bilimname, XX, 2011/1, BAĞLAM TEORİSİ 1 Yazarı: Ahmet Muhtar ÖMER Prof. Dr., Kahire Üniversitesi Dâru l-ulûm Fakültesi Öğretim Üyesi

Transkript

1 bilimname, XX, 2011/1, BAĞLAM TEORİSİ 1 Yazarı: Ahmet Muhtar ÖMER Prof. Dr., Kahire Üniversitesi Dâru l-ulûm Fakültesi Öğretim Üyesi Çev. Şahin GÜVEN Yrd. Doç. Dr., Erciyes Ü. İlahiyat F. sahinguven@erciyes.edu.tr Londra Okulu, bağlam teorisini, bağlamsal yaklaşım (contextual approach) ya da amelî yaklaşım (operational approach) 2 ismiyle tanımlamıştır. Bu yaklaşımın önde gelen ismi ise, dilin sosyal görevlerine büyük bir vurgu yapan Firth tür. Aynı şekilde bu yönelişe Halliday, Mc Intoch, Sinclair ve Mitchell gibi isimler de katılmışlardır. 3 Ayrıca Lyons da, Firth ün Anlam Tayininde Bağlam Teorisi nin gelişmesinde önemli ölçüde destek olanlardan biri sayılır. 4 Bu teorinin sahiplerine göre kelime nin anlamı, dil içindeki kullanımı 5 veya kelimenin kullanıldığı şekil ya da kelimenin üstlendiği işlevden 6 ibarettir. İşte bu sebeple Firth, açıkça şunu dile getirmektedir: Anlam, ancak anlam birimlerinin dizilişinde, yani farklı bağlamlardaki konumunda 1 Bu çeviri, Kahire Üniversitesi Dâru l-ulûm Fakültesi Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Ahmet Muhtar Ömer in, İlmü d-delâle (1993) isimli eserinin, sayfalarındaki Nazariyyetü s-siyâk başlıklı bölümün tercümesidir. 2 G. Berry Rogghe, The Scope of Semantics, 1973, s. 5; Stephen Ullmann, Meaning and Style, Oxford 1973, s Rogghe, The Scope, s Jhon Lyons, Firth s Theory of Meaning, Longmans 1966, s Örnek olarak Arapçadaki dem(kan) kelimesinin halk dilindeki şu kullanımlarına bakılabilir; sıcakkanlı, soğukkanlı, kanı kaynıyor, kan(kırmızı) vb. 6 Ullmann, Meaning and Style, s. 8.

2 Ahmet Muhtar ÖMER Sayfa 198 ortaya çıkar/kendini ele verir. 7 Bu yaklaşımın sahipleri kendi görüş ve bakış açılarını açıklama sadedinde şöyle demektedirler: Gösterge birimlerinin (kelimelerin) çoğunluğu, diğer gösterge birimlerine bitişik durumdadır. Buna göre gösterge birimlerinin anlamlarını belirlemek veya sınırlandırmak, ancak bunlara mücavir olan diğer gösterge birimlerini göz önünde bulundurarak gerçekleşebilir. 8 Dolayısıyla bu teoriyi benimseyenler, kelimenin yer aldığı dilsel bağlama ve cümle içerisindeki diğer kelimelerle ilişkilerini araştırmanın önemi üzerine odaklandıkları için, kelimenin anlamına götürecek yolun, kelimenin görülmesi, nitelenmesi ya da tanımlanması olduğunu kabul etmemektedirler. 9 Bu anlayışa göre kelimelerin anlamlarının araştırılması, kelimelerin içinde bulunduğu ortam ve bağlamların, dil-dışı olanlar da dâhil olmak üzere, kapsamlı bir şekilde araştırılmasını gerektirmektedir. 10 Bu durumda kelimenin anlamı, o kelimenin içinde bulunduğu bağlam(lar)a göre değişikliğe uğramaktadır. Başka bir ifadeyle, kelimenin anlamı, dilsel dağılıma (et-tevzîu l-lügavî/linguistic distribution) göre farklılaşmaktadır. K. Ammer, bağlam için şu dört bölümü kapsayan bir taksimat önermektedir: 1. Dilsel Bağlam ( es-siyâku l-lügavî/linguistic Context) 2. Duygusal Bağlam ( es-siyâku l-âtıfî/emotional Context) 3. Durumsal Bağlam ( es-siyâku l-mevkıfî/situational Context) 4. Kültürel Bağlam ( es-siyâku s-sekafî/cultural Context) 11 Dilsel bağlamı, İngilizce good (Arapça hasen ya da halk dilindeki zeyn ) kelimesiyle örneklendirmek mümkündür. Sözü edilen bu kelime farklı dilsel bağlamlarda bulunduğu zaman, nitelik olarak şu anlamları içerir: a- Şahıslarda; yakışıklı adam, güzel kadın, güzel çocuk... b- Zamansal ifadelerde; güzel vakit, güzel gün, güzel tören, güzel yolculuk 7 R. Fowler, A Nota on Some Uses of the Term Meaning in Descriptive Linguistics, in Word, No:21, s. 318; Ayrıca bkz: A. Lehrer, Semantic Fields and Lexical Structure, Amsterdam-London 1974, s Eugene A. Nida, Componential Analysis of Meaning, Mouton 1975, s Nida, Componential, s Ullmann, The Scope, s E. Coseriu ve Horst Geckeler, Linguistics and Semantics (in Curretn Trends in Linguistics), s

3 Bağlam Teorisi c- Ölçü ve tartılarda; saf tuz, arı/katışıksız un, güzel/temiz hava, doğal su... Görüldüğü üzere good/hasen/zeyn kelimeleri, dilsel bağlamda adam kelimesiyle birlikte kullanıldığında, o kişinin ahlakî yönünü ifade etmektedir: İyi (ahlaklı) adam. Ama aynı kelime, örneğin doktor kelimesini nitelediğinde ise, güzel doktor cümlesindeki güzel kelimesi, doktorun işindeki başarısını kastetmektedir; ahlakî yönünü değil... Aynı kelime ölçü ve tartıların bir sıfatı olarak kullanıldığında ise güzel kelimesinin anlamı, saflık/arılık/katışıksızlık anlamına gelmektedir... Görüldüğü üzere bir kelime, kullanıldığı bağlamlara göre farklı anlamlara gelebilmektedir. Dilsel bağlama bir başka örnek olarak, değişik ortamlarda kullanıldığında farklı anlamlar ifade eden Arapça yed (el) kelimesini vermek de mümkündür. Bu farklı anlamlardan bir kısmını şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Ona karşılıksız mal verdim (yani ne alış-veriş ne borç ve ne de ödül olarak değil, sadece lütuf olarak verdim). 2. Onlar kendilerinin dışındaki kimselere karşı tek bir eldirler, yani yek-vücutturlar. 3. Balta ve nacak türü aletlerin tutulacak sapına da; Balta sapı/eli veya Nacak sapı/eli denir. 4. Zaman(ın) eli; zamanı, süreci uzatmak demektir. 5. Rüzgâr(ın) eli; yani gücü demektir. 6. Kuş(un) eli; yani kanadı demektir. 7. Elini itaatten çekti. 8. Elden alıp ele vererek, yani peşin olarak sattım. 9. (Eli/eteği) kısa elbise; elbise vücudu örtmede kısa ve eksik kaldığında bu tabir kullanılır. 10. O kişinin eli uzundur, yani cömerttir. 11. Benim elim (yani gücüm ve kuvvetim) yok. 12. Elleri yana düştü yani, pişman oldu. 13. Bu elim senindir, yani sana teslim oldum. 14. Tâ ki elleriyle cizyeyi verinceye kadar (onlarla savaşın). 12 Yani Müslümanların güç ve kudretlerini kabullenip zelil bir şekilde cizye verinceye kadar onlarla savaşın, demektir. 15. Kişinin önünde (beyne yedeyi s-sâati) korkunç fırsatlar vardır. Sayfa Tevbe, 9/29.

4 Ahmet Muhtar ÖMER Sayfa Adamın eli; yani kavminden ve taraftarlarından oluşan grup, demektir. 13 Duygusal bağlam, vurgu, aşırı övgü ya da itidalli olmayı gerektiren reaksiyonların güçlülük ve zayıflık derecesini belirler. Örneğin İngilizcedeki love kelimesi, kök anlamı bakımından like kelimesiyle sevgi anlamında birleşseler bile, bu iki kelime birbirinden tamamen farklıdır. Aynı şekilde Arapçadaki sevmemek, hoşlanmamak ve çirkin bulmak anlamındaki yakrahu kelimesi, kök anlamı bakımından sevimsiz, tiksinti verici ve nefret etmek anlamındaki yubğızu kelimesiyle birleşseler bile, bu iki kelime de tamamen birbirlerinden farklı anlamlar ifade ederler. Durumsal bağlamdan, kelimenin bulunduğu dışsal/harici bağlam kastedilmektedir. Hapşıran bir insana söylenilen Yerhamuke Allâhu (fiille başlıyor) cümlesindeki rahmet kelimesinin ifade ettiği anlamla, ölümden sonra rahmet dileme ortamında kullanılan Allahu yerhamuhû (isimle başlıyor) cümlesindeki rahmet kelimesinin ifade ettiği anlam birbirinden farklıdır. Zira ilki, dünyada talep edilen rahmet ten bahsederken, ikincisi ise âhirette talep edilen rahmet ten bahsetmektedir. İşte aynı kelimenin bu farklı anlamlarına, takdim ve tehir de şekillenen dilsel bağlamın yanında, durumsal bağlam da delalet etmektedir. Kültürel bağlam, kelimenin kullanılması muhtemel olan sosyo-kültürel çevrenin tanımlanmasını gerektirir. Örneğin mirror kelimesine oranla looking glass kelimesini kullanmak, İngiltere de yüksek sosyal tabakanın bir özelliği/alâmetifarikası kabul edilir. Aynı şekilde rich kelimesi de, wealthy kelimesine oranla yüksek sosyal tabakanın bir özelliği olarak kabul edilir. Örneğin hanımefendi/eş anlamındaki aklıyye kelimesinin modern Arapçadaki kullanımı, zevce kelimesine oranla yüksek tabakanın bir göstergesi olarak kabul edilir. Yine cizr/kök kelimesinin, çiftçilere göre bir anlamı, dilbilimcilere göre ikinci bir anlamı, matematikçilere göre ise üçüncü bir anlamı vardır. Leech, Firth ün bağlam nazariyesinde, ilkel toplumlarda dilin oynadığı rol üzerine yaptığı bir araştırma sırasında tanıdığı ve dili bir yansıma aracı olarak değil de hareketin kalıba dökülmesi olarak gören Polonya doğumlu Antropolog B. Malinowski den etkilendiğini ifade etmiştir. Çünkü hareket 13 Bkz: Ali b. Hasan Kürrâ, (Thk: Ahmed Muhtar Ömer ve Dâhî Abdülbâki), el-müncid fi l-lüga, Kahire 1976, s ; İbn Manzûr,, Lisânü l Arab, Beyrut Ts., Yedd Maddesi.

5 Bağlam Teorisi halindeki dil ve kullanıldığı şekliyle mana, Malinowski nin düşünce sisteminin birbirinden ayrılmaz iki önemli düsturudur. 14 Bağlamsal yönelişi sadece Antropoloji desteklememektedir, aynı şekilde felsefe kanadından da destek gelmektedir. Örneğin filozof Wittgenstein, ölümünden sonra 1953 yılında yayımlanan Philosophcal Investigation (Felsefî Soruşturmalar) adlı kitabında, kelimenin anlamının, dil içindeki kullanımı olduğuna vurgu yapmaktadır. 15 B. Russel da şöyle demektedir: Kelime, belirli bir dereceye kadar kapalı bir anlam taşır. Ancak anlam, kelimenin kullanımını göz önünde bulundurmak suretiyle ortaya çıkar. Dolayısıyla önce kullanım gelmektedir ve kullanımla birlikte anlam peşi sıra gelir. 16 Aynı şekilde psikoloji ilmi de, birçok psikoloğun bağlam ya da karine nazariyesini benimsemeleri ve desteklemeleri sebebiyle, bağlam bilgisinin önemine vurgu yapmaktadır. 17 Keza bazı dilbilimciler de bağlamsal yaklaşımı, tahlîlî/analitik metot için bir ilk adım olarak kabul etmektedirler. Bu dilbilimcilerden biri olan Ullmann şöyle demektedir: Sözlük çalışması yapan bir kimse öncelikle kelimenin sözlü bir ifadede veya yazılı bir metindeki- bağlamını göz önünde bulundurmalıdır. Yani bizler kelimeyi öncelikle kullanım ortamında, cümle içerisinde araştırmalıyız; ardından da bu kullanım ortamından hareketle kelimenin anlamına etki eden genel müşterek etkenleri bulup çıkarmalıyız. Neticede ulaştığımız bu anlam(lar)ı da o kelimenin anlam(lar)ı olarak kayda geçirmeliyiz. 18 Ullmann a göre, sözlük yazarı belli bir kelimenin bulunacağı temsili bağlamları tek tek belirleyerek bir araya getirdikten sonra ve bağlamları bir araya getirme işlemi yeni ve ek bir bilgi sunmaz hale gelince uygulamalı bölüm sona ermiş ve tahlili yöntemin önündeki alan açılmış olur. 19 Böylece, Sayfa G. Leech, Semantics, Penguin Books 1974, s. 71; Aynı şekilde Bkz: Coseriu, Linguistics and Semantics, s İşte bu sebeple onlar; (s) harfiyle neyi kastediyorsun? sorusunu değiştirerek, (s) harfi nasıl kullanılır? ya da (s) harfini içinde barındıran cümleler nasıl kullanılır? sorusunu soruyorlar. Bkz: John R. Searle, Meaning and Speech Acts, s. 154; Leech, Semantics, s. 72; Ullmann, Meaning and Style, s Bkz: Ullmann, Meaning and Style, s Leech, Semantics, s B. Malmberg, New Trends in Linguistics, Stocholm, 1964, s Ullmann, Meaning and Style, s. 9.

6 Ahmet Muhtar ÖMER Sayfa 202 envai çeşit bireysel sözcelerdeki sayısız anlam, sabit sözcelerdeki sınırlı sayıda anlama indirgenmiş/çekilmiş olur. 20 İşte bu sebeplerden dolayı Ullmann, tahlili yöntem ile bağlamsal yöntemin birbirleriyle çatışan zıt yöntemler olmadığını, aksine bu iki yöntemin aynı yönde ilerleyen ve birbirinin peşi sıra gelen iki adımı temsil ettiğini ısrarla vurgulamaktadır. Bağlamsal yöntemin kullandığı ayrıcalıklı özelliklerden en önemlileri şunlardır: 1. Ullmann ın ifadesine göre bağlamsal yöntem, anlamı hem gözden geçirmek hem de konusal tahliller yapmak için kontrol altına almayı kolaylaştırmaktadır. 21 Firth ün ifadesine göre de bağlamsal yöntem, bir taraftan, ne kadar yorumlamaya çalışırsak çalışalım, esrarlı/bilmece gibi algılanan içsel akli durumların araştırılmasını bertaraf eder, diğer taraftan da nesnelliği ve bizi çevreleyen toplumsal hayat içerisinde gözlemlenmeyi kabul eden olaylar, olgular ve adetler olarak kelimelerle ilgilenir Bağlamsal yöntem linguistik incelemelerinde, dilin sınırlarının dışına asla çıkmaz. Bu şekliyle de, diğer anlam teorilerinden olan göndergeci/atıfçı teori, zihinci teori veya imge teorisi ve davranışçı teori yöntemlerinin hepsine de yöneltilmiş olan eleştirilerden kurtulmuş olur. Diğer anlam teorilerine yöneltilen bu eleştirileri Leech şöyle ifade etmektedir: Ogden, Richards ve Bloomfiled in anlam çalışmalarındaki yönelişlerinin temel sorunu, sözü edilen bu düşünürlerin her birinin semantik e dair açıklamalarını (dilbilimin değil de) başka ilmi gereksinimlerin/ihtiyaçların ışığı altında yapmış olmalarıdır. 23 Yine onun ifadesiyle, dilsel bir olguya dair açıklama ve yorumları dilin sınırları dışında araştırmak, kapı ve penceresi (yani hiçbir çıkış yeri) olmayan bir odadan çıkmak için beyhude bir çıkış yolu (menfez) aramaya benzemektedir! Oysa bizden istenen (olmayan menfezi aramak değil), odanın içerisinde var olan şeyleri iyice araştırmakla yetinmemiz, diğer bir ifadeyle, dildeki bağlantıları yine bizzat dilin sınırları içerisinde kalarak incelememizdir Malmberg, New Trends, s Ullmann, Meaning and Style, s Leech, Semantics, s Leech, Semantics, s Leech, Srmantics, s. 5. Ayrıca eşdizimlilik teorisi ni diğer teorilerinden ayıran özelliklere biraz sonra değinilecektir.

7 Bağlam Teorisi Bütün bu olumlu yönlerine rağmen bağlam teorisine bazı itirazlar da yöneltilmiştir. Bu itirazlardan bazıları şunlardır: 1. Firth, dilsel yapı ile ilgili kapsamlı bir nazariye ortaya koymamış, sadece semantikle ilgili teorisini sunmakla yetinmiştir. Oysaki anlamın, bağlamsal ilişkiler, sesler, sözdizimi/dilbilgisi ve semantik ten oluşan kompleks bir yapı olarak değerlendirilmesi gerekir. 2. Firth, bunca önemine rağmen, bağlam (context) kavramını kullanırken tam olarak sınırlandırıp tanımlamamıştır. Aynı şekilde onun durum dan (situation) bahsederken kullandığı ifadeler de kapalıdır. Bunlara ilaveten o, bağlam teorisine gereğinden fazla ağırlık vermek suretiyle aşırıya gitmektedir Bağlamın anlamını açıklamakta yetersiz kaldığı herhangi bir kelimeyle karşılaştığında bu yöntem, hiçbir anlam ifade etmemektedir. Meselâ bu kelime şu ve şu bağlamlarda kullanılır deseniz bile, kesinlikle bu hiçbir işe yaramayacaktır... Bu yöntem ancak, kelimenin kullanımları ile farklı ibarelerdeki fiili uygulamalarını araştıran bir kimse için bir anlam ifade edebilir. * * * Bu teorinin sahiplerinden bazıları, linguistik bağlama; kelimelerin birlikte kullanılma özelliği (yani uygunluk) veya düzenli kelime birlikteliği/eşdizimlilik teorisine (nazariyyetü r-rasf/collocational theory) odaklanmaktadır. Her ne kadar bu görüş, bağlam teorisinin bir uzantısı ya da geliştirilmiş şekli olarak kabul edilse de, kendisine özgü hükümleri ve konulmuş kuralları olması dikkate alınarak onun düzenli birliktelik/eşdizimlilik nazariyesi 26 olarak müstakil bir teori olduğunu kabul edenler de vardır. Firth ve arkadaşlarının odaklandığı ve eşdizimlilik araştırmalarında kendini gösteren pratik anlam kavramıyla ilgili önemli gelişmeler olduğunu dile getiren Ullmann, eşdizimlilik teorisini, herhangi bir dildeki herhangi bir kelimenin diğer kelimelerle dizilişi 27 veya kullanılış bakımından birbirinden ayrı olan iki farklı kelimenin, adeten birbirleriyle bağlantılı olarak kullanılması 28 şeklinde tanımlamaktadır. Sayfa Lyons, Firth s Theory of Meaning, s Bu teorinin, Coseriu un isimlendirdiği şekliyle Distributional Method yani dilsel unsurların dağılımı metodu olarak isimlendirilmesi de mümkündür (bkz: Coseriu, Linguistics and Semantics, s. 129). 27 Ullmann, Meaning and Style, s Ullmann, Meaning and Style, s. 10.

8 Ahmet Muhtar ÖMER Sayfa 204 Buna verilecek örneklerden birisi, eri(t)me kelimesinin demir-bakır-altın ve gümüş gibi kelime gruplarıyla olan bağlantısıdır. Ama aynı kelime, deri kelimesiyle mutlak olarak bir bağlantı içerisinde değildir. Ancak deri kelimesinin yukarıdaki kelime grubuyla uyum içerisinde olmaması, deri ile eri(t)me kelimeleri arasında herhangi bir bağlantının olmaması ya da bu kelimelerin birlikte kullanılmaya elverişli olmamaları için yeterli bir sebep değildir. İşte bu yüzden, iki kelime arasındaki uyumsuzluğu ispat için şeklî bir delile başvurulur. Bu şeklî delil, demir, bakır ve altın gibi madenler, deri kelime grubunda bulunmayan, sertlik, ağırlık, parlaklık ve soğukluk gibi, birçok bağlantıyı bünyelerinde taşıma bakımından ortak bir özellik gösterirler. Buna karşılık deri de de hafiflik, yumuşaklık ve renkteki matlık gibi farklı nitelikler mevcuttur. 29 Kelimelerin birlikte kullanımı özelliğini ifade eden eşdizimlilik teorisi ya da yönelişinin öne çıkan özelliklerinden bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Bu teori ya da yöneliş, bağlam çeşitlerinden yalnızca dilsel bağlama sözsel bağlama, yani araştırmaya konu olan kelimenin birlikte kullanıldığı kelime grubunu açıklamaya önem verir. Örneğin İngilizcedeki night (gece) kelimesi, dark (karanlık) kelime grubu ile birlikte bulunur veya day (gün) kelimesi, sunny (güneşli) kelime grubuyla birlikte kullanılır. Ancak ne zamanki kelimenin birden fazla kelime grubuyla birlikte kullanılması ve birden çok dilsel bağlam içinde bulunması mutat hale gelirse, işte o zaman birlikte kullanılma (el-vukûu l-müşterek) ve gerçekleşme olasılığı (ihtimâliyyetü l-vukû ) kavramları gündeme gelecektir. Firth, kelimelerin birlikte kullanımına ilişkin çeşitli hükümlere ulaşmak amacıyla dilsel bağlamların ya da kelimelerin yer değiştirilmesi esasına dayanan kelimelerin birlikte kullanılma olasılığı ya da bir araya gelebilmesini test etme şeklinde isimlendirdiği yöntemi geliştirmiştir. 30 Bu kuram sahiplerinin teorilerini örneklendirdikleri en önemli misal belki de strong 31 ve powerful 32 kelimeleridir. Anlam bakımından birbirine 29 Ullmann, The Scope, s Lehrer, Semantic Fields, s. 174; Alston, Theory of Meaning, s. 13; Dillon, G.L., Introduction to contemporary Linguistic Semantics, U.S.A. 1977, s Kuvvetli, sağlam, sert, dayanıklı vb. anlamlara gelmektedir.( çevirenin notu) 32 Kuvvetli, kudretli, sert, etkili vb. anlamlara gelmektedir. (çevirenin notu)

9 Bağlam Teorisi yakın olan bu iki kelime argument 33 kelimesiyle bir sözdizimi oluşturabilmekte, ancak farklı dilsel bağlamlarda aynı birlikteliği oluşturamamaktadır. Zira powerful kelimesi, örneğin car(otomobil) kelimesiyle bir sözdizimi oluştururken, strong kelimesi ise örneğin tea(çay) kelimesiyle birlikte bir sözdizimi oluşturmaktadır. 34 Bir diğer örnek ise, zamanla ilgili olan night, day ve morning kelimeleridir. Bu kelimelerin tamamı mid kelimesi ile birlikte aynı sözdizimi içerisinde bulunmaları sebebiyle her ne kadar bir grup oluştursalar da farklı ortamlardaki ayrı kelime grupları içerisinde birbirlerinden ayrılacaklardır. Nitekim night kelimesi genel olarak dark, black, clear, fall ve time kelimeleriyle aynı sözdizimi içerisinde bulunsa bile, bu kelimelerden bazıları day ve norning kelimeleriyle aynı sözdizimi içerisinde bulunamazlar. 35 Semiology: Linguistics Theory of Meaning isimli makalesinde Joos, bu yöntemi kullanarak anlam farklılığının kelimenin çeşitli bağlamlardaki dağılımının farklılışmasından kaynaklandığını açıklamaya çalışmıştır. Yine o, 14 (on dört) kullanım alanını belirttiği İngilizce code kelimesi vasıtasıyla bu yöntemini açıklamıştır. 36 İki farklı dil arasında bağlamsal ilişkilerin tıpa tıp aynı olması nadirattandır. Ancak bu harfî/literal tercüme yoluyla olabilir. Örneğin Arapça içiyor (yeşrabu) kelimesi, bazı Arap halk deyişlerinde çapa, sigara, deniz ve dirsek gibi kelimelerle uyum içerisinde kullanılabilir. 37 Ancak bu ifadeler kelimesi kelimesine başka bir dile tercüme edilse veya fasih dile ya da başka bir Arap lehçesine aktarılsa şaşkınlık uyandırır ve alay konusu olurdu. Örneğin yer fıstığı (Fûl es-sûdânî), İngilizcede monkey nut olarak isimlendirilmektedir. Eğer bu İngilizce ifadeyi Arapçaya kelimesi kelimesine çevirsek ve monkey nut (maymun yemişi) desek, bundan kimse bir şey anlamaz. Yine İngilizler, (aynı zamanda güvercin yuvası anlamına da gelen) pigeonhole kelimesini, mektup gibi evrakların içine konduğu Sayfa Tartışma, münakaşa, kanıt vb. anlamlara gelmektedir. (çevirenin notu) 34 Lehrer, Semantic Fields, s Alston, Theory of Meaning, s Geniş birli için bkz: Coseriu, Linguistics and Semantics, s Yeşrabu kelimesi çapa anlamındaki makleb kelimesiyle birlikte deyim olarak, aldatılmak, kandırılmak anlamına gelmektedir. Sigara kelimesiyle birlikte, dilimizde de kullanılan sigara içmek anlamındadır. Yeşrabu mine l-bahr ifadesi de ne yaparsa yapsın, olanı kabul etmekten başka yolu yok! demektir. Yeşrabu min kiyânihî ifadesi ise, çok büyük zorluklarla karşılaştı anlamına gelmektedir. (çevirenin notu)

10 Ahmet Muhtar ÖMER Sayfa 206 masanın çekmecesine delalet etmesi için kullanmaktadır. Şayet bu kelime Arapçaya aktarılmış olsa, aynı çekmeceye işaret etmek için mesela güvercin yuvası (beytü l-hammâme) denilse, bu ifade Arapçadaki çekmece kelimesinin anlamını kesinlikle karşılamaz. 2. Bu teori, morfolojik ve gramatik özelliklerin açıklanmasına önem verir ve bu özellikleri de kelimenin kullanıldığı bağlamlarının sınırlandırılmasında kullanır. Örneğin cat kelimesi, şu cümlelerde olduğu gibi ya the tarif edatından sonra gelir; The cat caught the mouse (kedi fareyi yakaladı) ya da iyelik zamiri nden sonra gelir; I bought fish for my cat (kedime balık aldım). Aynı şekilde argue ve strong kelimeleri de şu şekilde morfolojik bir dizim içerisinde gelirler; Fiil hâl şeklinde; He argued strongly (Güçlü bir şekilde delil sundu). İsim isim şeklinde; The strength of his argument was considerable (Onun delilinin gücü kayda değerdi). İsim fiil şeklinde; His argument was strengthened by the fact he cited (onun delili, ortaya koyduğu kanıtlarla güçlendirildi). 38 Firth, kelimelerin düzenli birlikteliği anlamına gelen eşdizimliliğin şu iki kısmını birbirinden ayırmaktadır: a- Farklı birçok söz türünde oldukça sık bulunan basit eşdizimlilik, b- Bazı özel hallerde ve belirli bir kısım yazarların üslubunda bulunan istisnai eşdizimlilik. 39 Eşdizimsel tahlil (et-tahlîlü r-rasfî) ile gramatik tahlil (et-tahlîlü n-nahvî) arasında fark vardır; gramatik tahliller, aralarında önemli anlamsal ilişkiler olmayan binlerce kelimeyi kapsayan (isim, fiil ve sıfattan oluşan) kelime grupları ile ilgilenirken, eşdizimsel tahliller ise aralarında önemli anlamsal ilişkiler bulunan müfret kelimelerle ilgilenmektedir Bir cümle ancak, nahiv kurallarına uygun olarak kurulduğu, cümlenin kelimelerinin birbirlerine uygunluğuna riayet edildiği ve o dili kullanan insanlar o cümleyi kullanıp uygun bir şekilde yorumladıkları 38 Alston, Theory of Meaning, s Lehrer, Semantic Fields, s Alston, Theory of Meaning, s. 13.

11 Bağlam Teorisi zaman anlamlı bir cümle olur. İşte bu durum, kabul edilebilirlik/geçerlilik olarak adlandırılan şeydir. 41 Bazı araştırmacılar eşdizimsel tahlilleri başlı başına bir amaç olarak kabul etmişlerdir. Nitekim Firth ün ifadesine göre, her bir kelimenin birlikte kullanılabildiği kelimelerin listesi, onun manasını oluşturan bir unsur (cüz) kabul edilir. 42 Bu teorinin gerçekleştirdiği avantajlardan bazıları şunlardır: 1. Bu teori, sınırlı bir anlama sahip olan tekil (müfred) kelimelerden olan eşadlı (homonymy) kelimeleri birbirinden ayırmak için bizlere bir ölçüt (norm) sunar. Eşadlılık, telaffuz bakımından bir olan kelimelerin eşdizimsel açıdan farklı cümle grupları içinde kullanılmasıdır. 2. Bu teori, deyimleri(n anlam alanını) sınırlandırmada da yardımcı olabilir. Meselâ bir kelime, sürekli olarak başka bir kelime ile birlikte bulunuyorsa/kullanılıyorsa, bu birlikte kullanılmayı ya da bir araya gelmeyi, söz konusu kelimeleri tek bir sözlük maddesi, yani deyim olarak varsaymanın bir ölçütü kabul etmek mümkündür Bu teori, her bir kelimenin diziliş ve bağlantı alanlarının, yani kelimelerin dildeki kullanımlarının sınırını çizmektedir. Kelimelerin kullanım alanlarının sınırlanması ise, dillerdeki eşanlamlı (müteradif) olarak kabul edilen kelimeler arasındaki farklılıkları açığa çıkarma hususunda yardımcı olmaktadır. Zira eşanlamlı olarak kabul edilen kelimelerin, bir başka dilde, aynı bağlamda ya da benzer dilsel kelime grubu içerisinde yer alması nadiren görülür. 44 Bunu bilmek ise, dili öğrenmek veya kullanmak isteyen 45 ya da bir dilden bir başka dile çeviri işiyle uğraşanlar için gerekli bir husustur. 4. Bu teori her dildeki eşanlamlı (müteradif) kelimeler arasındaki farklılıkları açığa çıkarmak için de kullanılabilir. Meselâ J. Dubois, eşanlamlı kelimelerin kullanım dağılımlarını beyan etme prensibine dayanarak, bir dil Sayfa Lyons, Firth s Theory of Meaning, s Alston, Theory of Meaning, s Lehrer, Semantic Fields, s Dillon, Dictionary of Language and Linguistics, s İşte bu husus, kelimenin kendine özgü bağlamlarını belirleyen bağlamsal sözlükler in önemini gayet iyi bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu ise, dilin (gerek yazılı gerekse sözlü olarak) kullanımından hareketle pratik bir hedefle uyum içerisinde olmaktır.

12 Ahmet Muhtar ÖMER Sayfa 208 bünyesindeki eşanlamlı kelimeler arasındaki farklılığı ortaya koymak için bu teoriyi kullanmıştır Son olarak, eşdizim teorisi uygulama bakımından da farklılık göstermektedir. İşte bu sebeple teori, hassas ve nesnel olma özelliği gösterir. Tıpkı Firth Okulu taraftarlarından birisinin dediği gibi; kelimelerin bir arada kullanımına ilişkin şekilsel ölçüt, kesin bir ölçüt olarak kabul edilir. Çünkü bu ölçüt, daha objektif, daha hassas ve kabul edilmeye daha yatkın bir ölçüttür Coseriu, Linguistics and Semantics, s Ullmann, Meaning and Style, s. 10.