Avrupa Birliğinde Sosyal Diyalog

Transkript

1 Avrupa Birliğinde Sosyal Diyalog SOCIAL DIALOGUE IN THE EUROPEAN UNION Melahat GÜRAY * Özet Resmi olarak 1990 lı yılların başında Avrupa Birliği mevzuatına giren sosyal diyalog kavramı kurucu antlaşmalar, direktifler, çeşitli kurumlar ve mekanizmalarla önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Avrupa Sosyal Diyalogu olarak adlandırılan mekanizma pek çok yönden bir neo-korporatizm örneği sayılabilir. Gerek sosyal tarafların mevzuat oluşturma sürecindeki aktif katılımları gerekse topluluk düzeyinde oluşturulmuş olan sosyal diyalog mekanizmaları ve kurumları sayesinde sosyal diyalog süreci Avrupa Birliğin de sosyal politika ve istihdam alanının gelişmesine önemli katkılar sağlamıştır yılından itibaren yaşanan ekonomik ve finansal krize yönelik sosyal diyalog aracılığıyla alınan birtakım önlemler olsa da, Avrupa Sosyal Diyalogu krizin etkilerinin azaltılması sürecinde önemli bir sınav vermektedir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Neo-Korporatizm, Avrupa Sosyal Diyalogu, Avrupa Sosyal Modeli, Finansal ve Ekonomik Kriz Abstract There has been considerably progress in social dialogue through treaties, directives, various institutions and mechanisms since this concept has been incorporated into EU legislation at the beginning of 1990s. This mechanism which is called as Euroepan Social Dialogue may be accepted as an example of neo-corporatism. The social dialogue at the community level has contributed significantly to the development of the EU Social Policy and Employment via both the active involvement of the social partners in policy making process and social dialogue mechanisms and institutions at the EU level. Although there have been some measures taken by social dialogue to mitigate the financial and economic crisis experienced since 2008, it is a challenging process for the European social dialogue at the community level. * Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, AB Uzmanı, melahat.guray@ikg.gov.tr ÇSGB Çalışma Dünyası Dergisi / Cilt: 1 / Sayı: 1 / Temmuz-Eylül 2013 / Sayfa: Labour World / Volume: 1 / Issue: 1 / July-September 2013 / Page:

2 Keywords: European Union, Neo-Corporatism, European Social Dialogue, European Social Model, Financial And Economic Crisis JEL Classification: J53, J80 Giriş Ekonomik ve Parasal Birliğin derinleşmesi aynı zamanda sosyal bütünleşmenin inşa edilmesini sağlar. İyi yönetişim ve politikaların sahipliliği açısından işçi ve işveren temsilcilerinin politika yapma süreçlerine tam anlamıyla katılımı önemlidir. Bu durum, özellikle Ekonomik ve Parasal Birliğin sosyal boyutu açısından önemlidir. 14 Mart 2013, Üçlü Zirve László Andor- AB İstihdam, Sosyal İşler ve İçerme Komiseri Korporatizm hala devam ediyor mu? sorusu 1980 li yılların sonundan itibaren akademik dünyanın tartışma konularından biri olmuştur. Hatta bu durum ünlü Sisifos mitinden hareketle Korporatism Sisifos u olarak akademik yazındaki yerini almıştır (Schmitter&Grote, 1997, 3). Korporatizm Sisifosuna göre, korporatizm inişli çıkışlı serüvenine rağmen 1990 lı yıllarda farklı formlarla da olsa(neo-korporatizm) tekrar yükselişe geçmiş ve yaşanan ekonomik ve sosyal sorunların çözümünde önemli bir katkı sağlamıştır. Sosyal diyalog konulu bir yazının özellikle neo-korporatizme atıfta bulunmadan yazılması güçtür. Neo-korporatizm pek çok yönden korporatizm ve plüralizmden farklılık göstermektedir. Schmitter ve Lehmbruch tarafından ele alınan neo-korporatizm, hem politika yapma hem de uygulama süreçlerinde çıkar gruplarının devamlı ve kurumsal katılımlarını ifade etmektedir (Molina&Rohes, 2002, 307). Bu çerçevede, ulusal düzeyde yapılan makro anlaşmalar, sosyal politika anlaşmaları neo-korporatizm pratikleri olarak kabul görmektedir. Tarihsel süreç içerisinde korporatizmi ele alan Wiarda ya göre ise, korporatizmin dördüncü formu olan neo-korporatizm korporatizmin liberalizm ve parlamentarizm ile uyumlu çağdaş bir versiyonudur (Wiarda, 1997, 16). Wiarda ya göre neo-korporatizm, işçi, işveren ve devlet arasındaki üçlü ilişkiler üzerinden özellikle ilk ortaya çıktığı dönemlerde ücret, çalışma koşulları, üretim gibi sınırlı konularla ilgilenmiştir. İlerleyen dönemde, özellikle 1980 li yıllarda ise eğitim, sağlık, çevre gibi alanlarda da neo-korporatist kurumlar oluşturularak farklı sivil toplum kuruluşlarının da karar alma süreçlerine katılımı hedeflenmiştir. Bu çerçevede, neo-korporatizm korporatizme kıyasla daha içermeci, eşitlikçi ve demokratik olarak kabul görmektedir. Neo-korporatizmi korporatizmden ayıran temel unsurlardan biri de devletin aktörlerin katılım için teşvik eden fakat baskı uygulamayan rolüdür (Goldin, 2012, 4). Neo-korporatizm, aktörlerin özerkliğinin korunduğu ve devletin veya hükümetin diğer aktörleri kontrol ve manipüle etmeden sürece aktif olarak kattığı bir modeldir. Bu modelin çizdiği çerçevede, piyasa ve devlete ilişkin ücret, çalışma koşulları, vergi, sos- 145

3 yal politika gibi konularda kararlar makro düzeyde verilmektedir (Burns&Carsons, 2002, 132). Burns ve Carsons, neo-liberalizmi plüralizm ile kıyaslarken, çok katılımlı sürdürülür kurumsal oluşumların, süreç yönetimlerinin, örneğin çıkar çatışmalarının ve müzakerelerin belirli prosedürlerde ve kurumsallaşmış ilişkiler çerçevesinde yapılması hususunun neokorporatizmin önemli özelliklerinden olduğunu ön plana çıkarmışlardır (Burns&Carsons, 2002, 135). Neo-korporatizmde esas olan aktörlerin birbirleriyle çatışması değil uzlaşmasıdır. Bu çerçevede, neo-korporatizmin ılımlı bir endüstriyel ilişkiler sisteminin oluşmasında önemli olduğu söylenebilmektedir. Sosyal Diyalog, uluslararası anlaşma ve Uluslararası Çalışma Örgütü normlarına göre, ortak çıkara yönelik ekonomik ve sosyal konularda hükümet, işveren ve işçi temsilcileri arasında her türlü bilgilendirme, danışma ve müzakere sürecini içermektedir (Dimitris, 2010, 5). Gerek akademik yazında gerekse AB ve diğer uluslararası kuruluşların temel politika belgelerinde farklı düzeylerde (AB düzeyinde, ulusal düzeyde, işletme düzeyinde, sektör düzeyde gibi) sosyal diyalogdan bahsetmek mümkündür. Sosyal diyalog iki koşula bağlıdır, birincisi birbirinden bağımsız tarafların varlığı, ikincisi ise tarafların işbirliğine istekli olmasıdır (Dereli, 1997, 115). Farklı çıkar gruplarının varlığı ve özerkliği, katılımcılık, kurumsallaşmış ilişkiler, otoriter şekilde olmayan devletlerin aktif rolü makro düzeydeki bazı sosyal diyalog mekanizmalarını neo-korporatizm çerçevesinde okumamızı sağlamaktadır. Bu çerçevede, katılımcılığı önemseyen, uzlaşmayı hedefleyen, makro düzeyde karar alma süreçlerini belirli prosedürler çerçevesinde işletebilen, devletin yerine AB kurumlarının yönlendirici rolünün olduğu, aktörlerin özerk oldukları ve kurumsallaşmış ilişkilerin olduğu topluluk düzeyinde üçlü Avrupa Sosyal Diyalogunu ve mekanizmalarını neo-korporatizm çerçevesinde değerlendirmek mümkün olmaktadır. Nitekim, AB düzeyinde sosyal diyalog, bir başka deyişle Avrupa Sosyal Diyalogu, istikrarlı bir düzen içerisinde olması, Avrupa Komisyonu nun aktif bir rol alması ancak diyalogun aktörlerine önemli ölçüde yetki ve öncelik tanımış olmasından dolayı literatürde de bir neo-korporatizm örneği olarak kabul edilmektedir (Weltz, 2008, 537). AB de 1990 yılından bu yana gerek kurucu anlaşmalar gerekse Konsey kararları ile sosyal diyalog mekanizmaları kurumsallaştırılarak farklı aktörlerin ekonomik ve sosyal konularda katılımcılığının sağlanması hedeflenmiştir. Avrupa sosyal diyalogu ile Topluluk kurumları yetkilerini çalışan ve işveren temsilcileri ile paylaşmaktadır. Nitekim, ekonomik ve finansal krizin etkileri üzerine Mart 2013 de toplanan Üçlü Zirve de konuşan Avrupa Birliği (AB) Komiseri Andor un söylemi neo-korporatizmin yükselişi üzerine olan görüşleri doğrulamaktadır. AB de 1990 lı yıllardan bu yana giderek kurumsallaşan bir kavram olan Sosyal Diyalog yaygınlığını özellikle son finansal ve ekonomik kriz sonrasında da sürdürmüştür. Gerek sosyal taraflar ile AB kurumları arasındaki diyalog, gerekse sosyal tarafların kendi aralarındaki diyalog sonucunda hem Birlik düzeyinde hem de Üye Ülke düzeyinde ekonomik ve sosyal alanda bir etkileşim yaşandığından hareketle sosyal diyalog mekanizmalarından beklentilerin yüksek olduğunu söylemek mümkündür. Özellikle son yaşanan ekonomik ve finansal kriz sonrasında AB üst düzey bürokratları da dâhil olmak 146

4 üzere politika yapıcıların temel argümanı sosyal diyalogun krizin etkilerini gidermede ne kadar önemli bir rolü olduğudur. Bu yazı, bir yandan betimleyici bir analiz sunmaya çalışırken bir yandan da sosyal diyalogun söylem düzeyinde aldığı övgüyü ne kadar hak ettiğini sorgulamaktadır. Ulusal düzeyde işleyen sosyal diyalog mekanizmaları yazının kapsamı dışındadır. Yazının ilk bölümünde kısaca AB de sosyal diyalog mekanizmasının kurumsallaşma sürecinden bahsedilecektir. İkinci bölümünde ise AB de sosyal diyalogun çıktılarından hareket edilerek Avrupa Sosyal Modeli ne katkıları ve en son finansal ve ekonomik kriz dönemindeki çıktıları ele alınacaktır. Son bölümde ise bu verilerden hareketle Sisifos söylemi üzerinden bir öngörüde bulunulacaktır. 1. Avrupa Birliği nde Sosyal Diyalogun Kurumsallaştırılması 1980 li yıllarda işçi ve işveren temsilcileri arasındaki ikili görüşmelerle başlayan sosyal diyalog süreci sonrasında sosyal diyalog kavramı 1992 Maastricht Antlaşması ile resmi olarak AB Müktesebatına dâhil olmuştur. Bu tarihten günümüze, sosyal diyalog, gerek kurucu antlaşmalar, direktifler, gerekse oluşturulan kurumlar ve mekanizmalar sayesinde değişim ve gelişim göstermiştir. Avrupa ikili sosyal diyaloğu, işçi ve işveren temsilcileri arasında yapılan tartışma, danışma, müzakere ve ortak eylemleri kapsamaktadır (Avrupa Komisyonu, 2010, 1). Üçlü düzeyde diyalogda ise diyalog sürecine AB kurumları da dâhil olmaktadır. İlk olarak, sosyal diyalogun geçirdiği evrimin izdüşümünü şu anda yürürlükte olan Lizbon Antlaşması nda bulmak mümkündür. Lizbon Antlaşması nın 152. maddesi sosyal tarafların rollerini artırmak ve diyaloglarını kolaylaştırmak görevini AB ye açık bir şekilde vermekte ve özellikle Büyüme ve İstihdam Üçlü Sosyal Zirvesi ne atıfta bulunmaktadır. Lizbon Antlaşması nın 154. Maddesinde ise Avrupa Komisyonu nun sosyal politika alanında yasal bir düzenleme yaparken sosyal taraflara danışma zorunluluğundan bahsedilmektedir. Söz konusu hüküm sayesinde sosyal taraflar AB düzeyinde sosyal politika alanında müktesebat oluşturma noktasında söz sahibi olmaktadırlar. Lizbon Antlaşması nın 155. maddesinde ise sosyal taraflar arasındaki diyalog sonucunda Topluluk düzeyinde oluşturulabilecek anlaşmalar ele alınmaktadır. Söz konusu maddeye göre, sektörler arası ya da sektörel sosyal taraflar kendi inisiyatifleriyle bir anlaşma yapma hakkına sahiptirler. Komisyon, bu anlaşmaları Konseye bir karar olarak sunma ve neticede bir direktif oluşturma hakkına sahiptir. Bu madde sayesinde sosyal taraflar, tüm üye ülkeler için bağlayıcı olan direktiflerin oluşturulması sürecini doğrudan yönlendirebilmektedirler. İkinci olarak, özellikle iş hukuku alanında oluşturulan direktifler çalışanların yönetime katılımını güvence altına alarak özellikle işletme düzeyinde sosyal diyalogun kurumsallaşmasına katkıda bulunmuştur. Söz konusu temel direktifleri şu şekilde belirtmek mümkündür: 2002/14/EC: Çalışanların Bilgilendirilmesine ve Danışılmasına İlişkin Çerçeve Direktifi 147

5 98/59/EC: Toplu İşten Çıkarmaya İlişkin Direktif 2001/23/EC: İşletmelerin Devri Sırasında Çalışan Haklarının Korunmasına İlişkin Direktif 2009/38/EC: Avrupa İş Konseyleri Direktifi 2001/86/EC: Avrupa Şirketinde Çalışanların Katılımına ilişkin Direktif 2003/72/EC: Avrupa Kooperatif Şirketlerinde Çalışanların Katılımına ilişkin Direktif Bütün üye ülkeler ulusal mevzuatlarında söz konusu direktiflere uyum sağlamak zorundadırlar. Benzer şekilde, Türkiye nin de aralarında bulunduğu aday ülkeler gerek adaylık sürecinde gerekse üye olduktan sonra söz konusu direktiflere uyumlu olmak durumundadırlar. Üçüncü olarak, Birlik düzeyinde oluşturulmuş sosyal diyalog mekanizmaları da bulunmaktadır. Bu mekanizmaları şu şekilde özetlemek mümkündür: Büyüme ve İstihdam Üçlü Sosyal Zirvesi: 2003 yılında bir Konsey Kararı (2003/174/ EC) ile kurulmuştur. Yılda en az iki kez toplanan Zirve, Konsey Başkanı, bir sonraki iki dönemin Konsey Başkanları, Komisyon ve sosyal taraf temsilcileri ve üye ülke hükümetlerinin ilgili bakanlarından oluşmaktadır. Esas amacı, AB de ekonomik ve sosyal politika yapma süreçlerine sosyal tarafların katılımını sağlamaktır. En son 14 Mart 2013 tarihinde toplanan Zirvenin esas konusu kriz ve ekonomik ve sosyal gelişmenin önündeki engeller olmuştur (Avrupa Komisyonu, 2013) Zirve, üçlü sosyal diyalog mekanizmasının önemli araçlarından biri olarak görülmektedir. Bu çerçevede, iyi bir neokorporatizm örneği olarak değerlendirilebilir. Avrupa Ekonomik ve Sosyal Komitesi: Komite, AB nin bir danışma organı olup kararları bağlayıcı değildir Roma Antlaşması yla kurulmuş olan Komite, aynı zamanda, hem AB düzeyinde hem de AB ye üye ülkeler düzeyinde, ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulması ve uygulanması sürecine çeşitli katkılar sağlayan bir tartışma zemini oluşturmaktadır (Ateş, 2006, 47). Komitenin önerileri Konsey, Komisyon ve Parlamentoya iletilmektedir. Komite, ilgili kurumlara danışma organı olarak yardım etmektedir. Komitenin hâlihazırda işverenler ve çalışanlar da dâhil çiftçi örgütü, zanaatkâr, kadın dernekleri gibi farklı ekonomik ve sosyal çıkar gruplarından oluşan 344 üyesi bulunmaktadır. Komite üyeleri, 5 yıllık süre için üye devletler tarafından gösterilen adaylar arasından, Konsey tarafından atanmakta ve görev süreleri yenilenebilmektedir. Komitenin üye sayılarının dağılımı şu şekildedir: Almanya, Fransa, İtalya ve Birleşik Krallık 24 üye; İspanya ve Polonya 21 üye; Romanya 15 üye; Belçika, Yunanistan, Hollanda, Portekiz, Avusturya, İsveç, Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Bulgaristan 12 üye; Danimarka, İrlanda, Finlandiya, Litvanya ve Slovakya 9 üye; Estonya, Letonya ve Slovenya 7 üye; Lüksemburg ve Kıbrıs 6 üye; Malta 5 üye. 148

6 Sektörler Arası Sosyal Diyalog Komitesi: AB düzeyinde çalışanların ve işverenlerin yer aldığı en önemli diyalog araçlarından biridir. AB nin temel ikili sosyal diyalog mekanizması olarak görülmektedir. Yılda 3-4 kez toplanarak, ekonomik ve sosyal alanda çeşitli konuları görüşerek ortak karar almaktadır. En fazla 64 üyeden oluşan Komite, işveren ve çalışan kesim arasında eşit dağılım gözetmektedir. Komite, iş ve aile hayatının uyumlaştırılması, istihdam gibi konularda ayrıca tematik çalışma grupları kurabilmektedir. Komitenin temel aktörleri, aynı zamanda AB düzeyinde sosyal diyalogun temel aktörleridir. Bu aktörler, Avrupa İşçi Sendikaları Konfederasyonu (ETUC), Avrupa Sanayicileri Konfederasyonu (BUSINESSEUROPE), Kamu Hizmeti Sunan İşletme ve İşverenler Avrupa Merkezi (CEEP), Küçük ve Orta Boy İşletmeler Avrupa Birliği (UEAPMA) ve Yönetici Avrupa Konfederasyonu (CEC) ile Konseyi dir. Komitenin önemli taraflarından biri olan ve 1973 yılında kurulan ETUC, 36 Ülkeden 85 İşçi Konfederasyonu ve 10 Avrupa İşçi Federasyonunda oluşan bir örgüttür. ETUC, Avrupa da 60 milyon işçiyi temsil etmektedir yılında kurulan CEC ise Avrupa da 1.5 milyon yöneticiyi temsil etmektedir. UNICE İşveren temsilcisi olarak 1958 yılında kurulan BUSINESSEUROPE, Avrupa da özel sektörde 20 milyon işletmeyi temsil etmekte; 35 üye ülkeden 41 işveren konfederasyonundan oluşmaktadır yılında kurulan CEEP ise kamu sektöründeki işverenleri temsil eden bir örgüttür. CEEP üyeleri Avrupa daki işgücünün yüzde 30 unu istihdam etmektedir. AB düzeyindeki sosyal diyaloga bir diğer katılan işveren temsilcisi ise 34 üye ülkeden 80 organizasyonu içeren UEAPMA dır. 12 milyon işletmeyi temsil eden UEAPMA, yaklaşık 55 milyon kişiye istihdam sağlamaktadır. Sektörel Sosyal Diyalog Komiteleri: 1998 yılında Komisyon, 98/500 sayılı kararıyla AB düzeyinde sektörel diyalogun gelişmesi için komiteler kurulmasına karar vermiştir. Sektörel diyalog, belirli bir sektörde işçi ve işveren temsilcilerini bir araya getiren bir anlayıştır. Sektörel diyalog son yıllarda önemini ve işleyişini arttırmıştır. Sektörel Komitelerin oluşturulması sosyal ortakların isteğine bağlı olup, bu komiteler sosyal ortakların Avrupa düzeyinde bir sosyal diyaloga katılma konusunda birlikte istekte bulundukları sektörlerde kurulmaktadır (Gülmez, 2003, 31). Söz konusu komitelerin danışılma görevlerinin yanı sıra sosyal diyalogu geliştirme ve kolaylaştırma görevleri de bulunmaktadır. Komitede işçi ve işveren temsilcileri eşit sayıda temsil edilmektedir ve Komiteler en fazla 64 sosyal taraf temsilcisinden oluşmaktadır. Komiteler, yılda en az bir kez toplanmaktadırlar yılından bu yana Komisyon ulaştırma, enerji, tarım, eğitim, inşaat gibi sektörlerde 40 sektörel sosyal diyalog komitesi kurmuş olup, bu komiteler AB de çalışan 145 milyon kişiyi kapsam altına almaktadır (Avrupa Komisyonu, 2010). Sektörel Komitelerde, sosyal taraflar, anlaşmalar ve ortak bildirimler çıkarabilmektedirler. Kısacası, AB de gerek kurucu antlaşmalar, direktifler ve bildirimler yoluyla gerekse oluşturulmuş olan kurumlar aracılığıyla sosyal diyalog hem yasal olarak hem de kurumsal olarak güvence altına alınmıştır. 149

7 2. Avrupa Birliği Düzeyinde Sosyal Diyalogun Çıktıları Bu bölümde yaklaşık 25 yıllık bir gelişim süreci sonunda sosyal diyalogun AB düzeyindeki mevcut kazanımları ele alınacaktır. İkili ve üçlü sosyal diyalog mekanizmaları AB de özellikle sosyal politika yapım sürecinin önemli aktörleri olarak görülmektedir. Avrupa 2020 stratejisinin oluşturulmasında da AB sosyal aktörlerinin rolü olmuştur. Tüm sosyal taraflar eğitimin sadece ekonominin ihtiyaçlarını karşılamak gibi bir misyonu olmaması gerektiğini, sosyal bütünlük, eşitlik, vatandaşlık için de eğitimin önemli bir araç olduğunu vurgulamışlardır. AB düzeyinde sosyal diyalog çıktılarının önemli bir kısmı bağlayıcı nitelikte değildir. Söz konusu çıktılar daha çok bilinç artırma, iyi uygulama örneklerinin paylaşılması gibi amaçlara sahip olan ortak bildirimler ve fikirlerdir. Bu çerçevede, 600 den fazla ortak bildirim üretildiği bilinmektedir (Avrupa Komisyonu, 2012). Ancak, bağlayıcı olmayan çıktıların üye ülkelerdeki etkisi üzerine bir değerlendirme yapmak güçtür yılında yapılan bir araştırmaya göre, ortak bildirimler, eylem tavsiyeleri gibi bağlayıcı olmayan araçların üye ülkelerdeki etkisi üye ülkelerin endüstriyel sistemleri ve kurumsal geçmişlerine bağlı olarak değişkenlik göstermektedir (Voss, 2011, 47) lı yıllardan bu yana AB düzeyinde gelişen sosyal diyalog mekanizması ile üretilen çıktıları şu şekilde özetlemek mümkündür. Tablo 1: AB Düzeyinde Sosyal Diyalog Çıktıları SOSYAL DİYALOG ÇIKTILARI ANLAŞMALAR ÇERÇEVE TİFLER ANLAŞMALARI/DİREK- ULUSAL DÜZEYDE UYGULANIR TAVSİYELER EYLEM TAVSİYESİ REHBERLER POLİTİKA YÖNELİMLERİ TAVSİYELER ULUSAL DÜZEYDE TAKİP EDİLİR ORTAK FİKİRLER BİLGİ PAYLAŞIMI BİLDİRİMLER BİLGİ AKTARIMI SAĞLANIR DİĞER ARAÇLAR Kaynak: Avrupa Komisyonu, 2012, Social Europe Guide: Social Dialogue. 150

8 İlk olarak, Lizbon Antlaşması nın Maddesine uygun olarak işletilen, sosyal taraflara danışma ve sosyal tarafların kendi inisiyatifleri ile yasama sürecini başlatma hakları önemli çıktılarla sonuçlanmıştır. Bu yolla sosyal politika alanındaki pek çok önemli hak gerek anlaşmalar gerekse daha sonra uygulamaya konulan direktifler sayesinde güvence altına alınmıştır. Bu çerçevede, yukarıda bahsi geçen AB düzeyinde etkili olan sosyal taraflar arasında yedi Çerçeve Anlaşma imzalanarak bunlardan dört tanesi Direktif halini almıştır. AB düzeyinde sosyal diyalogun en somut çıktılarının bu anlaşma ve direktifler olduğunu söylemek mümkündür. Söz konusu anlaşma ve direktifleri şu şekilde özetlemek mümkündür: Tablo:2- AB de Sosyal Diyalog Mekanizması ile Oluşturulan Anlaşma ve Direktifler Tarih Düzenleme Aktörler Konu /34/EC sayılı Konsey Direktif 97/81/EC sayılı Konsey Direktifi 99/70/EC sayılı Konsey Direktifi 2002 Çerçeve Anlaşma UNICE, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma AB kurumları tarafından Direktif yapılarak tüm ülkeler için bağlayıcı hale getirilmiştir. UNICE, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma AB kurumları tarafından Direktif yapılarak tüm ülkeler için bağlayıcı hale getirilmiştir. UNICE, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma AB kurumları tarafından Direktif yapılarak tüm ülkeler için bağlayıcı hale getirilmiştir. UNICE, UEAPME, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma Ebeveyn İzni Kısmi süreli çalışma Belirli Süreli Çalışma Uzaktan çalışma 2002 Çerçeve Eylem Belgesi UNICE, UEAPME, CEEP, ETUC Hayatboyu öğrenme, mesleki yeterlilikler 2004 Çerçeve Anlaşma UNICE, UEAPME, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma İşyerinde stres 2005 Çerçeve Eylem Belgesi UNICE, UEAPME, CEEP, ETUC Cinsiyet eşitliği 2007 Çerçeve Anlaşma 2010 Çerçeve Anlaşma /18/EU sayılı Konsey Direktifi BUSINESSEUROPE, UEAPME, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma BUSINESSEUROPE, UEAPME, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşma BUSINESSEUROPE, UEAPME, CEEP, ETUC arasında yapılan çerçeve anlaşmaya dayanılarak kabul edilen Direktif AB kurumları tarafından revize edilmiştir. İşyerinde taciz ve şiddet İçermeci işgücü piyasaları Ebeveyn izni-revize 2013 Çerçeve Eylem Belgesi BUSINESSEUROPE, UEAPME, CEEP, ETUC Genç İşsizlik Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır. 151

9 Çerçeve anlaşmaların yanı sıra, AB de sektör düzeyinde sosyal diyalogun önemli çıktıları olduğu bilinmektedir. Sektörel sosyal diyalog komiteleri, çeşitli konularda anlaşmalar yapmışlardır ve bu anlaşmalardan bir kısmı da direktif olmuştur. Örneğin, gemicilerin çalışma saatlerine ilişkin sektör temsilcileri tarafından imzalanan anlaşma 1999/63/EC sayılı direktifi ile bağlayıcı hale gelmiştir. Benzer şekilde sivil havacılıkta çalışanların çalışma saatlerine ilişkin ilgili sektör temsilcileri tarafından yapılan Anlaşma 2000/79/EC sayılı Direktifi ile bağlayıcı hale gelmiştir. Bir diğer önemli Anlaşma sınır ötesi demir yollarında çalışan mobil işçilerin çalışma koşullarına ilişkin olup, 2005/47/EC sayılı Direktifle bağlayıcı hale gelmiştir yılında, sağlık sektöründe, kesici yaralanmalarla ilgili olarak yapılan Anlaşma, 2010/32/EC sayılı direktifle bağlayıcı hale gelmiştir. Sektörel komitelerin çıktıları olan bu direktifler tüm Avrupa da bu sektörlerde çalışanlar için önemli hak ve kazanımlar getirmiştir. Sınırlı sayıda olan bu direktifler ve anlaşmalar Avrupa daki milyonlarca işçiyi etkilemiştir. Örneğin, yaklaşık gemicilik sektöründe çalışan, 5 milyon sağlık sektöründe çalışan işçilerin çalışma koşullarında iyileşmeler sağlanmıştır (Avrupa Komisyonu, 2010). Söz konusu direktifler ve çerçeve anlaşmaların yanı sıra tavsiye niteliğinde çıktılar da üretilmiştir. Örneğin, eylem çerçeveleri (2002 yılında hayat boyu öğrenme; 2005 yılında cinsiyet eşitliği), 16 sektörde rehberler ve çok sayıda ortak bildirim bulunmaktadır. Kısacası, AB de 90 lı yıllardan beri süregelen sosyal diyalog sürecinin kısıtlı da olsa üye ülkeler için bağlayıcı olan sonuçlarından söz etmek mümkündür. 3. Finansal ve Ekonomik Krizin Yönetiminde AB Düzeyinde Sosyal Diyalog 2008 yılından bu yana yaşanan finansal ve ekonomik kriz karşısında AB tarafından alınan tedbirlerde sosyal diyalogun rolü ele alınması gereken önemli bir husustur. Bu amaçla öncelikle sosyal tarafların krize karşı yaptıkları faaliyetler incelendikten sonra AB düzeyinde krize karşı alınan tedbirlerin neler olduğu ve hangi aktörlerce yapıldığı ele alınacaktır. AB düzeyindeki sosyal diyalog aktörleri, krizin etkilerini gidermeye yönelik önemli bir çaba sarf etmişlerdir ancak bu çabaların etkisinin şu an için sınırlı olduğunu söylemek mümkündür (Clauwaert, Schömann, 2011, 5). Nitekim, yoğun çabalara rağmen, 2009 Mart ayında toplanan sektörler arası sosyal diyalog komitesi krizle başa çıkabilmek için ortak bir bildirim yayınlamayı başaramamıştır (Avrupa Komisyonu, 2010). Bu durumun en temel sebebi ise krizin sebepleri konusunda olan yaklaşım farklılıklarıdır. Tarafların uzlaşabildikleri tek husus, Avrupa Sosyal Fonu nun ekonomik toparlanma sürecinde nasıl kullanılacağı olmuştur. Bir diğer önemli çıktı ise, 2010 yılında toplanan Üçlü Sosyal Zirve de UEPMA, BUSINESSEUROPE, CEEP ve ETUC tarafından imzalanan İçermeci İşgücü Piyasaları Çerçeve Anlaşması dır. Bu anlaşma ile sosyal taraflar hem kendilerine hem de hükümetlere ve diğer aktörlere krizle ilgili sorumluluklar yüklemişlerdir. Sosyal tarafların özellikle kendilerine yükledikleri sorumlulukları arasında mevcut işler ve eğitim imkânları ile ilgili bilgilendirme yapmak, işverenler ve işçilerle ortaklaşa bireysel gelişim planları ha- 152

10 zırlamak, daha fazla çıraklık sözleşmesi uygulamak, mesleki eğitim ile ilgili uygulanacak önlemleri desteklemek gibi önlemler bulunmaktadır. 11 Haziran 2013 tarihinde ise ETUC, BUSINESEUROPE, UEPMA ve CEEP tarafından Genç İstihdamı Eylem Çerçeve Belgesi yayınlanmıştır. Söz konusu Çerçeve belgede, AB-27 de yüzde 23.5 olan genç işsizlik oranını düşürmek için istihdam, eğitim ve girişimcilik alanlarında tavsiyeler belirlenmiştir. Sektörel düzeyde ise 2008 yılından sonra kriz konusu neredeyse tüm sektörel komitelerin gündem maddesini oluşturmuştur. Bazı sektörel komitelerde, örneğin, kimya, inşaat, bölgesel ve yerel yönetim, ticaret, ulaştırma gibi sektörlerde ortak bildirimler yayınlanmıştır. Örneğin, kimya sektöründeki ortak bildirim sürekli iş kayıplarını engellemek için kısa dönemli çalışma ve iş paylaşımı gibi tedbirler üzerinde durmuştur. Benzer şekilde, inşaat sektöründe, asgari ücret ve eğitimi güvence altına alan geçici işsizlik programlarının uygulanması üzerine ortak bir bildirim yayınlanarak ilgili aktörler uyarılmıştır yılından bu yana sektörel komiteler tarafından 14 ortak bildirim yayınlanmıştır (Clauwaert, Schömann, 2011, 3). Pek çok sektörde, sosyal ortaklar tarafından krizin etkilerini azaltmak için yayınlanan bildirimlerdeki önerileri şu şekilde özetlemek mümkündür: KOBİ lerin kredilere erişim imkânlarını artırmak için AB ve ulusal finansal destek mekanizmalarını desteklemek; Ekonominin toparlanması için altyapı çalışmalarına yatırım yapmak; Özellikle işsizlik dönemlerinde işçilerin becerilerini korumak ve artırmak için eğitim programları düzenlemek; İşçi temsilcileri ile danışma sürecini işleterek kısa süreli çalışma programlarını uygulamak; Özellikle işçi hareketliliğinin yüksek olduğu sektörlerde sosyal koruma sistemlerini geliştirmek Söz konusu bildirimlerin ve tavsiye metinlerinin ulusal düzeydeki etkilerini değerlendirmek ise hem güçtür hem de böylesi bir değerlendirme için erkendir. AB düzeyinde krizin etkilerini azaltmak için alınan önlemler incelendiği zaman, alınan önlemlerin daha çok ekonomik alanda istikrar sağlanmasına ve avro alanında ekonomik ve finansal yönetişime yönelik olduğu görülmektedir. Krize karşı alınan önlemlerin temel amaçları; finansal ve ekonomik yönetişimi güçlendirmek, iş yaratmak, ekonomik yönden zorluklarla karşılan ülkelere destek sağlamaktır. Söz konusu temel tedbirleri şu şekilde özetlemek mümkündür (Tablo-3) yılında AB ve Avro alanında krizin etkilerini azaltmak için Avrupa Finansal İstikrar Mekanizması ve Avrupa Finansal İstikrar Kolaylığı olmak üzere iki adet istikrar mekanizması oluşturulmuştur yılında ise Avrupa İstikrar Mekanizması (ESM) kurulmuştur. ESM, avro alanı ülkelerinden olan ülkelere finansal istikrarı sağlamak için finansal destek sağlamak amacıyla kurulmuştur. Yasal temeli taraf tüm ülkelerin 2 Şubat 2012 tarihinde 153

11 imzaladığı anlaşmadır. Bu amaçla devamlı bir mekanizma kurma kararı ise 2010 yılında hükümet ve devlet başkanları tarafından Avrupa Konseyi nde alınmıştır. ESM nin maksimum kredi verme kapasitesi 500 trilyon avro dur yılında Avrupa Döneminde (European Semester) Konsey ve Avrupa Parlamentosu tarafından ekonomik yönetişime ilişkin bir yasa paketi kabul edilmiştir. Bu paket, İstikrar ve Büyüme Paketini (SGP- Stability and Growth Pact) desteklemiştir. Bu paket ile Konsey ve Parlamento makroekonomik dengesizlikleri dengelemek ve önlemek için yeni bir süreç öngörmüştür. Tüm Avro bölgesindeki Ülkeler ve avro bölgesinin dışındaki 8 ülke tarafından 1 Ocak 2013 tarihinde yürürlüğe girecek olan Ekonomik ve Parasal Birliğin Yönetişimi, Koordinasyonu ve İstikrarı Anlaşması (Fiscal Compact) imzalanmıştır. Bu anlaşma esas olarak mali disiplini iyileştirmeyi hedeflemektedir yılında Finansal izleme sistemlerini iyileştirmek için Avrupa Bankacılık Otoritesi, Avrupa Sigorta ve Mesleki Emeklilik Kurumu, Avrupa Piyasa ve Güvenlik Otoritesi gibi izleme kurumları kurulmuştur. Benzer şekilde Avrupa Konseyi ortak bir banka kurma konusunda çalışmalarını sürdürmektedir yılında daha fazla iş ve büyüme için AB liderleri bir çerçeve dokuman kabul etmişlerdir yılında ise Avrupa 2020 hedefleri ile paralel olarak Avrupa Komisyonu genç işsizliğini azaltmak için Genç İstihdamı İnisiyatifi ni başlatmıştır. Kriz sonrasında AB finansal ve ekonomik yönetişim çerçevesinde tartışılan ve yenilik olarak görülen en önemli konulardan bir tanesi AB nin ücret belirleme ile ilgili yeni müdahale alanı ve politikasıdır. Özellikle avro alanındaki ülkelerin ücret politikalarının AB düzeyinde koordine edilmesinin ülkeler arasındaki rekabet ve dengeleri korumak açısından önemli olduğu düşünülmektedir (Busch, 2010, 4). Nitekim, 2011 yılı Mart ayında Almanya ve Fransa nın önderliğinde Euro Plus Pact diye isimlendirilen anlaşma imzalanarak rekabet edebilirliğin önemli ayaklarından biri olan ücret politikalarının koordinasyonu için AB düzeyinde bir adım atılmıştır. Avrupa 2020 hedefleri ile paralel olarak Euro Plus anlaşması çerçevesinde üye ülkeler hedefler belirlemekte ve bu hedeflere ulaşılabilmesi için her Avrupa Döneminde Komisyon tarafından ülkelere ücret konusu da dahil olmak üzere öneriler sunulmaktadır. Avrupa Komisyonu tarafından 20 Aralık 2012 tarihinde yayınlanan bir notta da Komisyon un üye ülkelerin ücret sistemlerinin ve düzeylerinin izlenmesinin yanısıra üretkenliği ve iş yaratmayı artırmak için gerekirse değiştirilmesi yönünde bir niyeti olduğunu ifade etmiştir. Aynı belgede nominal birim işçi maliyetinin 3 yılda avro-alanındaki ülkeler için maksimum yüzde 9, avro alanını dışındaki AB ülkeleri için maksimum yüzde 12 artması öngörülmüştür. Krizin etkilerini azaltmaya yönelik olarak düşünülen söz konusu niyet ve düzenleme girişimi sosyal tarafların tepkisini çekmiştir. Örneğin, industriaall tarafından yayınlanan bir açıklama da Komisyonun kemer sıkma politikaları kapsamında Güney Avrupa Ülkelerinde manipüle ettiği reel ücret azalmalarına dikkat çekilerek Komisyonun ücret belirleme konusunda müdahil olma isteğini sendikacılık açısından tehlikeli görerek reddetmişlerdir. Benzer şekilde AB düzeyinde sosyal taraflar ücret belirleme ile ilgili Komisyon tarafından benimsenen yaklaşımı eleştiren bildirimler yapmışlardır (Eurofound, 2013, 41) 154

12 Tablo-3: AB tarafından krize karşı alınan temel önlemler Önlem Tarih Euro Pact imzalandı. Mart Paket (Six Pact) olarak bilinen finansal yönetişime ilişkin yasa paketi kabul edildi. Aralık 2011 Kontrol kurumları kuruldu: Ocak 2011 Avrupa Bankacılık Otoritesi, Avrupa Sigorta ve Mesleki Emeklilik Kurumu, Avrupa Piyasa ve Güvenlik Otoritesi Avrupa İstikrar Mekanizması kuruldu. Ekim 2012 Ekonomik ve Parasal Birliğin İstikrarı, Yönetişim ve Koordinasyonu Anlaşması imzalandı. Ocak 2013 Genç İstihdamı İnisiyatifi Fonu başlatıldı. Haziran 2013 Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır. AB tarafından alınan kriz önlemleri incelendiği zaman önlemlerin daha çok finansal ve ekonomik yönetişimle ilgili olduğu açıktır. Yönlendiren aktörlerin ise Avrupa Konseyi, Konsey ve Komisyon ve Parlamento olduğu görülmektedir. Sosyal tarafların yasama sürecinden gelen rolleri dışında bu süreçte çok fazla etkili olduklarını söylemek güçtür. Özellikle ücret konusunda Komisyon ile sosyal diyalog aktörleri arasında yaşanan gerilim kriz döneminde Avrupa Sosyal Diyalogunun tam anlamıyla işletilemediğini göstermektedir. Ayrıca, özellikle krizden fazla etkilenen Akdeniz ülkeleri (Yunanistan, İspanya, Portekiz, İtalya) tarafından alınan önlemler ve AB tarafından politika önerisi olarak sunulan hususlar dikkate alındığı zaman kriz sonrasında uygulanan ve desteklenen politikaların kemer sıkma politikası (austerity policy) olması Avrupa Sosyal Modeline zarar verdiği ve sosyal damping etkisi yarattığı için eleştirilmektedir (Blusch, Hermann, Hinrichs, Schulten, 2013, 28). Böylesi bir konjonktürde Avrupa Sosyal Diyalogu aktörleri ve süreçlerinin Avrupa Sosyal Modelinin korunması anlamındaki etkileri sorgulanmalıdır. Sonuç Bu yazı, AB düzeyinde sosyal diyalog mekanizmalarının kurumsallaşma süreci ve kazanımlarını incelemiştir lı yıllarda resmi olarak başlayan sosyal diyalog süreci gerek ikili (çalışan ve işveren) gerekse üçlü düzeyde (çalışan, işveren ve AB kurumları) sürmektedir. İşçi ve işverenler arasında inşa edilmiş olan ikili sosyal diyalog ortak bildirim ve çerçeve anlaşmalarının çıktı olarak elde edilmesini sağlayan önemli bir ikili sosyal diyalog aracı olarak kabul edilmektedir. Yapılan bu katkıların eşitlikçi ve katılımcı ilkelerle oluşturulmaya çalışılan Avrupa Sosyal Modeline önemli kazanımlar sağladığını söylemek mümkündür. 155

13 Yasama süreçlerinde sosyal taraflara danışma prosedürleri, ekonomik ve sosyal konularda karar alması için oluşturulan üç düzeyde katılım olduğu komite ve konseyler, söz konusu süreçlerin AB kurumları tarafından desteklenmesi ancak manipüle edilmemesi, Avrupa Komisyonu tarafından ilgili sosyal diyalog aktörlerine yetki verilmiş olması topluluk düzeyindeki üçlü Avrupa Sosyal Diyalogunun bir neo-korporatizm örneği olarak kabul edildiğini söylemek mümkündür. Sosyal tarafların imzaladığı çerçeve anlaşmalar ve sonrasında hazırlanan Direktifler sayesinde Avrupa da milyonlarca işçinin çalışma koşullarını ve haklarını iyileştirerek olumlu katkılar yapmıştır. Bununla birlikte, AB düzeyinde sosyal diyalog esas sınavını son yaşanılan ekonomik ve finansal krizle vermektedir. AB üye ülkelerinin yaşadıkları ciddi ekonomik ve sosyal sorunlarda AB düzeyindeki aktörler arasındaki diyalogun etkinliği tartışmalıdır. Nitekim, krizlerin sona ermesi bir yana etkilerinin azaltılması için dahi AB düzeyindeki işçi, işveren örgütleri ve AB kurumları arasında atılan somut bir adım tespit edilememiştir. Finansal yönetişime ilişkin alınan önlemlerde Üye Ülkeler ve AB kurumlarının etkinliği ön plana çıkmıştır. Bu durum, pek tabii ortaya çıkarılan ortak metinleri önemsizleştirmemektedir. Neticede, topluluk düzeyinde farklı çıkar gruplarının temsilcilerinin ortak cümleler kurabilmesi önemli bir kazanımdır. Ancak, zorlu süreçler sonucunda ortaya konulan tavsiye niteliğindeki bildirimlerin üye ülke düzeyindeki etkilerinin henüz sınırlı olduğu tahmin edilmektedir. Bu çerçevede, bir başka yazının konusu olabilecek bir sorunun sorulması uygun olmaktadır: Ulusal düzeydeki/işletme düzeyindeki sosyal diyalog mekanizmaları krize nasıl cevap vermektedir? AB düzeyinde kurumsallaşma serüveni ve sosyal aktörlerin varlıkları değerlendirildiği zaman ulusal sınırları aşan, topluluk düzeyinde işletilmeye çalışılan sosyal diyalog sürecinin varlığı başlı başına önemli bir kazanımdır. Ancak, hâlihazırda yaşadığımız kriz ortamı bu potansiyelin daha iyi değerlendirilmesi gerektiğini söylemektedir. Çünkü, AB düzeyinde iyi işleyen ve krize karşı çözümler üreten bir sosyal diyalog mekanizması, sisifos söylemindeki umutsuzluğumuzu kırmakta bir nebze olsun etkili olabilecektir. 156

14 Kaynakça - ATEŞ, Mustafa: Avrupa da Sosyal Diyalogun Kurumsal Yapısı: Avrupa Birliği Ekonomik ve Sosyal Komitesi. Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, 2005, Cilt.5, No.1, s BURNS, Tom; CARSON, Marcus: European Union, neo-corporatist, and pluralist governance arrangements: Lobbying and policy-making patterns in a comparative perspective. International Journal of Regulation and Governance, 2002, Vol.2, No.2. s BUSCH, Klaus; HERMANN, Christoph; HINRICHS, Karl; SCULTEN, Thorsten: Euro Crisis, Austerity Policy and European Social Model. International Policy Analysis, 2013, s BROUHTON, Andrea; WELZ, Christian: Impact of Crisis on industrial relations, Eurofound, CLAUWERT, Stephan; SCHOMANN, Isabella: European Social PolicyEuropean social dialogue and transnational framework agreements as a response to the crisis?. ETUI Policy Brief, 2011, Issue 4. - DERELİ, Toker: Sosyal Diyalog: Ekonomik ve Sosyal Konsey Hakkında, Ekonomik Yaklaşım, 1997, Cilt 8, Sayı DIMITRIS, Stevis: International framework agreements and global social dialogue, Employment Working Paper, 2010, No.47, ILO. - GÜLMEZ, Mesut: Avrupa Birliğinde Sosyal Politika, 2003, Ankara. - GOLDIN, Adrian: Corporatism, Neo-Corporatism and Freedom of Association. Autonomy in Labour Law: National and International Perspectives - Essays in Honor of Pierre Verge, 2012, Laval. - MOLİNA, Oscar; RHODES, Martin: Corporatism: The Past, Present and the Future of a Concept. Annual Review Political Science, 2002, s: SCHMITTER, Philippe&GROTE, Jürgen: The Corporatist Sisyphus:Past, Present and Future. EUI Working Paper SPS, 1997, No.4. s SCHMITTER, Philippe: Still the Century of Corporatism. The Review of Politics, 1974,No.36, s VOSS, Eckhard: European Social Dialogue: Achievements and Challenges Ahead, 2011, Final Raporu. - WELZ, Christian: The European Social Dialogue under Articles 138 and 139 of the EC Treaty, Wolters Kluwer, Hollanda. - WIARDA, Howard.J: Corporatism and Competitive Politics: The Other Great Ism. 1997, M.E.Sharpe, Londra ve Newyork. İnternet Kaynakları - Avrupa Komisyonu, 2010, MEMO/10/354. Commission Report on the sectoral social dialogue at European Level. [ - Avrupa Komisyonu, 2013, MEMO/13/224, [ en.htm] 157

15 - Avrupa Komisyonu, 2012 Social Europe Guide, Vol.2. - Avrupa Komisyonu, 2010, Industrial Relations in Europe. İnternet sitesi: [ keydocuments.jsp?type=0&policyarea=0&subcategory=0&country=0&year=0&advsearchkey=i RIE&mode=advancedSubmit&langId=en] - Lisbon Treaty, Official Journal of the European Union, C83, Volume 53. (2010). [ - EU Labour Law [ - European Economy and Social Committee, [ - ETUC, [ - CEC, [ - BUSINESSEUROPE, [ - UEPMA, [