ( UN- HABI TAT i nt er net si t esi). Depr eme eğili mi ol an al anl ar daki kent sel pl anl amanı n, gel ecek depr eml er den daha az yar a al acak bi r çevr e geli ştir meye yönel i k ol ar ak ort aya çı kan büyüme ve deği şi mdi nami kl eri ni kabul et mesi ger ek mekt edi r. Yüksek yoğunl ukl u kent sel yerl eş mel er dünya çapı nda büyük f arklılıkl ar ser gil emekt edir. Her bi ri t ari hsel ol ar ak f arklı ol ayl ar altı nda, deği şik j eofi zi k konu ml ar il e çeşitli i kli ml er de, ayrı sosyoekono mi k güdül er e dayanan f arklı mi mari t arz ve i nşa yönt eml eri yl e geli şmi ş ve f arklı biri ki ml eri ol an deği şi k i nsan t opl ul ukl arı nı kendi ne çek mi ştir. Büt ün bu kent sel mer kezl eri n yaşl arı da deği şkenli k göst erir. En eski si birkaç bi n yıl dır (İ st anbul, Ati na, Ro ma gi bi) varlı ğı nı sürdür ür ken, en yeni si son bi rkaç on yıl da geli şmi ştir. Bunl ar büyük metr opoll er ol abil di ği gi bi, ki mil eri bi nl erce kil omet re kar e al ana yayıl an bi rl eşi k kent sel kümel en mel er den ol uşabil mekt edir. 56

71 Tü m bu kentl eri n ort ak nokt ası, üzeri nde dur dukl arı yer kabuğunun üst kat manl arı nı ol uşt ur an j eofi zi k özelli kleri n altı nda yat makt adır. Dünyanı n bi rçok yeri nde bul unan yüksek depr em ri ski ne sahi p böl gel er de yer al an kentl er i çi n bu ort aklık çar pı cı bi r bi çi mde doğr udur. Kar maşı klıkl arı nı n çok doğal bi r sonucu ol ar ak bu kentl er yı kı cı depr eml er kar şı sı nda son der ece savun ması z kal makt adır. Kent sel bir mer kezi n yar al anabilirli ği üzeri nde en büyük et ki ye sahi p en öne mli üç deği şken, konu mu, nüf us yoğunl uğu ve mevcut bi na st oğudur. En basit if adeyl e, böl gedeki i nsan ve/ veya bi na sayı sı ne kadar az i se depr eml er e bağlı can güvenli ğine yöneli k t ehditl er de o kadar azdır Genel Kent sel Özelli kl er Büyük şehri n canlılı ğı, böl gesi ni n ekono mi k gücü ve yaşam kalit esi üzeri ndeki can alı cı öne mi ol ar ak kabul edilir. Üst eli k metr opolit en al anl ar sadece i ş fırsatl arı mer kezl eri ol makt an öt e, il eti şi m ağl arı, di nl ence/eğl ence mer kezl eri ve ticari gi ri şi m de mektir de. Ayrı ca i şl evsel, kull anı ma hazır ve i nce bi r bi çi mde dengel enmi ş bi r çevr e i çi nde her şeyi bi rbiri ne bağl ayar ak hassas bi r si st em ol uşt uran, eğiti m, kült ür el geli şme, i skan, sosyal hi z metl er ve mali dest ek bil eşi mi nden ol uşan mer kezl eri t emsil ederl er. Adet a bi r yapı ştırıcı gi bi her şeyi bi rbiri ne bağl ayan unsur, mevcut yapı st oğu ve t ekni k alt yapı dır. Ve yi ne depr eml er kar şı sı nda en yar al anabilir ol an, ci ddi bi çi mde ekono mi k, fi zi ksel ve sosyal yatırı m anl amı na gel en t a m da i şt e bu bağl ayı cı unsur dur. Sır a dı şı dur uml ar da, büyük bi r metr opolit en mer kezi n fi zi ki alt yapı sı nda ol uşacak büyük depr em zar arl arı nı n gi deril mesi çabal arı ekono mi k ifadel erl e bir ul usun milli hasıl ası nı et kil eyebilir Ekono mi k Ve Si yasal Etkil er Son 30 yıl da dünyanı n çeşitli yerl eri nde meydana gel en bazı depr eml er büyük kentl eri, böl geni n ekonomi k ve si yasi dengesi ni sar sacak öl çüde et kil emi ştir. Hasarı n 8 mil yar dol ar ol ar ak t ahmi n edil di ği Califor ni a nı n San Fr anci sco Körf ez Böl gesi ndeki Eki m 1989 Lo ma Pri et a depre mi nden sonr a hükümet, maddi kayı pl arı n ve yeni den i nşa mali yetl eri ni n kar şılan ması na dest ek ol ması amacı yl a eyal ett eki alı m- satı m vergi or anl arı nı geçi ci ol ar ak %6, 5 den %6, 75 e yükselt mi ştir (Lagori o, 1990). Ül kemi zde de 1999 depr eml eri nin ar dı ndan bi r çok t üketim ür ününe ek ver gil er getiril mi şti. Hal en yür ürl ükt e ol an bu ver gil eri n or anı ör neği n özel il eti şi mde % 25 gi bi ger çekt en büyük or anl arda seyr et mekt edir. Böyl esi ne ağır dur uml ar da, geli şmekt e ol an ül kel eri n depr em sonr ası i yil eştir me çabal arı nı Dünya Bankası, UNESCO, Ul usl arar ası Par a Fonu(I MF) ve di ğer ul usl ar ar ası kurul uşl arca sağl anan dı ş kaynakl arla dest ekl emel eri ger ekmi ştir. Yı kı cı bir depr em sonr ası 57

72 met r opolit en mer kezl erin i yil eştiril mesi, ul usl ar ar ası ekono mi, yar dıml aş ma ve yeni den geli şme bağl amı nda kür esel bir sor un hal i ne gel mi ştir. En son veril er göst er mekt edir ki, yüksek depre m t ehli kesi altı ndaki böl gel er de yerl eş mi ş büyük, yüksek yoğunl ukl u, kal abalı k kentl er ki sayı ca ol dukça f azl al ar bugün iti barı yl a bi r depr em sonr ası i yil eş me sür eci nde özel ver gil endir meye veya dı ş dest eğe pekal â bağı mlı kal abil ecekl er dir. Çi nli yetkilil eri n Kı zıl Haç da dahil t üm dı ş dest eği r eddetti kl eri 1976 Tangshan depr emi sonr ası i yil eştir me ve yeni den i nşa sür eci muht emel en bi r ül keni n kendi başı na üst esi nden gel ebil me l üksünün son ör neği ol muşt ur Mexi co ve döne mi n Sovyetl er Bi rli ği nde 1988 Er meni st an depr eml eri ni n her i ki si de ul usl ar ar ası dest ek i st eme ve kabul et me eğili mi ni doğr ul amı ştır (Lagori o, 1990) Dünyada Kentl eģ me İki nci Dünya Savaşı ndan bu yana kentl er e msali gör ül me mi ş bi r bi çi mde büyümekt edir. Nüf usu bi r mil yonu aşan kentleri n 1950 de sayı ca 78 ol duğu bil diril mi ştir ( Lagori o, 1990; atf en Jones, 1989) yılı veril eri ne bakıldı ğı nda i se dünyanı n en kal abalı k ilk 30 kent sel yerl eş mesi ni n, nüf usu yedi mil yonun üzeri nde ol an metr opolit en al anl ardan ol uşt uğu gör ül mektedi r ( UN- HABI TAT i nt ernet sit esi). Dahası, geni ş metr opoliten kü mel enmel eri n ve kent sel nüf us artı şl arı nı n en çar pı cı bi çi mde ort aya çı ktı ğı böl gel er dünyanı n var ol an or gani ze büyük kent mer kezl eri nden başka yerl er ol makt adır; bu yöneli m doğu ül kel eri nde, Güneydoğu Asya da ve Lati n Amerika da daha di kkat e değer bi çi mde geli şmekt edi r. Nit eki m, Bi rl eş mi ş Mill etl er İ nsan Yerl eş mel eri Ör güt ü veril eri göst er mekt edir ki 1980 yılı nda nüf usu on mil yonu aşan sadece 6 yerl eş me mevcut ken ve bunl ar dan sadece 3 ü daha az geli şmi ş böl gel er de yer alırken bu r aka ml ar 2000 yılı nda sı rası yl a 19/ 15 şekli nde ger çekl eş mi ştir yılı bekl enti si ise 24/ 20 ol acağı yönündedi r. Bu met r opoll er den biri si de 2015 yılı i çi n 12, 5 mil yon nüf us kestiri mi il e İst anbul dur. Dünyanı n bu hı zlı kentleş mesi il e şu il eri sür ülmekt edi r. Nüf us yoğunl aş ması nı n anl amı, t opl am nüf usun daha büyük or anl ar da kent sel mer kezl er e, daha küçük or anl ar da kırsal al anl ara dağıl ması dır. Dünya nüf usunun kar şı konul amaz bi r bi çi mde kentl eş mesi ni n sonucu ol ar ak büyük kentl eri n ve devasa met r opolit en al anl arı n ol ağanüst ü büyümesi en basit if adeyl e daha f azl a kilit ( büyük) kenti n ve dol ayı sı yl a daha f azl a kent sel nüf usun af etl eri n t ahri batı na daha önce hi ç ol madı ğı kadar hedef ol duğu anl a mı na gel mekt edir. Di kkat çekil en bi r başka husus da kent sel mer kezl er i çi n en l üt uf kâr yerl eri n böl geni n af etl er e en yat kı n kesi ml eri nde yer al abil eceği dir (Lagori o, 1990; atf en Jones, 1989). 58

73 2000 yılı iti barı yl a dünyanı n en büyük kentl eri nden bi ri, kökeni Azt ek kült ürüne kadar uzanan ve mevcut nüf usu 20 mil yona yakl aşan Mexi co Ci t y dir. Mexi co Ci t y, kentl eş meni n şi ddeti ni artıran bi r or anda hi ç durmadan arttı ğı bi r ül keni n depr em ri skl eri il e kar şı karşı ya bul unan başkenti dir. Bi rl eş mi ş Mill etl er veril eri ne dayanıl ar ak hazırl anmı ş ol an Tabl o 4. 1, dünyanı n bazı böl ge ve ül kel eri nde süregel en ve bekl enen kentl eş me or anl arı nı göst er mekt edir. Tabl o 4. 1 deki veril er, ri ski n daha düşük ol duğu kırsal al anl arı n aksi ne yüksek nüf usl u kent sel mer kezl er de depr emden zar ar gör me i hti mali ni n gi der ek arttı ğı na dai r öne mli bi r yöneli m ol duğuna i şar et et mekt edir. Bu dur um sor unu pl ancıl ar açı sı ndan kar maşı k hal e getiren et kenl er den bi ri dir; çünkü depr em veri t abanı na gör e metr opolit en mer kezl er, ekono mi k ve sosyal yönden en büyük kayı pl arı n meydana gel eceği yerl er ol ar ak ort aya çı k makt adır. Bu sebepl e dünya çapı nda geli şmi ş kentl er de depre me bağlı muht emel kayı pl ar, geni ş kapsaml ı t edbi rl er alı nmaz i se art acak ve gi der ek keski nl eşecektir. Ör neği n 1985 depr emi Mexi co Ci t y de geni ş kapsaml ı hasar a sebep ol urken can kaybı ve yakl aşı k bi nanı n hasar gör mesi yle sonuçl andı. Bu bi nal ardan 485 i t ama men ya da kı s men yı kılırken 271 i ci ddi yapı sal hasar a uğr adı. Çi n i n 1, 2 mil yon nüf usl u Tangshan kenti nde 1976 da meydana gel en depr em t üm bi nal arı yerl e bi r eder ken ki şi hayatı nı kaybetti Er meni st an depr emi ni n i se ki şi ni n öl ümüne sebep ol duğu t ahmi n edil mekt edi r. Tabl o 4. 1 Kent sel Nüf us Or anl arı ( %) ( UN- HABI TAT i nt er net sit esi) Ül ke / Böl ge Dünya 43, 5 47, 0 51, 1 55, 7 60, 3 Meksi ka 72, 5 74, 4 76, 7 79, 3 81, 9 Şili 83, 3 85, 7 87, 8 89, 5 90, 7 Çi n 27, 4 32, 1 37, 6 43, 9 50, 3 Tür ki ye 59, 6 ( Dİ E) 64, 9 ( Dİ E) 82, 6 85, 5 87, Hasar Gör ebilirli k ve Ri sk Anali zl eri Her hangi bi r yapı nı n i çerdi ği si s mi k ri sk sapt anırken, genel ol ar ak dört et ken göz önünde bul undur ul malı dır. 1. Tehli ke 2. Kull anı m 3. Hasar gör ebilirli k 4. Konu m 59

74 Tehli ke et keni yeri n titreşi m pot ansi yeli, f ay hattı, sı vıl aş ma, t opr ak kay ması, tsuna mi ve bu gi bi di ğer t üm ol ası j eol oji k t ehli kel eri kapsar. Kull anım et keni, t ehli ke kar şı sı nda ka mu sağlı ğı ve güvenli ği ne i şar et eder. Kull anı m t ür ü ve bi nanı n i şl evi yl e il gili dir. Hasar gör ebilirli k, yapı si st emi ni n ö mr ünü sür dür ebil me ol asılı ğı veya bekl enen perf or mans düzeyi il e ili şkili dir. Konu m i se bi nanı n ol ası bi r depr em kaynağı na yakı nlı ğı il e ilgil enir. Yüksek ri sk sı nıfı ndaki yapıl arı t anı ml arken her bi r et keni n yapı si st emi ni n ol ası perf or mansı üzeri ndeki et ki si pozitif veya negatif ol ar ak t ayi n edil meli ve di kkat e alı nmalı dır (Lagori o, 1990). İ nşaat t ür ü sebebi yl e depr em kar şı sı nda f azl ası yl a hasar gör ebilir özelli kler e sahi p bi r bi na, eğer bi r depr em kaynağı nı n uzak et ki al anı na bil e dahil ol mayan bir böl gede yer alı yorsa, yüksek risk sı nıfı nda değerl endi ril meyebilir. Buna il aveten, kabul edil meli dir ki hasar gör ebilir nit eli ği yüksek yapılar ot omati k ol ar ak can kaybı na yol açacak yüksek ri sk dur umu ol uşt ur mazl ar, çünkü can kaybı aynı zamanda kull anı m t ür ü ve bi nanı n i şl evi yl e de ili şkili dir. Bu nokt ayı kl asi k bi r ör nekl e açı ml amak i çi n bi r depo yapı sı nı el e al alı m. Gecel eri boş ve çalı ş ma saatl eri nde de kull anı cı sayı sı az ol an böyl e bi r bi na depr eme kar şı di rençli ol masa bil e, depr eme daha dayanı klı ol an başka bi r bi naya, ör neği n günde 24 saat boyunca ar al arı nda yaşam dest ek ünit el eri ne bağlı ol anl arın da bul unduğu çok sayı da hast a barı ndıran bi r hast aneye or anl a daha düşük can kaybı ri ski ne sahi ptir. Açı kçası, can kaybı ve yar al an ma ri ski bi r bi nada barı nan ya da onu kull anan i nsanl arı n sayı sı yl a bi rli kt e art ar. Bu dur umda, ti yatro, si nema ve bu gi bi kal abalı k kapalı kamusal al anl ar, kull anı cısı az ol an bi nal arı n aksi ne daha yüksek ri sk düzeyl eri nde sı nıfl andırılırl ar ( Lagori o, 1990). Tür ki ye de bi nal arı n kul l anı m t ürl eri ne gör e öne m kat sayıl arı Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkında Yönet meli kt e t anı ml an mı ştır. Bu konuya böl ü m ve t abl o de yer verilmi ştir Yapı Si st eml eri ni n Göreli Depre m Güvenli ği İl gili yönet meli kl er deki hüküml er yapı sal hasarı ta ma men ort adan kal dırmayı değil, f akat can güvenli ği ni tehdit et meyecek öne msi z boyutl ar a i ndir meyi ve i nsan yaşamı nı kor umayı a maç edi nirl er. Her ne kadar depr e ml eri n kesi n za manı nı, yeri ni ve büyükl üğünü t am ol arak t ahmi n ede mesek de, geç mi ş deneyi ml er göster mekt edi r ki, yüksek depr em ri ski altı ndaki böl gel er de kur ul u metr opolit en kentl er ve barı ndırdı kl arı bi nal ar bi r gün büyük bi r depr eml e kar şı kar şı ya kal acakl ar. Ri sk t aşı yan yapı t ürl eri nde yaşayan veya çalı şan i nsanl arı t ehdit eden öl üm ve yar al anma ol asılı ğı bu yüzden ci ddi bi r sor un ol ar ak ort aya çı k makt adır. Topr ak kay ması, sı vıl aş ma, çök me, sel veya t suna mi gi bi j eol oji k değerl endi r mel er den 60

75 bağı msı z ol ar ak, t ari hi deneyi ml er t emeli nde yapı si st eml eri ni n bi r hasar gör ebilirli k skal ası nı çı kar mak mümkündür. Jeol oji k koşull ara bağlı et kil er hari ç t ut ul ar ak, sadece bi na davr anı şl arına ili şki n geç mi ş depr eml erde alı nan kayıtl ar a odakl anmak, yapı si st eml eri ne gör e depr eml er de her kull anı cı i çi nde en f azl a muht emel can kaybı nı n ne ol acağına dai r kur amsal bi r anal i z yap maya ol anak sağl ar ( Lagori o, 1990). Deneyi ml er göst er mektedi r ki, bi nanı n yapı m si st emi ve söz konusu bi nada meydana gel ecek can kaybı ar ası ndaki ili şki, bi nanı n bekl enen davr anı şı il e doğr udan bağl antılı dır. Ör neği n, dünya çapı nda büyük depr eml eri n on yıll ar dır t ut ul an kayıtl arı i spat etmekt edi r ki, can kayı pları nı n %80 i ker pi ç ve di ğer zayıf yı ğma bi nal ar dan ol uşan yapı m si st eml eri nde meydana gel mi ştir. Bunun aksi ne t ek katlı, hafif, ahşap esaslı yapıl arı n ( çatı yükü hafif ol mak kaydı yl a), çok nadi r rastl anan çök me ol ayl arı dı şı nda depr eml eri son der ece başarılı bi çi mde ve sağl am kal ar ak atl attıkl arı yi ne t ari hi kayıtl ar dan açı ğa çı kmakt adı r (t abl o 4. 2). Tabl o 4. 2 Yapı Tarzl arı nın Gör eli Depr em Güvenliği (Lagori o, 1990) Yapı t arzı Her nüf us i çi n ol ası can kaybı Depr em dirençli yapı Depr eme di rençsi z yapı Küçük, ahşap karkas 2 4 Büyük, ahşap karkas 5 10 Küçük, met al 2 4 Büyük, met al 8 15 Çeli k karkas (üst ün) 5 10 Çeli k karkas (ort al ama) Çeli k karkas (sıradan) Çeli k karkas (ahşap döşe meli) Sünek bet on Sünek ol mayan bet on Bet onar me ( üst ün) Bet onar me ( ort al ama) Bet onar me (sıradan) Bet onar me ( ahşap döşemeli) Kar ma konstrüksi yon (üst ün) Kar ma konstrüksi yon (ortal ama) Kar ma konstrüksi yon (sıradan) Takvi ye edil me mi ş yı ğma 4000 Boşl ukl u t uğl a yı ğma

76 O hal de bi r bi nanı n gör el i güvenli ği ni anali z eder ken özet ol ar ak dört t emel unsur un göz önünde bul undur ul ması esas alı nmalı dır (Lagori o, 1990). 1. Mevcut yönet meli kl er, mali yet ol ar ak en uygun yapı m t ekni kl eri il e depr eme t ama men dayanı klı bi nal ar ür et mek gi bi bir bekl enti i çi nde değil dirl er 2. Öngör ül en en az can kaybı nı n küçük, t ek katlı, hafif, ayrı k ni zam, ahşap esaslı bi nal arı n ser gil ediği davr anı ş düzeyi nde olacağı t ahmi n edil mekt edi r 3. Öngör ül en en çok can kaybı nı n güçl endi ril memi ş ker pi ç ve di ğer zayıf yı ğma str ükt ürl eri n sergil edi ği davr anı ş düzeyi nde ol acağı t ahmi n edil mekt edir 4. Bi r bi nanı n yaşı, boyutl arı, yapı m si st emi ve yıll ar boyunca gör düğü bakı mı n nit eli ği, bekl enen depr em davr anı şı düzeyi ve gör eli güvenliği üzeri nde doğr udan et kilidi r Kent sel Ri sk Et menl eri Depr em güvenli ği ni n kentsel ri sk et menl eri, t ek bi r yapı nı n si s mi k dayanı mı nı ya da yapı sal si st eml eri n ayrı ayrı sı nıfl andırıl ması nı vur gul amak yeri ne, kent sel ri skl eri n azaltıl ması sür eci ni ayırt edi ci kıl an, kenti n kendi ne has özelli kl eri üzeri ne odakl anır. Boyut u ve kar maşı klı ğı yüzünden kent, sı k ör ülmüş bi r ağ gi bi dir ve kentli nüf usun hayatı nı sür dür mek i çi n ger ek duyduğu engi n bi r hi z metl er büt ünü sunar. Depr eml er kar şı sı nda ne der ece i nci nebilir ol duğunu anl amak i çi n kent e özgü koşull ar dahili nde her kademedeki ili şkil er tahlil edil meli dir. Kent sel ri skl eri n azaltıl ması çabal arı geni ş kapsaml ı bi r politi ka ve büt ünsel bi r sür eç yakl aşı mı ger ektirir. Depr em zar arl arı nı n azaltıl ması pr ogr amı düşünül düğünde kent sel pl anl ama ve t asarı m bi r büt ün ol ar ak kent sel alt yapı nı n i şl eyişi il e ili ntili ol duğundan, kent sel riskl eri n azaltıl ması nda büyü me ve geli şme sür eci ni n kavr anması ger ekli dir. Bu sür eç, di nami k ve evrimsel bi r sür eç ol ar ak kabul edil meli ve bi rbiri yl e il gili beş kabul ü kapsayan bi r sor uml ul uk ol ar ak el e alı nmalı dır ( Lagori o, 1990): 1. Mi kr o böl gel eme ve ar azi kull anı mpl anl aması, 2. Kriti k acil dur umt esi sl eri ve t emel altyapı unsurl arı, 3. Var ol an bi na biri ki mi, 4. Ka mu sağlı ğı ve güvenliği ni n t opl umsal boyut u, 5. Uzun döne m ekono mi k etkil er. Bi ri nci madde dı şı nda, di ğer maddel er taki p eden başlı kl ar da sır ası yl a i ncel enmekt edir. Bi ri nci madde i se böl üm de mi kr o böl gel eme harit al arı nı n ar azi kull anı mpl anl aması nda kull anıl ması başlı ğı altı nda ayrı ntılı el e alı nacaktır. 62

77 Kriti k Acil Dur um Tesi sl eri ve Te mel Altyapı Unsurl arı Nasıl ki bi r yapı yı ayakt a t ut an onun str ükt ür ü (i skel eti) i se, kriti k acil dur um ve t emel alt yapı t esi sl eri ni n kar şılıklı dayanı ş ması da bi r met r opolit en mer kezi n i şl evsel ve i şl eyi ş büt ünl üğünün dayanağı dır. Depr eml eri düşün mesek bil e, el ektrik enerji si veya su kaynakl arı ol madı ğı nda çağdaş kent sel mer kezl eri mi zi n kırıl ganlı ğa duyarlılı ğı yüzünden kentl eri n i şl evl eri ni sür düre meyi p çökeceği bi r ger çekken, büyük bi r depr em, sorunu aşırı der ecede şi ddetl endi recek bi r et ken ol ar ak değerl endi ril meli dir. Depr em zar arl arı nı azaltmaya yöneli k kent sel pl anl ama ve t asarı m bakımı ndan, bi r kenti n yaşamı nı sür dür ebil mesi ve depr em sonr ası i yil eştir me çalı şmal arını n sür atl e üst esi nden gel ebil mesi i çi n belirli t esi sl eri n yı kıcı bi r depr emi n he men ar dı ndan hi z met ver ebilir dur umda ol ması ger ekir. İ deal ol an, bu t ür kriti k kent sel alt yapı unsurl arı nı af et boyut unda bi r depr em sonr ası hi z meti ni sür dür ebilir ve t ama mı yl a kull anı ma hazır konumda t ut mak ve i yil eştir me çalı şmal arı na ayrıca engel ol uşt ur ma mal arı nı sağl amaktır. Topl umsal büt ünl ük ve yaşamı n i damesi nde esas ol an t üm ka mu hi z met t esi sl eri ar ası nda bazıl arı şi ddetli bir depr em sırası nda ve sonr ası nda i şl eyi şi n sür dür ül mesi nde çok hassas nüvel er ol ar ak değerl endi rilir ( Tabl o 4. 3). Günl ük nor mal çalı şma düzeni nde varlıkl arı kesi n ve sar sıl maz gör ül ürken, devr e dı şı kal dı kl arı nda veya yı kı cı bir depr emi n hasarı na uğr adı kl arı nda, ol ağan kent sel akti vit el er t am da kor ku, dehşet ve şaşkı nlık ort amı nda i ken sekt eye uğr ayabilir Lo ma Pri et a, 1995 Kobe ve 1999 Doğu Mar mar a depr eml eri nde bu t ür ol ayl ar yaşan mı ştır. Ör neği n, 1999 depr eml eri nde ül keni n en öne mli ul aşı m bağl antıl arı ol an TEM ve E5 kar ayol l arı kull anıl amaz hal e gel erek İ st anbul Ankar a bağl antı sı dur ma nokt ası na gel mi ş, demi ryoll arı t ahri p ol muşt ur. Tabl o 4. 3 Kriti k Acil Dur um Tesi sl eri ve Temel Altyapı Unsurl arı Başlı ca hast anel er Bar ajl ar, su depol ama ve arıt ma t esi sl eri Ambul ans hi z metl eri El ektri k santrall eri İtf ai ye biri ml eri İl eti şi m mer kezl eri Poli s biri ml eri Şehi rl er ar ası ul aşı m Havaal anl arı Ot oyoll ar ve köpr ül er Bor u hatl arı Acil dur um hi z met biri ml eri Kan bankal arı 63

78 Poli s ve itf ai ye bi ri ml eri gi bi yapıl ar bi r depr em sır ası nda ve sonr asında, ol ayı t aki ben meydana gel ebil ecek yangı nl arl a baş et mek ve ar ama- kurt ar ma çalı şmal arı nı kol ayl aştırmak i çi n i şl evl eri ni sürdür ebilir dur umda ol mal ı dır. Ci ddi anl amda hasar a uğr ayan itf ai ye mer kezl eri ni n depr emi n he men sonr asında gi ri şil en kurt ar ma döne mi nde i hti yaç duyul an el zem ar aç ger eçl eri n kull anı mı nı ol anaksı z kıl dı ğı çeşitli ör nekl er mevcutt ur. Poli s ve itf ai ye mer kezl eri depr emi atl atı p i şl evl eri ni sür dür ebilir kal sal ar bile, yar alıl ar hal a t edavi i çi n tı bbi t esi sl er e göt ür ül mek zor undadır. Eğer hast anel er hasar gör müş veya hi z met ver emez hal e gel mi şse ve yar alıl arı kabul edi p bakamaz dur uma düş müşse, bu kez o anki i vedi i yil eştir me döne mi ne ek bir engel t eşkil ederl er. Bu kriti k t esi sl eri n her hangi bi ri ni n sekt eye uğr aması nı n t ek sebebi bi na strükt ür ünün büyük hasar gör mesi değil dir; daha az strükt ür el hasarı n i şl eyi şi n t ama men dur ması na sebep ol duğu bi rçok dur um bili nmekt edir. Ör neği n 1980 İt al ya İr pi ni a depr emi nden sonr a t epel er deki birçok kasaba haft al arca, hatt a kı s men ayl arca şebeke suyu, arıt ma t esi sl eri ve kanali zasyon şebekesi nden mahr um kal mı ştır Lo ma Pri et a depr emi nde i se Wat sonvill e kasabası na, yer sar sı ntısı nı n t emi z ve atı k su bor u hatl arı nda kırıl mal ar a, dol ayı sı yl a şebeke suyuna pi s su karı ş ması na yol aç ması yl a haft al ar boyunca i ç me suyu ul aş ma mı ştır. Kriti k kent sel dest ek t esi sl eri nde depr em sonrası yaşanan benzer çöküşl erl e il gili t ari hi kayıtlar dan bazı alı ntıl ar, Lagori o nun (1990) çalışması nda yer verdi ği şekli yl e aşağı da verilmekt edi r. San Franci sco, Calif orni a, 1906 İl k depr em dal gası yl a kenti n yangı n al ar m si st emi devr e dı şı kal dı. San Andr eas f ay hattı nı n har eketl enmesi t el gr af hatl arı nı n kesil mesi ne ve tr amvay r ayl arı nı n bükül er ek ul aşı mı n dur ması na sebep ol makl a kal mayı p gaz hatl arı nı ve su bor ul arı nı da par çal adı. Patl ayan ana su bor ul arı nda basıncı n düş mesi yl e yangı n musl ukl arı kull anıl amaz hal e gel di. İtf ai yecil er çar esi z kalırken, şö mi nel er den, ocakl ar dan ve bacal ar dan sı zan gazl ar al evl eri besli yor du. Managua, Ni karagua, itf ai yeci, 8 yangı n aracı ve 4 a mbul ansa sahi p ol an Managua merkez itf ai ye t eşkil atı bi nası 1924 de depr eme dayanı klı ol arak yapıl mı ştı. Ana şok dal gası yl a çöken i ki nci kat, yangı n ar aç- ger eçl eri ni n ezil mesi ne, i ki itf ai ye eri ni n öl ümüne ve di ğerl eri ni n yar al anması na neden ol du. Tel si z t ahri p ol du, yedek el ektri k güç kaynağı devr e dı şı kal dı. Kı sa sür ede şehi rde yangı nl ar çı k maya başl adı. Po mpal ar kur ul ar ak göl e geçi ci hort uml ar döşendi, çünkü kenti n su şebekesi de devr e dı şı kal mı ştı. 64

79 San Fer nando, Calif or ni a, 1971 Şi ddetl e sall anan böl gedeki başlı ca yapıl arı n çoğu tı bbi t esi sl er di. Dört büyük hast ane depr emi n mer kez üssüne gör e 15 km. yarı çapı ndaki al an i çi nde yer alı yor du. Hast anel er den bi ri ni n 1933 den önce i nşa edil en bazı bi nal arı yıkıl dı. Di ğer üç hast ane, ki bunl arı n t a ma mı son 12 yıl i çi nde depr eme dayanı klı nit eli kl er de i nşa edil mi şl er di, kull anı mdı şı kal mal arı na sebep ol an önemli der ecede hasar a uğr adı. Mart 1985 ġili Depre mi San Ant oni o kenti, el ektri k kesi nti si sonucu pompal ama i st asyonl arı nı n devr eden çı k ması yl a susuz kal dı. Kenti n yüksek kesi ml eri nde yer al an i ki depoda bul unan suyun büyük kı s mı, bunl arı besl eyen art erl eri n kırıl ması sonucu kaybedil di. Ki r al anan su t ankerl eri ve itf ai ye t eşkil atı il e hal ka su sağl andı Kriti k Tesi sl eri n Ġ Ģl eyi Ģ St andartl arı ndaki Ġl erl emel er Anaht ar konu mdaki bu kriti k kent sel si st eml eri n depr eml eri t aki p eden döne mdeki i şl eyi şl eri ni n el e alı nması nda en öne mli ol an, bu gi bi acil dur um hi z met tesi sl eri ni n pl anl ama, t asarı m ve i nşal arı nda, büyük bi r af et sonr ası nda f aal ve i şl evsel kal abil mel eri konusuna odakl anma zor unl ul uğudur. Bu t ür t emel kriti k t esi sler i çi n düzgün i şl eyi ş standartl arı ar ayı şı nda anaht ar öge, yapı nı n sadece ayakt a kal ması nı değil, aynı za manda bi r depr em sırası nda ve sonr ası nda i şl evsel ve f aal kal ması nı sağl amaktır. Los Angel es kenti ni n 1975 Eyl ül ünde il an etti ği Depr em Güvenli k Pl anı nda belirtil di ği gi bi, bi r depr emden sonr a poli s ve itf ai ye bi riml eri, hast anel er, bar ajl ar ve su depol arı, enerji tesi sl eri ve acil dur um il eti şi m si ste ml eri gi bi kriti k t esi sl eri n f aal kal ması, depr em sonr ası i yil eştir me çalışmal arı i çin çok önemli dir (Lagori o, 1990) Calif or ni a Hast ane Yasası Daha önce deği nil di ği gi bi, 1971 San Fer nando depr emi açı kça göst er mi ştir ki, depr em böl gel eri ndeki kentl er de kur ul u büyük ve geli şmi ş hast anel er bir af et dur umunda bil hassa öne mi ol an kent sel sosyal alt yapı unsurl arı ol ar ak öne çı k makt adır. Hast ane Yasası nı n çı kartıl ması ndaki özgün a maç Calif orni a da i nşa edil ecek her yeni hastaneni n depr eml er, yer çeki mi ve r üzgarl arı n ol uşt ur duğu kuvvetl er e kar şı di rençli bi çi mde t asarl anması ve i nşa edil mesi ve bi r af et sonr ası nda ka munun i hti yaç duyduğu t üm hi zmetl eri yeri ne getirebil mek i çi n t ama mı yl a i şl evsel ol ma zor unl ul uğunu sağl amaktı. İl k kez bi r t esi si n depr em sonr ası nda f aal ve i şl evsel kal abil mesi i çi n, bi nanı n t asarı m ve i nşası nda ger ekli gör ül en uygul ama st andartl arı getiril mekt eydi. Bu dur um, bi nanı n, i çi ndeki i nsanl ar 65

80 yar a al madan depr emi atl at ması nı öngör en koşul l ar i çer en geç mi ş kar ar na mel er den f arklıydı. Sonuç, sadece str ükt ür ün değil, aynı za manda mi mari ni n, mekani k ve el ektri k t esi satı n ve yaşa m dest ek si st eml eri ni n de depr e mden sonr a büt ünl üğünü sür dür mesi ni n ve f aal kal ması nı n bekl endi ği yeni bi r hasar kontrol gereksi ni mi ydi (Lagori o, 1990). Depr em zar arl arı nı azaltma bakı mı ndan, kriti k hi z met t esi sl eri i çi n depr em dayanı klı t asarı ml ar a ve özel çalış ma al anl arı nda ar azi kull anı m kı st asl arı na düzen getiren yasal ar güçl ü yaptırı m ar açl arı dır. Yüksek depre m ri ski altı ndaki t üm böl gel er de depr eml eri n ka mu sağlığı na ve güvenli ği ne et kil eri ni önl emek anl amı nda yasal düzenl emel eri n yapıl ması ol dukça öne mli dir Var Ol an Bi na Biri ki mi Büyük kentl eri n depr eml er kar şı sı nda yar al anmaya son der ece açı k ol mal arı nı n başlı ca sebebi barı ndırdıkl arı bi nal arı n çoğunun depr em mühendi sli ği bi li mi ni n ve bil gi biri ki mi ni n geli şmedi ği geç mi ş yıll arda i nşa edil mi ş ol ması dır. Her şi ddetli depr emden sonr a yapıl aş ma yönet meli ği ni n depr eml e il gili maddel eri nde deği şi kli kl er yapıl ması A. B. D. de alı şıl dı k bi r uygul ama ol ması na r ağ men, bu yönet meli kl er geri ye yöneli k değil dir Al aska ve 1971 San Fer nando depr eml eri ni n ar dı ndan il gili yönet meli kt e ( Unif or m Buil di ng Code UBC) bi rkaç deği şi kli ğe gi dil di Mexi co depr emi dahi UBC ni n 1988 de depreml e il gili hüküml eri nde deği şi kli k yapıl ması na sebep ol muşt ur. A. B. D. de ül keni n genel ort al aması ol ar ak her yıl kent sel yerl eş mel er e mevcut bi nal arı n %2 si kadar yeni bi na ekl enmekt edir. Yani belirli bir yıl da i nşaatl arda uygul ama st andartl arı na ili şki n öne mli bi r deği şi kli ğe gi dil di ği nde, t ekni k ol ar ak, bi nal arı n %98 i yeni standartl arı kar şıl amayacaktır (Lagori o, 1990). Tür ki ye deki dur um da pek f arklı değil dir. Tabl o den i zl enebil en kentleş me hı zı, kentl er deki yapı st oğunun da yakl aşı k bi r or anda art ması na sebep ol makt adır Depr em Yönet meli ği ni n genel anl amda yet erli bir yasa ol duğu bil diril mesi ne rağmen, 1997 de onayl anan yeni yönet melik depr em böl gel eri ni n yeni den belirl enmesi gi bi çok t emel bi r f ark i çer mekt edir. Bi rçok kenti n depr em der ecesi ni n yükseltil mi ş ol ması, bu kentl er de bu t ari ht en önce i nşa edil en yapıl arın depr em hesapl arı nda esas alı nan sayı sal değerl eri n deği şmesi, dol ayı sı yl a i nşa edil di kl eri t ari ht e sanıl andan daha büyük depr em kuvvetl eri ne muhat ap ol acakl arı anl amı na gel mekt edir. Bu yüzden metr opolit en mer kezl eri n her hangi bi r zamanda kabul edil en hasar gör ebilirli ği ni n deği ş mesi ancak alt yapı sı ve kritik acil dur um hi z metl eri yl e bi rli kt e 66

81 mevcut t üm bi nal arı n en son kabul edil en uygul ama st andartl arı na gör e i nşa edil mi ş ol ması il e mü mkün ol acaktır Mevcut Bi nal arı n Hasar Görebilirli ği Met r opolit en bi r mer kezdeki bi nal ar f arklı strükt ürler de, çeşitli mal zemel erle ür etil mi ş ve muht elif yaşl ar da ol an yapıl ar dan ol uşur. Öyl e ki bunl arı n bazıl arı ilk depr em yönet meli ği ni n bil e yür ürl üğe konul ması ndan önce t asarl anmı ştır. Yıll ar boyunca, nüf us artı şı nı n baskı sı ve kent sel geli şmeni n bi r sonucu ol ar ak ti pik bi r kent başl angı çt aki mer kezi nin dı şı na t aşacak ve vadil er, t epel er, yamaçl ar, düzl ükl er, sar p kayalı kl ar, kı yıl ar, yayl al ar gi bi sayı sı z topoğr afi k çeşitlili ği bul unan başka al anl ar a doğr u geni şl eyecektir. Böyl ece, f arklı inşaat si st eml eri yl e yapılan deği şi k t ür deki bi nal arı n depr em davr anı şı, f arklı arazi yapıl arı nı n j eol oji k özelli kl eri dol ayı sı yl a ser gil eyeceği muht elif davr anı ş ti pl eriyl e bi rl eşti ği nde kenti n t a ma mı nda aynı ol mayacaktır. Şi ddetli bir depr emde metr opolit en bi r al anda bekl enen bi na davr anı şı ve hasar dokusu i çeril en yapı sal deği şkenl eri n sayı sı na ve üzeri ne yerl eşil en ar azi ni n j eol ojik kar akt eri ne gör e deği şecektir. Koşull arı n böyl esi ne çeşitl endi ği bi r ort amda her bi nanı n kendi boyutları, kütl esi, bi çi mi ve i nşa si st emi ne bağlı ol ar ak f arklı mi ktarl ar da salı nı m yapacağı ger çeği ni kavr amak ger ekir. Deği şken doğr ult ul ar a yönl enen, eşit ol mayan riti ml erde har eket eden f arklı strükt ürl er e sahi p bi nal ar dan ol uşan bi r al anda çeşitli davr anı ş t ürl eri gözl enecektir. Her bi nanı n bağıl güvenli ği aynı ol madı ğı ndan hasar gör ebilirli ği de aynı değil dir. Bazı bi nal ar depr eml er de di ğerl eri ne or anl a hasar gör meye daha yat kı ndırl ar. Şekil 4. 1 Ya muk ve köşe bi na pl an şemal arı. 67

82 Onbi nl erce, yüzbi nl erce bi nanı n bul unduğu kar maşı k bi r kent sel yerl eş mede, şi ddetli bi r depr eml e ni çi n bu denli çok hasar meydana gel di ği ni anl amak hi ç de zor değil dir Mexi co Ci t y depr emi nde kent mer kezi ndeki t üm bi nal arı n yakl aşı k %14 ü hasar gör müşt ür. Hasar a uğr ayan bi nal arı n %40 ı i ki cephesi açı k veya ko mpl eks yamuk bi çi mli köşe bi nal ar dır ( Şekil 4. 1) (Lagori o, 1990). Yüksek yoğunl ukl u sı kı şık bi r kent mer kezi nde, bi ti şi k par sell er deki komşu bi nal arı n bi rbiri ne yakı n ol ması nı n et ki si yl e sor unun kar maşı klı ğı daha da art makt adır. Al çak veya yüksek gi bi f arklı kat yüksekli kl eri yl e si mgel enen ve deği şi k i nşa si st emi ne, kütl eye ve bi çi me sahi p yapıl ar dan ol uşan bi r dokunun ege men ol duğu t ari hsel kent mer kezi veya Mİ A daki biti şi k düzen yapıl aş ma, bi nal arı n çar pı ş ması yl a ol uşacak hasarı n pot ansi yel kaynağı dır. Ki mi dur uml arda bu çar pı ş ma ol ayını n bi nayı çök meye kadar göt ür düğü bili nmekt edir. Yüksek ve esnek bi r bi nanı n yanı ndaki al çak ve rijit bi nayl a bitişi k ol ması, ort ada ya al çak ol anı n ya da her i kisi ni n bi r den büyük hasar gör mesi yle sonuçl anması muht emel bi r sor un ol duğu anl amı na gel mekt edi r Mexi co depr e mi ndeki en yaygı n hasar sebebi ni n bu dur u m ol duğu i spat edil mi ştir. Uzun peri yotl u yer har eketi uzun sür eli sar sı ntı yl a bi rl eşer ek t opl am hasarı n % 42 si nin sor uml usu ol an biti şi k bi nal arı n bi rbirl eri yl e çarpı ş ması na yol aç mı ştır (Lagori o, 1990). Yapı sal düzensi zli kl er ile bi nal arı n depr em davranı şı na ili şki n değerl endir mel er 3. böl ümde ayrı ntılı ol ar ak el e alı nmı ştır Kent sel Hasar Gör ebilirli k Bi r kenti n depr em hazırlık pl anl aması yapı mı ndaki yakl aşı ml ar dan bi ri, si s mi k bi r ol ayı n et kil eri ni sapt ayabil mek i çi n büt ünsel bi r depr em duyarlılık ( hasar gör ebilirli k) anali z çalı şması nı n yür üt ül mesi dir. Hasar gör ebilirli k anali zl eri çalı şması, bili nen bi r f ay hattı boyunca geçmi şt e meydana gel mi ş yı kı cı bir depr emi n t ekr arl anma ol asılı ğı nı n bul unduğu böl gel er de kur ul u metr opolit en al anl ar da, depr em zar arl arı nı azalt maya ve depr em sonr ası i yil eştir meye yöneli k pl anl ama çalı ş mal arı nda il gili kamu kur uml arı nı mantıklı bir t emel de bul uşt urmayı a maçl amakt adır. Ör neği n il k hasar gör ebilirli k çalış ması San Fr anci sco Körf ez Böl gesi i çi n 1972 de t ama ml anmı ştır. Çalı şma 1836 ve 1906 depr eml eri ni ür et en San Andreas f ayı nda 6, 0 il e 8, 3 magnit üd değerl eri ar ası nda yi nel en mesi muht emel depr eml er baz alı nar ak yapıl mı ştı. A. B.D. de 1972 den bu yana ül ke geneli nde yüksek depr em ri ski altı ndaki 20 den f azl a al anda hasar gör ebilirlik anali z çalı şması t ama ml anmı ştır (Lagori o, 1990). 68

83 Hasar gör ebilirli k analizl eri çalı şması nı n önemi, pl an hedefl eri ni belirl emede ol abil ecek en köt ü senar yoyu ol uşt ur ar ak yön göst eri ci ol ması ve şi ddetli bi r depr emde meydana gel ecekl eri n geni ş bi r r esmi ni çi z mesi dir. Öngör düğü hasar dokusunun bi r depr em sırası nda bi re bi r ort aya çı kacağı i ddi ası nı barı ndır makt an çok, ger çek bi r depr emi n yol açabil eceği hasarlar a ili şki n ol asılıkl ar a i şar et eder. Bununl a bi rli kt e, uygun yönt eml erl e depr em hazırlı ğı yapıl ması ger eken sor unl u yerl eri göst erir ve t anı ml ar. Amaç, depr emden sonr a değil, hemen o anda ka mu güvenli ği ni arttır mak i çi n ne yapıl ması ger ekti ği ni ar aştır maktır. Bu t ür bi r çalı ş ma, yer el yöneti ml eri n büyük bi r depr em gel meden kayı pl arı n azaltıl ması i çi n önceli kl eri n belirl enmesi nde kull anacakl arı son der ece yar arlı bi r ar açtır. Bu çalı şmal ar il e i çeri ği aşağı da veril en hayati öne me sahi p si st eml er ve kent sel çevr eyi ol uşt ur an fi zi ksel t esi sl eri n hasar görebilirli ği bel gel enmekt e ve anali z edil mekt edir (Lagori o, 1990). poli s ve itf ai ye biri ml eri tı bbi t esi sl er bar ajl ar ve su depol arı enerji santrall eri enerji nakil hatl arı su şebekesi kanali zasyon şebekel eri po mpal ama i st asyonl arı havaal anl arı li manl ar ot oyoll ar ve ana art erl er hı zlı raylı si st eml er okull ar il eti şi m mer kezl eri petr ol bor u hatl arı doğal gaz bor u hatl arı zehi rli madde depol arı Bu t esi sl er çalı şma al anı nı n j eol oji k özelli kl eri ni n göst eril di ği bi r harit aya i şl enir. Jeol oji k açı dan ri skli böl gel er il e kriti k t esi sl eri n çakı ştırıl ması yl a hasar gör me pot ansi yeli ne sahi p sı cak nokt al ar t anı ml anır. Deni z kı yı sı boyunca uzanan suya doygun zayıf zemi n üzeri ne i nşa edil en ot oyol un şi ddetli yer sar sı ntı sı kar şı sı nda ol uşacak sı vıl aş ma et ki si nedeni yl e ifl as edeceği bekl enti si ul aşıl abil ecek bi r ör nek sonuçt ur. Bi r di ğer ör nekt e, şi ddetli bir depr emi n t eti kl edi ği t opr ak kay ması, su 69

84 po mpal ama i st asyonunun t opr ak altı nda kal arak devr e dı şı kal ması na sebep ol abil ecektir. Veya yüzey f ayl anması yl a su şebekesi kırıl abil ecektir. Var sayıl an hasar dokul arı nı n bi rbirl eri yl e ili şkil endi ril mesi sonucu çalı şma al anı nı n bi r depr em ger çekl eş mesi dur umunda bekl enen hasar gör ebilirli k düzeyi ort aya çı kar. Tanı ml anan sor unl arı n üzeri ne git mek ve ort aya atıl an ri skl eri asgari ye i ndir mek i çi n uygun çözüml er geli ştir mek pl ancıl arı n ve yer el yöneti ml eri n sor uml ul uğunda ol malı dır. Böyl eli kl e depr em hasar gör ebilirli k çalı şmal arı, t opl uma ol ası af etl er e kar şı hazırlan ması ve bunl arı n kentsel mer kezl er deki et kil erini en aza i ndir mek i çi n yoll ar bul ması konusunda yar dı m edebilir. Mi marl arı n ve pl ancıl arı n da bu çalı şmal arı geni ş çapl ı kent pl anl arı ve t asarı m pr oj el eri ni n geli ştiril mesi nde nasıl yor uml ayacakl arı nı ve kull anacakl arı nı öğr enmel eri ger ek mekt edir Depr e mi n Ar dı ndan Büyük Kent Yangı nı Büyük bi r depr emi n en çok kor kul an köt ü yan etkil eri nden bi ri büt ün kent e yayıl an yangı n t ehdi di dir. Tari hteki i ki çar pı cı ol ay sebebi yl e bu kor ku geçen zaman i çi nde büyümüşt ür San Fr anci sco ve 1923 Tokyo ( Büyük Kant o) depreml eri nde meydana gel en yangı nl ara ili şki n Lagori o ( 1990) nun ver di ği bil gil er aşağı da sunul muşt ur San Franci sco Depr e mi ve Yangı n Fel aketi 1906 yılı ndaki şi ddetli depr emi n et ki si yl e kenti n yaşa msal alt yapı si st eml eri devr e dı şı kal mı ş, su ve doğal gaz bor ul arı il e enerji nakil hatl arı nda çok sayıda kırıl ma meydana gel mi şti. Bunun sonucu ol ar ak kentin her yeri nden bi r anda yüksel en al evl er üç gün boyunca şehri yak mı ş, yer sar sı ntısı nı n yol açtı ğı hasar dan çok daha f azl ası na sebep ol muşt u. Yangı n kendili ği nden söndüğünde şehri n %75 i t ahri p ol muşt u. Sonuçt a, yakl aşı k bi na t ama men yan mı ş, evsi z i nsan ve o döne mi n r akaml arı yl a 350 il a 400 mil yon dol ar maddi kayı p meydana gel mi şti Büyük Kant o ( Tokyo) Depr e mi ve Yangı nı Tokyo nun 90 kil ometr e güneydoğusunda deni zde meydana gel en depremde f ay boyunca yat ayda 5 metreli k, düşeyde 2 metr eli k yer deği ştir me meydana gel mi şti. Depr emi n ar dı ndan ol uşan 12 metr e yüksekli ği ndeki dal gal ar yarı m mil yondan f azl a bi nayı t ahri p et mi şti. Yanı sıra Tokyo ve Yokoha ma kentl eri ni sar an yangı nl arı n da kat kı sı yl a Tokyo nun %70 i, Yokoha ma nı n i se %90 ı yok ol du. Yangı n yi ne 70

85 depr emden daha f azl a yok edi ci ol muşt u. Sonuç, 600 mil yon dol ar maddi hasar ve can kaybı i di. Ahşap esaslı gel eneksel Japon evl eri yangı nl arı kör ükl emi ş, su şebekesi ni n ifl as et mesi ve sı kı şı k dar sokakl ar müdahal eye engel ol muşt u. Kent Yangı nı Meydana Gel me Ol asılı kl arı Bi r depr em sonr ası kent yangı nı ol uş ma ol asılı ğı en az dört krit er e bağlı dır. 1. Depr emveya başka bir fel aket gi bi t eti kl eyi ci bir mekani z ma 2. Et kil enen al anda büyük mi kt ar da yanı cı madde bul unması 3. Yangı nl a mücadel e personeli, ar aç- ger eçl eri ve t esi sl eri ni n yet ki nli ği, mi kt arı ve yet erli su kaynağı nı n varlı ğı 4. Ol uml u veya ol umsuz hava koşull arı, rüzgar hı zı dahil Dört krit eri n hepsi ni n aynı anda ol umsuz ol ması dur umunda kent geneline yayıl an yangı nl arı n patl ak ver mesi güçl ü bir ol asılıktır (Lagori o, 1990). Pl an Tedbi rl eri Şehi r pl anl ama bakı ş açısı yl a yangı nı n yayıl masına kar şı et kili bazı t edbirl er var dır. En öne mlil eri nden bi ri söz konusu al andaki yanıcı patl ayı cı maddel eri n mi kt arı yl a al akalı dır. Yangı nl a il gili kanunl arı n da öngör düğü gi bi, il ke ol ar ak yüksek yoğunl ukl u kal abalı k kent mer kezl eri nde kol ay yanabil en i nşaat mal zemel eri ni n kull anıl ması sı nırl andırıl mak zor undadır. 20. yüzyılı n er ken döne ml eri nde at eşe di rençli ol mayan mal zemel er yaygı n ol ar ak kull anılırken, günü müzde bazı geli şmi ş ül kel eri n met r opoll eri nde ahşap ve di ğer kol ay t ut uşan mal zemel eri n kull anı mı na kı sıtl ama getiril mekt edir. Ne var ki, sent eti k maddel eri n kull anı mı ndaki artı ş ki bunl ar, halı cılıkt a, dekor asyonda, banyo ve mutf ak ar aç-ger eçl eri nde, mi mari det ayl ar da ve süsl emel er de, döşe melik eşyada, v. b. kull anıl makt adır bugün kriti k bir nokt aya var mı ş ve bi nal arı mı z çok f azl a zehirli ki myasal i çerir dur uma gel mi ştir. Yangı nl arı n yayıl ması nı önl emeye yar dı mcı ol abil ecek bi r di ğer pl anl ama unsur u caddel eri n geni şli ği il e ilgili dir. Bi r cadde eğer yet eri nce geni şse doğal bi r yangı n e mni yet şeri di gör evi yapabilir de Tokyo / Yokoha ma metr opolit en al anl arı dar caddel er ve bi rbiri ne geçmi ş dar sokakl ar dan ol uşuyor du. Yangı n müdahal e ar açl arı caddel er de il erl eyemedi ği gi bi, akar su yat akl arı ndan başka hi çbir doğal yangı n e mni yet şeri di de yoktu. San Fr anci sco da 1906 da meydana gel en f el akett e, güçl ener ek il erl eyen yangı nı ancak yakl aşı k 40 metr e geni şli ği nde bi r cadde dur dur abil mi şti. Kentl erin depr em sonr ası pl anl ama ve yeni den i nşa sür eci nde 71

86 yet eri nce geni ş geçitl eri n t asarl anması, yüksek ri skli depr em böl gel eri ni n güvenli ği ne öne mli kat kı da bul unacaktır (Lagori o, 1990) Ka mu Sağlı ğı ve Güvenli ği ni n Sosyal ve Ekono mi k Boyutl arı Depr eml eri n sosyal ve ekono mi k et kil eri i ncel endi ği nde i st ati sti kl eri n il k sır al arı nda can kayı pl arı, yar al anmal ar ve maddi kayı pl arın yer al dı ğı gör ül ür. Ancak, kent pl anl ama ve kent sel t asarı m di si pli nl eri ni n dur uş nokt ası ndan bakıl dı ğı nda, depr eml eri n di kkat e alı nması ger eken bi r di ğer et ki si de ana şokun verdi ği hasar ve/ veya bekl enen şi ddetli art çı şokl arı n yar attı ğı endi şe sonucu bi nal arı n boşaltıl ması sebebi yl e geçi ci veya sür ekli evsi z kal an i nsanl arı n sayı sı dır. İ ki ncil bi r sosyal et ki i se, okull arın öğr eni me uzun sür e ar a ver ecek kadar hasar gör mesi hali nde eğiti mt esi sl eri kaybı dır Depr e mi n Neden Ol duğu Evsi zli k Bu sor unun büyükl üğü kar şı konul amaz ol abilir. Ör neği n, 1985 depr emi nde Mexi co Ci t y nüf usunun %2 si yani yakl aşı k ki şi evsi z kal mı ştı de Er meni st an da bu r aka m i di ( Lagorio, 1990). Kar maşa ve şaşkı nlı ğı n ege men ol duğu bi r ort amda, yer el yöneti m kri zin bi rçok f arklı boyut uyl a uğr aş makl a meşgul i ken bu t ür bi r sor un çok deri n sosyal et kil eri n ort aya çı k ması na sebep ol abil mekt edir. Çok sayıda i nsanı n evsi z kal ması aynı za manda büyük bi r ekono mi k sor un da ar z eder. Barı nacak yer bul manı n yanı sır a gı da t emi ni de öne mli bi r sor undur. Depr eme mar uz kal mı ş di ğer pek çok böl gede ol duğu gi bi Tür ki ye deki depr eml er de de çok sayı da depr emzede barı nma ve besl enme konusunda ko mşul arı ndan ve geni ş ail el eri ni n di ğer fertl eri nden dest ek al makt adır. Bazıl arı devl eti n sağl adı ğı barı nakl ar a yerl eşirken di ğer bazıl arı da yı kıl an veya hasar gör en evl eri ni n yakı nl arı ndaki boş ar sal ar da veya par kl ar da kendi ol anakl arı çerçevesi nde yar dı ml aşar ak ve t opl umsal dayanı ş ma i çi nde yaşaml arı nı sür dür müşl er dir. Bu t ür dur uml ar da i yil eştir me sür eci nde, evsi zl er i çi n yet erli konut sağl ama koşul u, öne mli bir pl anl ama ve t asarı msor unu ol ar ak kendi ni göst er mekt edir Eğiti mtesi sl eri Kaybı Gel ecek nesill eri n yeti ştiril mesi i çi n okull ar t üm uygarlıkl arı n en öne mli kaynakl arı dır. Gençl er ve çocukl ar ani deği şi ml er e uyum sağl a ma konusunda yeti şkinl er kadar beceri kli değil dir ve bu yüzden okul bi nal arı nı n hasar gör mesi sebebi yl e başka bi r yer e nakl edil me, sı nıf ar kadaşl arı nı n öl mesi ve yar al anması, öğr eni mi n sekt eye 72

87 uğr aması ve okul a gi deme me gi bi dur uml ar onl ar i çi n sar sı cı ol abilir. Savun ması z bi r çocuğun güvenli ği ve i yili ği düşünül düğünde bu dur um duygusal bi r t opl umsal ol gudur. Bu sebepl e Calif or ni a da 1934 de bi r yasa çı kartıl mı ştı. Bu t ür af etl eri n ve acı kayı pl arı n ol abil eceği t opl um bili nci nde öyl e bi r i z bır ak mı ştı ki, okul bi nal arı nı n di ğer yapıl ar a or anl a depr eme kar şı daha di rençli i nşa edil mel eri ni zor unl u kıl an ve özel bi r yapı t ür ü ol ar ak sınıfl andıran bi r yasa çı kartıl ması sağl andı. Bu yasanı n i şl etil mesi sayesi nde 1934 yılı ndan bu yana Calif or ni a da meydana gel en depr eml er de okul bi nal arı zar ar gör me mi ştir. Bu yasa di ğer ül kel er e eğiti m t esi sl eri ni n t asarı m ve i nşal arı i çi n bi r model ol uşt ur makt adır ( Lagori o, 1990). Ül kemi zdeki uygul amada da okul bi nal arı nın öne m kat sayı sı daha yüksek belirl enmi ştir. Ancak buna r ağmen 1999 depr eml eri nde çok sayı da okul yıkıl mı ş ya da hasar gör müşt ür. Depr emi n mer kez üssüne uzak sayıl abil ecek bi r mesaf ede yer al an İ st anbul da hasar gör en okul sayı sı nı n çokl uğu il gi nçtir. Genel ol ar ak ka muya ait yapıl ar da gözl enen hasar yoğunl uğu sor u i şaretl eri ne sebep ol makt adır. Konuyl a il gili döküml er, 5. böl ümde il gili başlıkl ar da veril ecektir Uzun Döne m Ekonomi k Et kil er Hasarı n yol açtı ğı kayı pl ar depr emi n meydana gel di ği döne mi baz al arak par aya çevrilir. Ne var ki bu hi kayeni n sadece bi r böl ümüdür. Ekono mi k mali yet uzun bi r döne m boyunca sür ebilir. Her şeyi n nor mal e dönüp t am ve doğr u bir t espiti n yapıl abil eceği ort ama ul aşılı ncaya kadar t opl am ekono mi k et ki yi öl ç mek zor dur. Fakat di ğer bi rçok ekono mi k kayı p bu t opl ama yansı maz, ki bunl ar ti car eti n dur gunl aş ması sebebi yl e ür eti m gelirl eri ve ücr etl er deki kayı pl arı, t uri z m gelirl eri ndeki düşüşl eri, endüstri yel ür eti mi n azal ması na bağlı ol arak i hr acat gelirl eri ndeki kaybı kapsar. Şi ddetli bir depr em, geli şmekt e ol an bi r ül keni n gayri safi mi lli hasıl ası nda kayda değer bi r düşüşe kol aylı kl a sebep ol abilir; çünkü hayati öne mi ol an bi r böl geni n ür eti m kapasit esi, i yil eştir me t ama ml anı ncaya kadar mevcut dur umdan et kil enecektir. Ör nek ol ar ak, öne mli bi r endüstri ol an t uri zmde, t esi sl eri n yı kıl ması veya hasar gör mesi sebebi yl e öncel i kl e bi r maddi hasar ve kayı p söz konusudur. Bu t esi sl eri n yeni den f aali yet e geçebil mesi i çi n geçen süre de bi r gelir kaybı anl amı na gel mekt edir. Üçüncü bi r unsur i se, depr em dol ayı sı yl a ol uşan ol umsuz r ekl amı n pot ansi yel zi yar et çil er üzeri nde yar attı ğı t edirgi nliği n, depr emi hasar al madan atl at an t esi sl eri de gelir kaybı na uğr at ması dır. 73

88 Yi ne de büyük bi r depre m f el aketi nden sonr a yaşanan en ci ddi ekonomi k et ki ni n i yil eştir me ve yeni den yapıl anma mali yetl erinden kaynakl andı ğı bi r ger çektir da Doğu Mar mara da yaşanan kayı pl ara ili şki n ayrı ntıl ar 5. böl ümde veril ecektir Jeol oji k ve Si smi k Ri sk Et menl eri ni n Tanı ml anması Ger ek bi r yerl eşi m pl anl a ması, ger ekse bi r bi na veya bi nal ar büt ününden ol uşan bi r i nşaat f aali yeti öncesi ndeki il k ve en öne mli adı m, ar azi ni n ve yakı n çevr e özelli kl eri ni n değerl endi rili p değerl endi ril medi ği ne, böl geni n bi r büt ün ol ar ak mevcut depr em ri sk sapt amal arı nı n t ama ml anı p t ama ml anmadı ğı na ili şki n ar aştır mal arı n ort aya kon ması dır. Bu sür eç, yapı t asarım ve/ veya yerl eşi m pl anl aması çalı şmal arı nı n ön hazırlıkl arı ndan bil e önce yapıl mak zor undadır. Depr emi n bi nal ar üzeri ndeki et kil eri nde ar azi ni n j eol oji k özelli kl eri ni n doğrudan payı ol acağı na önceki böl üml er de ayrı ntılı ol ar ak deği nil mi şti. Eğer ri sk değerlendi r mesi henüz yapıl ma mı şsa hi ç vakit kaybedil meden he men t ama ml anmal ı, eğer t ama ml anmı ş i se, bi r depr emi n ar azi üzeri nde öneril en bi r bi nanı n perf or mansı na et kil eri eğer var sa anali z edil meli dir. Her i ki dur umda da pl an/t asarı m sür eci öncesi ndeki eyl eml er, öneril en bi nanı n ö mr ü i çinde bi r depr em meydana gel mesi hali nde böl gedeki bekl enti ni n ne ol acağı ve böyl e bi r ol ayı n bi nanı n perf or mansı üzeri nde ne t ür et kil eri olacağı hususl arı na kar ar ver mek i çi n önceli kl e gerekli dir. Bu nokt ada, ar azi ni n ve böl geni n genel ri sk değerl endi r mesi yapılırken, pot ansi yel depr em kaynakl arı nı n ve di ğer j eol oji k tehli kel eri n ayrı ntılı ol arak ort aya çı kartıl ması nı sağl ayacak belli bir si st emati k yakl aşı m ol ması ger ekti ği açıktır. Aksi ni düşün mek ve ger ekli ol up ol madı ğı na yöneli k ön bil gil er den bi haber bi çi mde yer el öl çekt e çok ayrı ntılı j eol oji k, si s mi k, v. b. ar aştırmal ar a gi ri şmek, ki mi dur uml ar da zaman ve mali kayı pt an başka bir şey sağl amayabil ecektir. Söz konusu böl geni n, depr em böl gesi der ecesi, aktif f ayl arl a ol an konum ili şki si, j eol oji k kat manl arı n yeraltı ndaki di zili şl eri ve özelli kl eri, t opoğr af ya, yeraltı sul arı, zemi ni n depr em davr anışı na ili şki n genel veril er ve bu gi bi pek çok bil gi içer en ül ke, böl ge ve kent öl çeği nde yapıl mı ş ol an veya yapıl ması ger eken çalı şmal ar pl an/t asarı m sür eci öncesi nde başvur ul ması ger eken kaynakl ar dır. Böyl eli kl e, sağlı klı bir si s mi k ri sk değerl endi r mesi yapıl abi l ecek, daha ayrı ntılı i ncel emel eri n ger eklili ği bu aşamadan sonr a sor gul anabil ecektir. Ör nekl emek ger ekirse, çalı şmaya konu ol an böl geden aktif bir f ay hattı geç medi ği var sayıl sı n. En yakı n aktif f ayı n uzaklı ğı ve ol ası depr emde böl gede meydana 74

89 gel ebil ecek ze mi n t epe i v me değerl eri ni n ar aştırıl ması na yöneli k çalı şmal ar, ancak çalı şma al anı depr em etki n bir böl gede yer alıyor i se ger ekli ol acaktır. Bu bakı ş açı sı yl a, depre ml erl e bi rli kt e yaşayan pek çok ül kede j eol oji k ve si s mi k ri skl eri n belirl enmesi nde kull anıl an çeşitli öl çekl erde ve konul ar da ür etil mi ş hari t al ar bul unmakt adır. Tür ki ye de kull anıl makt a ol an ve yaptırıl ması konuyl a il gili kur uml arca öneril en harit al ar irdel enmeden önce, depr em ar aştır mal arı ve depr em böl gel eri nde yapıl aş mayl a il gili yasal düzenl emel ere il k başl ayan ül kel er den bi ri ol an A. B. D. deki kade mel enme Lagori o ( 1990) nun değerl endi rdi ği bi çimde böl üm de yer al an başlı klar altı nda anl atıl acaktır A. B. D. deki Kade mel enme Jeol oji ve Topoğr af ya Harital arı Konuyl a il gili mevcut bi rçok r es mi dokü man ar ası ndan önceli kl e i ncel enmesi ger ekenl er böl gesel t emel de yaygı n j eol oji k özel li kl eri göst er en genel f akat t ekni k ol an harit al ar dır. Bunl ar ar ası nda en yar arlı ol an i ki di zi, A. B. D. f eder al hükümeti ni n bi r or ganı t ar afı ndan büt ün ül ke i çi n; ve bi r eyal et or ganı t ar afı ndan büt ün eyal et i çi n hazırl anmı ş ol anl arı dır. Her ne kadar genel de ol sal ar f ay zonl arı nı n ve ze mi n özelli kl eri ni n il k t anı ml ama ve değerl endir mel eri ni sunan yar arlı kaynakl ar dır. Feder al hükümet düzeyi nde, depr em ve j eol oji yle il gili çalı şmal arı n başı nda Bi rl eşi k Devl etl er Jeol oji k Ar aştır mal ar Kur umu ( USGS) var dır. Tü m ül keyi kapsayan t opogr afi k harit al ar ür etmek USGS ni n hi z metl eri nden bi ri dir. Bu harit alar da belli başlı j eol oji k bil gil er, f ay zonl arı nı n genel mevkil eri ve büyük kentl eri n konu ml arı il e caddel eri, bi nal arı, ul aşı m si st eml eri ve di ğer bil gil er uygun öl çekl er de çi zil er ek göst eril mekt edir (şekil 4.2). Bunun yanı sıra USGS özel ol ar ak f ay hatları nı konu al an daha det aylı depr em harit al arı nı da çı kar makt adır. Tü m bu harit al ar depr eme eğili mi ol an al anl arı n tanı ml anması nda son der ece yar dı mcı ol ar ak, mi mar ve pl ancıl ar a üzeri nde çalı ştıkl arı ar azi ni n genel j eol oji k özelli kl eri ve ri skl eri hakkı nda belli bir resi mver ecektir. Bi r sonr aki aşama bi r eyal et or ganı nı n çı kar dığı harit al ar dır. Bu harital ar eyal et hükümeti bünyesi nde yer al an j eol oji ve doğal kaynakl arl a il gili bir biri m t ar afı ndan ür etilir. Tı pkı USGS harit al arı nda ol duğu gi bi eyal et t ar afı ndan hazırl anan harit al ar da f ay zonl arı nı n konu ml arı nı i çer en genel j eol ojik bil gil er sunarl ar, f akat daha özgül bi r yakl aşı ml a daha ayrıntılı bil gi i çerirl er. Eyal et düzeyi nde hazırl anan böyl esi bi r yayı n, yoğun j eol oji k bil gil eri n ayrı ntılı ol ar ak harit al andı ğı bi r j eol oji k atl as nit eli ği ndedi r. 75

90 Şekil A. B. D. de deprem ri ski belirl eme a macı yl a ür etil en j eol oji ve t opoğr af ya harit ası ör neği Si s mi k Ri sk ( Depr e m Böl gel eri) Harital arı Di ğer bi r harit a t ür ü bi r böl geni n depr em ri skini di ğer böl gel erl e kar şıl aştırar ak t anı ml amaya çalı şır. Bu harit al ar pl ancı ya, geni ş bi r böl gedeki depr em ri ski kade mesi ni n çabucak ve gör sel ol ar ak i dr ak edi l mesi ni n yol unu sunarl ar. Yukarı da bahsedil en USGS j eol oji k harit al arı veril en böl geni n j eol oji k özelli kleri ve f ay zonl arı nı n konu ml arı hakkı nda müke mmel mal zemel er sunar ken söz konusu böl geni n bağıl ri sk kademesi ni if ade et meyi amaçl amazl ar. Genel bir if adeyl e, en basit ul usal si s mi k ri sk haritası, son 200 yıl boyunca meydana gel mi ş ve kaydedil mi ş depr eml eri n konu m, sayı ve büyükl ükl eri t emeli ne dayanır. Tü m bu veril er en büyük magnit üdl ü depr eml eri n sayı ca en f azl a meydana gel di ği - dol ayı sı yl a en ri skli yerl eri if ade et mek üzer e harit al ar a akt arılır. Geç mi şt e meydana gel en depr eml eri n kümel endi ği yerl er e bakıl ar ak yüksek ve düşük depr em 76

91 ri ski t aşı yan böl gel eri n kar şıl aştır malı ol ar ak t anıml an ması nda bu harit alar ol dukça et kili dir. Böyl e harit al ar her yıl, bil hassa si s mi k akti vit eni n yoğun ol duğu bi r yılı n ert esi nde sür ekli ol ar ak güncell enmekt edir. Şekil A. B. D. depr em böl gel eri harit ası Depr em kayıtl arı nı n göst eril di ği harit al ar daki veril er, geni ş bi r al andaki ri sk kade mel eri ni n r akaml arla if ade edil en böl üml ere ayrıl dı ğı bir harit a yapı mı nda kull anıl makt adır. Şekil 4. 3 t e göst eril en ve 1988 Yönet meli ği nde ( UBC- Unif or m Buil di ng Code) de kull anıl mı ş ol an Bi rl eşi k Devl etl er depr em böl gel eri harit ası 0 dan 4 e kadar sı nıfl andırıl mı ş beş böl ge i çer mekt edir. 4. Böl ge depr em ri ski en yüksek al anl arı t emsil et mekt edir Et ki n Yer Ġ vmesi Haritaları Bi r önceki başlı kt a anl atıl an harit al ar yapı t asarımı bakı mı ndan bi r der eceye kadar sı nırlı dır. Çünkü, ne böl gedeki depr emselli ği n di ğer bi r öl çüsü ol an bekl enen bi r depr emi n t ekr arl anma sı klı ğı hakkı nda, ne de çok belirsi z dahi ol sa böl gedeki ol ası i vme t epe değerl eri hakkı nda fi kir ver ecek her hangi bi r bil gi i çer mekt edirl er de bekl enen yer sar sı ntı sı şiddeti ni, et ki n zirve i v mesi ve hı z bağl antılı et ki n zirve i v mesi i çi n kat sayıl arl a t anı ml ayar ak göst er en i ki yeni harit a hazırl anmı ştır ( Şekil 4. 4 ve 4. 5). Pl ancı, bu harit al arı n sunduğu t üm bil gi yi kull anar ak, veril en bi r böl geni n j eol oji k özelli kl eri, f ay zonl arı nı n konu ml arı, depr em ri ski kade mesi ve et ki n zirve i v mesi gi bi 77

92 t üm özelli kl eri ni bir araya getirer ek kı sa sürede böl geni n genel bi r r es mi ni ol uşt ur abil ecektir. Açı kçası bu dur um en çok böl gedeki zemi n yapısı nı n ar azi kull anı mı ve yapı t asarı mı na getirdi ği sı nırl amal arı n ort aya kon ması nda yar arlı ol acaktır. Şekil Et ki n zirve i vmel eri ne dayanan depr emböl gel eri harit ası Şekil Hı z bağl antılı etki n zirve i vmel eri ne dayanan depr em böl gel eri harit ası 78

93 Zayıf Ze mi n Harital arı Yapı sal ol ar ak kusurl u ze mi nl eri göst er en harit alar yerl eşi m pl anl aması nın di ğer bi r öne mli bil eşeni dir. Kriti k bi r et ken ol ar ak, bi rçok depr em keşif r apor u köt ü zemi nli al anl ar ve art an bi na hasarl arı ar ası ndaki ili şki den bahset mekt edir. USGS, bu bil gi yi dest ekl eyen harit al ar yayı nl amı ştır, f akat bunl ar kull anı ml arı nı biraz kı sıtlı kıl an öl çekl er de geli ştiril mi şl erdi r. Öt e yandan eyal et düzeyi ve yer el düzeydeki kaynakl ar t ar afı ndan geli ştiril en harit al ar, t asarı m uz manl arı nı n kull anı mı i çi n daha uygundur. Bu sı nıft a i ki t ür harit a vardır: 1) zayıf zemi nl er, 2) topr ak kay ması. Her i ki t ür ün de, depr em et ki si yl e bi rl eşti ği nde yapıl aş ma i çi n pot ansi yel sor unl u al anl arı t emsil etti ği ni söyl emeye ger ek yokt ur. Bu dur umda, zayıf zemi nl er şu şekil de sı nıflandırılır. Mühendi sli k uygul aması yapıl ma mı ş, gevşek, yapay dol gu al anl arı gi bi di na mi k yükl er altı nda yapı sal ol ar ak sı hhat si z al anl ar; ve su yoll arı nı n kenarl arı boyunca uzanan suya doygun ve sı vıl aş maya yat kı n al anl ar. Bu al anl ar daki zemi n, sı kı, sağl am ve peki ştiril mi ş zemi ni n t ersi ne gevşek ve i sti krarsı z ol ar ak kabul edilir. Ti pi k ol ar ak bat aklı k al anl ar da bul unan yu muşak, yüksek or anda sı kıştırıl abilir, suya doy muş i nce t aneli siltl er den ol uşurl ar. Doğal körf ez ve li manl arı n eski sı nırl arı çevr esi nde kent sel geli ş me ve büyü me artı şı nda kull anıl mak üzer e sonr adan dol dur ul arak kazanıl an bu t ür den bi rçok al an keşf edil mi ştir. Bi rçok ör nekt e eski körf ezi n ger çek kı yı hattı kent sel büyüme sonr ası sili nmi ş ve t am konu mu unut ul muş ol abilir. Hepsi de öne mli öl çüde ri skli depr em böl gel eri nde bul unan Bost on, Seattl e, San Di ego, San Fr anci sco, Los Angel es, Long Beach ve Charl est on gi bi kı yı kentl eri ti pi k ör nekl er dir. Şekil 4. 6 da bi r zayıf zemi nl er harit ası göst eril mekt edir. Bu t ür bi r bil gi bir yerl eşi m pl anı geli ştirilirken ol dukça öne mli dir. Zayıf zemi nli al anl ar da bi nal arı n büyük hasar a uğr aması hususunda i ki sebebi n altı sı klıkl a çi zil mekt edir: 1) yumuşak ze mi nl er geçmekt e ol an depr em dal gal arı nı büyüt mekt e ve peri yotl arı nı uzat makt adır. 2) farklı zemi n ot ur mal arı sebebi yl e yapı depr emden daha önce zayıfl amı ş ol abilir. Her dur umda, ci ddi bi r depr em sonr ası zayıf ze mi nli al anl ar üzeri nde ağır hasarlı yoğun bi na kümel eri ne rastl amak alışıl madı k bir dur um değil dir. 79

94 Şekil San Fr anci sco körf ez böl gesi nde j eol ojik biri ml eri n genell eştiril mi ş dağılı mı Topr ak Kay ması Haritaları Bi r al anı n t opr ak kayması na duyarlılı ğı yl a i l gili bil gi pl anl ama ve t asarı m uz manl arı nı n kull anmak zor unda ol duğu bi r bil gidi r. Geli şme mi ş ar azil erdeki t opr ak kay ması pot ansi yeli ni göst er en harit al ar, geli şme öncesi ndeki mevcut ri sk dur umuna i şar et et mel eri nden dol ayı, büyük öl çekli yapı gr upl arı uygul ayı cıl arı yl a bi rli kt e çalı şan mi mar ve pl ancıl ar i çi n son der ece değerli dir. Uygul amadan sonr a, ger ek uygun yerl eşi m pl anl aması sayesi nde ol dukça azaltıl mak yol uyl a, ger ekse t emel pl anl ama il kel eri ni n önemsen me mesi sonucu artırıl ması yol uyl a, bir bi çi mde ri sk or anı kesi nli kl e deği şecektir. Özelli kl e yılı n en yağı şlı döne mi nde ol mak üzer e depr eme bağlı t opr ak kay mal arı nı n ol dukça yaygı n ol ması sebebi yl e, her hangi bi r yerl eşi m pl anı geli ştiril meden önce, böl geni n t opr ak kay ması na duyarlılı ğı yl a il gili veri t emi n et mek hayati öne m t aşır. Bu dur um sadece pl ana esas ol an ar azi i çi n değil, onu çevr el eyen ve muht emel bi r t opr ak kay ması nda onu da et kileyebil ecek komşul arı i çi n de vazgeçil mezdi r. 80

95 USGS bünyesi nde, Ameri ka Bi rl eşi k Devl etleri ni n t opr ak kay ması na duyarlı böl gel eri ne ait bil gil er harit a f or matı nda mevcutt ur de USGS ve A. B. D. İ skan ve Kent sel Geli şme Dai resi ar ası ndaki i şbirli ği yl e Calif or ni a da, San Fr anci sco Körf ez Böl gesi Çevr e ve Kaynak Pl anl ama Çalı ş ması kapsamı nda i ki t opr ak kay ması harit ası ür etil mi ştir. Bunl ar: 1) San Fr anci sco Körf ez Böl gesi ndeki hasar veri ci t opr ak kay mal arı nı n ill ere gör e dağılı mı nı ve maddi zar arı göst er en harit a 2) San Fr anci sco Körf ez Böl gesi nde t opr ak kay mal arı nı n t ahmi n edil en bağıl çokl uğu Yer el ol makt an çok genel bir bakı ş açı sı yl a geli ştiril en bu harit al ar, her şeye r ağ men bi r böl geni n t opr ak kay ması eğili mi göst er en al anl arı na ili şki n nesnel bil gil er sunmakt adır. Hali hazırda mevcut bul unan bil gi, bir yerl eşi m pl anı ol uşt ur ul ması öncesi nde t opr ak kay ması ri ski ni veya t opr ak kay ması na duyarlılı ğı t anı ml amakt a değer si zdir. Bu t ür harit aları n bir ör neği şekil 4. 7 de r es medil mi ştir. Şekil San Fr anci sco körf ez böl gesi nde t opr ak kay ması na duyarlı al anl arı göst er en harit a 81

96 Özel Çalı Ģma Al anl arı Son yıll ar da, eyal etl eri n ar azi kull anı mı ve geli şme hedefl eri ni n bi r par çası ol ar ak, f ayl arı n konu ml arı nı t anıml ama t emel a macı çer çevesi nde harit a hazırl ama eğili ml eri ort aya çı k mı ş, bu yoll a özel çalı şma al anl arı ol uşt ur ul muşt ur. Büt ün konut dı şı i nşaatl ar il e büyük öl çekli konut i nşa pr oj el eri nde bu harit al arı n kull anı mı zor unl udur. Bu harit al ar Calif or ni a Eyal eti ndeki pot ansi yel ve hal en aktif ol an büt ün f ay hatl arı nı ayrı ntılı bir bi çi mde göst er mekt edirl er (şekil 4. 8). Sadece aktif fay hatl arı harit al andı ğı i çi n bu harital ar daki et ki n sözcük aktif tir. Aktif f ayı n j eol oji k t anı mı, yakı n j eol oji k zamanl arda har eketl endi ği ne dai r delil bul unan f ay şekli nde yapıl makt adır Califor ni a Ker n Country depre mi yl e her kesi şaşırt an Whi t e Wol f f ayı gi bi, bazı f ayl ar keşfedil me mi ş veya aktif ol madı ğı bil diril mi ş ol abilir. Yi ne de bu sı nırl amal arl a bil e j eol oji k harit al ar pl ancı ve t asarı mcıl ar a son der ece yar dı mcı ol makt adır. Şekil San Andr eas f ayı boyunca uzanan özel çalı şma al anl arı nı göst er en bi r harit a ör neği Jeol oji k özel çalı şma al anl arı yapıl aş ma koşull arı nı denetl eyen yasal düzenl emel er dir. Özel çalı şma al anl arı, bir ar azi kull anı mı kontr ol mekani z ması 82

97 ol ar ak, bili nen aktif f ayl arı n i çer di ği kırı kl arı bi r böl ge ( zon) ol ar ak kapsar San Fer nando depr emi ni t aki ben Al qui st Pri ol o Özel Çalışma Al anı Yasası nı n geç mesi nden sonr a Califor ni a da f ay zonu harit alan ması t ama ml anmı ştır. Özel çalı şma al anl arı aktif f ay zonl arı il e il gili dir ve her hangi bi r bi nanı n doğrudan f ay i zi üzeri ne i nşa edil mesi ni kesi nli kl e sı nırl andırırlar. Doğr udan f ay hattı üzeri ne i nşa edil meyi önl emek i çi n, ta m bi r j eol oji k et üd yapıl maksı zı n hi çbir t emel tesi se özel çalı şma al anı il an edil en bi r böl gede pl an veya yer seçi mi yapıl amaz. Özel çalı ş ma al anı i çi nde kal an bi r böl gede, i nşaat r uhsatı veril meden önce kanunun ger ektirdi ği koşull arı n kar şıl anması yasayl a sağl anmakt adır. Eğer ar azi özel çalı şma kuşağı i çi nde yer alı yorsa f ay i zi ni n mül ki yet üzeri ndeki kesi n konu munu sapt a mak i çi n özgül j eol oji k ar azi i ncel e mel eri ger ekli dir. Bu nokt ada yerl eşi m pl anı bu veri yi göz önüne al ar ak doğr udan f ay i zi ni n üzeri nde hi çbi r yapıl aş maya i zi n ver me meli dir. Ri ske gi r me mek i çi n bi nal arı n f aydan uygun bi r uzaklı ğa çekil mesi önerilmekt edi r. Özel çalı şma al anı harital arı nı n yapı mı f ay zonu boyunca belirli strükt ürl eri n i nşa edil mesi ni sı nırl aması yl a mi kr o böl gel eme sür ecini n bi r bi çi mi dir. Öne ml i acil dur um hi z met t esi sl eri ni n konumu, yeri ve i nşası el bett e ki, ar azi kull anı m erekl eri i çi n yapıl an özel çalışma al anı kanununun hüküml erine uy mak zor undadır Mi kr o Böl gel e me Harital arı Si s mi k mi kr o böl gel eme met otl arı, tı pkı depr em ri ski hakkı ndaki bil gil er il e ar azi kull anı m politi ka kar arl arı nı koor di ne eden ar açl arı n geli ştiril mesi nde ol duğu gi bi, yüksek veya ort al ama ri sk altı ndaki böl gel er de t üm si s mi k ve j eol ojik ri skl eri n t anı ml anması nı, sı nıfl andırıl ması nı, değerl endirilmesi ni ve nit el enmesi ni ger ektirir. Nor mal ol ar ak böyl esi araştır mal ar geni ş öl çekt e t opl anan yer bili ml eri verileri üzeri ne ol uşt ur ul an harit al arl a sonuçl anır. Bu harit al ar bekl enen en büyük depr em şi ddeti, aktif f ayl ar, j eol oji k bi ri ml er, özel çalı şma al anl arı, zemi n t epkil eri, sı vıl aş ma yat kı nlı ğı, t opr ak kay ması duyarlılı ğı ve t suna mi ye bağlı su baskı nı na uğr aması muht emel böl gel er hakkı ndaki veril eri göst erirl er. İ yi bir mi kr o böl gel eme harit ası pot ansi yel ol ar ak si s mi k açı dan sor unl u al anl arı çi zili ol ar ak göst erir, sor unl arı t anı ml ar ve muht emel şi ddetl eri ne ( sertli kl eri ne) i şar et eder ek et kil eri ni ni cel ol ar ak ifade eder. Bu mi kr o böl gel eme harit al arı kriti k acil dur um yapı ve t esi sl eri ni n, t ehli ke ar z eden zehi rli maddel eri n, sanayi geli şme al anl arı nı n, nüf usun yoğunl aştı ğı mer kezl eri n, ul aşı m güzer gahl arı nı n, i l eti şi m si st eml eri ni n ve açı k al anl arı n uygun yer seçi mi nde böl gesel ar azi kull anım pl anl arı nda anaht ar öneril er ol ar ak kull anıl abilirl er. Harit al arı n t emel a macı, f onksi yonel kull anı ml ara kar şı ri sk düzeyl eri nin çi zil er ek 83

98 yer el düzeyde doğr u arazi kull anı m pl anl arı sayesi nde depr emi n sebep ol duğu ri skl eri n azaltıl ması dır Yerl eģi m Pl anl aması Si s mi k mi kr o böl gel eme ar aştır mal arı nda bu t ür pl anl ama öncesi çalı şmal ar, yapıl aş maya konu ol an ar azi ni n a maçl anan f onksi yona ve özgül ger eksi ni ml eri ne böl gesel öl çekt e uygun ol up ol madı ğı konusunda yapıl acak t artışmal ar da pl ancı ya bi r dur uş nokt ası ver ecektir. Uygun ar azi kull anı mı bakı ş açı sı bi r ker e t amamı yl a belirl eni nce, eğer i nşaat al anı yapı nı n a maçl anan f onksi yonuyl a ört üş medi ği gerekçesi yl e r eddedil medi yse ar azi ye özgü pl anl ama başl ayabi lir. Bu uğr aşt a ger ek duyul an üç adı mşunl ar dır: 1) ar azi kull anı mı nı n böl gesel öl çekt e uygunl uğu bağl amı nda mi kr o böl gel eme harit ası nı n değerl endirilmesi, 2) ar azi özeli nde anali zl er ve 3) söz konusu ar azi ni n uygunl uk değerl endir mesi. Bi nanı n a maçl anan kullanı mı, kull anı m sür esi ve f onksi yonuna kar şı ni hai ür ün ol ar ak t asarı mı na dayatıl an si s mi k sı nırl ayı cıl arı n değerl endi ril mesi öne mli dir. Al andaki si s mi k ri skl eri tanı yan ve kar şılık ver en bi r yerl eşi m pl anı nı yükl en mek i çi n ancak bu yoll a akıl cı bir yakl aşı msapt anabilir. Her hangi bi r pl an veya mi mari t asarı m hazırlı ğına başl amadan önce, si s mi k mi kr o böl gel eme veril eri ni kullanar ak ar azi ni n ar azi kull anı mı t ayi ni ni t ama ml a mak i çi n zaman har camak konunun uz manı i çi n bi r t edbi rdir. En kı sa sür ede kavramsal ön t asarı m yakl aşı ml arı nı n ger ekli ol duğu acil dur uml ar da bil e önceli kle ar azi ni n depr em ri sk değerl endirmesi ni n yapıl ması en doğr u yakl aşı mdır. Aksi ni yap mak i hmal cili k, savsakçılık ol acaktır Tür ki ye de Kull anıl an Harital ar Tür ki ye de ger ek ka muoyunda ger ekse şehi r pl anl ama di si pli ni nde en yaygı n ol ar ak bili nen ve kull anıl an harit a t ürl eri depr em böl gel eri harit ası, j eol oji k harit al ar ve yerl eşi me uygunl uk harit al arı dır. Bu harit al ar aşağı daki başlı kl ar da el e alı nmı ştır. Bunl arı n yanı sıra et ki n yer i v mesi harit ası ( eş i v me kont ur harit ası) ve si smot ekt oni k harit a gi bi başka kaynakl ar da mevcutt ur. Çok sayı da si s mi k t ehli ke kaynağı ndan et kil enen çok sayı da alt böl geni n bul unduğu bi r al an i çi n si s mi k t ehli keni n t anı ml anması nda uygun ol an yakl aşı m, önce bunu t ek bi r t ehli ke kaynağı ve t ek bi r nokt a i çi n yap maktır. Jeol oji k ve i st ati sti k ar açl ar di kkatli ce bi rl eştiril erek, i ncel enen bi r nokt ada yer har eketi yoğunl uğu i hti mal 84

99 hesabı na dayanan belirle mel erl e ür etilir. Böyl e bi r i ncel eme çok sayı da nokt a i çi n yapılır ve ent er pol asyonl a bu nokt al ar bi rl eştirilirse, şekil 4. 9 da veril en ve Tür ki ye de yakl aşı k 500 yıllık bi r sı klıkt a kendi ni t ekr arl aması bekl enen maksi mu m yer i v mesi ni göst er en harit a el de edilir ( Gül kan ve Er günay, 2000). Şekil Türki ye et ki n yer i vme harit ası (eş i vme kont ur harit ası) Si s mot ekt oni k harit ada i se f ay hatl arı ve ti pl eri, tekt oni k l evhal ar il e bunl arı n har eket doğr ult ul arı ve meydana gel en depr eml eri n büyükl ükl eri il e mer kez üsl eri ne gör e dağılı ml arı göst erilir. De mi rt aş ve Yıl maz ( 1996) t ar afı ndan hazırl anan Tür ki ye Si s mot ekt oni k Harit ası şekil da veril mi ştir. Bu harit ada yıll arı ar ası nda Tür ki ye ve yakı n çevr esi nde meydana gel en Ri cht er öl çeği ne gör e büyükl üğü M>4. 0 ol an depr eml er göst eril mekt edi r. Şekil Türki ye si smot ekt oni k harit ası 85

100 Tür ki ye Depr e m Böl geleri Haritası Ül kemi zde il k depr em böl gel eri harit ası 1945 yılı nda hazırl anmı ştır. Günü müzdeki anl ayı şa gör e ol dukça basit kabul edil en bu harit a, geç mi şt eki depr em hasarl arı nı esas al ar ak hazırl anmı ştı ve i ki t ür böl geyi t arif etmekt eydi. Geli şmel er e bağlı ol ar ak bu harit a 1949, 1963 ve 1972 yıll arı nda yenilen mi ştir. Son yapıl an çalı ş mal ar a dayanıl ar ak 1997 de yayı ml anan ve de geçerlili k kazanan depr e m böl gel eri harit ası Depr em Yönet meli ği ni n eki ol ar ak kabul edil mi ştir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Şekil de veril en Bayı ndırlık ve İ skan Bakanlığı t ar afı ndan hazırl anan harit adaki depr em böl gel eri ni n belirl enmesi nde, mevcut f ayl ar ve geç mi ş depr eml er e ili şki n kayıtl arı n yanı sıra, en öne mli unsurl ar dan bi ri maksi mu m yer i v mesi değerl eri dir. Tür ki ye Yer İ v mesi Harit ası ndaki eğril erl e depr em böl gel eri ni ayıran sı nırl arı n benzeş mesi bu dur umun sonucudur. Depr em Yönet meli ği nde if ade edil diği şekli yl e Bi na Öne m Kat sayı sı I=1 ol an bi nal ar i çi n t asarı m depr emi ni n dol ayı sı yl a söz konusu böl ge i çi n belirtilen maksi mu m yer i vmesi ni n aşıl ma ol asılı ğı %10 dur. Tür ki ye Depr e m Böl gel eri Harit ası ül keyi beş böl geye ayır makt adır. Depr e m t ehli kesi ni n en yüksek ol duğu yerl er bi ri nci der ece depr em böl gesi ol ar ak t anı ml anmı ştır. Pa mpal (2000) a gör e bi ri nci ve i ki nci der ece depr em böl gel eri nde çok büyük depr eml eri n her zaman ol ması bekl eni r; üçüncü ve dör düncü der ece depr em böl gel eri nde bekl enen depr eml eri n daha küçük şi ddett e ol acağı söyl enebilir f akat aynı zamanda bur al arı n bi ri nci ve i ki nci der ece böl gel er de ol uşan depr eml er den de et kil eneceği kabul edilir. Tehlikesi z kabul edil en beşi nci der ece böl gede ya hi ç depr em ol mayacağı ya da ol acaksa bil e bu depr eml eri n hasar yapı cı et ki göst er meyecek kadar küçük ol acağı kabul edil mekt edir. Ayrı ca di ğer böl gel er de meydana gel ecek depr eml eri n bu böl gel eri et kil emeyecekl eri varsayıl makt adır. Bu harit a, mevcut bil gileri n ı şı ğı altı nda hazırl an mı ş, ol asılık met odu hesapl arı na gör e çi zil en eş i v me kont ur harit ası esas alı nar ak depr em böl gel eri t espit edil mi ştir. Buna gör e, nor mal bi r yapı nı n 50 yıllık ekono mi k ö mr ü i çi nde % 90 i htimal il e bu i vme değerl eri nden f azla bi r yükl enmeye mar uz kal mayacağı t ahmi n edil mekt edir. Ekono mi k ö mr ü daha uzun veya öne mli yapıl ar i çi n kar şıl aşabil ecekl eri en büyük i vme değerl eri ni n ayrı ca hesapl anması ger ekir. Depr em Böl gel eri Harit ası il e Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli k bi rbiri ni t ama ml a makt adır. Tür ki ye Depr em Böl gel eri, i vme değerl eri ne gör e aşağı daki şekil de der ecel endi ril mi ştir. 5. derece i çi n depr em hesabı yapmak zor unl u değil dir. 86

101 Şekil Af et İ şl eri Genel Müdürl üğü Depre m Ar aştır ma Dai r esi t ar afı ndan hazırl anan ve hal en yür ürl ükt e ol an Tür ki ye Depre m Böl gel eri Harit ası 87

102 1. der ece depr em böl gesi: bekl enen i vme değeri 0, 40 g den büyük 2. der ece depr em böl gesi: bekl enen i vme değeri 0, 40 g il e 0, 30 g ar ası nda 3. der ece depr em böl gesi: bekl enen i vme değeri 0, 30 g il e 0, 20 g ar ası nda 4. der ece depr em böl gesi: bekl enen i vme değeri 0, 20 g il e 0, 10 g ar ası nda 5. der ece depr em böl gesi: bekl enen i vme değeri 0, 10 g den az g: yer çeki mi (981 c m/ s 2 ) ( Depr em Ar aştır ma Dai resi i nt er net sayf ası) Tür ki ye ni n yüzöl çümünün, 1997 sayı mı na gör e nüf usunun ve hasar yapan depr eml eri n, depr em böl gel eri ne gör e dağılı mı t abl o 4. 4 de göst eril mekt edi r. Tabl o 4. 4 Tür ki ye Deprem Böl gel eri ne Gör e Yüzöl çüm, Nüf us ve Hasar Yapan Depr em Or anl arı ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000) Depr em böl gel eri 1. der ece 2. der ece 3. der ece 4. der ece 5. der ece Yüzöl çüm or anı % 42 % 24 % 18 % 12 % 4 Nüf us or anı % 45 % 26 % 15 % 13 % 2 Hasar yapan depr em or anı % 75 % 20 % 2 % Jeol oji k Harital ar Tür ki ye de j eol oji harit al arı Maden Tet ki k ve Ar ama Genel Müdürl üğü ( MTA) t ar afı ndan hazırl anmakt a ve yayı ml anmakt adır. Genel a maçlı kull anı ml ar a yöneli k ol an bu harit al ar da j eol ojik f or masyonl ar t anı ml anmakt a ve göst eril mekt edi r. 1/ dan 1/ öl çeğe kadar çeşitli kade mel er de ür etil en bu harit al ar a eri şmek kol ay ol ması na rağmen i çer di kl eri bil gi şehi r pl ancıl arı, kent sel t asarı mcıl ar ve mi marl arı n anl ayı p kull anabil eceği t ür de veril er ol ma makt a, yor uml an ma mı ş ha m nit eli kt e veril er den ol uşmakt adır. 1/ öl çeği nde hazırl anan Tür kiye Jeol oji harit ası nı n bir kesiti şekil de veril mi ştir. Jeol oji k harit al ar da deği şi k j eol oji k bi ri ml eri n adl arı belirtil mekt e, f akat pl ancıl ar a, bunl arı n depr em t ehli kesi açı sı ndan ne if ade etti ğine ili şki n bi r i pucu veril me mekt edi r ( Gül kan ve Er günay, 2000). 88

103 Şekil / öl çekli Tür ki ye Jeol oji Harit ası ndan İ st anbul ve çevr esi ni göst er en bir kesit ( Maden Tet ki k ve Ar ama Genel Müdürl üğü i nt er net sayfası) Yerl eģi me Uygunl uk Harital arı Yerl eşi me uygunl uk harital arı, i mar pl anl arı nı n hazırl anması aşa ması nda, Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Af et İşl eri Genel Müdürl üğü nce onayl anan harit al ar dır. Jeol oji k bi r i ncel emeye dayanan ze mi n et üd r aporl arı ile hazırl anan bu harit al arda ze mi n, yerl eşi me uygunl uk değerl endi r mesi yapıl ar ak sı nıfl ar a ayrılır. Yerl eşi me uygun al anl ar, yerl eşi me ön şartlı uygun al anl ar ve yerl eşi me uygun ol mayan al anl ar ol mak üzer e üç kat egori belirl en mekt edir. Yerl eşi me uygun al anl ar kat egori si ne gi ren zemi n özelli kl eri genel hatl arı yl a, ho moj en kaya- zemi n bi ri ml eri, yer altı su sevi yesi deri n, t aşı ma kapasitesi yüksek bi ri ml er ol ar ak t anı ml anmakt adır. Yerl eşi me önl e m şartlı uygun al anl ar i se al üvyon sahal ar, sı vıl aş ma pot ansi yeli yüksek, yer altı su sevi yesi deri n ol mayan zayıf zemi nl er ol ar ak sı nıfl anmakt adır Tür ki ye Ġ çi n Öneril en Makr o ve Mi kr o Böl gel eme Harital arı Özelli kl e 1999 yılı nda Kuzey Anadol u Fayı üzeri nde yaşanan depr eml er, depr em zar arl arı ve yer el j eol ojik koşull ar ar ası nda öneml i bi r bağı ntı bul unduğunu bi r kez daha göst er mi ştir. A. B.D. deki uygul ama il e kıyasl andı ğı nda, ül kemi zde pl anl ama di si pli ni ne, depr em t ehli kesi bakı ş açı sı yl a anl aşılır ve kull anıl abilir dur ul ukt a nit eli kli veri akı şı nı n yet ersi z düzeyde kal dı ğı gör ül ebil mekt edir. 89

104 Bu dur um, bili nçsi z, si yasi ve r ant a dayalı di ğer t üm baskı ve zorl amal ar bert ar af edil ebil se dahi, i yi ni yetli yakl aşı ml arl a ür etil meye çalı şıl an pl anl arı n bil e ki mi za man uygun ol mayan kar arl ar i çer ebil eceği ve en hafif anl amda uygul ama mali yetl eri ni n yüksel mesi ne yol açabilecek bi r ri sk unsur u barı ndır ması na sebep ol abi l mekt edir. Bu yüzden, depr em özelli kl eri ni n, j eol oji k yapı nı n ve ze mi n koşull arı nı n f arklı öl çekl er de i ncel ener ek t anı ml anması, bu bakı ş açı sı yl a ül ke, böl ge ve kent pl anl aması na yöneli k harital ar ür etil mesi ger ek mekt edir. Böyl e bi r yakl aşı ml a Ul usal Depr em Konseyi, bi ri nci si makr o öl çekli böl gel eme, i ki nci si i se daha büyük öl çekli mi kr o böl gel eme harit al arı ol mak üzer e konunun i ki boyutt a el e alı nması nı öner mekt edir. Buna gör e, makr o böl gel eme harit al arı, ül ke, böl ge, alt böl ge, nazı m i mar pl anı öl çeği ndeki pl anl amal arı yönl endiri ci; mi kr o böl gel eme harit al arı i se i mar pl anl arı nı yönl endi ri ci bel gel er ol arak t anı ml anmalı dır. Öl çek ve i çeri k açı sı ndan pl anl ama ve uygul ama sür eci nde, si smot ekt oni k harit a baz alınar ak hazırl anmı ş Tür ki ye Depr em Böl gel eri Harit ası, Depre m Tehli kesi Harit ası ve Mi kr o Böl gel eme Hari t ası ol mak üzer e üç harit a gr ubuna i hti yaç duyul malı dır. En üst öl çekt eki makr o harit al ar dan başl ayar ak i mar pl anl ama öl çeği ne kadar çeşitli öl çekl er de bi rbiri ni t ama ml a ması ve bi r üst öl çek il e uyu ml u ol ması ger eken bu harital ar dan ül ke düzeyi nde depr em t ehli kesi ni n göst eril di ği makr o böl gel eme haritası, Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli kt e öngör ül en Tür kiye Depr em Böl gel eri Harit ası dır. Bu harit anı n başlı ca a macı, yi ne aynı yönet meli k kapsa mı nda, yapı t asarı mı i çi n ger eken et ki n i vme kat sayı sı nı n seçi mi ni yapabil mektir ( UDK, 2002) Depr e m Tehli kesi Harital arı Hal en yür ürl ükt e ol an Tür ki ye Depr em Böl gel eri Harit ası nı n öl çeği, 1/ di r. Dol ayı sı yl a harit anı n hassaslı ğı, bu öl çeği n hassaslı ğı or anı ndadır. Bi r başka ifadeyl e, bu harit a ancak ül ke geneli nde depre m t ehli kesi ni t anı ml ama i şl evi ni üstl enmekt edir. UDK Rapor u ( 2002) na gör e Depr em Tehli kesi Harit al arı kapsa mı nda önceli kli ol ar ak 1/ öl çekli j eol oji harit al arı ve Si s mot ekt oni k Harit ası ür etil meli, böl gel er e gör e j eol oji k yapı il e depr em özelli kl eri ar ası ndaki bağı ntıl ar irdel ener ek, depr eml eri n meydana geli ş sı klı ğı ve et kil eme şi ddeti açı sı ndan f arklı böl gel er ort aya konmalı dır. Ayrı ca, yür ürl ükt eki yönet meli kt e yerleşi me uygunl uk harit al arı şekli nde t anı ml anan j eol oji k bil giler, mi kr o böl gel eme harital arı nı n t emel veri kaynağı ol an depr em veya doğal af et t ehli ke harit al arı ol ar ak t anı ml anmalı ve bu harit al ar da j eol oji k bi ri ml er ve kaya t ür ü özelli kl eri, aktif fayl ar ve özelli kl eri ayrıntılı ol ar ak 90

105 göst eril meli, ayrı ca depreml erl e il gili di ğer j eol oji k sür eçl eri de i çer ecek şekil de düzenl enmeli dir. Üst öl çekt e pl anl ama ve yer seçi mi ne esas ol acak yer bili m veril eri sent ezi ni i çer en depr em veya doğal af et t ehli ke harit al arı nı n öl çeği, pl anl ama al anı nı n büyükl üğüne göre 1/ il e 1/ ar ası nda deği şebilir ( UDK, 2002). Büyük öl çekli harit al ar, her yerl eş me bi ri mi nde depr eme kar şı asgari düzeyde kor uma sağl anabil mesi i çi n yar arl anıl abil ecek genel ar açl ar dır. Bunl ar, daha ayrı ntılı çalı şmal ar yapıl ması ger eken kent sel geli şme böl gel eri gi bi böl gel eri n t anı ml anması na yar dı mcı ol ur ( Gül kan ve Er günay, 2000). Bu öl çekt e ür etil en harital ar, i çer di kl eri bil gil er bağl amı nda Böl ge Pl anl arı ve Nazı m Pl anl ar a altlık ol uşt ur acaktır Mi kr o Böl gel e me Harital arı Uygul ama pl anl arı ve bunl arl a sı kı bi r et kil eşim i çi nde bul unan kent sel t asarı m uygul amal arı nı n şekill enmesi il e pl anl ama ve t asarı mda yönl endi ri ci et menl eri n belirl enmesi nde anaht ar rol oynayan deği şkenl er i se mi kr o böl gel eme harit al arı nda göst eril meli dir. Kent i mar pl anl arı nı n hazırl anması aşaması nda Yerl eşi me Uygunl uk t anı mı il e bili nen ve yal nı zca ayrı ntılı bir j eol oji k i ncel emeye dayanan 1/ öl çekli çeşitli harit al arı n büyük öl çekli mi kr o böl gel eme harit al arı nit eli ği ne kavuşt ur ul ması, pl anl ama pr ati ği ne daha güvenilir sonuçl ar sunacaktır. Yerl eş me al anı nın t ama mı nı ve muht emel geli şme yönl eri ni kapsayacak bi çi mde düzenl enecek mi kr o böl gel eme harit al arı, bir si s mi k t ehli ke çalı şması na dayan malı, j eol oji k, j eofi zi k, j eot ekni k çalı şmal ar dan ür etil en veril er ı şı ğı nda ze mi n t abakal arı nda sı vıl aş ma ol asılı ğı ve zemi n yüzeyi nde yapı t asarı mı i çi n ger eken depr em özelli kl erini n nasıl deği şebil eceği ni belirl emeli dir. Bu harit al arı n a macı, par sel bazı nda i nşaat t asarı mı i çi n ger eken par ametr eleri belirl emek değil, kent bazı nda bi r pl anl ama yapılırken genel ve karşıl aştır malı değerl endi r mel er yapıl ması na i mkan ver mektir ( UDK, 2002). İ mar uygul amal arı na yön ver ecek ol an bu büyük öl çekli mi kr o böl gel eme harit al arı, 1/ öl çekli depr em t ehli ke veya doğal tehli ke harit al arı il e ür etil mi ş çeşitli bil gil eri n ( yamaç eği mi, j eol oji k yapı, kaya t ür ü, heyel an, yer altı su sevi yesi, dr enaj si st emi, aktif f ay ve özelli kl eri, sı vıl aş ma pot ansi yeli, v. b.) mühendi slik j eol oji si, j eofi zi k, si s mi k, geot ekni k ve l abor at uvar yönt eml eri kull anıl ar ak ze mi nl eri n ol ası depr eml er de bekl enen fi zi ksel davr anı şl arı nın ayrı ntılı bi çi mde t anı ml andı ğı, dol ayı sı yl a pl anl amayı yönl endi ri ci bel gel er dir. Bu harit al arı n öl çeği, pl anl amanı n nit eli ği ne gör e 1/ il e 1/ ar ası nda deği şebilir. Bu nedenl e, mi kr o 91

106 böl gel eme ar aştır mal arı, he m depr emselli k he m de yer el j eol oji k yapı ve ze mi n koşull arı açı sı ndan çok daha ayrı ntılı çalışmal arı ger ektir mekt edir. Büyük öl çekli mi kr o böl gel eme harit al arı nı n hazırl anması zaman ve maddi kaynak ger ektir mekt edir. Bu yüzden önceli kl er e uygun bi r sıral ama yapılması uygun ol acaktır. Şengezer ( 1999) çalı şması nda, yerl eşmeni n zayıf zemi n koşulları na sahi p ol ması, nüf us büyükl üğü ve nüf us artı ş hı zı krit erl eri ne dayanan bi r seçi cili k öneri si ne yer ver mi ştir. Buna gör e, al üvyon zemi nl er üzeri nde yerl eşi k, bi ri nci ve i ki nci der ece depr em böl gel eri nde bul unan, 1997 veril eri ne gör e nüf usu den f azl a ve nüf us artı ş hı zı ül ke ort al aması nı n üzeri nde ol an beş yerl eş meye ul aşıl makt adır. Bunl ar, Adapazarı, Adana, Ant akya, Van ve Adı yaman kentl eri dir. Di ğer zemi n t ürl eri üzerinde yer al an yerl eş mel er de krit er e ekl endi ği nde i se sayı 18 e çı k makt adır. Bu 18 kent i çeri si nde nüf usu i aşan kentl er İ st anbul, İ z mi r, Adana ve Bur sa dır Ar azi Kull anı m Pl anl a ması Ar azi kull anı m pl anl aması, kent pl anl aması nda önemli bi r sür eçtir. Bu sür eç belirli ar aştır mal ar a dayalı anali zl eri n bi r büt ün ol ar ak değerl endi ril mesi ve yoru ml an ması t emeli ne dayanır. Her bi ri bu değerl endir meni n birer ayağı sayıl abil ecek anali zl eri n güvenilirli ği ve sağl aml ığı, anali ze gi rdi sağl ayan veril eri n nit eli ği ve ne or anda sağlı klı ol duğuyl a doğr udan ili şkili dir. Depr em et ki n bi r böl gede yer al an bi r kenti n depr em davr anı şı nı n en az zar arl a sonuçl anacak düzeyde kontrol altı nda t ut ul abil mesi, kent sel depr em davr anı şı nı öngör en anali zl er de di kkat e alı nan depr em t ehli kesi ve doğur acağı ri skl erl e il gili veri demetl eri ni n yoğunl uğuna ve doğr ul uğuna bağlı dır. Bu sebepl e depr em af et et kil eri ni n azaltıl ması nda, ar azi kull anı m kar arl arı nı n veril di ği Nazı m Pl anl ar öne m kazan makt adır. Nazı m pl anl ar, ul aşı m, f onksi yon al anl arı ve yoğunl ukl arın belirl endi ği, kenti n geli şme yönünün seçil di ği pl anl ama kade mesi dir. Ül kemi zde bu aşa mada en büyük zayıflık zemi n koşull arı hakkı nda yet eri nce ar aştır ma yapı l madan pl anl arı n hazırl an ması dır ( Şengezer, 1999). Oysa ki, başt a Mexi co Ci t y ol mak üzer e dünyadaki pek çok depr emde ve ül kemi zde Er zi ncan, Di nar, Doğu Mar mar a gi bi son yıll arda meydana gel en depreml er de, zemi n koşull arı nı n hasar üzeri nde doğr udan et ki si ol duğu gör ül müşt ür. Ze mi n yapı et kil eşi mi hasar üzeri nde öne mli bi r et ken ol ması nı n yanı sır a, bu et kil eşi mi n ko mbi nasyonl arı, mali yeti n art ması nda et ken ol abil mekt edi r. Yapı haki m peri yodunun, zemi n haki m peri yodu il e çakı ş ması, yapı nı n mar uz kal acağı en büyük 92

107 i vme değeri ni göst er mekt edir. Yapı il e ze mi n haki m peri yodunun çakışma ması dur umunda i se i v me değeri maksi mu mdan daha düşük ol acaktır. Dol ayı sıyl a ze mi n özelli kl eri ne bağlı ol arak, yapı il e zemi n haki m peri yodunun çakış mayacağı kombi nasyonl arı ver en, başka bi r deyi şl e i v meni n daha düşük ol abil eceği yapıl anma koşull arı nı n belirl enmesi il e öne mli mali yet avantajl arı sağl anırken, hasarın art ması da önl enebil ecektir ( Şengezer, 1999) Mi kr o Böl gel e me Harital arı nı n Ar azi Kull anı m Pl anl a ması nda Kull anıl ması Gül kan ve Er günay ( 2000) ı n bil dirdi ği ne gör e, ül kemi zde 1966 Vart o depr emi nden bu yana meydana gel en her depr em, doğr u ol mayan ar azi kull anı m kar arl arı nı n i st enil meyen sonuçl arı nı açı kça ort aya koy muşt ur. Tür ki ye de yer el depr em t ehli kel eri ni n belirl enmesi nde j eol oji k, j eofi zi k, j eot ekni k veril eri n bi r büt ün hali nde kull anıl dı ğı ve bunun bi r kenti n fi zi ki pl anl aması na yansıtıl dı ğı il k ar azi kull anı m pl anl aması, 1968 yılı nda İ mar ve İ skân Bakanlı ğı Depr em Ar aştır ma Böl ümü t ar afı ndan Aydı n ı n Kuyucak kasabası nda yapılmı ştır. Daha sonr aki yıll ar da bu çalı şmal ar sür müş, bu çalı şmal arı n öne mli bi r böl ümü, yıll arı nda ger çekl eştiril mi ştir. 1/ veya 1/ öl çekli j eol oji k harit al ar da yüzey f ayl arı, f arklı ot ur mal ar, sı vıl aş ma ve pot ansi yel heyel an al anl arı i şar etl enmi ştir. Depr em ri ski ni n yüksek ol duğu kent sel al anl ar da ar azi kull anım öneril eri geli ştiril meden önce il k ve t emel ol ar ak yapılması ger eken, böl gedeki j eol oji k t ehli kel eri n değerl endirilmesi dir. Zayıf zemi nli al anl ar, sı vıl aş ma pot ansi yeli t aşı yan al anl ar, t opr ak kay ması, t suna mi ye açı k kı yıl ar ve aktif f ay zonl arı gi bi mevcut t üm t ehli keli j eol oji k koşull ara ili şki n veril er t opl anar ak, mi kr oböl gel eme haritası ol ar ak i si ml endi ril en ve ar azi kull anı m pl anl aması nda kull anıl an bi r harit a üzerine geçi rilir (Lagori o, 1990). Mi kr o böl gel eme harital arı zemi n koşull arı na dayalı öne mli par amet r el eri n aksettiril di ği, bu par amet rel er e gör e sı nıfl amal arın yapıl ar ak, bunl ar a göre mekanda böl gel emel eri n göst eril diği harit al ar dır. Söz konusu harit al ar da depr em kuvvetli yer har eketi par ametr el eri nin ul aşacağı sevi yel er ve depr emden kaynakl anacak sı vıl aş ma, heyel an ve su baskı nı gi bi i ki ncil et kileri n sı nırl arı belirtilir. Bu kapsa mda kuvvetli yer har eketini n, zemi n koşull arı ve t opoğr af yaya bağlı ol ar ak değerl endi r mesi, depr eml eri n neden ol duğu ze mi n göç mel eri (sı vıl aş ma gi bi), ar azi har eketl eri ( heyel anl ar gi bi ) ve ar azi kırı kl arı nı n muht emel en meydana gel ebil eceği böl gel eri n belirl enmesi yer alır. Bu harit al ar da, sı nıfl amal ar a bağlı ol arak, uygun ol abil ecek f onksi yon ( yapı öne m dur uml arı na bağlı ol ar ak) ve yapı kat adet sı nırl ama 93

108 seçenekl eri de sunul abilmekt e, t ekni k ol ar ak pl ancı veya kar ar veri ci ni n bil gi sahi bi ol ması mü mkün ol abilmekt edi r. Di ğer yandan, böyl e bi r harit anın varlı ğı, mühendi sl eri n ze mi ne bağlı kat sayıl arı nı belirl emesi nde yol göst eri ci ol abi l mekt e, deneti m mekani z ması i se belirli krit erl er e bağlı ol ar ak sağl anabil mekt edir ( Şengezer, 1999). Bu harit a daha sonr a yönet meli k ol uşt ur ma aşa ması nda ve göst eril en t ehli kel er t emeli ne dayalı ar azi kullanı m pl anl aması öneril eri nde kull anıl abilir. Bu gi bi öneril er, söz konusu böl gedeki tehli kel eri n ger ektirdi ği koşull ar a kar şıt ol ması dur umunda yapıl aş mayı, geli şmeyi veya belirli bir al andaki ar azi kull anı mı nı sı nırl andır ma nokt ası nda, üst öl çekt e onayl anacak bi r böl gel eme düzenl emesi ne de yol göst eri ci ol abilir Ar azi Kull anı m Pl anl aması nı n Kent sel Depre m Davr anı Ģı Üzeri ndeki Et ki si ve Öne mi Bi r depr emi n konu mu, ol uş sı klı ğı ve büyükl üğü, si s mi k bi r ol ayı n kent nüf usunun yaşam güvenli ği üzeri ndeki ol ası et kil eri ni belirl eyen kriti k ögel er dir. Dol ayı sı yl a, depr em zar arl arı nı azaltmanı n en uygun öl çütl eri ni n belirl enmesi nde il k adı ml ar dan bi ri, depr em davr anı şını göst er mesi bakı mı ndan kenti n fi zi ksel konu muna odakl anmaktır. En öne mli ve t emel öl çüt budur; çünkü, eğer ki kent yüksek ri skli bi r depr em böl gesi i çi nde konu ml anma mı ş i se bi r sor un yok de mektir. Ve zat en depr emsel et ki nli ği hi ç ol mayan ya da çok az ol an bazı yerl er var dır. Ör neği n, Fr ansa nı n bazı böl üml eri, ort a batı Afri ka, doğu Br ezil ya ve A. B. D. ni n bazı güney eyal etl eri depr emselli ği n düşük ol duğu yerl er ol arak bili nir (Lagori o, 1990). Öt e yandan, Tür ki ye ni n yanı sıra Çi n, Japonya, İran, Rusya nı n güney ve batı sı, Ort a Asya Tür k Cu mhuriyetl eri, Fili sti n, İt al ya, İ spanya, Yugosl avya, Fas, A. B. D. ni n bazı böl gel eri ( özelli kl e Calif or ni a), Ort a Ameri ka ( Meksi ka, El Sal vador ve Venezuell a), Güney Ameri ka ( Per u ve Şili), Al aska ve Yeni Zel anda da ağır depr em hasarl arı nı n meydana gel di ği belirl enmekt edir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). İ st anbul, İzmi r, Tokyo, San Fr anci sco, Los Angel es, Anchor age, Mexi co Ci t y gi bi bi r çok büyük kent yı kı cı depr em t ehdi di altı ndaki bu böl gel er de yer al makt adır. Bu t ür yerl er de, yerl eş meyi depr emselli ği daha düşük ol an böl gel er e t aşı mak t artı ş ma konusu dahi ol amayacağı ndan başka çözüml er aran malı dır. Tür ki ye deki bazı kentl erin kar şı kar şı ya ol dukl arı depr em ri ski ni if ade eden depr em böl gel eri der ecel eri ve nüf usl arı t abl o 4. 5 de gösteril mekt edir. Benzer bi r tabl oda da A. B. D. deki dur um verilmi ştir (t abl o 4. 6). Bu t abl oda, depr em böl gesi kade mesi ni ifade eden r akamsal değer büyüdükçe ri sk art makt adır. 94

109 Tabl o Türki ye de Bazı İll eri n Mer kez Nüf usl arı ve Depr em Böl gesi Derecel eri Kent Mer kezi Depr em Böl gesi 2000 Nüf usu İzmi r Bur sa İst anbul Sa msun Ant al ya Adana Gazi ant ep İçel Ankar a Konya Aksar ay Tabl o 4. 6 Bazı A. B. D. Kentl eri ni n Depr em Böl gesi Kade mel eri ve Nüf usl arı Met r opolit en Al an Depr em Böl gesi 1986 Nüf usu Anchor age, Al aska Los Angel es, Calif or ni a San Fr anci sco, Calif or nia Me mphi s, Tenessee Seattl e, Washi ngt on Bost on, Massachusett s 2A Veril en t abl ol ar daki kentler i çi n de daha düşük depr emselli ğe sahi p böl gel er e t aşı ma fi kri ger çekçi ol makt an çok uzaktır ve başka çözü ml er ger ek mekt edir. Bunl ar dan bi ri uygun ar azi kull anı mı uygul amal arı nı genel ol arak kent büt ününde, f akat özelli kl e hali hazırda sı hhil eştir meye konu ol an eski yerleşi m al anl arı nda ve/ veya kent sel geli şme ve yayıl manı n meydana gel di ği yeni al anl ar da beni mse mektir. Deği şi m i çi n el veri şli dur uml arı n var ol duğu ve yeni geli şmel eri n meydana gel di ği yerl er de ar azi kull anı mı na yöneli k yeni düzenl emel eri beni mse mek daha kol ay ol makt adır ( Lagori o, 1990). Depr em zar arl arı nı n et kil eri ni azalt maya yöneli k kent pl anl ama politi kal arı nı n hedefi ni t emsil et mek i çin geli ştiril en basitl eştirilmi ş geli şi güzel bi r matri si n genel bi r modeli t abl o 4. 7 de sunul makt adır. Mi kr o böl gel e me harit ası nda göst erilen j eol oji k ri skl er il e uygun ar azi kull anı m f onksi yonl arı nı kar şılıklı ili şkil endir mek sur eti yl e sor una yönel en bi rçok yakl aşı mdan bi ri ne ul aşılır. El bett e ki her kent sel yerl eş meni n t opl umsal ger eksi ni ml eri ve yer el koşull arı, mat ri st e bi r t akı m deği şi kli kl er 95

110 yapıl ması nı ger ektir ecektir. Açı kçası, daha düşük veya daha yüksek ri skli depr e m böl gel eri nde yer al an belirli kentl er i çi n matri s daha kapsaml ı ol acak ve hatt a böl gede var ol an depr em ri sk düzeyl eri ni n i dr ak edil mesi ne bağlı ol ar ak daha az ya da çok bağl ayı cı ve sı nırlandırı cı ol acak bi çi mde deği ştiril ecektir (Lagori o, 1990). Tabl o 4. 7 Basitl eştiril mi ş Kent sel Pl anl ama Matri si: Uygun Ar azi Kul l anı mı il e Jeol oji k Ri skl eri n Kar şılıklı İli şkil endiril mesi Jeol oji k Ri sk Kade mesi Can Güvenli ği ni Tehdit Der ecesi Ol ması Ger eken Ar azi Kull anı m Tür ü Çok yüksek Çok yüksek Açı k al an, t arı mal anı Yüksek Yüksek Depol ama Ort a Ort a / Düşük Tek katlı, ayrı k ni zamkonut Ort a Düşük Çok kull anı cılı st andart bi nal ar Düşük Çok düşük Çok kull anı cılı özel bi nalar Çok düşük Öne msi z Öne mli bi na ve t esi sl er Öne msi z Kayda değ mez Zehi rli ki myasal madde f abri kal arı, büyük bar ajl ar, acil dur um t esi sl eri Tabl o 4. 8 Depr eml eri n Yıllık Meydana Gel me Ol asılı ğı il e Ar azi Kull anı m Pl anl aması nı n Bağıl Korel asyon Matri si Yıllık Ol asılık Genel Ri sk Kade mel eri Ekono mi k Kayı pl ar Can Kaybı Bağıl, Ol ası Ar azi Kull anımı 1: 10 Yüksek Yüksek Açı k al an, t arı mal anı, yapı sı z kull anı ml ar 1: 100 Ort a Ort a Tek katlı konut kull anı mı 1: 1000 Düşük Ort a Az katlı konut veya düşük yoğunl ukl u ti car et kull anımı 1: Düşük Düşük Çok kull anı cılı yapıl ar 1: Çok düşük Çok düşük Öne mli t esi sl er, ki myasal f abri kal ar, büyük bar ajl ar, v. b. 1: Kayda değ mez

111 Depr em böl gel eri nde uygun ar azi kull anı m pl anl a ması na yöneli k bi r başka yakl aşı m i se kar arl arı n yıllık deprem meydana gel me ol asılı ğı na dayandırıl masıdır. Tabl o 4. 8 de böyl e bir model örnekl enmekt edir (Lagori o, 1990). Acil dur um t esi sl eri, örnek ol ar ak bazı tı bbi tesi sl eri, hükü met bi ri ml eri ni, t emel alt yapı unsurl arı nı ve benzer yapıl arı i çerir. Büyük öl çekli f el aketl er e yol açabil ecek f onksi yonl ar a i se zehi rli ki myasal f abri kal arı, barajl ar ve zar ar gör mel eri dur umunda yoğun nüf usl u metr opoliten böl gel eri t ehdit edebilecek benzer f onksi yonl ar dahil dir. Tabl o 4. 7 ve t abl o 4. 8, dur umun ger ekl eri ne gör e i l ave güvenli k kade mel eri, f onksi yonl ar ve ar azi kul l anı ml arı i çer ecek bi çi mde geni şl etil ebilir. Ayrı ca, t opl umun önceli kl eri ne gör e, uygun ar azi kull anı m f onksi yonunu açı ğa çı kar mak i çi n belirli kor el asyonl ar kur ul ar ak bi r j eol oji k ri sk kade mesi ( ör neği n, yüksek ), can güvenli ği ri ski ni n başka bi r kade mesi yl e ( ör neği n, düşük) eşl eştiril ebilir. Her hal ukar da, depr em zar arl arı nı azal t mak anl amı nda, i ki t abl o da ar azi kull anı m pl anl aması rehberl eri üzeri ne akıl cı hükümet politi kal arı nı n sapt anması nda kaba modell er ol ar ak kull anıl abil ecektir. Ar azi kull anı m pl anl arı nda, depr em nedeni yl e ol uşacak yüzey f ayl anması i hti mali çoğunl ukl a hesaba kat ıl ma makt adır. 17 Ağust os 1999 depr emi nde özelli kl e Göl cük t e ort aya çı kan manzar a bunun en büyük kanıtı dır. A. B. D. ni n Cal if or ni a eyal eti nde f ay hattı nı di kkat e al an, böyl eli kl e yerel yöneti mi n ar azi kull anı m pl anl arı yapıl madan ve yerl eşi m başl amadan önce f ay hattı nı n doğur acağı ri sk ve zar arl arı hesaba kat ması nı zor unl u kıl an bi r yasa mevcutt ur. Özel çalı şma al anl arı ol ar ak t anı ml anan böl gel eri kapsayan bu uygul amaya böl üm da yer verilmi şti. Yapıl an t üm değerl endi r mel er ı şı ğı nda şöyl e bi r sonuca ul aş mak yanlı ş ol mayacaktır: Ar azi kull anı m pl anl aması, depr em et ki n böl gel er de yer al an kentl er i çi n hayati öne m i çer en kar arl arı n veril di ği bi r sür eçtir. Depr em t ehl i kesi ni n ve kent sel al anl ar i çi n söz konusu ol abil ecek ri skl eri n i yi anali z edil mesi ve f onksi yon yer seçi ml eri ni n el de edil en bul gul ar doğr ult usunda r asyonel bi çi mde yapıl ması bir zor unl ul ukt ur. El bett e ki, ar azi kull anı mı kar ar ver me sür eci ne et ki yebilecek ve ger çekt en de göz önünde bul undur ul ması ger eken çok sayı da fi zi ksel, i klimsel, ekono mi k, si yasi, t opl umsal, v. b. et men bul unabil eceği kuşkusuzdur. Önceli kler doğr u t espit edil melidi r. Ancak unut ul ma malı dır ki, hi çbir önceli k hat ası depr em f akt ör ünün ar kal ar da kal ması nı n sebep ol abil eceği boyutlar da t el afi edil emez kayıpl arl a sonuçl anmayacaktır. 97

112 4. 5. Fi zi ksel Pl anl ama ve Kent sel Tasarı mda Yönl endi ri ci Et menl er Yapıl anma Düzeni Depr eme deği nirken hatırl anmalı dır ki, et ki altı ndaki al anda bul unan her şey depr em har eketi ne t epki ol ar ak ve kendi doğal titr eşi m peri yotl arı dahili nde sal ı nı m yapmakt adır. Yani, hangi düzen i çi nde veya ne t ür fi zi ksel özelli kl erl e i nşa edil mi ş ol ursa ol sun t üm yapıl ar depr em et ki si yl e beli bir der eceye kadar sall anacaktır. Ta m da bu nokt ada, yapıl arı n ne kadar sal ı nı m yapacakl arı, yani doğal sal ı nı m peri yotl arı nı n ne ol duğu sor usuna veril ecek yanıt çok hassas bir öneme sahi ptir. Bi r bi nanı n haki m peri yodunu belirl eyen en öne mli deği şken yüksekli ktir. Yapı nı n kat adedi arttıkça salı nı m peri yodu da büyüyecektir. Pa mpal ( 2000) ı n genell eyer ek ver di ği ör neğe gör e t ek katlı bir yapı nı n salı nı m peri yodu 0, 1 sani ye i ken, 8-10 katlı bi r yapı nı n salı nı m periyodu i se 0, 6-0, 8 sani ye ar ası nda ger çekl eş mekt e, bi na peri yodu ancak bazı yapısal t edbi rl erl e (per del er, v. b.) deği ştiril ebil mekt edi r. Far klı yüksekli kl er deki yapıl arı n bi rbiri ne çok yakı n veya biti şi k i nşa edi l mel eri ni n böyl esi yapıl arı n depr em sır ası nda ger çekl eşecek salı nı m peri yotl arı nı n bi r biri nden f arklı ol ması ve dol ayı sıyl a çar pı şar ak büyük hasar a hatt a yı kı ma yol açabil ecekl eri sebebi yl e, son der ece sakı ncalı ol duğu açı ktır (şekil 4. 13). Şekil Göl cük depr emi nde, biti şi k ni zamda i nşa edil mi ş f arklı kat yüksekli ği ndeki yapıl arı n çar pı ş ması yl a ol uşan hasar 98

113 Far klı yüksekli kt eki yapılar, depr em güvenli ği ni sağl ayabil mek i çi n dil at asyon der zi adı veril en belli bir mesaf eyl e bi rbirl eri nden ayrılmal ı dır. Depr em Yönet meli ği nde bu der zl er depr em der zi ol ar ak anıl makt a, f ar klı ze mi n ot ur mal arı na bağlı t emel öt el eme ve dön mel eri il e sı caklı k deği ş mel eri ni n etki si dı şı nda, sadece deprem et ki si i çi n bırakıl acak der z boşl ukl arı na ili şki n koşull ar belirtil mekt edir. Yönet meli ği n sayılı maddesi nde bırakıl acak en az der z boşl uğu, 6 metr e yüksekli ğe kadar en az 30 mm ol acak ve bu değer e 6 metr eden sonr aki her 3 metr elik yüksekli k i çi n en az 10 mm ekl enecektir hük mü yer al maktadır. Bi r önceki maddede i se bazı mühendi sli k hesapl arı nın yapıl ma zor unl ul uğu hük me bağl anmı ş, el de edil en değerl eri n daha küçük ol ması hali nde bil e yukarı da veril en değerl er den daha az mesaf e bırakıl amayacağı belirtil mi ştir. Yapıl an hesapl ar sonunda daha büyük değerl er de çı kabil eceği nden bu husus kent pl ancı sı veya t asarı mcı sı nı n t ek başı na ön gör ebil eceği bi r kar ar değil dir. Zor unl u ol madı kça biti şi k düzen yapıl aş ma t erci h edil memeli, zor unl u hall er de i se i nşaat ve depr em mühendi sli ği di si pli nl eri il e i şbirli ği yapıl malı dır. Öne mli ol an nokt a, yönet meli kt e de belirtil diği gi bi, bi na bl okl arı ar asındaki der zl eri n, depr emde bl okl arı n büt ün doğr ult ul ar da bi rbi rl eri nden bağı msı z ol ar ak çalı şması na ol anak ver ecek şekil de düzenl enecek olması dır. Şekil Di nar da çekiçl eme et ki si il e ar a katl arı ndan biri yı kıl an bi na 99

114 Ko mşu bi na yüksekli kl eri aynı ol sa bil e, biti şi k düzen yapıl ar da sı kça kar şıl aşıl an bi r başka hasar unsur u da kat düzeyl eri ni n f arklı ol uşudur. Bu dur um i ki yapı nı n aynı düzeyl er de f arklı öt el emel er yap ması na neden ol makt a, eğer bu i ki yapı nın di na mi k özelli kl eri de f arklı i se yapıl ar bi rbiri ne çar parak hasar gör mekt edir (Şengezer, 1999). Çeki çl eme et ki si ol ar ak da anıl an bu hasar t ür ünde, yet erli dil at asyon der zi bır akıl mayan ve biti şi k ol ar ak i nşa edil en i ki bi nanı n depr em sır ası ndaki f arklı har eketl eri sonucu bi r bi nanı n döşe mesi di ğeri ni n kol onl arı na çarp makt a ve kol onl ar daki kırıl mayl a o kat t ama men göçebil mekt edir ( Kar aes men, 1996). ( Şekil 4. 14) Bl ok veya biti şi k düzen yapıl aş mada köşe bi nal arı n en f azl a hasar a uğr ayan yapıl ar ol duğu kaydedil mekt edi r. Şengezer ( 1999), 1992 Er zi ncan depr emi nde yı kıl an yakl aşı k 60 ci varı ndaki bet onar me yapı nı n 30 unun bl ok başı nda ya da bitişi k ni zam ol ar ak yapıl mı ş yapıl arı n en ucunda yer al anl ar olduğunu belirt mekt edir. Bi ti şi k düzen yapıl anmada ri ski n en az düzeye i ndi ril ebil mesi i çi n bi r çok et meni n bi r ar aya gel mesi ger ek mekt edir. Aynı özelli ği ni koruyan ze mi n üzeri ne, kat düzeyl eri denk ol mak koşul uyl a aynı yüksekli kt eki bi nal arı n yet erli dil at asyon der zi bır akıl ar ak ve aynı yat ay ve düşey f or m, di nami k özellikl er, mal zeme il e i nşa edil mel eri ger ek mekt edir ki bu da ti p pr oj e ger ektir mekt e veya yapıl arı n aynı el den i nşa edil mesi anl amı na gel mekt edi r. Bu dur umun uygul amada ancak özel kapsa ml ı pr oj el erl e sağl anabil eceği ni kabul et mek ger ekir. Dol ayı sı yl a, daha önceki böl üml er de bahsedil en ül ke ger çekl eri göz önüne alı ndı ğı nda 1. ve 2. der ece depr em böl gel eri nde biti şi k düzen yapıl aş ma kar arı nı n sor uml ul uğunu pl ancı ve t asarı mcıl ar üzerl eri ne al mamalı dırl ar. Bu konuda ayrı k düzenden yana son ol ar ak sözü edil ecek husus şudur ki, ayrı k düzende yapı bağı msı z ol acağı ndan he m di ğer yapıl arı n uygul adı ğı il ave kuvvetl er e muhat ap ol mayacak, he m de yapı kendi si hasar gör se bil e ko mşu yapıl ara ver mesi muht emel zarar konu ml andır ma il e kontr ol altı na alı nar ak engell enecek ya da en az düzeye i ndirgen mi ş ol acaktır Kat Yüksekli kl eri Önceki böl üml er de bahsedil di ği gi bi zemi n haki m peri yodu il e yapı nın salı nı m peri yodunun çakı ş ması veya bi rbiri ne çok yakı n ol ması hali nde r ezonans ol ayı meydana gel ecek, yapı bekl enenden daha f azl a öt el eneceği nden daha büyük yanal kuvvetl er e mar uz kal acaktır. Pa mpal ( 2000), bu dur umu basit ol ar ak yapıya gel en kuvveti n her sef eri nde yapı nı n hı zı nı artıracak şekil de et ki mesi ol ar ak if ade et mekt edir. 100

115 Bi na peri yodu bazı yapısal t edbi rl erl e deği ştiril ebil se de, doğr udan belirl eyi ci ol an unsur kat yüksekli ği dir. Yani seçil en yüksekli ğe gör e bi na peri yodunun deği ştiril ebilir ol ması mü mkündür. Ancak ze mi n peri yodu i çi n aynı şey geçerli değil dir ve ze mi ni n ci nsi ne bağlı dır. Sert kaya ze mi nl er de sal ı nı m daha hı zlı (yani periyot küçük) i ken, yumuşak, gevşek, killi, kuml u ve dol gu ze mi nl er de daha yavaş ( yani peri yot büyük) ol makt adır. Bur adan çı kan sonuç, kaya ze mi nl er üzeri nde yapıl an az katlı yapıl ar ile gevşek, yumuşak ze mi n t abakal arı üzeri ne i nşa edil en çok katlı yapıl ar da çok hasar meydana gel ebil eceği dir ( Pampal, 2000). Ze mi n t abakal arı özelli kleri ani ol ar ak ve yer el öl çekt e deği şi kli k göst er ebileceği nden mi kr o böl gel eme harit aları nı n öne mi ve ger eklili ği açı ktır. Ze mi n, haki m peri yodu yanı sıra t aşı ma kapasit esi gi bi çeşitli özelli kl eri yl e de, ar azi kull anı mı nda ol duğu gi bi kat yüksekli kl eri ni n dol ayısı yl a yoğunl uğun belirl en mesi nde de öne mli bir et kendi r Yapı Ġ Ģl evi Af et Böl gel eri nde Yapılacak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli kt e bi nal arı n kul l anı m a macı veya t ür üne gör e öne m kat sayıl arı belirtil mi ştir ( Tabl o 3. 2). Depr e m sonr ası nda he men kull anıl ması ger ekli ol an acil dur um t esi sl eri il e kentsel t emel alt yapı unsurl arı ol an sağlı k, güvenli k, il k yar dı m, kurt ar ma, il eti şi m, yöneti m, enerji ür eti m ve dağıtı m gi bi kent sel donatıl ar a ait yapıl arı n bi na öne m kat sayıl arı en yüksektir. Zar ar gör mel eri sonucu kent öl çeği nde f el aketl er e yol açabil ecek zehi rli, ki myasal ve patl ayı cı maddel eri n ür eti m ve depol anması i şl evi ne sahi p yapıl ar da aynı kat egori de değerl endi ril mekt edir. İ nsanl arı n yoğun ol ar ak bul unduğu askeri yapıl ar il e spor, eğiti m ve kült ür donatıl arı i se i ki ayrı kat egori de daha küçük öne m kat sayıl arı yl a sıral anmakt adırl ar. Son kat egori de i se konutl ar, işyerl eri, ot ell er ve bi na t ürü endüstri yapıl arı yer almakt adır. Bu sı nıfl ama i çi nde ayrıca el e alı nmayan kar ma i şl evli yapıl ar bu böl ümün esas t artışma konusunu ol uştur makt adır. Barı nma ve çalı şma al anl arı nı n bi r ar ada bul unduğu kar ma i şl evli yapıl ar kentl eri mi zde ol dukça büyük bi r yer t ut makt adır. Özelli kl e üst katl arı n konut veya bür o, zemi n katl arı n i se ticari amaçl arl a kull anıl dı ğı ve çoğu za man bu f onksi yonl arı n kenti n geli şme di nami kl eri yl e sonr adan deği şi me uğr adı ğı bu t ür yapıl ar öne mli bazı ri skl er t aşı makt adır. 3. böl ümde bahsedil di ği gi bi, zemi n katt a yerl eşen ti cari kull anı ml ar dı şa dönük bi r davr anı ş i hti yacı i çi nde ol makt a, bu sebepl e vitrin veya ser gi al anl arı nı geni şl et mek 101

116 i çi n dı ş dol gu duvarl ar, i çer de al an kazan mak ger ekçesi yl e de böl me duvarl ar kal dırıl makt adır. Daha ileri gi dil er ek kol onl arı n kesil di ği de bili nen bi r ger çektir. Benzer şekil de, bür o ol ar ak kull anıl an üst katl arda yer al an i şyerl eri ni n büyüyer ek yat ayda ve düşeyde geni şl emesi, bi nadaki f arklı böl üml enmel erin bi r biri ne bağl anması i çi n yi ne böl me duvarl arı n kal dırıl ması ve döşemede mer di ven boşl ukl arı nı n açıl ması yl a sonuçl anmakt adır. Bi na strükt ür ünde yapıl an t üm bu deği şi kli kl er yapı nı n pr oj esi ne esas ol an yat ay ve düşey yük hesapl amal arında öngör ül me mi ş ol an dengesi zli kl er e sebep olmakt adır. Denetl emedeki güçl ükl er ve yet ersi zli kl er de göz önünde bul undur ular ak ar azi kull anı m pl anl arı nda kar ma i şl evli yapıl ar ol uş ması nı asgari düzeyde t ut acak önl eml er alı nmalı, f onksiyon al anl arı kesi n hatl arla birbiri nden ayrıl malı dır Yapı Tarzı Depr eme dayanı klı yapı i nşa et meni n en öne mli şartl arı ndan bi ri depr eme dayanı klı mal zeme kull anmaktır. Pa mpal ( 2000) ı n bil dirdi ği ne gör e, depr eml er de mal zemeni n davr anı şı konusunda yapıl an ar aştır mal ar, mal zemeni n dol ayı sı yl a yapıları n hafif, esnek ve sünek ol ması ger ekti ği sonucunu ort aya çı kar mı ştır. Pa mpal ( 2000) yapı mal zemel eri nde ol ması ger eken bu üç özelli ğe açı klı k getir mekt edir. Buna gör e, depr eml er de yapıl ar a et ki yen yükl er, yapıl arı n ağırlıkl arı yl a doğr udan il gili dir. Ör neği n, bet onarme i ki yapı dan kol on, kiri ş, v. b. boyutl arı aynı bile ol sa ağır ol anı hafif ol anı na or anl a depr e mde daha büyük depr em yükl eri yl e karşı kar şı ya gel ecektir. Depr emde yapı, zemi ni n öt el enme har eketi sırası nda depr em yükl eriyl e kar şı kar şı ya gel di ği zaman bi r mi kt ar esneyer ek salı nı ml ar yapabil meli dir. Bunun da il k şartı mal zemeni n esnek ol ması dır. Esne meyl e depr em yükl eri har canmı ş ve yapı nı n öne mli hasarl ar gör mesi önl enmi ş ol acaktır. Sünek mal zeme l asti k gi bi kopmadan önce bi r mi kt ar uzayabil en mal zemedi r. Bu t ür mal zemel er kull anıl ar ak i nşa edil en yapıl ar yıkıl madan önce büyük salı nı ml ar yapar ak, bir mi kt ar hasar gör se bil e kol aylıkl a yı kıl mayan yapıl ar dır. Bu nedenl e sünekli k yapı mal zemel eri i çi n ol dukça önemli bir özelli ktir. Bu bağl amda, en yaygın ol ar ak bili nen bazı yapı mal zemel eri ne ili şkin Pa mpal (2000) ı n yaptı ğı değerl endi r mel er aşağı daki başlıkl ar da veril mi ştir. 102

117 Doğr u yapı sal t ekni kl erl e i nşa edil di kl eri nde, uygun f onksi yonl arı n veril mesi yl e f arklı t arzl ar daki yapıl ar kent dokusuna har eketlili k-zengi nli k kat acak, kent i majı nı güçl endi recektir. Depr em et ki n kentl er deki kentsel t asarı m çalı şmal arı nda, çalı ş ma konusunun ger ekli kıl dı ğı dur uml ar da t asarı m eki bi nde mi marlık yanı sıra depr em mühendi sli ği di si pli nl eri nden uz manl arı n da yer al ması uygun bi r yakl aşı m ol ar ak gör ül mekt edi r. Böyl eli kle yapı sal konul ar da veril ecek kar arl arı n kent sel depr e m davr anı şı na et kil eri belirlenebil ecektir Çeli k Son der ece dayanı klı bi r mal zeme ol an çeli k, hafif, esnek ve sünektir. Ancak ı sı dayanı mı düşük ve yalıtı mı zayıftır. Depr eml erde sı kça kar şıl aşıl an yangı nl ar da mukave meti hı zl a azalır ve büyük hasarl ar ortaya çı kabilir. Ayrı ca pas pr obl emi var dır ve çok pahalı bir mal zemedi r. Fabri ka v. b. geni ş ve gökdel en gi bi yüksek yapıl ar da ekono mi k ol arak güvenl e kull anıl abil mekt edir AhĢap Hafif ve ol dukça sağl am bi r mal zemedi r. Yangı na kar şı dayanı klılı ğı düşükt ür, at mosf er et kil eri karşı sında dayanı mı düş mekt edi r. Depr eme dayanı klı yapıl ar da kull anıl dı ğı nda, i yi bi r i şçili k ve bakı m sağl andı ğı t akdirde son der ece i yi sonuçl ar ver mekt edir. Isı yalıtı mı düşükt ür. Bi r i ki katlı konut ti pi yapıl arda depr em açı sı ndan en i deal mal zemedi r Bet onar me Bet on ve çeli ği n uyuml u bi r bil eşi mi ol an bet onar me son yıll arda en çok kull anıl an mal zemedi r. İ yi kull anıl dı ğı nda çeli k ve ahşap kadar ol ma makl a bi rli kt e bi r mi kt ar sünekli k sağl anabil mektedi r. Ancak ağır bi r mal zeme ol ması öne mli bi r dezavant aj ol uşt ur ur. Bet on donatı yı pas v. b. et kil er den kor uyup bur kul mayı önl erken, donatı da bet onun t aşı yamadı ğı çek me geril mel eri ni al arak çatl aması nı önl emekt edir. I sı yalıtı mı ve yangı na karşı dayanı klılı ğı ol dukça i yi dir katlı bi nal ar da ekono mi k ol ar ak ve depr eme dayanı klılık açı sı ndan güvenl e kull anıl abilir Yı ğma Taş ve t uğl a ağır mal zemel er dir. Esnek ve sünek değil dirl er. Gevrek ol mal arı nedeni yl e depr em yükl eri et ki si yl e kol ayca kırılırl ar. Kop madan önce uza ma 103

118 özelli kl eri yokt ur. Bunun yanı nda ı sı yalıtı ml arı i yidi r. Sağl anmal arı kol ay ve ucuzdur. Ancak özelli kl e t aşl ar da belirli bir kalit e t utt ur mak son der ece zor dur. Yı ğma yapıl ar, belli kurall ar a uyul mak kaydı yl a depr em böl gel eri nde de yukar da sayıl an mal zemel er den güvensi z ol makl a birli kt e kull anıl abil mekt edir Yat ayda ve DüĢeyde Bi na For mu Yapı pl an şe ması nı n si met ri k ol ması nı n yapı nın güvenli depr em davr anı şı i çi n en öne mli et menl er den bi ri ol duğu 3. böl ümde anl atıl mı ştı. Bu dur umun mi mari t asarı mı belli bir öl çüye kadar kısıtl adı ğı nı kabul et mek ger ekir. Ancak depr em güvenli ği açı sı ndan konunun önemi ni t artışmaya ger ek yokt ur. Pl an şe ması nda har eketlili ği n ne şekil de sağl anabil eceği ne ili şki n i puçl arı anıl an böl ümde yer al makt adır. Düşey f or mdaki sor un i se ni spet en daha öne mli f akat çözüml enmesi daha kol aydır sayılı i mar kanunu ze mi n katı n üzeri ndeki katl ar da her yönde ayrı ayrı 1, 5 met r e çı k ma yapıl masına i zi n ver mekt e, dahası kazanıl an al anı KAKS a dahil et me mekt edir. Böyl eli kl e yoğunl ukl arı n hesapl anandan daha f azl a ger çekl eş mesi gi bi kent sel donatıl ar ve alt yapı yet ersi zli ği yle sonuçl anan i ki ncil etkil er e yol aç makt adır. Asıl sor un i se, çı k mal arı n yapı nın depr em güvenli ği ni tehdit eder ol uşudur. Üst katl ar daki t aban al anı alt katı n t aban al anı ndan büyük ol ma malı dır. Bu, üst ü ağır bi nal ar yar atır ki, bu da ol ağan üst ü kırıl mal ar a yol açar. Bu nedenl e özelli kle 1. ve 2. depr em böl gel eri nde çı kma öneril me mesi veya çıkmal ar i çi n sı nırl amal ar getiril mesi bu açı dan öne m t aşı makt adır ( Şengezer, 1999; atf en Yor ul maz, 1981, Dor wi ck, 1977). Yat ay- düşey or anl arı na ili şki n bi r di ğer sor una da aynı kaynakt a şu şekil de yer veril mi ştir. Bi na düşeyde çok uzunsa, dı ş kol onl ar da pot ansi yel direnç yar at an si smi k yükl er altı nda aşırı kırıl mal ar ol uşt uğu t ecr übel er den gör ül müşt ür. Dor wi ck, çoğu bi nal ar i çi n yüksekli k/ geni şli ği n 3 veya 4 den küçük ol ması li miti ni öner mi ştir (Şengezer, 1999; atf en Yor ul maz, 1981, Dor wi ck, 1977) Yapıl arı n ve Dokunun Depr e m Kuvvetl eri ne Gör e Konu ml anı Ģı Şengezer ( 1999) i n bil dirdi ği ne gör e, depr em böl gel eri nde yapıl an i ncel emel er den, uzun cephel eri depr em kuvveti ne par al el geli ştirilmi ş bi nal ar da di k ol anl ara nazar an daha az hasar gör ül müşt ür. Er zi ncan da depr em kuvvetl eri ne gör e di k konu ml anan 104

119 bl ok bi nal arı n ort al ama hasarı par al el uzanan yapıl arı n ort al ama hasarını n yakl aşı k bi r buçuk katı ol ar ak bul un muşt ur. Büyük depr eml er sırası nda ze mi n ve üzeri nde duran bi na, dal ga har eketi kar şı sı nda t ek bi r kütl e gi bi davr anacaktır. Bi nanı n t opl am uzunl uğunun ze mi nde ol uşan yüzey dal gası uzunl uğundan daha f azl a ol ması halinde, ze mi n ve bi nanı n har eketl eri ar ası nda uyu msuzl uk meydana gel ecektir. Bu yüzden yat ayda uzun bi r f or ma sahi p bi nal arı n güçl ü yüzey dal gal arı kar şı sı nda hasar gör ebilirli ği art acaktır. Yüzey dal gal arı ndan daha uzun li neer bi çi mli bi nal ar uç nokt al arı nda ze mi ni n çar pma et ki si ne mar uz kal abil ecekl er dir ( Wang ve Law, 1994). Aynı konuya Şengezer ( 1999) de deği nmekt e, pl anda ol dukça uzun bi nal ar dan kaçı nıl ması ger ekti ği nden, kırıl mal ar ve titreşi ml er neti cesi nde bi nanı n i ki ucunda kendili ği nden f arklı depre m har eketl eri ol uşt uğundan bahset mekt edir. Uzun bi nal ar i çi n en i yi çözüm, i ki ayrı bi na ol ar ak t asarl anması dır. İ mar pl anl arı nda veril en en f azl a bi na boyut u bu açı dan öne mt aşı makt adır Yoll ar Depr em et ki n bi r yerl eşimi n pl anl anması nda ul aşı m bağl antıl arı nı n, ana aksl arı n ve kade mel enmeni n kusur suz bi r i şl eyi ş sağl ayacak bi çi mde t anı ml anması son der ece öne mli dir. Yoll arı n depr em et ki n bi r kentt eki öne mi ni n i ki f arklı boyut u var dır. Bi ri nci si, yerl eşi m dokusunu yönl endi r mede aktif bir ar aç ol mal arı dır. İ ki nci si, depr em sonr ası f aali yetl er de üstl endi kl eri r ol dür. Bu i ki boyut bi rbiri yl e ili şkili ol makl a bi rli kt e, biri nci madde böl üm da incel enecektir. Af et sonr ası il k yar dı m ve kurt ar ma eyl eml eri nde bağl antı ögel eri ol ar ak yoll arı n öne mi daha i yi anl aşıl makt adır. 17 Ağust os depre mi nde bi na enkazl arı nın kapattı ğı yoll ar i şl evsi zl eş mi ş, kentl eri n öne mli nokt al arıyl a ul aşı m bağl antıl arı kesil mi ştir (şekil 4. 15). Bu dur um ambul ans, itf ai ye ve kurt ar ma ar açl arı nı n har eket kabili yeti ni kı sıtl amı ş ve i ki ncil kayı pl arı n ol uş ması na sebep ol muşt ur. İst anbul ve çevr esi ni et kil eyecek M>7 değeri nde bi r Mar mar a depr emi ni n önü müzdeki 30 yıl i çi nde ger çekl eş me ol asılı ğı nı n %62 ( Bar ka, 2000) ol duğu, kenti n yayıl dı ğı al an büyükl üğü ve günl ük kent yaşa mı nda bil e kar şıl aşıl an ul aşı m pr obl eml eri düşünül düğünde yoll arı n bi r depr emi n sonr ası nda ne denli hayati can da marl arı ol duğu bel ki daha kol ay anl aşıl abil ecektir. 105

120 Şekil Adapazarı nda bi na enkazl arı yüzünden ul aşı ma kapanan bir cadde Bu sebepl e ul aşı m pl anl a ması nda, doğal af etl er ve f el aketl er bi r f akt ör ol ar ak el e alı nmalı dır. Her ana arteri n mutl aka bi r alt er natifi belirl enmeli, af et sonrası nda bil e ul aşı m ağı en az aksa mayl a i şl erli ği ni sür dürebil ecek müke mmelli kte or gani ze edil meli dir. Özelli kl e İ st anbul gi bi metropolit en kü mel enmel erde, ul aşı m ağı nı n i şl erli ğine yöneli k alı nacak kar arl ar, mer kezi hükümet politi kal arı yl a dest ekl enmedi ği sür ece, başarı nı n i st enen or anda gerçekl eş mesi son der ece güç olacaktır Açı k ve YeĢil Al anl ar Par kl ar, spor al anl arı, ağaçl andırıl acak al anl ar, rekr easyon al anl arı, yollar, f uar ve panayır al anl arı, kor uma kuşakl arı, or manl ar gi bi kull anı ml arı n hepsi açık ve yeşil al an kapsamı nda değerlendi rilir. Nor mal koşull arda kenti n nef es al ması nı sağl ayan bu kull anı ml ar, depr em etki n yerl eş mel er de il ave fonksi yonl arl a yükl enmelidi r. Kent i çi nde f onksi yon al anl arı nı n bi rbiri nden ayrıl ması nda yeşil bantl ar en uygun ar açl ar dır. Yerl eş me dokusu i çi nde par kl ar ve r ekr easyon al anl arına çeşitli öl çekl er de yer veril mesi, nüf us yoğunl uğunun i st enen düzeyl er de t ut ul ması nı da sağl ayacaktır. Ayrı ca bu bantl ar, uygun düzenl endi kl eri nde tı pkı geni ş yoll ar ve akar sul ar gi bi yangı n emni yet şeri di gör evi ni de üstl enebil ecektir. 106

121 Son depr eml er den edi nil en t ecr übel er, par kları n ve açı k al anl arı n depr em psi kol oji si yl e evl eri ne gi r mek i st emeyen i nsanl arı n t opl anma al anı ol ar ak kull anıl dı ğı nı göst er mi ştir. Belli büyükl ükl er de ve belli sı klıkl arl a kent dokusu i çi ne ser pi ştiril ecek böyl esi al anl ar uygun bi çi mde t asarl anmalı ve i şl evsel bi çi mde donatıl malı dır. İl k yar dı m ve kurt ar ma eki pmanl arını n bu yerl er de konu ml andırıl ması da şu anki uygul amaya nazar an daha ger çekçi bir t edbir ol acaktır. Kent sel par kl ar, f uar ve panayır al anl arı, büyük spor t esi sl eri gi bi yer el ol makt an çok t üm kent e hit ap eden açık al anl arı n sayı sı, yer seçi mi ve al an büyükl üğü t espiti nde t ut uml u davr anıl ma malıdır. Bu al anl arı n, eri şi m ol anakl arı güçl ü böl gel er de yerl eştiril mesi, i şl evl eri ne uygun donatıl ar yanı sıra depr em sonr ası geçi ci barı nma i hti yacı na cevap ver ebil ecek nit eli kt e düzenl enmesi öne mli dir. Bu sebepl e, yönet meli kt e öngör ül eni n çok daha üzeri nde açı k ve yeşil al an t ahsi si nden kaçı nıl ma malı dır. Kent dokusu i çi nde düzenl enecek par kl ar ve meydanl ar gi bi açı k al anl ar il k yar dı m ve kurt ar mada hı zlı ve et ki n bi r ar aç ol an hava ul aşı mı nı n sağl anabi l mesi nde, heli kopt erl eri n i ni ş ve kal kı şı i çi n ger ekli al an i hti yacı nı kar şıl ayan kentsel ögel er ol ar ak da öne m kazanmakt adır. Tasarı mda bu konu gözden kaçırıl mamal ı dır. 17 Ağust os depr emi nde kentsel açı k al anl ar, il kyar dım ve acil ul aşı mı n koor dine edil di ği öne mli üsl er ol ar ak kull anıl mı ştır (şekil 4. 16). Şekil Göl cük şehi r st adyumunda depr emsonr ası f aali yetl er 107

122 Ar azi kull anı m pl anl aması bağl amı nda düşünül düğünde i se, yerl eşime uygun ol mayan al anl arı n açı k ve yeşil al an kull anı mı na ayrıl ması uygun bi r çözü m ol acaktır. Şengezer ( 1999) çalı şması nda, açı k al anl arı n afet önl emedeki f onksi yonl arı na ili şki n aşağı daki t abl oya yer vermi ştir (t abl o 4. 9). Tabl o 4. 9 Açı k Al anl arı n Af et Önl emedeki Fonksi yonl arı Açı k Al an Ti pi Af et Önl emedeki Rol ü Geli ştir me Yönü Büyük öl çekli parkl ar Küçük par kl ar Yoll ar Tahli ye al anl arı Af et e dirençli eyl emüssü, bul uş ma al anı Yangı n kırıcıl ar, t ahli ye aksl arı Met r opolit en parkl arı n i nşası veya geli ştiril mesi Par kl arı geli ştir mek ve e mni yet altı na al mak Yüksek ri skli al anl ar daki yoll arı n i yil eştiril mesi Yerl eģi m Dokusu Fi zi ksel Pl anl ama ve Kent sel Tasarı mda Yönl endi ri ci Et menl er başlı ğı altı nda i ncel enen t üm maddel er, yerl eşi m dokusunu ol uşt ur an büt ünün bi rer par çası dır. Bu böl ümde sadece yoll ar, yerl eşi m dokusunu yönl endi ri ci yönüyl e i ncel enecek, daha sonr a i se i ncel enen maddel eri n genel bi r değerl endir mesi anl amı nda bazı çı karsamal ar yapıl acaktır. Taşıt ve yaya yoll arı nı n geni şli kl eri, kull anı m yoğunl ukl arı na, öne ml eri ne, bi r başka ifadeyl e ul aşı m ağı nda bul undukl arı kade meye gör e boyutl andırılır. Geni ş yoll ar kent i majı nda bi r sı nır ögesi ol mal arı nı n yanı sıra kent sel depr em davr anı şı nda da yangı n e mni yet şeri di ol ar ak görev yaparl ar. Önceki böl ü ml er de, depr emi n sebep ol duğu yaygı n kent yangı nl arı nı n depr emden çok daha f azl a kayı pl ar a sebep ol duğu ör nekl erl e veril mi şti. Ayrıca bi nal ar dan dökül en enkazl arı n ul aşı mı engell eme mesi i çi n yol un her i ki cephesi ndeki bi nal ar ar ası nda güvenli bir mesaf e bır akıl ması da ger çekçi bir güvenli k önlemi ol acaktır. Bur aya kadar yapıl an t üm değerl endi r mel er ı şı ğında aşağı daki öner mel ere var mak ol ası dır: Yapı yoğunl uğu TAKS=0, 30 u geç meyen al anl arda, kurt ar ma i şl eml eri daha kol ay yapıl abil mektedi r ( Şengezer, 1999) 108

123 Konut yapıl arı nda çı k mal ar a i zi n veril me meli dir. Böyl eli kl e he m yapı nın depr em davr anı şı ri sk unsurl arı ndan arı ndırıl acak, he m de öngör ül meyen nüf us yoğunl ukl arı bert araf edil ecektir. Br üt 200 ki şi/ ha üzeri ndeki yoğunl ukl ar da kitl esel can kaybı nı n arttı ğı ve kurt ar ma i şl eml eri ni n zorl aştı ğı belirtil mekt edir ( Şengezer, 1999; atfen Bil gut ay, 1960 ve Özdeş) Yoğunl uk nazı m pl anda belirtil mekl e bi rli kt e, pl ancı, i mar pl anl arı nda t ek bir yoğunl uğa kar şılık f arklı kat yüksekli kl eri ve yapı düzenl eri yl e f arklı dokul ar el de et me esnekli ği ne sahi ptir ( Şengezer, 1999). Kul e, mi nar e gi bi yüksek yapıl arı n çevr esi nde, yarıçapı yapı yüksekli ği nden az ol ma mak üzer e bi na yakl aş ma sı nırı ol uşt ur ul malı dır. Ul aşı m ağı ndaki kade mesi düşük ol an ni spet en dar yoll ar yeşil bantl arla çevr el enmeli dir. Yeşil bant ol uşt ur manı n mü mkün ol madı ğı duru ml ar da, yapı adal arı nda güvenli yapı yakl aş ma sınırl arı belirl enmeli dir. Ger ekli koşull arı n sağl anabil mesi konusunda kuşku duyul uyorsa biti şi k düzenden kaçı nıl malı, ayrı k düzende de yapıl ar ar ası nda yet eri nce mesaf e bır akıl malı dır. Par sel büyükl ükl eri ni n yet ersi z kal dı ğı dur uml ar da, ar dı şık par sell er de şaşırt malı di zili ş bir çözüm ol abilir. Yapı pl an şe mal arı basit geo metrili ve si metri k ol malı dır. Fonksi yonun ger ektirdi ği pl an şe ması bu koşul u sağl amı yorsa, basit f or ml u bi r den çok kütl e ol ar ak düşünül melidi r. Tı pkı haki m r üzgar yönl eri nde ol duğu gi bi depr em dal gal arı nın yerl eş medeki haki m yönü bili nmeli, bi nal arı n pl anda uzun cephesi yüzey dal gal arı nı n geli ş yönüne par al el yerl eştiril meli dir. Bi na köşel eri ni n depre m dal gal arı nı n geli ş yönünde yerl eştiril diği t asarı ml ar dan kaçı nıl mal ı dır. Eği mli ar azil er de yapını n uzun kesiti eği me par al el ol malı dır. Bu yönl enmeni n depr emkuvveti ni n et ki me yönüyl e uyuml u ol ması ön koşul dur. Bu koşul sağl anamı yor sa kar e f or ml u ve küçük t aban al anlı pl an şe mal arı t erci h edil meli dir. 109

124 5. 17 AĞUSTOS 1999 KOCAELĠ DEPREMĠ ÖZELĠ NDE KENTSEL DEPREM DAVRANI ġi Mar mar a Böl gesi il e Bol u, Eski şehir ve Küt ahya i ll eri ni kapsayan der ece doğu boyl aml arı, der ece kuzey enl eml eri ar ası nda kal an böl gede 1900 yılı ndan 17 Ağust os 1999 t ari hi ne kadar geçen sür ede hasar yapan 21 depr em meydana gel di ği belirtil mekt edir. Öz men ( 2000) den edi nil en bil giye gör e ol uşt ur ul an t abl o 5. 1 de bu depr eml eri n bil ançosu göst eril mekt edir. Tabl o 5. 1 Mar mar a Böl gesi ve Çevr esi nde Ağust os 1999 Tari hl eri Ar ası nda Meydana Gel en Hasar Yapı cı Depr eml er YER TARİ H Deri nli k Ms I 0 Ağır hasar Ort a hasar Az hasar Öl ü Yar alı Mür eft e , Er dek , 7 IX Bi gadi ç- Sı ndır gı , 1 VIII Adapazarı- Hendek , 6 IX Mudur nu , Har mancı k , Yeni ce- Gönen , 4 IX Eski şehi r , 4 VIII Bol u- Abant , 1 IX Çı nar cı k- Yal ova , 3 VII Manyas , 0 IX Adapazarı , 2 IX Akyazı , Gönen , De mi rci , 1 VII 110 De mi rci , Gedi z , 2 IX Çavdar hi sar , De mi rci , Bi ga , Kocaeli , 4 X

125 Ül kede depr em et ki nli ğini n en yoğun ol duğu böl gel er den bi ri ol an Doğu Mar mar a Böl gesi t ari hi kayıtl ar dan da anl aşıl dı ğı üzer e bi r çok yı kı cı depr eml e yüzl eş mi ş, büyük kayı pl ar ve hasarlar meydana gel mi ştir. Bunun yanı sıra Kuzey Anadol u f ayı üzeri nde 1939 yılı nda başl ayan altı büyük depr emi n batı ya doğr u göçü sonucunda Kuzey Anadol u Fay Zonunun t opl am 900 kil omet reli k bi r kı s mı kırıl mı ş ve kırı kl ar da 7. 5 metr eye var an yer deği ştir mel er gözl enmi ştir. Bu depr eml eri n yakı n geç mi şt e modell enmesi İ z mi t Körfezi çevr esi nde bu depr eml er sebebi yl e stresi n yüksel di ği ni ort aya koy muşt ur (İ TÜ, 1999). 17 Ağust os f el aketi bu sebepl e, bir sür pri z değil di. Bu böl ümde, önceli kl e Doğu Mar mar a Böl gesi ni n kent sel ve ekono mi k geli şi m sür eci üzeri ne yapıl mı ş çalı şmal ar dan f aydal anar ak f el aketi n özenl e hazırl anı ş sür eci ort aya konacaktır. Ar dı ndan, 17 Ağust os depr emi ni n özelli kl eri ve depr em sonucu ol uşan kayı pl ar i st ati sti k değerl erl e veril ecek, son ol ar ak da kent mekânı nda ort aya çı kan manzar a görselli kl e dest ekl ener ek anl atıl maya çalı şıl acaktır Doğu Mar mar a Böl gesi ni n Geli Ģi msür eci İst anbul, Kocaeli ve Sakar ya ill eri ni n ül ke nüf usu i çi ndeki t opl am payı 1940 yılı nda %7, 7 dir. Ül ke kent sel nüf usu i çi ndeki payl arı i se aynı yıl i çi n İ st anbul da %25, 1, Kocaeli de %0, 9, Sakarya da %0, 8 ol ar ak ger çekl eş mi ştir ( Şengezer v.d., 2001) yılı nüf us sayı mı sonuçl arı na bakıl dı ğı nda i se bu üç il t opl amı nı n ül ke nüf usunun %17, 67 si ni ol uşt ur duğu, kent sel nüfus or anl arı nı n ül ke kent sel nüf usu i çi nde İ st anbul un %20, 64, Kocaeli ni n %1, 64, Sakar ya nı n %1, 05 paya sahi p ol duğu gör ül mekt edir l er de ül kedeki si yasi deği şi me par al el ol arak cu mhuri yeti n devl et çi politi kal arı t erk edil meye başl anmı ş, küçük Ameri ka ol ma ar zusuyl a A. B. D. kaynaklı dı ş yar dı ml ar ül keni n yeni kal kı nma politi kal arı nı belirl emeye başl amı ştır. Yabancı ser maye gi ri şi yl e başt a İst anbul ol mak üzer e Kocaeli ve Sakar ya yı da i çi ne al an böl gede sanayi geli şi mi art mı ş, buna par al el ol arak kentl eş me hı zl anmı ştır. Doğu Mar mar a Böl gesi ne yöneli k sanayi geli şimi il e böl gede nüf us artış hı zl arı döne mi nde Kocaeli geneli nde %3, 6, kent sel nüf us artı ş hı zı %6, 6, Sakar ya il geneli nde %3, 9, Adapazarı nı n %6, 7 ve İ st anbul da %5 ol ar ak ger çekl eş mi ştir. Bu değerl er he m ül ke he m de Mar mar a geneli nden çok yüksektir ( Şengezer v. d., 2001). Öt e yandan kar ayol u ul aşı mı nı n ül ke politi kası ol ar ak beni msen mesi il e İ st anbul, İzmit, Adapazarı hattı nda kontr ol dı şı sanayileş me ve kentl eş me li neer ol ar ak günü müze kadar sür müşt ür. Özelli kl e İ st anbul İ z mi t ar ası nda t opoğr af yanı n çi zdi ği 111

126 sı nırl ar il e deni z ar ası nda dar bi r kori dor boyunca yerl eş me yoğunl uğu çok yüksek boyutl ar da gerçekl eş mi ştir Ar azi Kull anı mı ve Ri sk Et menl eri Şekil 5. 1 de veril en haritada i zl endi ği gi bi yerleş mel er ağırlıkl a Mar mar a Deni zi kı yı sı nda ner edeyse büt ünl eş mi ş bi r kent sel al an şekli nde yer al makt a, koşut unda da ti car et, sanayi, t uri zm, ul aşı m, konut al anl arı gi bi t üm kent sel f onksi yonl ar bu hal ka i çersi nde konu ml an makt adır. Yerl eş me si st emi, İ st anbul İ z mi t Sakar ya aksı nda bi r sür eklili k göst er mekt edir. Sanayi geli şi mi ni n yönl endirdi ği bu kent sel geli şi m modeli nde, enerji, su ve ul aşıl abilirli k ol anakl arı, Pazar i mkanl arı, İ st anbul gi bi ul usl ar ar ası ti car et ve fi nans mer kezi ne yakı nlık, kalifi ye i şgücü bul ma ol anakl arı et men unsurl ar dır. Konut, sanayi, hi z met ve donatı al anl arı, ul aşı ma bağı mlı bi r geli şi m göst er mi ş ve bu aksl ar sür eç i çeri si nde yoğunl aş mı ştır. Ul aşı m aksl arı nı n da f ay hattı boyunca yer al mal arı ri ski n art ması nda öne mli par ametr eyi ol uşt ur ur ken, depr emden sonr a ul aşım aksl arı nda ol uşan hasarl ar dan dol ayı depr em sonr ası kurt ar ma ve yar dı m f aali yetl eri ni n aksaması na neden ol muşt ur ( Şengezer v. d., 2001). İzmit Körf ezi ni n kuzeyi ndeki yerl eş mel er, İ st anbul sanayi si ni n uzantı sı ol arak sanayi kenti ki mli ği ndedi r. Körf ezi n güneyi ndeki yerl eş mel eri n i se geli şme ol anakl arı doğal yapı dan dol ayı sı nırlı ol up i ki nci konut un ve kı s men t uri zmi n bul unduğu, kısmen de sanayi ni n yer al dı ğı hi z met kentl eri ki mli ği ndedi r. Sakar ya ili nde i se sanayi ve hi z met sekt örl eri nde haki m kent nit eli ği ndeki Adapazarı yerl eş mesi ve çevr esi nde t arı msal nit eli kt e kı s men benzeşen yerl eş me yapı sı yl a kar şıl aşıl makt adır. E5 ve TEM ot oyoll arı üzeri nde yer al an Sapanca, Akyazı ve Hendek il çel eri di ğer il çe mer kezl eri ne gör e f arklı ki mli kl er kazan mı ştır. Kocaeli Sakar ya ill erini n mevcut sanayi yapı sı na ve geli şme eğili mi ne kar şı n, ül kesel bazda öne mli t arı msal pot ansi yell eri de bul unmakt adır. Sanayi al anl arı nı n sul anabilir nit eli kt eki 1. der ece t arı mal anl arı nda yer seçti kl eri gör ül mekt edir ( Şengezer v. d., 2001). Yal ova ili i se di ğerl eri nden f arklı bir yapı ya sahi ptir. Yakı n za mana kadar İ st anbul un bi r il çesi ol an Yal ova hal en büyük or anda bi r sayfi ye kenti gör ünümündedi r. Yakı n geç mi şt e İ st anbul un meyve bahçesi ol ar ak bilinen il, doğal yapı sı, t emi z havası, deni zi ve İ st anbul a ol an yakı nlı ğı il e i ki nci konut ağırlıklı bir gör ünüm sergil emi ştir l arı n sonuna doğr u İst anbul dan ayrıl ar ak il st at üsü kazanan Yal ova da mer kez il çe konut, ti car et ve hi zmet ağırlıklı bir yapı ya sahi ptir. Altı nova, Çiftli kköy ve Çı nar cı k il çel eri i ki nci konut ve t uri zm f onksi yonl arı il e öne çıkan sahil 112

127 yerl eş mel eri dir. İli n deni z kı yı sı nda ol mayan t ek ilçesi Ter mal i se daha kırsal nit eli kt e bi r gör ünüme sahi p ol up doğa ve kaplı ca t uri zmi geli şmi ştir. Şekil Doğu Mar mar a Böl gesi ar azi kull anı mı harit ası 113

128 Topoğr afi k özelli kl eri nedeni yl e Yal ova ili ndeki yerl eşi m de, tı pkı Kocaeli de ol duğu gi bi, deni z kı yı sı ndaki dar bi r kori dor da li neer ol arak yayıl mı ştır. Tarı msal faali yetl er il geneli nde öne mli bir yer t ut makl a ber aber özelli kl e doğusunda yer al an yerl eş mel er de sanayi geli şi mi de gözl enmekt edi r. Bunda, böl geni n, öne mli bi r ul aşı m bağl antı sı ol an İst anbul İ z mi r kar ayol u üzeri nde bul unması, İ st anbul, Kocaeli, Bur sa üçgeni i çi nde kal ması, İ zmi t Körf ezi ni n güneyi nde ar azi kull anı mı ndaki dol ul uk nedeni yl e t opoğr afi k sı nırl andırı cıl ar doğr ult usunda sanayi geli şi mi ni n batı ya doğr u il erl emesi önemli rol oynamakt adır. Genel ol ar ak İ z mi t Körf ezi ni n güneyi nde kal an yerl eş mel er f ay hattı il e i ç i çe ya da 1-2 k m uzaklı kt a konu ml an mı ştır. Fay hattı nı n körf ezi n güney sı nırl arı na par al el ve yer yer t eğet il erl emesi bu böl gede doğr udan f ay üzeri nde yapıl aş manı n doğur duğu sor unl ar a yol aç makt adır. Körf ezi n kuzeyi i se hem f ay hattı na daha uzak kal makt a he m de j eol oji k açı dan daha sağl am nit el enen ze mi nl er üzeri ne ot ur makt adır. Kuzeyden ve güneyden gel en li neer yerl eş me f or mu İ z mi t t en sonr a t opoğr afi k ol ar ak açıl ma ol anağı na kavuş makt a, ancak f ay hattı boyunca uzanan TEM ve E5 ot oyoll arı bu böl gede de li neer geli şi mi n yoğun olar ak sür mesi ne sebep olmakt adır. İzmit, Adapazarı ve Pamukova gi bi oval ar ender bul unan t arı m al anl arı nit eli ği nde ol mal arı na r ağmen, sanayi amaçlı kull anıl makta, yaygı n konut al anl arı da hı zl a geli şmekt edir. Bur al ar da yer al an sanayi t esi sl eri f ay hatl arı üzeri nde ve sı vıl aş ma pot ansi yeli ne sahi p al üvyon t abanlı oval ar da yer seç mi ştir. 17 Ağust os 1999 depr emi nde ger ek İ z mi t t e ger ekse de Adapazarı nda ze mi n özelli kl eri nin depr em f akt ör ü açı sı ndan ne kadar öne mli bir gi rdi ol uştur duğu i zl enmi ştir. İ z mi t t e var ol an yamaç yerl eş mel eri nde hasar or anl arı sı nırlı kal mı ş i ken ze mi n özelli kl eri ni n f arklıl aştı ğı Bekirpaşa hasarı n yoğunl aştı ğı al an ol muş, Adapazarı nda da daha sağl am ze mi n özelli kl eri göst er en ve f ay hatl arına daha yakı n konu mdaki Mal t epe gi bi böl gel er de çok az hasar ort aya çı k mı şken, zemi n suyu sevi yesi ni n de yüksek ol duğu al üvyon t abanlı Adapazarı Ovası nı kull anan ve yoğun yapıl aş ma t al epl eri ne sahne ol muş mer kez ve çevr esi ner edeyse yok ol muşt ur ( Şengezer v. d., 2001). Yal ova Bel edi yesi zemi n et üd r apor undan edi nil en bil gi ye gör e, Yal ova geneli nde de kı yı ya yakı n düzl ük al anl ar al üvyal özelli kl er göster mekt edir Ağust os Depr e mi ne Genel Bakı Ģ Depr e mi n Özelli kl eri 17 Ağust os 1999 t ari hi nde saat de, Kuzey Anadol u Fay Hattı nı n Adapazarı, Kocaeli, Göl cük seg ment i üzeri nde, Ri cht er öl çeği ne gör e Ms=7, 4 magnit üdünde ve 114

129 yakl aşı k sani ye sür en bi r depr em meydana gel mi ştir. Depr em, Mar mar a Böl gesi ni n t ama mı il e Kuzey Anadol u Fay Hattı nı n doğu yönündeki uzantısı nda yer al an Düzce ve Bol u gi bi şehi rl eri et kil emi ştir. 17 Ağust os depr emi ni n ül kemi zde endüstri ni n ve şehi rl eşmeni n en yoğun ol duğu Mar mar a Böl gesi nde meydana gel mi ş ol ması, can ve mal kaybı nı n ve hasarın da çok büyük ol ması na sebep ol muşt ur Adapazarı depr emi nden sonr a böl geyi et kil eyen en büyük depr em ol an 17 Ağust os 1999 depr emi, İ st anbul un Avcılar, Küçükçek mece, Tuzl a il çel eri il e İzmit, Adapazarı, Göl cük, Yal ova, Düzce ve Bol u şehi rl eri nde et kili ol muşt ur (İ TÜ, 1999). 17 Ağust os depre mi, 1923 Tokyo depr emi nden sonr a moder n, sanayil eş mi ş bi r al anda et kili ol an en büyük ol ay ol ar ak değerl endi ril mekt edir ( Er di k, 2000). Depr em Ar aştır ma Dai resi t ar afı ndan depr emi n mer kez üssü İ z mi t in 12 k m güneydoğusu ve deri nli ği 15, 9 k m ol ar ak belirl enmi ştir ( Öz men, 1999). Bazı raporl ar da art ar da i ki depr em meydana gel di ği, iki nci depr emi n mer kez üssünün i se Adapazarı Arifi ye ni n 1 k m kuzeyi nde t espit edil di ği belirtil mekt edir ( Sakar ya Üni versit esi, 1999; atf en ODTÜ Jeol oji k Rapor, 4 Eyl ül 1999, Ankar a). Pa mpal (2000) da birbiri yl e çakı şan en az i ki depr emkaydedil di ği nden söz et mekt edi r. Depr em, kar ada İ z mi t Körf ezi il e Düzce güneybatı sı ar ası nda yakl aşık 120 k m uzunl uğunda bi r yüzey kırı ğı meydana getir mi ş ol up bu kırı k üzeri nde 4, 2 met r eye var an sağ- yanal yer deği ştir mel er meydana gel mi ştir. Kırı ğı n üzeri nde yer al an TEM ot oyol u en az üç yerde kırı k t ar afı ndan kesil er ek yol un yer yer 200 metr e uzunl uğundaki böl ümünü def or me et mi ş, üst geçitl eri n yı kıl ması na veya kull anıl amaz hal e gel mesi ne sebep ol muşt ur. İ zmi t Arifi ye de mi ryol u 2, 7 metr eye var an öt el enmel erl e def or me ol muşt ur (İ TÜ, 1999). ( Şekil 5. 2 ve 5. 3) Bu depr em sır ası nda bu kırı ğı n yakı nı nda yer al an ve özelli kl e suya doygun al üvyon zemi nl er de başt a Adapazarı, İ z mi t, Göl cük, Yal ova ve Akyazı ol mak üzere bi r çok yerl eşi m bi ri mi nde aşırı yı kı ml ar a sebep ol muşt ur. Fayl anma dı şı nda Adapazarı i çi nde sokakl ar da meydana gel en def or masyonl ar il e Göl cük ve Sapanca Göl ü kı yıl arı nda meydana gel en göç mel er kuvvetli yer sar sı ntı sı il e il gili ol up hasarl arı n yoğunl aş ması na sebep ol muşt ur. İ st anbul da Avcıl ar başt a ol mak üzer e Bağcıl ar ve Sef aköy de öne mli hasarl ar meydana gel mi ştir. Bu depr em öncesi nde İ zmi t Körf ezi ve çevr esi nde depr em pot ansi yeli ni n yüksek ol duğu yal nı z t ari hsel depr em kayıtl arı na dayanıl ar ak değil, GPS öl çüml eri sonuçl arı nı n değerl endi rilmesi il e de f arklı gr upl arı n yaptı ğı çalışmal ar da il eri sür ül müştür (İ TÜ, 1999). 115

130 Şekil TEM ot oyol unda yı kıl an bir üst geçi di n sebep ol duğu zi ncirl eme kayı pl ar Şekil Ağust os depr emi nde ol uşan yüzey kırı ğı nı n de mi ryol uyla kesi şti ği nokt ada neden ol duğu def or masyon 116

131 Mar mar a Böl gesi nde çeşitli kur uml arı n yerl eştirdi ği kuvvetli yer har eketi öl çerl eri bul unmakt adır. Bu al etler den alı nan kayıtl arl a depr em hasarı ar ası nda büyük bi r uyum bul unmakt adır. Şöyl e ki, İ st anbul da Haliç i n doğusunda bul unan böl gede haki m f or masyon ku mt aşı, kil t aşı kaya bi ri ml eri ol up bu böl gede öl çül en maksi mu m yer i v mel eri %5 g - %8 g dol ayı ndadır. Bili ndi ği gi bi, İ st anbul da ku mt aşı, kil t aşı kaya bi ri ml eri ne ot ur an geli şi güzel i nşa edil mi ş r uhsat sı z yapıl ar da bil e hasar meydana gel me mi ştir. Buna kar şılık, Zeyti nbur nu nda %12, At aköy de %17, Ambarlı da i se %25 gi bi yer i v mel eri öl çül müşt ür. İ st anbul daki en büyük hasarı n At aköy il e Ambarlı ar asında yer al an Küçükçek mece ve Avcıl ar böl gel eri nde ol duğu bili nmekt edir. Keza Mar mar a nı n güneyi nde, fay hattı üzeri nde %35 - %40 g dol ayı nda yer i vmel eri ölçül müşt ür (İ TÜ, 1999). Depr emden et kil enen illeri n il mer kezl eri ni n depr emi n mer kez üssüne uzaklı kl arı, İzmit 12 k m, Adapazarı 39 k m, Yal ova 59 k m, Bi l eci k 61 k m, İ st anbul 85 k m, Bur sa 94 k m, Eski şehir 113 km, Bol u 142 k m, Zongul dak 180 k m ve Teki r dağ 210 k m ol ar ak hesapl anmı ştır ( Öz men, 1999). 17 Ağust os depr emi ni n eş şi ddet harit ası şekil 5. 4 de veril mekt edir. Bu harit a, ar azi gözl eml eri, hasar t espitleri ve i v me kayıtl arı baz alı nar ak MSK şi ddet cetveli ne gör e hazırl anmı ştır. Aynı şi ddet eğri si i çi nde kal an yerl eş mel er de f arklı hasar dağılı ml arı na r astl anması, yerl eş mel er de yer al an yapı ti pl eri ni n ni t eli k ve ni celi kl eri nden kaynakl an makt adır ( Öz men 1999 ve 2000). Bu harit aya gör e ol uşan et kil enme dur umuna ili şki n sayı sal veril ere bir sonraki başlı kt a yer veril mi ştir. Şekil Ağust os depremi eş şi ddet harit ası ( Depr em Ar aştır ma Dai resi, i nt er net) 117

132 Depr e mi n Topl umsal ve Ekono mi k Boyutl arı MSK şi ddet cet veli ne gör e çi zil en eş şi ddet harit ası na gör e t ari hi nde meydana gel en Kocaeli depr emi nde hangi sayı da i nsan ve konut un hangi şi ddett e et kil endi ği ve bu şi ddeti n ne büyükl ükt e al anda et kili ol duğunu göst er en t abl o 5. 2 il e depr emden deği şi k şi ddetl er de et kil enen konutl ardaki hasar dağılı mı nı göst er en t abl o 5. 3 aşağı da veril mi ştir ( Öz men, 1999 ve 2000). Tabl o 5. 2 Eş Şi ddet Haritası na Gör e Et kil enme Büyükl ükl eri Şi ddet Yüzöl çüm(k m 2 ) Nüf us (1997) Konut Sayı sı VI VII VIII IX X Topl am Tabl o 5. 3 Depr emden Etkil enme Şi ddetl eri ne Göre Konutl ar da Hasar Dağılı mı Şi ddet Ağır Hasar % Ort a Hasar % Az Hasar % VI , , , 24 VII , , , 59 VIII , , , 31 IX , , , 75 X , , , 14 Topl am Depr emden İ st anbul, Kocaeli, Sakar ya, Bol u, Bursa, Zongul dak, Eski şehir ve Yal ova kentl eri öne mli der ecede et kil enmi ştir. Depre mi n Tür ki ye ni n öneml i sanayi mer kezl eri ni n bul unduğu, kentl eş me ve nüf us yoğunl uğunun yüksek ol duğu bi r böl gede ol uş ması can ve mal kaybı nı n art ması na neden ol muşt ur. En f azl a can ve mal kaybı Kocaeli, Sakar ya ve Yal ova ill eri nde meydana gel mi ştir. Tabl o 5. 4 i ncel endi ği nde t opl am ül ke nüf usunun dörtt e bi ri ni n, ül ke kent sel nüf usunun i se yakl aşı k üçt e bi ri ni n bu depr emden çeşitli öl çül erde et kil endi ği gör ül ecektir. Tabl o 5. 5 de i se ill ere gör e hasar dur umu veril mekt edir. 118

133 Tabl o 5. 4 Depr emden Et kil enen İll eri n 2000 Yılı Devl et İ st ati sti k Enstit üsü Veril eri ne Gör e De mogr afi k ve Ekono mi k Dur umu İl Adı Topl am Nüf us Kent sel Nüf us Tür ki ye Kent sel Nüf usuna Or anı GSYİ H İçi ndeki Payı Ki şi Başı na GSYİ H( $) Bil eci k , 28 0, Bol u , 32 0, Bur sa , 71 3, Düzce , 30 0, Eski şehi r , 27 1, İst anbul , 64 22, Kocaeli , 64 4, Sakar ya , 05 1, Teki rdağ , 90 1, Yal ova , 22 0, Zongul dak , 57 1, Topl am , 90 36, 7 Tür ki ye Tabl o 5. 5 Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Af et İ şleri Genel Müdürl üğü Kri z Yöneti m Mer kezi Veril eri ne Gör e Konut ve İ şyerl eri ndeki Hasar Dur umu ( Öz men, 2000) Ağır Ort a Az Şehi r Konut İşyeri Konut İşyeri Konut İşyeri Bol u ( Düzce dahil) Bur sa Eski şehi r İst anbul Kocaeli Göl cük Sakar ya Yal ova Topl am Başbakanlı k kri z mer kezi veril eri ne gör e öl ü ve yar alı sayıl arı t abl o 5. 6 da gör ül mekt edir. Bu t abl odaki r akaml ar dan Bur sa ili nde öl en 258, İ st anbul i li nde öl en 527, Eski şehir ili nde öl en 53 ki şi yar alı ol ar ak di ğer böl gel er den gel mi ş, t edavi edilirken bu ill erde hayatl arı nı kaybet mi ştir. Ger çekt e Bur sa ili nde 10, İ stanbul ili nde 454, Eski şehi r ili nde 33 ki şi öl müşt ür. 119

134 Tabl o 5. 6 Başbakanlı k Kri z Mer kezi Veril eri ne Gör e Öl ü ve Yar alı Sayıl arı nı n İll er e Dağılı mı İl Adı Öl ü Sayı sı Yar alı Sayı sı Kocaeli Sakar ya Yal ova İst anbul Bol u ( Düzce dahil) Bur sa Eski şehi r Zongul dak 3 26 Teki rdağ - 35 Topl am Yukarı daki t abl oda veril en r akaml ar r es mi kaynakl arı n açı kl adı ğı sayıl ar dır. Ka muoyunda i se öl ü sayı sı nı n i n üzeri nde ol duğu yönünde genel bi r i ddi a haki mdi r. Depr emden en çok et kilenen yerl eşi m mer kezi doğr udan f ay hattı üzeri nde yerl eşi k bul unan ve depr emi n mer kez üssüne en yakı n konu mdaki kent sel yerl eş me ol an Göl cük ol muşt ur. Öz men ( 2000) den alı nan veril ere gör e Göl cük t e mer kez nüf usun % 6, 84 ü yani 5239 ki şi yaşamı nı yitir mi ş, il çe mer kezi nde konutl arı n % 35, 7 si ağır hasar a uğr amı ş veya yıkıl mı ştır. Nüf usa or anl a öl üm sayı sı nı n en yüksek ol duğu yerl eş me i se Yal ova nı n Çi ftli kköy il çesi dir. İl çe mer kezi nde nüf usun % 7, 2 si ne kar şılık gel en 672 ki şi hayatı nı kaybet mi ştir. Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı nı n 17 Ağust os ve 12 Kası m depr eml eri ni birli kt e değerl endi rer ek ol uşt ur duğu hasar t espit çalı şması i c mali ne gör e t opl am hasar t abl o 5. 7 de gör ül mekt edir Er zi ncan, 1995 Di nar, 1998 Adana ve 1999 depr eml eri nde meydana gel en hasarl arı n kar şılaştırıl dı ğı gr afi k i se t abl o 5. 8 den i zl enebil mekt edir. Bu depr eml eri n büyükl ükl eri Er zi ncan Ms=6. 8, Di nar Ms=6. 0, Adana- Ceyhan Ms=5. 9, Göl cük Ms=7. 4, Düzce Ms=7. 2 ol ar ak ger çekl eş mi ştir ( Cel ep ve Ku mbasar, 2000). Tabl o 5. 8 deki gr afi k, bu değerl er eşli ği nde i ncel endi ği nde Adana depr emi nde, Er zi ncan ve Di nar dan daha hafif ol ması na rağmen, hasarı n 4 il a 6 kat daha f azl a ol duğu gör ül ecektir. Hasarı et kil eyen bi r çok par ametr e ol duğu kuşkusuzdur. Ancak Adana daki kent sel yoğunl uğun di ğer i ki si nden çok daha yüksek ol uşu, bu dur umun ort aya çı kan sonuçt a öneml i bi r et ken ol duğunu düşündür mekt edi r. Doğu Mar mar a Böl gesi ndeki kent sel kümel en mel er ve bunl arı n ül keni n en yoğun yerl eş mel eri ol duğu düşünül ünce, depr emi n büyükl üğü par al eli nde, ol uşan hasar di ğerl eri yl e kar şıl aştırıl mayacak boyutl ar a ul aş makt adır. 120

135 ERZİNCAN DİNAR-1995 ADANA-1998 MARMARA HASAR(ADET) Bu dur um 4. böl ümde bahsedil en yoğunl uk hasar ve can kaybı ili şki si ni doğr ul amakt adır. Tabl o 5. 7 Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Hasar Tespit Çalı şması İ c mali ne Gör e 1999 Depr eml eri nde Meydana Gel en Topl am Hasar ( T.C. Başbakanlı k i nt er net sayf ası) Yı kı k- Ağır Hasar Ort a Hasar Az Hasar Konut İşyeri Konut İşyeri Konut İşyeri Topl am Tabl o 5. 8 Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Veril erine Gör e Son 10 Yılı n En Büyük Depr eml eri nde Ort aya Çı kan Hasarı n Kar şıl aştırıl ması ( T. C. Başbakanlık i nt er net sayf ası) BĠNA&ĠġYERĠ HASARLARI Devl et İ st ati sti k Enstit üsü ( Dİ E, 1999) 10 ve daha f azl a ki şi çalı şan i mal at sanayi i şyerl eri nde 17 Ağust os depr emi nden sonr aki dur umu sapt amak üzer e Bol u, Sakar ya, Kocaeli ve Yal ova ill eri nde bi r çalı şma yapmı ştır. Çalı şmada 1186 i şyeri il e yüz yüze gör üşül müşt ür. Bu kapsama depr emden sonr a yı kıl an i şyerl eri dahil edil me mi ştir. Sonuçl ar tabl o 5. 9 da veril mi ştir. Depr em nedeni yl e 1186 i şyeri nden 1025 i nde ür eti mi n dur duğu bil diril mi ştir. 121

136 Tabl o 5. 9 On ve daha f azl a ki şi çalı şan i mal at sanayii i şyerl eri ni n depre m sonr ası dur umu İll er Topl am İşyeri Sayı sı Ür eti mi Et kil enen İşyeri Sayı sı Tah mi ni Fi zi ki Hasar Tut arı ( mil yar TL) Topl am Ür eti m Kaybı ( mil yar TL) Topl am Zar ar ( mil yar TL) Topl am , , , 8 Bol u ( Düzce dahil) , , , 1 Kocaeli , , , 3 Sakar ya , , , 6 Yal ova , , , 8 Çal ı ş mada 1-9 ki şi çalı şan i mal at sanayii i şyerl eri ne ait ür eti m kaybı 6, 5 t ril yon TL ol ar ak t ahmi n edil mi ştir. Bu dur umda genel t opl am zar ar (fi zi ki hasar + t opl am ür eti m kaybı) 657, 9 tril yon TL ol makt adır. Topl am üreti m kaybı, Tür ki ye i mal at sanayii i çi nde %0, 95, depr em böl gesi i mal at sanayii i çi nde i se %5, 81 ol ar ak hesapl anmı ştır Dİ E, 1999) Böl gede depr em öncesi i mal at sanayii ür eti m kapasit esi %87 i ken depr em sonr ası %51 sevi yesi ne geril emi ştir. Bu or anl ar Bol u da %90 dan %55 e, Kocaeli de %87 den %50 ye, Sakar ya da %77 den %44 e ve Yal ova da %98 den %68 e şekli nde gerçekl eş mi ştir ( Dİ E, 1999). Er di k ( 2000) i n belirtti ğine gör e, 1999 yılı nda Doğu Mar mar a Böl gesi ni sar san i ki depr emi n yar attı ğı maddi kayı p, doğr udan ve dol aylı ol ar ak ger çekl eşen fi zi ki ve sosyo- ekono mi k kayı pl arl a bi rli kt e mil yar dol ar ol makt adır, ki bu da ül keni n Gayri Safi Yurti çi Hasıl ası nı n %7-9 una denk düşmekt edi r. Depr em nedeni yl e sanayi t esi sl eri nde meydana gel en hasarl ar yüzünden çevr e kirlili ği ri ski yl e de kar şıl aşıl mı ştır. Yal ova da bi r ki myasal t esi si n hasar gör en t ankl arı ndan 6400 t on Akril onitril ( ACN) maddesi ni n sı zar ak hava, deni z ve t opr ağa yayıl dı ğı t espit edil mi ştir. Tüpr aş t a meydana gel en yangı n ve hasarl ar nedeni il e de (şekil 5. 5) ci ddi anl amda hava ve deni z kirlili ği riski yaşan mı ştır. Deni zden 825 t on petr ol ve t ür evl eri il e 10 t on kâğıt, t aht a, poşet ve a mbal aj mal zemel eri gi bi atı kl ar t opl andı ğı belirtil mi ştir ( T. C. Başbakanlı k i nt ernet sit esi). Ayrı ca Dİ E ( 1999) rapor unda çeşitli sanayi kur ul uşl arı nı n depo ve t ankl arı nda meydana gel en sı zı ntıl arı n %75 or anı nda deni ze, %25 or anı nda akar sul ar a karı ştı ğı belirtil mi ştir. 122

137 Şekil 5. 5 Tüpr aş yangı nı Al t yapı Kayı pl arı Enerji nakil hatl arı ve traf ol ar da öne mli hasarl ar meydana gel mi ş, bazı böl gel er e uzun sür e el ektri k sağl ana ma mı ştır. Depr em neti cesi nde, böl geden geç mekt e ol an Anadol u ot oyol unun İ z mi t Doğu Kavşağı Akyazı böl ü münü kapsayan yakl aşı k 60 k m li k kesi mi nde ot oyol gövdesi nde çatl akl ar, çök mel er, kabar mal ar ve deri n yarı kl ar ol uş muş, ot oyol üzeri ndeki sanat yapıl arı da büyük hasar gör müşt ür. Haydar paşa Arifi ye ar ası nda yer al an çift hatlı de mi ryol unun Gebze Körf ez ar ası ndaki 29 k m li k kesi mi ort a, Körf ez Arifi ye ar ası ndaki 61 k m li k kesi mi i se ağır hasar gör müşt ür. Güzer gâht aki el ektrifi kasyon, si nyali zasyon ve t el ekomüni kasyon t esi sl eri nde hasarl ar mevcutt ur. Tür ki ye Vagon Sanayii ne ait t esi st e bul unan 43 vagon da enkaz altı nda kal mı ştır ( Öz men, 2000). (şekil 5.6) Depr em sonr ası bazı yerl eşi m yerl eri ne hi z met ver en t el ef on santr all arı, enerji ve trans mi syon si st eml eri ile bi nal ar zar ar gör mekl e bi rli kt e esas hasar aboneye ul aşan eri şi m si st eml eri nde ol muşt ur. Ayrı ca bu ol umsuzl ukl ar a ek ol ar ak yakı nl arı na ul aş mak i st eyenl eri n ve kurt ar ma/ or gani zasyon eki pl eri ni n ol uşt ur duğu yüksek haci mli t el ef on tr afi ği, trans mi syon si st eml eri düşük tr afi k hesabı na gör e t esi s edil di ği nden t üm t el ekomüni kasyon si st emi ni f elç et mi ştir. Depr em nedeni yl e hasar 123

138 gör en Bol u Göl yaka, Bol u Hacı sül ey manlı, Bol u Düzce, Adapazarı Mer kez ve Kocaeli Ul aşlı santrall arı devr e dı şı kal mı ştır ( Öz men, 2000). Şekil Fabri ka yapı sıyl a birli kt e hasar gör en vagonl ar Eğiti mtesi sl eri Kaybı Depr emde hasar gör en ve yı kıl an il k ve ort a dereceli okull arı n dur umunu göst er en t abl o aşağı dadır (t abl o 5.10). Tabl o Depr em Böl gesi nde Hasar Gör en Okull ar Topl am Okul Sayı sı Yı kıl an Okul Sayı sı Hasarlı Okul Sayı sı İl k öğr eti m Ort a öğr eti m İl k öğr eti m Ort a öğr eti m İl k öğr eti m Ort a öğr eti m Bol u Bur sa Eski şehi r İst anbul Kocaeli Sakar ya Yal ova Topl am Bunun yanı sıra Abant İzzet Baysal, İ st anbul, Kocaeli ve Sakar ya üni versit el eri il e Gebze Yüksek Teknol oji Enstit üsü nde çeşitli der ecel er de hasar ve kayı pl ar söz konusudur. Bunl ar dan Kocaeli ve Sakar ya üni versit el eri ni n bazı böl ü ml eri nde 124

139 öğr eni mde aksamal ar ger çekl eş mi ştir. Ayrı ca İ st anbul daki bazı üni versitel er e ait yapıl arı n bir kı smı nda da öğr eni myılı boyunca süren onarı ml ar a ger ek duyul muşt ur. Bunun yanı sıra Kr edi Yurtl ar Kur umu na bağlı Kocaeli ve Sakar ya da bul unan bazı yurt bi nal arı nı n t ama men çökt üğü bil diril mi ştir ( Özmen, 2000) Sağlı k Tesi sl eri Kaybı Öz men ( 2000) i n çalı şması na gör e ka mu hastanel eri, sağlı k ocakl arı ve Sosyal Hi z metl er Çocuk Esi rgeme Kur umu na ait t esi sleri n hasar dur uml arı sırası yl a t abl o 5. 11, t abl o ve t abl o t e veril mi ştir. Tabl o Hast anel eri n Hasar Dur umu Hast ane Adı Yat ak Sayı sı Hasar Dur umu Yal ova Devl et Hast anesi 125 Hafif İst anbul Balt ali manı Ke mi k Hast alı kl arı Hast anesi 151 Hafif Sakar ya Devl et Hast anesi 275 Ort a Sakar ya Doğu m ve Çocuk Hast anesi 150 Hasar sı z Kocaeli Acil Yar dı m Hastanesi 50 Hafif Düzce Devl et Hast anesi 350 Kı s men Ağır Akçakoca Devl et Hast anesi 30 Ameli yat hane- Ağır Göl yaka Sağlı k Mer kezi 30 Ağır Gebze Devl et Hast anesi 100 Ağır Kocaeli Devl et Hast anesi 300 Ağır Göl cük Devl et Hast anesi 100 Acil Ser vi s- Ort a Kar amür sel Devl et Hast anesi 50 Hafif Adapazarı SSK Hast anesi 305 Ağır Kar amür sel SSK Hast anesi 154 Ağır Bozüyük SSK Hast anesi 28 Ağır Tabl o Sağlı k Ocakl arı nı n Hasar Dur umu İll er Özelli ği Hasar Dur umu Adedi Kocaeli Sağlı k Ocağı Ağır 6 Kocaeli Sağlı k Ocağı Ort a 7 Sakar ya Sağlı k Ocağı Ağır 5 Sakar ya Sağlı k Ocağı Ort a 8 Bol u Sağlı k Ocağı Ort a 2 Yal ova Sağlı k Ocağı Ağır 1 Yal ova Sağlı k Ocağı Ort a 3 Topl am

140 Tabl o SHÇEK Genel Müdürl üğüne Ait Tesi sl eri n Hasar Dur umu İll er Özelli ği Hasar Dur umu Adedi Bol u Yeti ştir me Yur du Ort a 2 Bol u Huzur evi Ort a 1 Sakar ya Yeti ştir me Yur du Ort a 2 Sakar ya Huzur evi Ağır 1 Sakar ya Çocuk Yuvası Ağır 1 Sakar ya Rehabilit asyon Mer kezi Ağır 1 Kocaeli Huzur evi Ağır 1 Kocaeli Yeti ştir me Yur du Ağır 1 Kocaeli Çocuk Yuvası Ağır 1 Yal ova Rehabilit asyon Mer kezi Hafif 1 Ayrı ca, Kocaeli Üni versitesi ne ait hast aneni n yataklı servi sl eri il e acil servi st e öne mli öl çüde, Bol u- Abant İ zzet Baysal Üni versit e hast anesi nde i se kı s men hasar gör ül müşt ür ( Öz men, 2000) Yal ova da Ze mi n Yapı sı ve Kent sel Depre m Davranı Ģı Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı na gör e depr em böl gesi nde t espit edil en yanlı ş uygul amal ar; Af et böl gel eri nde yapıl acak yapı yönet meli ği ne uyul ma ması, Ze mi n koşull arı di kkat e alınmadan yüksek katlı binal ar a yapı i zni veril mesi, Yerl eşi myerl eri nde af et ri ski ni n göz ar dı edil mesi, Far klı amaçl arl a t aşı yı cı kol onl arı n kesil mesi, Af et acil yar dı mpl anl arı na ger ekli önemi n veril memesi, Pl anl ar a uygun eğiti mve t at bi katl arı n yapıl ma ması ol ar ak sıral anmakt adır. Ül kemi zdeki bir çok depr emde yı kı ml arı n en öne mli sor uml usunun zemi ne bağlı et kenl er ve ze mi n koşulları na uygun ol mayan yapı sal özelli kl er ol duğu görül müşt ür. 126

141 Ni t eki m Er zi ncan, Di nar, Adapazarı, Göl cük, Yal ova gi bi büyük hasarl arl a kar şıl aşan yerl eş mel eri n en başt a gel en sor unu al üvyon ze mi nl er üzeri nde kur ul u ol mal arı f akat bunun ger ektirdi ği f or ma aykırı geli şmi ş ol mal arı dır. Adapazarı nda el veri şsi z ze mi nl er, gel en depr em dal gal arı nı n peri yodunu büyüt müş ayrı ca meydana gel en sı vıl aş ma il e bi rli kt e altyapı ve bi nal ar da büyük t ahri bat meydana getir mi ştir. Çoğunl uğu bu böl gede yer al an ve son yıll arda yapıl an 4-5 katlı bi nal arı n % 80 i ot ur ul amaz dur umdadır. Sakar ya kent büt ünündeki hasar dağılı mı na bakıl dı ğı nda ze mi n dur umunun et ki si açı kça görül mekt edir. Aynı t ekni k özelli kl er e sahi p yapıl ar da ni spet en i yi zemi ne sahi p böl gel er de bu or an t ersi ne dön mekt edi r ( Sakar ya Üni versit esi, 1999). Bu bağl amda, Yal ova kent mer kezi ör neği nde zemi n yapı sı ve kent sel geli şme yönl eri harit al arl a göst eril ecek, yı kı mı n en ağır yaşandı ğı böl gel erl e zemi n yapı sı ar ası ndaki ili şki ort aya konacaktır Yal ova Bel edi yesi Ze mi n Et üd Rapor unun Ġ ncel enmesi 17 Ağust os depr emi ni n ar dı ndan Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Af et İ şl eri Genel Müdürl üğü t ar afı ndan yayı nl anan 17 Ağust os 1999 Mar mar a Depr emi Sonr ası nda Pl anl ama ve Yapıl aş mal arl a İl gili İ şl eml er konul u genel ge doğr ult usunda Yal ova mer kez yerl eşi mi i çi n Zemi n Et üd Pr oj esi yapıl mı ştır. Yal ova nı n genel t opogr afi k yapı sı Güney- Kuzey yönünde uzanan sırtl ar ve bunl arı n ar ası nda kal an al üvyon t abanlı vadil er den ol uş makt adır. Bu vadil er de, kent i çi nden geçen akar sul ar şekill en mi ştir. Rapor da ( Yal ova Bel edi yesi, 2000) Safr an ve Bal aban Der esi al üvyonl arı nı n, sırtl arı n bur un hi zal arı ndan iti bar en açılım yaptı ğı kesi ml er e kadar kill eri n, açılı mı n ger çekl eşti ği kesi mden deni ze kadar kuml arı n daha geni ş yayılı mgöst er di ği belirtil mekt edir. Kenti n j eol oji harit ası şekil 5. 7 de veril mi ştir. Şekil 5. 8 de veril en uydu f ot oğr afı nda, kenti n deni z kı yı sı nda ve der e yat akl arı nı n i ki yanı nda vadi i çl eri ne sokul an düzl ükl er boyunca yoğun bi r yapıl aş mayl a geli şi m göst er di ği i zl enebil mekt edi r. Yal ova i mar pl anı sı nırl arı i çi nde düzl ük al anl ar i mar a açı ktır. Ancak der el eri n ar al arı nda kal an sırtl ar da kı s men i mar a açı k sahal ar bul unur. Bunun yanı nda, yeni yapıl an l okal j eol oji k-j eot ekni k çalı şmal arl a, mevcut sakı ncalı sahal arı n mevzi pl anl arl a mevcut i mar a ekl entil eri de yapıl makt adır ( Yal ova Bel edi yesi, 2000). 127

142 Şekil Yal ova j eol oji harit ası 128

143 Şekil Yal ova kent sel al anı nı n uydu gör ünt üsü ( Yal ova valili ği i nt er net sayf ası) 17 Ağust os Mar mar a depr emi nde özelli kl e Sakarya da gör ül en ze mi n sı vılaş ması nı n yapı hasarl arı na, daha çok bi nal arı n ze mi ne gö mül mesi ne veya düşeyl e açı yapacak şekil de yat mal arı na neden ol ar ak kull anıl maz hal e getirdi ği gör ül müşt ür. Yüksek yer i vmesi ni n suya doygun gr anül er zemi nl er de meydana getirdi ği bu sı vıl aş ma pr obl emi Yal ova i mar pl anı i çi n de i ncel enmi ştir. Bu a maçl a yapıl an sı vılaş ma ri ski yüksek sahal ar böl gel endi ril erek sı vıl aş ma harit ası hazırl anmı ştır (şekil 5. 9). Sı vıl aş ma i çi n 7, 5 magnitüdünde ve 0, 4 g yat ay yer i v mesi nde depr em senar yosu esas alı nmı ştır. Sı vıl aşmanı n ger çekl eşebil mesi i çi n ze mi nde ku m, silt, siltli ku m, kuml u silt, killi kum gi bi lit ol ojil eri n suya doygun ol ması, yani yer altı suyu t aşı mal arı ger ekir. Aynı zamanda bu t ür zemi nl eri n gevşek ol ması da sı vıl aş ma f akt ör üdür. Sı vıl aş ma pot ansi yeli göst er en böl gel er de i mar pl anı na gör e genelli kl e 3-5 katlı yapıl aş mal ar haki mdi r; seyr ek de ol sa 10 katı bul an bi nal ar vardır ( Yal ova Bel edi yesi, 2000). Son depr eml er den sonra Adapazarı nda 0, 40 g ve Bol u da 0, 63 g yat ay yer i vmel eri ne neden ol an har eketl er meydana gel mi ştir. 17 Ağust os Mar mar a depr emi nde sı vıl aş ma etkil eri Yal ova nı n doğusundaki Subaşı Bel edi yesi ar azil eri i çi nde gör ül müşt ür. Et üd sahası i çi nde sı vıl aşma pr obl emi ni n gör ül me mesi yer i vmesi ni n 0, 23 g ci varı nda kal ması, bi r başka deyi şl e Yal ova da öl çül en yat ay yer i vmesi ni n Sakar ya yı etkil eyen i v meni n yarı sı mert ebesi nde ol ması dır. Bur ada meydana gel ebil ecek büyük bi r depr em senar yosuna gör e har eket et mek zor unl ul uğu var dır. Hazırl anan sı vıl aş ma pot ansi yeli harit ası da bu kabul e dayandırıl mı ştır ( Yal ova Bel edi yesi, 2000). Jeofi zi k çalı şmal ar dan el de edil en veril er değerl endi ril di ği nde ze mi n haki m titreşi m peri yotl arı nı n al üvyonda 0, 40 0, 86 sani ye ar alı ğı nda ol duğu belirl enmi ştir. Ze mi ni n 129

144 büyüt me değerl eri i se 5 t en büyük ol up 9, 5 e kadar ul aş makt adır. Zemi n haki m titreşi m peri yotl arı nı n yüksek ol ması, yer altı su sevi yesi ni n yüksek, al üvyonun kalı n, kes me dal gası ( S) hı zları nı n düşük ol ması na bağl anmı ştır ( Yal ova Bel edi yesi, 2000) Yal ova Bel edi yesi Zemi n Et üd Rapor una Gör e Yerl eģi me Uygunl uk Değerl endir mesi Yal ova Bel edi yesi Ze mi n Et üd pr oj esi nde yapıl an i ncel emel er sonucunda hazırl anan yerl eşi me uygunl uk haritası şekil da gör ül mekt edir. Buna gör e pr oj e al anı nda yerl eşi me uygun t anı mı na uyan al anl ar a r astl anma mı ştır. Keza, pr oj eye konu ol an sahal ar üzeri nde yerl eşi me uygun ol mayan al anl ar de gör ül me mi ştir. İ ncel eme al anı nı n t ama mı yerl eşime önl em şartlı uygun al anl ar ol ar ak t anı ml anmı ş, Önl em Şartlı Al anl ar 1 ( ÖŞA1) ve Önl em Şartlı Al anl ar 2 ( ÖŞA2) ol ar ak sı nıfl andırıl mı ştır. Önl em şartlı al an sı nırl arı nın, sı vıl aş ma pot ansi yelini göst erir harit a (şekil 5. 9) il e ar asındaki uyuml ul uk di kkat çek mekt edir. Aşağı da veril en değerl endi r mel er, anıl an r apor da ( Yal ova Bel edi yesi, 2000) önl em şartlı al anl arı t anı ml ayan ve yapıl aş mayl a il gili sı nırl andırı cıl arı ve öneril eri i çer en böl üml er den alı nmı ştır Önl e m ġartlı Al anl ar 1 ( ÖġA1) Önl em Şartlı Al anl ar 1 ( ÖŞA1) de t aşı yı cı zemi ni n çok zayıf ol ması nı n yanı sır a, ol ası bi r büyük depr emde sı vıl aş ma pot ansi yeli ni n yüksek gör ül düğü al anl ar dır. Yerl eşi m harit ası nda ayıkl anan bu böl gel er de bi na t emell eri nde mutl aka i yil eştir me ger ek mekt edir. Bu maksatl a par sel bazı nda yapıl acak ze mi n et üdl eri nde t aşı yı cı zemi ni n belirl enmesi, taşı yı cı zemi n ve t emel ar ası nda i yil eştir me pr oj esi ni n ür etil mesi nden sonr a i nşaat a geçil meli dir. Yapı t emeli ni n i yil eştiril mesi i çi n ze mi n deği ştir mesi, kazı k, enj eksi yon, v. b. pr oj el er yapılabil ecektir. Böl geni n öne mli bir kırık zonu üzeri nde bul unması ve yerl eşi m ze mi ni nin al üvyon çökell erl e t emsil edil mesi, yer altı suyu sevi yesi nin yüksek ol ması gi bi nedenl er den yapıl aş manı n yüksek katlı ol ması ri sk t aşı makt adır. Bu nedenl e yapılar mutl aka bodr um il aveli 2 kat ( zemi n + 1) ol ar ak pr oj el endiril meli dir. Kat sı nırl andır ması ger eği j eofi zi k ar aştır mal arı nı n i l k sonuçl arı üzeri nde değerl endi r me yapıl dı ğı nda da ort aya çı k makt adır. Böl gede ze mi n haki m titreşi m peri yodu 0, 4 0, 9 sani ye ar ası bul unmuşt ur. Bu değerl er i se 4 9 kat ar ası yapıl arı n ol ası depr em har eketl eri nden maksi mu m et kil enecek yapıl ar ol duğu ger çeği ni ort aya koy makt adır. Aynı zamanda böl gede ze mi n büyüt mesi değerl eri ni n yüksek ol ması çok katlı yapıl aşmanı n ri sk 130

145 değeri ni artır makt adır. Ayrı ca bili ndi ği üzer e 17 Ağust os Mar mar a depr emi Göl cük mer kezli dir. Böyl e bi r depr emi n yar attı ğı yı kı m, hasar ve kayı pl arı n büyük boyutt a ol ması nı n yanı sıra, Yal ova ili ni n 1-2 k m kadar açı kl arı ndan geçen f ayı n yar at acağı ol umsuz et kil eri ni n çok daha f azl a ol acağı da bir ger çektir. Önl em Şartlı Al anl ar 1 ( ÖŞA1) de yapıl ması i st enil en çalı şmal ar aşağı da veril mi ştir: Bu böl gel er de sondajlı ze mi n ar aştır mal arı nın sonucu sı vıl aş ma riski ol mayan sağl am ze mi ni n deri nli ği sapt anmalı ve buna gör e t emel deri nliği t espit edil meli dir. Bu a maçl a yapıl acak sondaj deri nli ği metr eden az ol ma mal ı dır. Okul, hast ane, PTT, v. b. t opl u kull anı m a maçlı res mi yapıl ar il e si nema, ti yatro, alı ş veri ş mer kezl eri gi bi kitl esel kul l anı ma açı k yapıl ar i çin düzenl enecek ze mi n et üdl eri nde en az yapı eni ni n 1, 5 katı deri nli ğe kadar (yapı yüksekli ği nden az ol ma mak şartıyl a) det aylı bi r şekil de i ncel enmeli, rapor da öneril en kat adetl eri ne uyul malı, belirli bi r al anda bu kat adedi (okul, hast ane, gi bi r es mi bi nal ar il e alı ş veri ş merkezi v. b.) yet erli ol madı ğı dur uml ar da al an geneli nde det aylı et üdl er düzenl ener ek, özel t emel ve yapı si st eml eri geli ştiril erek hazırl anacak r aporları n Af et İ şl eri Genel Müdürl üğü ne onayl atıl ması koşul uyl a pl an deği şikli ği ne gi dil ebil meli dir. Bu böl gede zayıf ve sıvıl aş ma ri ski t aşı yabil ecek ze mi nl eri n bul unduğu ger çeği di kkat e alı ndı ğı nda büyük bl okları n ve ağır yapıl arı n pr oj el endiril mesi ne i zi n veril me meli dir Önl e m ġartlı Al anl ar 2 ( ÖġA2) Yapıl an sondaj çalı şmal arı nda sı vıl aş ma ri ski gör ül meyen al üvyon sahal ar Önl em Şartlı Al anl ar 2 ( ÖŞA2) ol ar ak belirtil mi ştir. Ancak, bu al anl ar i çi nde de sı vıl aş ma göst er en böl gel eri n ol abi l eceği di kkat e alı nmalı dır. Bu böl gel eri n al üvyon çökell erl e t emsil edil mesi, f arklı lit ol ojil eri n yanal ve düşey yönde bi rbiri ne geçi ş göst er mesi ve yer altı suyunun varlı ğı önl eml eri n alı nması nı zorunl u kıl makt adır. Yapıl acak j eol oji k j eot ekni k et üdl erl e sı vıl aş ma ri ski t aşı yan l okal al anl arı n ol abil eceği düşünül er ek bu böl gel er de de yapı i zni veril meden sondajlı j eot ekni k et üdl eri n yapıl ması zor unl ul uğu getiril meli dir. Önl em Şartlı Al anl ar 2 ( ÖŞA2) de yapıl ması i st enil en çalı şmal ar aşağı da veril mi ştir: 131

146 Sı vıl aş ma göst er en l okal al anl arı n ol abil eceği düşünül er ek zemi n ar aştır mal arı nı n sondajlı et üdl erl e ger çekl eştiril mesi ger ekli gör ül müşt ür. Bu nedenl e ÖŞA 1 ol arak belirl enen böl gede yapıl acak par sel bazı ndaki çalı şmal ar da i st enil en zemi n et üd krit erl eri aynen uygul anmalı dır. Tü m böl gede t emel kazı deri nli ği metr eden aşağı ol ma mal ı, bodr um yapı sı pr oj el er de yer al malı dır. Yapıl aş ma bu böl gede de bodr um il aveli 2 kat ( zemi n + 1) ol arak düzenl enmeli dir. Yeni yapıl acak yapıl ar depr em şart namesi ne uygun ol ar ak pr oj el endiril meli, st ati k pr oj el er de donatılı per de duvarl ar kull anıl ması na di kkat edil meli dir. 132

147 Şekil Yal ova kenti ne ait sı vıl aş ma pot ansi yelini göst eri r harit a 133

148 Şekil Yal ova kenti yerl eşi me uygunl uk haritası 134

149 Yal ova Kent Mer kezi nde Hasar Dağılı mı Yal ova Bel edi yesi Pl anl a ma Müdürl üğü il e yapılan gör üş mede ( 2003) kent mer kez yerl eş mesi nde en büyük hasarı n Hacı Meh met Ovası ol ar ak bili nen böl ge il e Safr an Der esi ni n batı sı ndaki kıyı böl gesi nde ger çekl eştiği, bu böl gedeki ege men dokunun 4-5 katlı bet onar me bi nal ardan ol uşt uğu bil diril mi ştir. Mar mar a Depr em Böl gesi Af et İ nşaat Genel Koor di natörl üğü nün hasar t espit t abl osunda da gör ül ebil eceği gi bi (t abl o 5. 14), en büyük hasarl ar Bahçeli evl er ve Kâzı m Kar abekir mahall el eri nde meydana gel mi ş, bunl arı Bağl ar başı mahall esi i zle mi ştir. Tabl o Bayı ndırlık ve İ skân Bakanlı ğı Mar mar a Depr em Böl gesi Af et İ nşaat Genel Koor di nat örl üğü ve Depr emi Yal ova İli Mer kez Mahall el er e Ait Kat i Hasar Tespit İ c mal Tabl osu ( Yal ova Bayı ndırlık İl Müdürl üğü, 2001) İl çesi Mahall el er Yı kı k- Ağır Ort a Az Hasar sı z Konut İşyeri Konut İşyeri Konut İşyeri Konut İşyeri mer kez Bahçeli evl er mer kez Kâzı m Kar abekir mer kez Rüst empaşa mer kez Bağl ar başı mer kez Fevzi Çak mak mer kez Sül ey manbey mer kez Gazi Os man Paşa mer kez İsmet paşa mer kez Must af a Ke mal paşa Topl am Bunl ar dan Bahçeli evl er Mahall esi, Safr an Deresi ni n deni ze dökül düğü böl geni n he men batı sı nda deni z kı yı sı nda uzan makt adır. Kâzı m Kar abekir Mahall esi i se bunun güneyi nde Hacı Meh met Ovası üzeri nde yer al makt adır. Hacı Meh met Ovası, Emi r bayırı ve Esent epe sırtl arı ar ası nda kal an vadi ni n kuzeyi nde, Safran Der esi yat ağı çevr esi ndeki düzl ükl er dir. Bağl ar başı Mahall esi, Safr an Der esi ni n doğusundan başl ayar ak Esent epe Sırtı nı n üzeri ne doğr u yayıl mı ştır. Mahall e sı nırl arı nı göst er en harit a Şekil de veril mi ştir. 135

150 HACIMEHMET MARMARA DENİZİ BAHÇELİ EVLER KAZIM KARABEKİR RÜSTEM PAŞA BAGLARBASI FEVZİ ÇAKMAK SÜLEYMANBEY G.O.P M.K.P. İSMET PAŞA Şekil Yal ova mer kez yerl eşi mi ni ve mahall eleri ni göst erir harit a 136

151 Şekil Mahall el eri n Yerl eşi me Uygunl uk Haritası ndaki konuml arı 137

152 MARMARA DENİZİ SÜLEYMANBEY BAHÇELİ EVLER RÜSTEM PAŞA G.O.P İSMET PAŞA KAZIM KARABEKİR M.K.P. BAGLARBASI FEVZİ ÇAKMAK HACIMEHMET AĞIR HASARLI BİNALARIN YOĞUNLAŞTIĞI BÖLGELER Şekil Yal ova Kent Mer kezi nde Ağır Hasarlı Yapıl arı n Yoğun Ol duğu Al anl arı n Dağılı mı 138

153 Yerl eşi me uygunl uk haritası üzeri ne mahall e sı nırları getiril di ği nde ( şekil 5.12), hasar t abl osundaki dur um açı klık kazan makt adır. Gör ül düğü gi bi konut st okunun ner edeyse % 70 i yı kıl an ya da ağır hasar al an Kâzı m Kar abekir Mahall esi il e Bahçeli evl er Mahall esi nin öne mli bir böl ümü sı vılaş ma pot ansi yeli ni n yüksek ol duğu Önl em Şartlı Al an 1 ( ÖŞA1) üzeri nde yer al mı ştır. Şekil deki harit ada hasarı n en yoğun ol duğu al anl ar l ekel er hali nde göst eril mekt edir. Bu l ekel er bi nal arı n çoğunun yı kı k ya da ağır hasarlı ol duğu al anl arı if ade et mekt edir. Bu harit anı n daha önce veril en j eol oji k harit a, sı vıl aş ma pot ansi yeli ve yerl eşime uygunl uk harit al arı il e bi rli kt e i ncel enmesi, ze mi n koşull arı nı n depr em et kisi altı ndaki davr anı şı nı ve bu t ür bi r davr anı ş kar şı sı nda zemi n yapı et kil eşi mi ni n sonuçl arı nı Yal ova ör neği nde açı k bi r bi çimde gözl er önüne ser mekt edir Kent sel Depre m Davranı Ģı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı Ze mi ni n depr em et ki si al tı ndaki davr anı şı, zemi n yapı et kil eşi mi ve bi na davr anı şı, yapı sal hat al ar il e pl anl a ma ve t asarı m et menl eri ni n kent sel depr em davr anı şı na ol an et kil eri önceki böl üml er de ayrı ntılı ol ar ak ele alı nmı ştı. Bu böl ümde i se, başt a 17 Ağust os ol mak üzer e ül kemi zde son döne ml er de yaşanan belli başlı depr eml er de ze mi n, yapı, pl anl ama ve t asarı m kusurl arı nı n sebep ol duğu hasarl ar ve ol umsuzl ukl ar f ot oğr afl ar eşli ği nde ve kı sa açı kl amal arl a t abl olar hali nde ör nekl enecektir. 139

154 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-1 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Ze mi n Çök mesi Yer Göl cük Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Dol gu al anl ar üzeri nde yerl eş mek, sür eci n daha en başı nda veril en ve her anl amda en pahalı ya mal ol an bi r seçi m kar arı ol arak kendi ni göst er mi ştir. Ar azi kull anı m pl anl aması nda ze mi n özelli kl erini n ne denli et ki n unsurl ar ol duğu t eori ni n öt esi ne geçer ek pr ati kl e öğr enilmi ştir. Fot oğr aft a zayıf ve dol gu ze mi nl eri n depre m har eketi ni n et ki si yl e çök mesi sonucu kı yı kesi ml eri ni n büyük or anda su altı nda kal dı ğı Göl cük ten bi r kesit gör ül mekt edi r. Benzer bir dur um Deği rmender e de de yaşanmı ştır. 140

155 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-2 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Topr ak Kay ması Yer E- 5 Kar ayol u Bol u Dağı Geçi şi Depr em Adı ve Tari hi 12 Kası m1999 Düzce Depr emi Açı kl ama Ya maçl ar da, özelli kl e yağı şlı mevsi ml er de depr em et ki si yl e kol aylıkl a t opr ak kay ması ger çekl eşebil mekt edir. Kası m ayı nda yaşanan Düzce depr e mi nde de ül keni n en öne ml i ul aşı m bağl antı sı ol an İ st anbul - Ankar a kar ayol unda meydana gel en t opr ak kay ması, ul usl ar ar ası nit eli kli kar ayol unda ul aşı mı n sekt eye uğr aması na sebep ol muşt ur. Buna bağlı ol ar ak il kyar dı m ve kurt ar ma eki pl eri ni n depr em böl gesi ne eri şi mi ni n aksaması gi bi i ki ncil et kiler ort aya çı k mı ştır. 141

156 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-3 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Ze mi n Sı vıl aş ması Yer Adapazarı Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Ci ddi anl amda yapı sal bi r hasarı bul unma ması na rağmen bodr um katı veya doğr u bi r mühendi slikl e pr oj el endiril mi ş uygun t e mel si st emi ol mayan bi r yapı nı n devril er ek yan yattı ğı gör ül mekt edir. Bi nanı n t emel si z ol uşu dikkat çeki ci dir. 142

157 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-4 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Ze mi n Sı vıl aş ması Yer Adapazarı Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Ze mi n koşull arı nı n yet eri nce ve ger eği nce ar aştırıl ma ması, zemi ni n ger ektirdi ği yapıl aşma koşull arı nı n sağl ana ma ması sonucunu doğur muşt ur. Adapazarı ve Göl cük t eki hasarl arı n büyük bi r or anı nı zemi n sı vıl aş ması na bağlı davr anı ş bi çi ml eri ol uştur makt adır. Doğr u bi çi mde t emell endiril meyen ağır yapıl ar ya ze mi ne bat mış ya da devril mi ştir. 143

158 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-5 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Yüzey Fayl anması Yer Göl cük Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Ze mi n davr anı şı na bağl ı hasarl arı n en t ehli kelisi yüzey f ayl anması f akt örüdür. Fay hattı nı n yeri bi r zon ol ar ak t espit edil meli ve bu böl gede hi çbi r yapıl aş maya gi dil me melidi r. 144

159 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-6 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Yüzey Fayl anması Yer İzmit Arifi ye demi ryolu Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama İzmit Körf ezi il e Düzce güneybatı sı ar ası nda ol uşan yakl aşı k 120 k m uzunl uğundaki yüzey kırı ğı de mi ryol u ul aşı mı nı n da kesil mesi ne sebep ol muşt ur. 2, 7 metr eye varan öt el enmel erl e def orme ol an de mi ryol unun depr em sonr ası nda ort aya çı kan gör ünt üsü yüzey f ayl an ması nı n ne denli büyük ri skl er t aşı dı ğı na delil t eşkil et mekt edir. 145

160 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-7 Hasar Kaynağı Ze mi n Davr anı şı Hasar Tür ü Yüzey Fayl anması Yer Göl cük Donan ma Ko mut anlı ğı Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Di ğer t üm ze mi n koşull arı ol uml u, bi nanı n t asarımı ve yapı sal özelli kl eri kusur suz ol sa bil e 17 Ağust os depr emi nde ol duğu gi bi 4, 5 metr eye var an yanal yer deği ştir mel eri n söz konusu ol duğu bi r yüzey f ayl anması meydana gel mesi hali nde, bu kırık üzeri nde bul unan her nesneni n bı çakl a kesilircesi ne böl ünmesi kaçı nıl mazdır. Resi ml er de, yüzey kırı kl arı nı n doğal ve i nsan ür ünü yapıl ar üzeri ndeki et ki si gör ül mekt edir. 146

161 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-8 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Yer Yapı Pl an Şe ması Düzensi zli ği: Pl an Şe ması nda Si metri den Uzakl aşıl ması, Pl anda Çok Sayı da Köşe Ol uş ması na Sebep Ol an Har eketlili k İzmit Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Pl an şe ması düzensi z bi nal ar da depr em hesapl arı nı n yapıl ması ol dukça güçt ür ve yakl aşı k değerl erl e yapılır. Dol ayı sı yl a yapı sal el emanl ar üzeri nde mukave met edebil ecekl eri ni n üzeri nde bur ul ma kuvvetl eri ol uş ması i hti mali yüksektir. 147

162 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-9 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Yer Yapı Pl an Şe ması Düzensi zli ği: Pl an Şe ması nda Si metri den Uzakl aşıl ması, Pl anda Çok Sayı da Köşe Ol uş ması na Sebep Ol an Har eketlili k Göl cük Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Pl an şe ması düzensi z bi nal ar da depr em hesapl arı nı n yapıl ması ol dukça güçt ür ve yakl aşı k değerl erl e yapılır. Dol ayı sı yl a yapı sal el emanl ar üzeri nde mukave met edebil ecekl eri ni n üzeri nde bur ul ma kuvvetl eri ol uş ması i hti mali yüksektir. 148

163 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-10 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Yer Depr em Adı ve Tari hi Yapı Pl an Şe ması Düzensi zli ği: Pl an Şe ması nda Si metri den Uzakl aşıl ması, Pl anda Çok Sayı da Köşe Ol uş ması na Sebep Ol an Har eketlili k Yal ova ( Fot oğr af: Yal ova Bel edi yesi f ot oğr af arşi vi) 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Pl an şe ması düzensi z bi nal ar da depr em hesapl arı nı n yapıl ması ol dukça güçt ür ve yakl aşı k değerl erl e yapılır. Dol ayı sı yl a yapı sal el emanl ar üzeri nde mukave met edebil ecekl eri ni n üzeri nde bur ul ma kuvvetl eri ol uş ması i hti mali yüksektir. 149

164 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-11 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Kütl e Mer kezi - Rijitli k Merkezi Uyuş mazlı ğı Yer Er zi ncan Depr em Adı ve Tari hi 13 Mart 1992 Er zi ncan Depr emi Açı kl ama Taşı yı cı si st emde yer al an per del eri n si metri k yerl eştiril me mesi sonucunda kütl e ve rijitli k mer kezl eri f arklı nokt alar da ol uşur. Bu dur umda t aşı yı cı si st emi n belli böl gel eri nde çok büyük bur ul ma kuvvetl eri meydana gelir ve kat düzl eml eri nde eğil me et ki si yl e büyük hasarlar ol uşur. 150

165 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-12 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Bi ti şi k Düzende Kat Düzeyl eri ni n Farklıl aş ması Yer Di nar Depr em Adı ve Tari hi 1 Eki m1995 Di nar Depre mi Açı kl ama Ko mşu bi na yüksekli kleri aynı ol sa bil e, kat düzeyl eri ni n f arklı ol ması dur umunda, i ki yapı nı n aynı düzeyde yaptı ğı öt el enmel er f arklı ol makt a, yet erli dil at asyon der zi bır akıl ma mı ş i se yapı l ar çar pı ş makt adır. Bu çar pı ş ma, bi r bi nanı n döşemesi ni n di ğeri ni n kol onl arı na çar pması şekli nde meydana gel mekt edir. Çeki çl eme Et kisi ol ar ak adl andırıl an bu ol ayda, kol anl arı n kırıl ması hali nde o kat t ama men göçebil mekt edir. 151

166 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-13 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Düşey Düzl em Düzensi zli ği: Yumuşak Kat Ol uşumu Yer Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Düşey düzl em düzensi zli ği ol an yu muşak kat ol uşumu da kentl eri mi zdeki depr em zar arl arı nı n art ması nda öne mli bir paya sahi ptir. Fot oğraft a zemi n kat kull anı mı ti caret ol an geni ş açı klıklı bi r bi nada ze mi n kat t aşıyı cıl arı nı n ifl as et mesi yl e meydana gel en göç me gör ül mekt edir. 152

167 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-14 Hasa Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Düşey Düzl em Düzensi zli ği: Yumuşak Kat Ol uşumu Yer Depr em Adı ve Tari hi Yal ova ( Fot oğr af: Yal ova Bel edi yesi Fot oğr af Arşi vi) 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Düşey düzl em düzensi zli ği ol an yu muşak kat ol uşumu da kentl eri mi zdeki depr em zar arl arı nı n art ması nda önemli bi r paya sahi ptir. Fot oğr aft a, rijit ve ağır üst yapı yı t aşı ya mayan esnek ve nari n zemi n kat gör ül mekt edir. 153

168 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-15 Hasar Kaynağı Bi na Davr anı şı Hasar Tür ü Düşey Düzl em Düzensi zli ği: Kı sa Kol on Ol uşumu Yer Di nar Depr em Adı ve Tari hi 1 Eki m1995 Di nar Depre mi Açı kl ama Dı ş dol gu davarl arı n yar attı ğı ek rijitli ği n bant pencer e il e bozul ması sonucu, bazı kol on par çal arı kı sa kol on gi bi davr anar ak yapı nı n hasar gör mesi ne sebep ol muşt ur. 154

169 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-16 Hasar Kaynağı Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Hasar Tür ü Yer Ar azi Kull anı mı nda Yanlı ş Yer Seçi mi: Tehlikeli Ki myasal Madde Tesi sleri ni n Yerl eşi m Al anl arına Yakı nlı ğı İzmit Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Tehli keli ki myasal maddel eri n ür eti m ve depol anma t esi sl eri ni n bi r depr em sonr ası nda zi nci rl eme f el aketl er e yol aç ma ması i çi n, ar azi kull anım pl anl aması nda veril ecek yer seçi mi kar arl arını n öne mli dir. Tüpr aş r afi nel eri nde çı kan ve günl erce kontr ol süz bi r bi çi mde yanan t ankl ar kenti t ehdit et mi ş, depr emi n yar attı ğı korku, endi şe, şaşkı nlık, çar esi zli k ve depr esyon psi kol oji si ni n ege men ol duğu bi r ort amda kurt ar ma ve yaşa mı i dame çalı şmal arı na har canan çabal arı sekt eye uğr at mı ştı. 155

170 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-17 Hasar Kaynağı Hasar Tür ü Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Enkazl ar Yüzünden Ul aşı mbağl antıl arı nı n Kesil mesi Yer Depr em Adı ve Tari hi Adapazarı İzmit Caddesi ( Fot oğr af: Adapazarı Büyükşehi r Bel edi yesi f ot oğraf ar şi vi) 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Ger ek kent pl anl aması, ger ekse kent sel t asarım bakı ş açı sı yl a el e alı ndı ğı nda yoll ar, çok sayı da i şl ev üstl enebil en, i nsanl arı n zi hni nde i mgel er ol uş ması nı sağl ayan, kent e dokusunu ver en, bi r yerl eş meni n bel ki de en öne mli sayıl abil ecek ögel eri dir. Bunda, yol u sınırl andıran el emanl arı n da et ki n bi r r ol ü var dır. Resi ml er de bi r ul aşı m bağl antı sı ol manı n yanı sıra bi r yaşam al anı, kent mekânı ol ar ak Adapazarı ndaki İ z mit Caddesi ni n depr em öncesi ve sonr ası dur umu gör ül mekt edir. 156

171 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-18 Hasar Kaynağı Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Hasar Tür ü Yapıl anma Düzeni: Biti şik Düzende Kat Yüksekliği Far klıl aş ması Yer Göl cük Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Far klı yüksekli kl er de i nşa edil en yapıl arı n salı nım peri yotl arı da f arklıl aşır. Böyl e yapıl ar, birbiri ne çok yakı n veya biti şi k i nşa edil di kl eri nde çar pı şarak büyük hasar a hatt a yı kıma uğr ayabilirl er. 157

172 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-19 Hasar Kaynağı Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Hasar Tür ü Yapıl anma Düzeni: Bitişi k Düzende Köşe Bi na Hasarı Yer Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Bi ti şi k düzen yapıl anmal ar da bl oğun ucunda veya yapı adası nı n köşesi nde yer al an bi nal ar depre m sırası nda di ğer yapıl arı n uygul adı ğı il ave kuvvetl ere ve öt el enmel er e de kar şı koy mak zor unda kal makt a, bu t ür bi nal arda hasar or anı açı k bi r bi çi mde yüksel mekt edir. 158

173 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-20 Hasar Kaynağı Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Hasar Tür ü Yapıl anma Düzeni: Bitişi k Düzende Köşe Bi na Hasarı Yer Depr em Adı ve Tari hi Yal ova ( Fot oğr af: Yal ova Bel edi yesi f ot oğr af arşi vi) 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Bi ti şi k düzen yapıl anmal ar da bl oğun ucunda veya yapı adası nı n köşesi nde yer al an bi nal ar depre m sırası nda di ğer yapıl arı n uygul adı ğı il ave kuvvetl ere ve öt el enmel er e de kar şı koy mak zor unda kal makt a, bu t ür bi nal arda hasar or anı açı k bi r bi çi mde yüksel mekt edir. 159

174 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-21 Hasar Kaynağı Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Hasar Tür ü Yüksek ve Nari n Yapıl arl a Ol an Konu m ve Uzakl ık İli şki si Yer Depr em Adı ve Tari hi 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Yüksek yapıl arı n, en köt ü ol asılık göz önünde bul undur ul ar ak, depr em güvenli ği açı sı ndan çevr edeki yapıl ar dan belli bir uzaklıkt a konu ml andırıl ması akıl cı bi r çözüm ol acaktır. Gözl e gör ül ür yapı sal bi r hasar al madı ğı hal de üzerine devril en mi nar e bi nayı adet a bi çmi ştir. 160

175 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-22 Hasar Kaynağı Pl anl ama- Tasarı m Kar ar Hat ası Hasar Tür ü Yüksek ve Nari n Yapıl arl a Ol an Konu m ve Uzakl ık İli şki si Yer Depr em Adı ve Tari hi Yal ova ( Fot oğr af: Yal ova Bel edi yesi Fot oğr af Arşi vi) 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Tı pkı i kli m ve t opoğr afya koşull arı gi bi depr em ol gusu da yerl eşi m dokusunun şekill enmesi nde belirl eyi ci ol malı dır. Depre m dal gal arı nı n geli ş yönü yapıl arı n salı nı m doğr ultusuyl a doğr udan ili şkili bi r deği şkendi r. 161

176 Tabl o Kent sel Depre m Davr anı şı nı n Kent Mekânı ndaki Yansı mal arı-23 Hasar Kaynağı Depr emi n Sebep Ol duğu Yangı n Hasar Tür ü Yangı n Emni yeti ne Yöneli k Alt yapı Yet ersi zli ği Yer Depr em Adı ve Tari hi Yal ova ( Fot oğr af: Yal ova Bel edi yesi Fot oğr af Arşi vi) 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depr emi Açı kl ama Yangı n ri ski ni en aza i ndir mek i çi n, t eti kl eyi ci unsurl ar ol an gaz, el ektri k gi bi şebeke akı ml arı nı n depr em anı nda kesil mesi ni sağl ayacak t eknol oji k alt yapı kent öl çeği nde kurul malı dır. Bi nal ar da, ı sı ve at eşe dayanı klı yapı mal zemel eri ni n kull anı mı da yangı n emni yeti açı sı ndan öne mli bir t edbirdir. 162