TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2903 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1860 TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ Yazarlar Doç.Dr. Didem ARSLANTAŞ (Ünite 1) Prof.Dr. Demet ÖZBABALIK (Ünite 2) Doç.Dr. Melis NAÇAR (Ünite 3) Porf.Dr. Dilek ASLAN (Ünite 4) Prof.Dr. Fevziye ÇETİNKAYA (Ünite 5) Prof.Dr. Kevser EROL (Ünite 6) Doç.Dr. Deniz SAYINER (Ünite 7) Prof.Dr. Nesrin DEMİRTAŞ (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Didem ARSLANTAŞ ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Özlem Ceylan Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Temel Sağlık Hizmetleri ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Temel Sağlık Hizmetleri Kavramı 2 2. Hastalık Belirtilerini Gözlemleme, Takip Etme ve İlk Önlemler Kişisel Hijyen ve Beslenmede Dikkat Edilecek Noktalar Bağışıklama ve Aşılama Erken Tanı ve Tedavi İlaç Kullanım İlkeleri, İlaç Verme Yolları, İlaç Yan Etkileri ve İlaçların Saklanması Uzun Süre Yatan Hastalarda Oluşabilecek Bazı Sistem Hastalıkları ve Bakımı Rehabilitasyon 162 Sözlük 187 iii

4 Önsöz İnsanlar için önemli olan eylemlerden birisi de sağlığını korumak ve geliştirmektir. Bu eylemi gerçekleştirirken de insanlar sağlık hizmetlerinden faydalanmaktadırlar. Toplumların sağlık sorunları ve bu sorunların çözümü için kullanılan sağlık hizmetleri birbirinden farklıdır. Bu sağlık hizmetleri sunulurken, önemli sağlık problemlerine öncelik verilmesine dikkat edilmelidir. Bir toplum için önemli olan sağlık problemleri çok görülen, çok öldüren ya da çok sakat bırakarak iş güç kaybına yol açan durumlardır ki bunlar önemli halk sağlığı sorunlarını oluşturur. Sağlık örgütünce verilecek hizmetlerde öncelik bu halk sağlığı sorunlarına yönelik olmalıdır. Tüm Dünya için vazgeçilmez olan, toplumun her kesimine eşit olarak ulaştırılması gereken minimal hizmetler, Alma-Ata bildirgesinde belirtilmiş olup temel sağlık hizmetleri kavramının esasını oluşturmaktadırlar. Bu kitapla da siz öğrencilerimize temel sağlık hizmetleri kavramını ve içinde yer alan konuları aktarmayı hedefledik. Birinci ünite içerisinde Temel sağlık hizmetleri kavramını açıklamayı ve koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini anlatmayı hedefledik. İkinci ünite hastalık belirtilerinin gözlemlenmesi ve alınacak ilk önlemlerin aktarıldığı bir ünitedir. Üçüncü ünite içerisinde hijyen ve temel gereksinimlerden birisi olan beslenme için dikkat edilmesi gereken noktaları bulabilirsiniz. Dördüncü ünite de koruyucu sağlık hizmetleri içerisinde çok önemli bir yer tutan bağışıklama ve aşılama konusu ele alınmaktadır. Beşinci ünitede sekonder koruma yöntemi olan erken tanı ve tedavi konusunda gerekli bilgiler mevcuttur. Altıncı ünite tedavi edici sağlık hizmetlerinin en önemli kısmını oluşturan ilaç kullanım ilkelerinin ve ilaç verme yollarının aktarıldığı bir ünitedir. Yedinci ünitede uzun süre yatan kişilerde oluşabilecek sağlık problemleri ve bunların bakımına değinilmiştir. Sekizinci ünitede ise rehabilitasyon kavramının açıklanması hedeflenmiştir. Yoğun bir çalışma ve emeğin ürünü olan Temel Sağlık Hizmetleri kitabının meslek hayatınızda faydalı olmasını dilerim. Editör Doç.Dr. Didem ARSLANTAŞ iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sağlığı tanımlayabilecek, Sağlık Hizmeti kavramını açıklayabilecek, Temel sağlık hizmeti kavramını tanımlayabilecek, Koruyucu sağlık hizmetlerini açıklayabilecek ve örnekler verebilecek, Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetlerini sıralayabilecek, Tedavi edici sağlık hizmeti kavramını tanımlayabilecek, Rehabilitasyon hizmetlerini aktarabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Sağlık Hijyen Temel Sağlık Hizmeti Koruyucu Sağlık Hizmeti Tedavi Edici Sağlık Hizmeti Rehabilitasyon Alma Ata İçindekiler Giriş Sağlığın Tanımı Temel Sağlık Hizmetleri Kavramı Koruyucu Sağlik Hizmetleri Kişiye Yönelik Koruyucu Sağlik Hizmetleri Çevreye Yönelik Koruyucu Sağlik Hizmetleri Tedavi Edici Sağlik Hizmetleri Rehabilite Edici Sağlik Hizmetleri 2

7 Temel Sağlık Hizmetleri Kavramı GİRİŞ Kişilerin ve toplumların sağlıklarını korumak, hastalananların tedavisini yapmak iyileşmenin tam olmadığı durumlarda başkalarına bağımlı olmadan yaşamayı sağlamak ve toplumların sağlıklarını daha iyi durumlara getirmek için yapılan planlı çalışmaların tümüne sağlık hizmeti denmektedir. Sağlık hizmetlerinin temel amacı sağlığın korunmasıdır. Sağlık hizmetinin temel alanları Koruma Tedavi Rehabilitasyondur. Toplumların ekonomik düzeyi yükseldikçe sağlık için yapılan harcamalar artmaktadır. Unutulmaması gereken bir diğer gerçekte, sağlıkla ilgili temel kavramları bile yeterince karşılayamayan gelişmemiş toplumların varlığıdır. İster gelişmiş ister gelişmemiş toplumlar olsun ana hedef sağlığın korunması ve geliştirilmesidir. SAĞLIĞIN TANIMI O halde sağlık nedir? Sağlık, Dünya Sağlık Örgütü tanımına göre sadece hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil kişinin bedenen ruhen ve sosyal yönden kendisini iyi hissetmesi halidir. Bir diğer tanımlamaya görede kişinin fiziksel, biyolojik ve sosyal çevresi arasındaki denge ve hal, hareket ve davranışlarının uyumlu olması durumudur. TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ KAVRAMI Çağımızın sağlık hizmetleri anlayışı, 1978 yılında Kazakistan ın Alma- Ata şehrindeki hemen hemen bütün ülke ve uluslararası kuruluşların katılımı ile ve UNİCEF ve DSÖ nün önderliğinde gerçekleştirilen Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı nda şekillendirilmişitr. Alma- Ata da ki tanıma göre TSH, pratik ve bilimsel temellere oturmuş, bilimsel ve sosyal açıdan kabul edilebilir yöntemler ve teknoloji ile, toplumda bireylere ve ailelere onların tam katılımı ve kabul edebilecekleri bir maliyetle sunulan ve evrensel düzeyde ulaşılabilir, esas/temel sağlık hizmetleridir. Ülkenin hem sağlık sistemine entegre olmuş hem de sosyal ve ekonomik kalkınabilirliğine odaklanmış olmalıdır. TSH, bireylerle ilk temas noktasıdır ve aileye ve topluma onların yaşadığı ve çalıştığı yerlerde, onlara olabildiği kadar yakından ve ulusal sağlık sistemi aracılığıyla sağlık hizmetlerinin ilk elemanı olarak ve sürekli bir sağlık hizmeti sunumunu sağlar O ülkenin sağlık hizmetinin çekirdeği olup, ulusal kalkınma için büyük önem taşır. TSH, sağlık hizmetlerinin genelini ilgilendiren bir görüştür, sağlık hizmetlerinin örgütlenmesinde anahtardır, sağlık hizmetlerinin ilk basamağıdır, bir faaliyetler topluluğudur. 3

8 Halk sağlığının temel amaçları nelerdir? TSH içinde en azından olması gereken belli başlı 8 tane hizmet bulunmaktadır. Bunlar: Ana çocuk sağlığı ve aile planlanması, Başlıca enfeksiyon hastalıklarına karşı bağışıklama, Yerel endemik (yerleşik, o alanda sürekli bulunan) hastalıklardan koruma ve kontrol, Sık görülen hastalıklar ve yaralanmalara karşı uygun tedavi Toplumun sağlık sorunlarını çözmek amaçlı sağlık eğitimi yapılması, Uygun beslenme ve gıda temini Güvenli su ve temel sanitasyonun sağlanması Temel ilaçların sağlanması Bir görüş olarak TSH kavramını ele alırsak dört nokta son derece önemlidir: a. Sosyal eşitlik: sağlık hizmeti doğuştan kazanılmış bir haktır ve tüm topluma, en uzak noktaya kadar sosyal adalet anlayışı içerisinde hizmet götürülmelidir. b. Öz sorumluluk: herkes kendi sağlığının önemini bilmeli ve kendinden, çocuklarından sorumlu olmalıdır. Bunun sağlanabilmesi için kişiler eğitilmeli ve kişilerdeki farkındalık düzeyi arttırılmalıdır. Farkındalığı artan bireyler daha çok sorumluluk hissederek sağlık hizmetlerinin planlanma ve sunum aşamasında söz sahibi olmaktadırlar. Tüm bunların sonucu olarak toplum sağlık hizmetine katılmaktadır. c. Sağlık hizmetlerinin boyutu: sağlık hizmetleri yürütülürken diğer sektörlerden de yardım alınmaktadır. O halde sektörlerarası koordinasyon (eşgüdüm) mutlaka gereklidir. d. Uluslar arası dayanışma: sağlık tüm Dünya ülkelerini ilgilendiren bir konudur ve bu konu ile ilgili olarak gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerdeki sağlık hizmetlerin kalkınması ve gelişimi için mutlaka destek olması gerekmektedir. Örgütlenme olarak TSH Bir ülkedeki sağlık örgütlenmesinde şu başlıklara uyuluyorsa o ülkede TSH ne uygunluk söz konusudur. Uyulması gereken temel başlıklar şu şekilde sınıflandırılabilir: Toplum sağlık hizmetlerine katılmalıdır. Sağlık hizmetleri ekip anlayışı ile sunulmalıdır Hasta sevki basamaklandırılmalıdır Entegre hizmet anlayışı olmalıdır Hizmetler sürekli olmalıdır Sağlık açısından riski tespit edebilmek için ev ve işyerlerine kadar ulaşan bir sağlık sistemi kurulmuş olmalıdır. Oluşturulan hizmet modeli kişilerin kendi sağlıklarından sorumlu olmalarını destekler şekilde olmalıdır Oluşturulan hizmet modeli o ülkenin koşullarına ve toplumuna uygun özellikte olmalıdır. konular nelerdir? Sağlığın geliştirilmesi için özellikle üzerinde durulması gereken temel 4

9 İlk basamak sağlık hizmeti olarak TSH TSH nin en yaygın kullanıldığı alan bu alandır. Bu konuda aktarılmak istenen görüş koruyucu hizmetlerle evde ve ayaktan tedavi hizmetlerinin bir arada verildiği bir hizmet basamağı olmasıdır. Ve halkın ilk başvuru yaptığı basamaktır. Bu basamakta tanı ve tedavi hizmeti yapılamayan hastaların ikinci basamak sağlık hizmetine sevk edilmesi uygundur. Faaliyeler grubu olarak TSH TSH hizmetlerinin Alma-Atada belirtilen en az hizmet (ana çocuk sağlığı ve aile planlanması, temiz içme suyu temini halkın sağlık eğitimi gibi) kısmını içermesi anlamındadır. 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun 5 ocak 1961 yılında kabul edilmiştir. Böylece sağlık hizmetleri tarihinde Sosyalleştirme Dönemi başlamıştır. Günümüzde halk sağlığı anlayışı içerisinde 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun ve Alma-Ata bildirgesi nin temel ilkeleri yer almaktadır. Peki bu temel ilkeler nelerdir? 1. Toplumsal eşitlik: sağlık hizmetleri doğuştan kazanılmış bir haktır. Bu yüzden herkes sosyal adalet içerisinde sağlık hizmetlerinden eşit şekilde yararlanmalıdır. Yani sağlık hizmeti almada herkes eşit şansa sahip olmalıdır. 2. Sürekli hizmet: herkese her yerde ve her zaman hizmet sunulması anlamındadır. Yerleşik hizmetin sunulamadığı durumlarda da gezici hizmet birimleri kurulmalıdır. 3. Çevreyle bütünlük: kişi fizik, biyolojik ve sosyal çevresiyle bütün olarak ele alınır. Çevresinden soyutlanamaz ve sağlığı ile ilgili alınacak her önlemde mutlaka çevre koşulları da göz önüne alınmalıdır. 4. Yaşamın bütünlüğü: insan hayatının doğum öncesi dönemden ölüme kadar geçen süre içerisinde bir bütün olarak ele alınması gereklidir. Dolayısıyla insanlar sadece hasta iken değil sağlıklı oldukları zaman içinde de sağlık hizmeti alabilmelidirler. 5. Toplumsal etmenler: hastalıkların temelinde sadece fiziksel ve biyolojik nedenler yer almaz. Bunlara ilave olarak toplumsal ve kültürel nedenlerde son derece önemlidir. Kişilerin yaşam koşulları, inançları, ekonomik güçleri de sağlık durumlarıyla direkt ilişkilidir. 6. Entegre hizmet: koruyucu, tedavi edici ve rehabilite edici hizmetlerin birlikte ele alınması anlamındadır. 7. Öncelikli hizmet: hastalıklardan korumak, oluşumunu önlemek, her zaman için tedavi etmekten çok daha kolay ve ucuzdur. Bu yüzden korumaya yönelik hizmetlere öncelik verilmesi gerekmektedir. Koruyucu hizmetleri götürürken bazı gruplarında, öncelikli hizmet alması gerekir. Bu gruplara örnek verilecek olursa yaş grubu doğurgan çağ kadınlar, 0-6 yaş grubu çocuklar, yaşlılar, özürlüler gibi 8. Önemli hastalıklara öncelik: Çok görülen, çok öldüren, çok sakat bırakan ve çok iş güç kaybına yol açan hastalıklar bir toplum için önemli sağlık problemleridir. Bu tip problemlere de sağlık hizmeti götürülürken öncelik tanınmalıdır. Örnek verilecek olursa kalp damar hastalıkları şu an tüm Dünya için önemli bir sağlık problemidir. 9. Kademeli hizmet: hastaların ilk başvuru yeri birinci basamak (Aile sağlığı merkezi) olmalıdır. Buralarda tedavi edilemiyen kişilerin ikinci basamak olarak hastanelere sevk edilmesi gereklidir. Bu şekilde işleyen bir sağlık hizmetinde hastanelerin gereksiz şekilde meşgul edilmesinin önüne geçilmiş olur ve yığılmalar azalır. 10. Ekip hizmeti: sağlık hizmetleri içerisinde, farklı alanlarda eğitim görmüş bir çok kişi yer almaktadır. Hizmet ortaya çıkarılırken farklı özellikteki bu kişilerin bir ekip olarak çalışması gerekmektedir. 5

10 11. Sağlık kalkınma ilişkisi: ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeyi sağlık düzeyinin yükselmesine neden olacağı gibi, sağlıklı toplumda ekonomik gelişmeyi daha da arttırır. 12. Katılımlı hizmet: halkın sağlık hizmetlerini benimsemesi ve gereken önemi vermesi hizmetlerin daha gelişmesini sağlar. Onun için hizmet planlanırken halkında katılımı sağlanmalıdır. 13. Evrensellik: sağlık sorunları ülkeden ülkeye değişmekle birlikte sağlıklı olmak tüm ülkeleri ilgilendiren bir konudur. Bu yüzden ülkelerarası işbirliği mutlaka yapılmalıdır. 14. Uygun Hizmet: toplumsal koşullara uygun bir hizmet modeli oluşturulmalıdır. Model içerisinde kültürel uygunluktan maddi koşulların uygunluğuna kadar her şey planlanmış olmalıdır. Birinci, ikinci ve üçüncü basamak tedavi hizmetlerini tanımlayınız. Sağlık hizmetlerininn temel amacı kişilerin sağlığını geliştirmek hasta olmamalarını sağlamak yani onları hastalıklardan korumaktır. Sağlık hizmetleri klasik olarak üç gruba ayrılarak incelenir. Bunlar: Koruyucu Tedavi edici ve Rehabilite edici sağlık hizmetleridir. KORUYUCU SAĞLIK HİZMETLERİ Sağlığın korunması hastalıkların önlenmesi için verilen hizmetler ile yapılan düzenlemeler bu gruba girer. Kişiye ve çevreye yönelik olarak iki grupta ele alınır. a. Kişiye yönelik koruyucu hizmetler: 1. Bağışıklama 2. Hastalıkların erken tanı ve tedavisi 3. İlaçla koruma 4. İyi beslenme 5. Kişisel temizlik ve bakım 6. Aile planlaması 7. Sağlık eğitimi b. Çevreye yönelik koruyucu hizmetler: 1. Besin kontrolü ve güvenliği 2. Yeterli ve temiz su sağlanması 3. Hava kirliliğinin kontrolü 4. Atıkların kontrolü 5. Konut sağlığı 6. İş ortamında sağlığı tehdit edebilecek etkenlerin kontrolu 6

11 KİŞİYE YÖNELİK KORUYUCU SAĞLIK HİZMETLERİ A1. Bağışıklama: bulaşıcı hastalıklardan korunmanın en etkili yollarından biri kişilerin bağışıklanmasıdır. Çevremiz milyonlarca hastalık yapabilen mikroplarla kaplı durumdadır. Bu mikroplara ve onların zararlı etkilerine karşı vücudumuzun dirençli hale gelmesine bağışıklık denir. Kişi bir enfeksiyon hastalığına karşı ya doğuştan bağışıktır ki buna doğal bağışıklık adı verilir. Ya da hayatı boyunca bir şekilde bağışıklık kazanır ki ona da edinsel bağışıklık adı verilmektedir. Edinsel bağışıklık iki şekilde ortaya çıkar: a. Aktif bağışıklık: Aşılama b. Pasif bağışıklık: Serumla hazır antikor verilmesi. Bağışıklama hizmeti bebekleri, çocukları ya da erişkin bireyleri enfeksiyona yakalanma riskinin yüksek olduğu dönemlerden, çok daha önceki dönemlerde aşılayarak bu hastalıklara yakalanmalarını engelleyen bir temel sağlık hizmetidir. Bir toplumda bulaşıcı bir hastalığın kontrol altın alınabilmesi için toplumun %85-90 nın bağışık olması gerekmektedir. Özellikle bebek ölümlerinin önlenmesinde aşılama hizmeti çok önemli bir yer tutmaktadır. A2. Hastalıkların erken tanı ve tedavisi: erken tanı herhangi bir hastalığa ait belirtilerin tam olarak ortaya çıkmadığı, kişiye sıkıntı ve acı vermediği, onu çalışmaktan alıkoymadığı bir dönemde tanı konması olarak tanımlanabilir. İnsanların hayatları boyunca karşılaştıkları bir çok hastalık mevcuttur. Bunların bir kısmı önlenebilir bir kısmı ise önlenemez. Hastalık ortaya çıkmadan önce, gerekli koruyucu önlemler alınırsa önlenebilir hastalıklara yakalanma söz konusu olmaz. Kanser, şeker hastalığı, verem gibi hastalıkların erken dönemde tanı alması kişinin sağlığı yönünden önemlidir. Tanı ne kadar gecikirse kişinin sıkıntısı o kadar artacak ve hastalık daha da ciddileşecektir. Kronik hastalıklara ne kadar erken sürede tanı konursa tedavi kolaylaşır, tedavi süreleri ve harcamalar o kadar azalır. Kişiler önemli bazı hastalık belirtilerini bilseler hekime başvuru süresi çok azalacaktır ve bir çok önemli sağlık problemine çok daha erken dönemde tanı konması sağlanacaktır. Bunun içinde, kişilerin sağlık konusunda mutlaka eğitilmeleri sağlanmalı ve kısa sürede kendilerinde olan herhangi bir değişiklikle ilgili olarak bir hekime ulaşmaları konusunda farkındalık yaratılmalıdır. Sağlığını korumak isteyenlerin yapması gereken düzenli olarak bir hekim kontrolünden geçmektir. A3. İlaçla korunma: her hastalıktan korunmak için aşı yoktur. Belli hastalıklar içinde diğer kişileri korumak amaçlı ilaç verilmekte dolayısıyla da tehlike altındaki bireyler ilaçla korunmuş olmaktadır. Bu işleme kemoproflaksi adı verilmektedir. A4. İyi beslenme: beslenme sağlığı korumak, geliştirmek ve yaşam kalitesini arttırmak amaçlı vücut için gerekli besin öğelerini yeterli miktarda ve uygun bir zamanda tüketmektir. Vücut için gerekli olan besin öğeleri alınmadığı takdirde başlangıçta sadece onun eksikliği hissedilirken zamanla ciddi sağlık problemleri ortaya çıkmaya başlar. Sağlığın korunması için temel olan şartlardan birisi de dengeli ve yeterli beslenmektir. Yetersiz ve dengesiz beslenildiği takdirde vücudun büyümesi ve gelişmesi etkilenecek ve vücut direnci azalacaktır. Vücut direnci azalan kişilerde, mikroplara karşı gereken savaşı gösteremeyecek ve daha kolay hastalanacaklardır. Ayrıca iyi beslenmeyen hastalarında iyileşme süreleri çok uzamış olacaktır. Beslenmeyle almamız gereken temel maddeleri almazsak o besin öğelerinin vücutta yaptıkları işler aksayacak ve belli başlı şikayetler ortaya çıkacaktır. Yetersiz beslenmenin en çok etkilediği gruplar: bebek ve çocuklar genç bireyler doğurganlık çağındaki kadınlar gebeler emziren kadınlar işçiler yaşlı bireylerdir. 7

12 A5. Kişisel temizlik ve bakım: kısacası hijyen olarak da adlandırılan bu durumun amacı sağlığın korunması ve sürdürülmesidir. Her kişi kendi temizliğinden sorumludur. Temizlik alışkanlığının çocukluk döneminde doğru şekilde öğretilmesi hayatın ilerleyen dönemlerinde de uygulamaya devam edilmesi gerekmektedir. Temizlik aslında toplumların gelişmişlik düzeyini gösteren bir ölçüttür. Bir insanın uygar olabilmesi vücut ve gıda temizliğine verdiği öneme bağlıdır. Temizlik sadece görünür kirlenmenin olduğu zamanlarda yapılmaz. Sağlıklı bir yaşam için deri, saç, ayak, ağız diş gibi kısımlarının temizliği yanında giyecek, yiyecek ve çevre temizliğinin olması gerekir. Kişiler, tüm dış çevrenin kirletici etkenlerine maruz kalmaktadırlar. İnsanın dersi tüm bu kirleticilere karşı belli bir noktaya kadar direnç gösterebilmektedir. Ancak deride meydana gelen çatlak ya da yaralar bir takım hastalık etkenlerinin daha kolay bir şekilde vücuda girmesine yol açabilir. Bu yüzden vücut temizlğinin yapılması vücudun hastalıklara karşı korunması açısından son derece önemli bir davranıştır. Halen Dünya da ciddi hastalık hatta ölümlere yol açabilen hastalıklardan birisi olan enfeksiyon hastalıklarına engel olabilmek için, düzgün ve doğru bir el yıkama alışkanlığının toplumlara kazandırılması gerekmektedir. A6. Aile planlaması: yüzyıllar boyunca inasanlık istenmeyen gebeliklere engel olmaya çalışmıştır. Zaman zaman bu, anne ve bebek ölümlerine yol açmıştır. Bilimsel çalışmalar sonrası etkili aile planlaması yöntemleri geliştirilmiş ve günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır. O halde aile planlaması ne demektir? diye bakacak olursak: ailelerin istedikleri zaman, istedikleri ve bakabilecekleri sayıda çocuk sahibi olmalarıdır. Sadece çocuk sahibi olmak anlamında değildir gerekirse çocuk sahibi olamayan çiftlere de yardımda bulunmak anlamına da gelmektedir. Aile planlaması hizmetlerinde zorlama yoktur, katılım gönüllüdür. Çiftler aile planlaması yöntemleri hakkında eğitilir ve kendilerine uygun olan yöntemi şeçip kullanırlar. Aile planlaması hem annenin hem de bebeğin sağlıklı olmasını sağlar, istenmeyen gebeliklere engel olur. Normal şartlarda bir annenin iki gebeliği arasındaki süre en az iki yıl olmalıdır. İki yıldan az aralıkla doğum yapılacak olursa annenin vücut sağlığı bozulacak, hem bebek için hem de yeni bir gebelik için annenin vücudunun hazırlanma olasılığı azalacaktır. Sık gebelik ve doğum gebeliğe bağlı riskleri arttırarak anne hayatını tehlikeye sokacaktır. Ayrıca sık gebelik ve doğum bebeklerin gelişimini etkilemekte onlarda büyüme geriliğine, sakatlıklara yol açmaktadır. Hatta bakım sorunu olması nedeniyle, bebek ölümlerine bile rastlanmaktadır. Anne ve bebek ölümleri en çok gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde rastlanan bir problemdir. Bu problemin buralarda bu kadar büyük boyutta olmasının nedenei ekonomik nedenler, sağlık hizmetine ulaşmada ki sıkıntılar, kaliteli ve yeterli sağlık hizmeti alamama ve aile planlaması hizmeti bakımından düşünülecek olursa da etkili ve modern yönteme ulaşmakta yaşanan sıkıntılardır. O halde aile planlamasının amaçları nelerdir? ailelerin istemedikleri çocuklara sahip olmalarını önlemek kadınların sık aralıklarla doğum yapmalarına engel olarak sağlıklarını korumak çok genç yaş ve çok ileri yaş kadınların gebe kalmalarına engel olmak doğurgan çağ kadın ve erkekleri üreme ve doğum kontrolü konusunda bilgilendirmek çocuk sahibi olmak isteyen çiftelere yardımcı olmak çocukların daha sağlıklı yetişmesini sağlamak Aile planlamasının anne, çocuk ve toplum sağlığı açısından yararları son derece fazladır. Anne sağlığı açısından bakacak olursak: Çok ve sık doğum nedenli ortaya çıkabilecek kadın hastalıklarını engeller Kansızlığa engel olur Zor doğum nedenli orataya çıkabilecek problemleri engeller Çok erken ve çok geç yaştaki doğumlara engel olur İstenmeyen gebeliklere engel olur ve istenmeyen gebelik nedeniyle ortaya çıkan düşük ve küretaj problemine dolaylı olarak çözüm bulur. Anne ölümleri azalır 8

13 Çocuk sağlığı açısından önemi: bebek ölümleri azalır erken doğum (prematürelik) azalır sağlıklı doğan bebek sayısı artar bebekler istendikleri için, bakımla ilgili aile üzerine düşen bütün görevleri yerine getirir. Bakabilecekleri sayıda bebek sahibi olunması nedeniyle çiftler, onların beslenmesinden eğitimine kadar her şeyine destek olurlar Toplum sağlığı açısından önemi ise sağlıklı anne ve çocuk sayısı artar. Sağlık hizmetine ulaşma olasılığı güçlenir ve toplumun sağlıklı bireylerle birlikte refah seviyesi yükselmiş olur. A7. Sağlık eğitimi: DSÖ ne göre: bireylere ve topluma sağlıklı yaşam için alınması gereken önlemleri benimsetip uygulatmak, sunulan sağlık hzimetlerini kullanmaya alıştırmak, sağlıklarını ve çevrelerini iyileştirmek için insanları ikna etmek ortak karara vardırmak ve eyleme yöneltmek amacıyla gerçekleştirilen eğitim uygulamalarıdır. Çeşitli şekillerde hastalıkların önlenebilmesini ve toplumun sağlık düzeyini geliştirebileceğini ve yükseltebileceğini anlatan bir disiplindir. Sağlık eğitimi etkinliklerinin şu temel ilkeleri kapsaması gereklidir: 1. Sağlık ve sağlığın iyileştirilip geliştirilmesi için gerekli olan teorik bilginin çok iyi bilinmesi, kavranması ve değerlendirilmesi ve bunun topluma benimsetilerek alışkanlık haline getirlmesinin sağlanması 2. Sağlığın korunması-geliştirilmesi için zararlı alışkanlıkların bırakılmasının sağlanması bunun yerine geçebilecek yararlı yeni davranışların kazandırılması için çalışılması 3. Bireylerin ve toplumun sağlıklı yaşam potansiyelinin geliştirilmesi DSÖ sağlık eğitiminin amaçlarını: sağlığın değerinin halka anlatılması, kişilerin sağlık ihtiyaç ve problemlerini kendi kendine çözmeyi alışkanlık haline getirmesi ve sağlık hizmetlerinden yararlanmak konusunda istekli olması şeklinde belirlemiştir. Sağlık eğitiminin yedi boyutu: Sağlık ve sağlık eğitimi kişiyi fiziksel biyolojik ve sosyal çevresiyle bir bütün olarak ele alır. Sağlık eğitimi kişilere doğumdan ölüme kadar, tüm gelişim dönemlerinde yardım eden bir süreçtir Sağlık eğitimi her bireyin en üst düzeyde sağlıklı yaşamasını hedefler ve onların hasta ya da özürlü olduğu dönemlerde de sağlık ve hastalıklarıyla ilgilenir Sağlık eğitimi birey, aile, grup ve tüm topluluklarla ilgilenir Sağlık eğitimi sağlıkla ilgili en doğru ve kolay yolun seçimi ile ilgilenir Sağlık eğitimi hem formal hem de informal eğitimde yer alır Sağlık eğitiminde amaç bilgi vermeden, tutum-davranış ve sosyal değişime kadar giden bir diziden oluşur. Sağlık eğitimi ile birey yada toplumlarda istenilen yönde davranış değişikliği oluşturabilmek için o toplumun önceliklerinin belirlenmesi, gelenek ve göreneklerinin neler olduğunun tespit edilmesi, inançlarının sağlıkla ilgili beklentilerinin belirlenmesi gerekir. Bunu yaparken de çift yönlü iletişim kullanılmalı ve toplumla birlikte sorunlar saptanmalıdır. Çünkü toplumların sağlıkla ilgili algıları gelenek ve görenekleri, sağlık davranışının esas belirleyicileridir. Sağlık eğitimi planlanırken bu algılara mutlaka dikkat edilmelidir. 9

14 AlmaAta bildirgesinde Temel Sağlık Hizmetleri kapsamı içerisinde vazgeçilmez hizmetlerden biri olarak bir toplumda yaygın görülen sağlık sorunları ve bunların önlenmesi ve denetimi için halkın eğitilmesi yer almıştır. Sağlığı geliştirme DSÖ tarafından herkes için sağlık poltikasına ulaşmak için gerekli bir strateji olarak belirlenmiştir. Sağlığı geliştirme, kişilerin kendi sağlıkları üzerinde kontrolleri arttırmayı ve geliştirmeyi olanaklı kılan bir süreçtir. Halk sağlığı ve koruyucu hekimliğin önemli bir parçasıdır. Ottawa da 1986 yılında yapılan uluslararası konferans sonrası Ottawa Sağlığı Geliştirme Bildirgesi yayımlanmıştır. Ottawa Bildirgesindeki 5 başlıklı eylem planı nedir? Sağlığı geliştirme sağlık eğitiminin de içinde olduğu çok daha geniş, kapsamlı ve bütüncül bir kavramdır. ÇEVREYE YÖNELİK KORUYUCU SAĞLIK HİZMETLERİ Last 1995 yılında çevreyi insanın dışındaki her şey olarak tanımlamıştır. Günümüzde ise çevre kavramı insanların yaşamları boyunca etkileşimde bulundukları fiziksel biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamların hepsi anlamındadır. Sağlıklı olabilmenin ilk koşullarından birisi de sağlıklı bir çevrede yaşıyor olmaktır. Kişinin dışındaki her şey onun çevresidir. Çevre kişi arasında karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Kişinin genetik yapısı onun çevresel etmenlerden ne şekilde etkileneceğini belirleyen en önemli etmendir. Çevre aynı zamanda kişinin hastalanmasının nedenide olabilir. O halde çevrenin sağlığa etkilerine bakacak olursak: Hastalıklara zemin hazırlayabilir. Anne ve babanın sigara içtiği bir ev ortamında çocuklarda solunum yolları ile ilgili enfeksiyon, alerjik problemler gibi şeyler yaşanabilir. Çevre doğrudan kendisi hastalık nedeni olabilir. İçme sularının kirlenmesi ve bir çok kişinin ishal başta olmak üzere bir çok sağlık sorunu yaşaması gibi Bir kısım hastalıkların oluşumunu kolaylaştırır. Nemli ortamlarda alerjik problemler daha sık yaşanır Bazı sağlık sorunlarının ciddiyetini arttırır. Astım problemi olan kişilerin, hava kirliliğinin yoğun olduğu günlerde solunum sıkıntılarının daha ağır olması gibi. B1. Besin kontrolü ve güvenliği: gıdaların sağlık tehlikesi oluşturabilecek kimyasal, biyolojik ve fiziksel etkilerden korunması ve sağlığa uygun halde saklanmasıdır. Güvenli gıda ise her türlü bozulma ihtimalinden ve bulaş riskinden arındırılımış, tüketilmeye hazır halde bulunan gıda anlamındadır. Üretimden tüketime kadar her aşamada gıdalarda kirlenme riski mevcuttur. Mikroorganizmaların gelişimine elverişli özellikteki gıdalarda, bulaştan sonra onların gelişmesi için uygun sıcaklık ve nem olduğu takdirde hızla çoğalacaklardır. Eğer gıdalara, bu problemin yok edilmesini sağlayacak herhangi bir işlem uygulanmazsa bu gıdalar tüketici için ciddi tehlikelere yol açabilecektir. Bu durum hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde insan sağlığını ciddi olarak tehdit etmektedir. Özelliklede yaşlılar, çocuklar ve hamileler daha fazla risk altındadır. Kişilerin hastalanmaları sonrasında, tedavi için yapılacak harcamalarda çok yüksek miktarlara ulaşabilmektedir. Gıda güvenliği programlarının aktif olarak kullanılmasıyla bu tarzdaki sorunların önüne geçilebilir. Gıdalarla bulaşan hastalıklarda temel etken insan ve hayvan dışkısıyla bulaşan hastalıklardır. Sağlıklı gıda tüketiminde dikkat edilmesi gereken temel noktalar şunlardır Temizlik: gıdalar hazıralanmaya başlamadan önce kişisel temizliğe mutlaka dikkat edilmeli eller bol sabunlu suyla yıkanmalıdır. Daha sonra gıda hazırlığının yapılacağı tüm yüzeyler ve aletler yıkanmalı ortamın böcek, sinek ve diğer hayvanların girişine karşı korunaklı olması sağlanmalıdır. 10

15 Çiğ ve pişmiş gıdanın birbirinden ayrılması: gıdaların hazırlanması sırasında taze et, kanatlı hayvanların eti ve deniz ürünleri diğer gıdalardan ayrı tutulmalıdır ayrıca bunların hazırlanmasında kullanılan bıçak ve kesme tahtası gibi materyallerde ayrı olmalıdır. Uygun koşullarda pişirme: gıdaların pişirilmesi bir çok etkenin ölmesini sağlamaktadır. Gıdalar pişirilirken en az 75 0 C ye ulaşılması gerekmektedir. Taze etleri pişirirkende en son et suyunun renginin pembe değil daha berrak olmasına dikkat edilmelidir. Güvenli bir sıcaklıkta saklama: pişirilmiş gıdalar iki saatten fazla oda koşullarında saklanmamalı, pişmiş gıdalar 5 0 C nin altında soğutulmalı ve donmuş gıdalar oda sıcaklığında değil buzdolabının alt rafında çözünmeye bırakılmalıdır. Çözülmüş olan gıdalar bir daha dondurulmamalıdır. Taze sebze ve meyvelerin akan, temiz ve bol suyun altında yıkanması gereklidir. B2. Yeterli ve temiz su sağlanması: tüm canlılar suya bağımlıdır. Yaşamın gücü için su vazgeçilmez ve vücudun en çok ihtiyaç duyduğu bir besindir. Sağlıklı olabilmek için yeterince tüketilmesi gereklidir. Sağlıklı ve temiz su, içinde hastalık yapıcı mikroorganizmaları ve zehirli etki yapabilecek kimyasal maddeleri içermez, gerekli olan minerallerde dengeli bir şekilde mevcuttur. İçme ve kullanma sularının nitelik olarak birbirinin aynı olması gerekmektedir. Kişi başına tüketilen su miktarı ekonomik durum ve endüstürileşmek gibi bir takım faktörlerden etkilenmektedir. Aslında günlük kişi başı tüketilen su miktarı bir gelişmişlik göstergesidir. Suyun ne tip görevleri vardır? a. Vücutta hücreler arası besin ve oksijen taşınmasını sağlar b. Ağız, göz ve burun gibi organların nemli kalmasını sağlar c. Vücut sıvılarının (idrar, kan, tükrük gibi) büyük kısmını oluşturur. d. Eklemlere destek sağlar. Vücut için son derece önemli bir besin maddesi olan suyu ne kadar tüketmemiz gerekir? Bebekler su ihtiyaçlarını anne sütünden karşılamaktadırlar. Ek gıdaya başladıkları dönemde onlara da su takviyesi yapılmalıdır. Yetişkin bir bireyin günlük tüketmesi gereken su miktarı 1,5-2 litre kadardır bu da yaklaşık 10 su bardağına denk gelmektedir. Kişiler spor yaptıklarında ya da hava sıcaklığının çok yüksek olduğu dönemlerde daha fazla su tüketmelidirler. Yaşlı bireylerde su tüketimine özellikle dikkat etmek gerekir. İçme suyu renksiz, kokusuz ve berrak olmalıdır. Ph sı olmalı ve sıcaklığı C olursa tadı hoş olarak algılanır. Bazı mikroorganizmaların ve kimyasal artıkların suya karışması kirlilik olarak adlandırılır. Suyun kirliliği fiziksel, kimyasal ve bakteriyolojik analizlerle tespit edilir. Temizliğinden şüphe edilen sular 10 dakika kaynatılarak mikroplarından arındırılabilir. Kaynatılan su bir süre aynı kapta soğutulması için bekletildikten sonra tüketilebilir. Suyu arıtmak için kullanılan bir dezenfektanın şu özellikleri taşıması gerekir: Değişik zaman sıcaklık ve derişimlerde kabul edilebilir bir sürede sudaki bakteri, virüs ve amip kistlerini yok etmek zorundadır. İnsanlara ve evcil hayvanlara zararsız olmalıdır. Ucuz olmalı, taşınması ve depolanması kolay olmalıdır İşlenen suyun içerisindeki kalıntıları kolayca belirlenebilmelidir Bu dezenfekten maddenin suda kalıcı olması ve kaybolmasının, suyun yeniden kirlenmesi için bir gösterge olarak kullanılabilmesi gerekmektedir. Su dezenfeksiyonunda en çok klor tercih edilmektedir. nelerdir? Su kirlenmesini engelleyebilmek için alınması gereken önlemler 11

16 B3. Hava kirliliği ve kontrolü: çeşitli kimyasal süreçlerde açığa çıkan gaz yada parçacık halindeki maddelerin özellikle yakıt artıklarının atmosferde canlıların yaşamına zarar verecek miktarlarda birikmesine hava kirliliğ denir. Çeşitli amaçlarla yakılan yakıtlar, fabrika ve ve bacalarının dumanları, araçların egsoz gazları havaya zehirli olan karbonmomoksit, kükürtdioksit ve nitrikasit gibi gazların karışmasına yol açar. Atmosfer genellikle bu zehirli karışımları eritir fakat meteorolojik ve topografik şartlar nedeniylede kirlenmeye devam eder. Grafik 1.1: Hava kirliliği nedenlerinin grafiği Hava kirliliğinde, doğal kaynaklardan daha çok yapay kaynaklardan meydana gelen kirlilikler daha önemli yer tutmaktadır. Doğal kaynaklar içerisinde hava kirliliğine neden olan etmenler: volkanlar, tozlar, orman yangınları, okyanus spreyleri ve buharlaşmadır. Yapay kaynaklar ise insanların faaliyetleri sonrasında ortaya çıkarlar. Bunlarda ısınmadan, sanayiden, trafikten, endüstriden, termik santrallerden, nükleer santrallerden kaynaklanan kirlilikler olarak adlandırılır. İnsanların sağlıklı yaşayabilmesi için teneffüs edilen havanın mutlaka temiz olması gerekir. Hava kirliliğine sebep olan maddeler, kokusu, rengi, fiziksel ve kimyasal etkisi olmasa da zarar verebilir. Havanın doğal yapısını bozan ve kirleten maddelerin başka bir deyişle kirli havanın solunması, özellikle akciğer dokularını tahrip edici ve öldürücü olabilir. Solunum yolu ile alınan hava içerisindeki parçacıklar ve duman akciğerlere ulaşır. Solunum sisteminin derinliklerinde depolanan bu parçacıklar, akciğer kanserlerine kadar varan hasarlar yapabilir. Kirli havayı soluyan kişilerde bronşit başta olmak üzere birçok solunum sistemi ile ilgili rahatsızlık ortaya çıkar. Hava kirliliğinden bebekler, yaşlılar ve solunum sitemi rahatsızlığı olan bireyler daha çok etkilenir. Hava kirliliğini önlemek için alınacak önlemler: 1. Sanayi tesislerinin bacalarına filtre takılması 2. Sanayinin uygun yerlerde inşa edilmesi 3. Evlerdeki bacalar düzenli temizlenmeli 4. Kaçak kömür kullanımının önüne geçilmeli 5. Doğalgaz kullanımını teşvik edilmeli 6. Kalorifer ve doğalgaza periyodik bakım yapılmalı 7. Yeşil alanlar arttırılmalı 8. Toplu taşıma yaygınlaştırılmalı 9. Ormanlar korunmalı, sayısı arttırılmalı B4. Atıkların kontrolü: insanların günlük hayatında yaptıkları işler sonrasında ya da hem ticaret, hem de endüstrinin kullanımı ile ortaya bir çok atık çıkmaktadır. Tüm Dünya da bu insan sağlığını tehdit eden ve toplumsal sıkıntılara yol açabilen bir problem olarak karşımıza çıkar. Bu problemin çözümü bu atıkların sağlık kurallarına uygun şekilde ve teknik koşullarda toplanması, taşınması, yok edilmesi ve zararsız hale getirilmesidir. Çöplerin gelişigüzel ve açıkta bekletilmesi zaman zaman bazı hayvanların buralarda eşinmesine, çöplerin dağılmasına sinek ve 12

17 bir çok diğer böceğin buralarda üremesine neden olur. Nüfusun artması, endüstrinin gelişmesi ve şehirlerin daha da büyümesi meydana çıkan çöplerin daha fazla oluşmasına neden olur. Çöpler mevsime ve halkın alışkanlıklarına göre değişiklik göstermekle birlikte 1/3 nü organik maddeler oluşturmaktadır ve %20-30 oranında su içerdiği için kolay çürümekte ve kokuşmaktadır. Atıklar iki kısımda incelenmektedir. Grafik 1.2: Atık çeşitlerinin grafiği Katı atıklar evsel, ticari ve endüstriyel atıklardan oluşur, yarı çamur özelliğinde hem ayrışabilen hem de ayrışamıyan maddelerdir. Çöp kirliliğine engel olmak için üç işlem gerekir: 1. Biriktirme 2. Zarasız hale getirilecek istasyonlara taşıma 3. Zararsız hale getirme ve yok etme Sıvı atıklar ise: insanların idrar ve dışkılarından oluşan lağım sularıdır ayrıca lağım sistemine sanayinin sıvı atıklarıda karışır. Lağım kirliliklerine engel olmak için uygulanack yöntem: Yer altı ve yerüstü sularını kirletmemeli Toprağın yüzeyini kirletmemeli Böcek ve hayvan girişi olmamalı Koku yapmamalı Mutlaka kapalı ortamda biriktirilmelidir. B5. Konut sağlığı: insanların yaşamının önemli bir kısmının geçtiği konutlarında, sağlık üzerinde etkileri vardır. Bir evin sağlığa uygun alt yapısının oluşmasında, içme kullanma suyu, atıkların uzaklaştırılması ve teknoloji önemlidir. Amerikan Halk Sağlığı Örgütünün yayınladığı sağlıklı bir konut için gereken şartlar şunlardır: konutta bulunan bir kişi için 14 m 2 döşeme alanı gereklidir içinde yaşanılan her oda için en az 2 m lik yükseklik olmalıdır. konutlar çöplük, bataklık gibi yerlerin yakınına yapılmamalı duvar, döşeme pencere ve çatı yapısal olarak nitelikli olmalı, döşemeler ağırlığa dayanıklı olmalı ve 5 yada daha fazla basamakta her merdiven için mutlaka trabzan bulunmalıdır. yangından kurtulmak için en az 2 çıkış olmalıdır ocak, fırın, buzdolabı konacak yer olmalı, tuvalet bulunmalı içinde sifon olmalı ve lavabo yerleştirilmelidir. aydınlatmak için yeterli pencere olmalıdır 13

18 evde bulunan ilaçlar yada zehirli maddeler için, güvenli ayrı bir dolap olmalıdır. farelerin girmemesi için güvenli bir ortam yaratılmalı bütün boru sistemleri uygun standartta ve güvenli bir şekilde yapılmış olmalı konut güneş ışığı almalı içindekileri dış ortam ısısından koruyabilmeli çevredeki gürültü ile ilgili iyi izolasyon yapılmış olmalı ulaşılabilir, sağlıklı, güvenilir içme ve kullanma suyu bulunmalı ve konutun içinde olmalı yatak odası, yemek odası ve oturma odası ayrı olmalı nem ve mantarlama olmamalı çocuk yaş grubunun yeterince dolaşıp oynayabileceği alan bulunmalı O halde konut sağlığı dediğimizde unutulmaması gereken noktalar; temel fizyolojik ve psikolojik gereksinimleri karşılamalı bulaşıcı hastalıklara karşı koruyabilmeli kazaların önlemesine yardımcı olmalıdır. B6. İş ortamında sağlığı tehdit edecek etkenlerin kontrolü: iş sağlığı çalışma hayatındaki sağlık sorunlarının tanımlandığı ve çalışan kişilerin sağlığını korumaya önelik yapılan faaliyetlerin bulunduğu bir alan. Ana amacı, kişilerin sağlığının işten kaynaklı nedenlerle bozulmasına engel olmak yani koruyucu yaklaşımdır. Her geçen gün çalışan kişi sayısı artmakta ve insanlar işyeri ortamında bir çok hastalık riski taşıyabilen etkenle karşılaşmaktadırlar. İşyerindeki tehlikeler öncelikle işyerinde çalışanları daha sonrada bu kişilerin yakın çevresini etkiler. Onun için iş sağlığı çalışmaları, işyerindeki tehlikeleri kontrol altına alarak hem işçileri hem de yakın çevrelerini tehlikeye karşı korumuş olur. İşyerlerindeki belli başlı tehlikeler: 1. Kimyasal faktörler: iş yerinde en fazla kullanılan maddeler kimyasal maddelerdir. Kurşun, civa arsenik gibi bu kimyasal maddeler uzun sürede birikip kanser gibi kronik olaylara yol açabilecekleri gibi yüksek miktarda ani karşılaşma sonucu zehirlenme gibi tablolara da yol açabilirler. 2. Fiziksel faktörler: işyerinde ensık rastlanan ortam faktörleri fiziksel faktörleridir. Bunlarında en başında gürültü ve sıcaklık gelir. 3. Biyolojik faktörler: özellikle sağlıkla ilgili yerlerde çalışan bireylerde karşılaşma riski daha fazla olan faktörlerdir. Kanla bulaşan enfeksiyonlar bunlara örnek gösterilebilir. Cerrahi dalların ya da kan bankasında çalışanların daha fazla risk altında olduğu Hepatit-B mikrobu gibi. 4. Tozlar: partikül büyüklüğü 100 mikronun altında olup havada asılı kalan maddelere toz adı verilir bunlar akciğerlerde birikerek bir takım sağlık sorunlarına yol açarlar. 5. Ergonomik faktörler: çalışma ortamının kişinin ergonomik yapısına uygun olması kaza riskini azaltmaktadır. Onun için iş ve işçi uyumu mutlaka sağlanmalıdır. 6. Psikososyal faktörler: iş ortamındaki kişiler arası uyum iş stresini azaltır ve verimi arttırır. Onun için kişilerin kendilerine uygun işlere yerleştirilmeleri iş sağlığı uygulama ilkelerinin temelini oluşturur. 14

19 TEDAVİ EDİCİ SAĞLIK HİZMETLERİ Hastalanan insanların tekrar sağlığına kavuşması için yapılan çalışmaların tamamı bu başlık altında toplanır. Kendi içinde; birinci basamak tedavi hizmetleri (ilk başvuru ve ayakta tedavi), ikinci basamak tedavi hizmetleri (yataklı tedavi hizmetleri) ve üçüncü basamak tedavi hizmetleri olarak üçe ayrılır. Üçüncü basamakta kendi alanında uzmanlaşmış kişilerin bulunduğu ve ileri teknolojinin kullanıldığı hastaneler yer alır. Bu hizmetler tamamen sağlık personeli ve sağlık sektörünce yürütülen hizmetlerdir. Tedavi edici hizmetler genellikle koruyucu hizmetlerin yetersizliğinden ortaya çıkan problemlerle baş etmek için düzenlenmiş hizmetlerdir. REHABİLİTE EDİCİ SAĞLIK HİZMETLERİ Hastalık ve kazalara bağlı gelişen kalıcı bozuklukların ve sakatlıkların günlük yaşamı etkilemesini engellemek ya da bu etkiyi en aza indirmek, kişinin bedensel ve ruhsal yönden başkalarına bağımlı olmadan hayatını sürdürmesini sağlamak için düzenlenen hizmetlerdir. İki şekli mevcuttur: Tıbbi rehabilitasyon Sosyal rehabilitasyon Tıbbi rehabilitasyon: bedensel olarak ortaya çıkan sakatlıkların mümkün olduğu kadar düzeltilmesi işlemidir. Amaç yaşam kalitesini yükseltmektir. Postür (duruş) bozukluklarının düzeltilmesi, işitme ve görme kusurlarının en aza indirilmesi, diz yada kalça protezlerinin kullanılması gibi örnekler verilebilir. Sosyal rehabilitasyon: sakatlıkları nedeniyle eski işlerini yapamayan ya da belli bir işte bile çalışamayan kişilere iş öğretme, iş bulma ya da işe uyum sağlamaları için yapılan yardımların tümüdür. Amacı günlük yaşamda kişilerin başkalarına olan bağımlılığını azaltmak ve yaşama daha aktif katılımlarını sağlamaktır. Unutulmaması gereken her zaman için koruyucu hekimlik hizmetlerinin tedavi edici sağlık hizmetlerinden daha ucuz ve daha kolay olduğudur. Grafik 1.3: Sağlık hizmetlerinin grafiği 15

20 Özet Kişilerin ve toplumların sağlıklarını korumak, hastalananların tedavisini yapmak iyileşmenin tam olmadığı durumlarda başkalarına bağımlı olmadan yaşamayı sağlamak ve toplumların sağlıklarını daha iyi durumlara getirmek için yapılan planlı çalışmaların tümüne sağlık hizmeti denmektedir. Sağlık, Dünya Sağlık Örgütü tanımına göre sadece hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil kişinin bedenen, ruhen ve sosyal yönden kendisini iyi hissetmesi halidir. Bir diğer tanımlamaya görede kişin fiziksel, biyolojik ve sosyal çevresi arasındaki denge durumu ve hal, hareket ve davranışlarının uyumlu olması durumudur Alma- Ata da ki tanıma göre TSH, pratik ve bilimsel temellere oturmuş, bilimsel ve sosyal açıdan kabul edilebilir yöntemler ve teknoloji ile, toplumda bireylere ve ailelere onların tam katılımı ve kabul edebilecekleri bir maliyetle sunulan ve evrensel düzeyde ulaşılabilir, esas/temel sağlık hizmetleridir. Ülkenin hem sağlık sistemine entegre olmuş hem de sosyal ve ekonomik kalkınabilirliğine odaklanmış olmalıdır. TSH, bireylerle ilk temas noktasıdır. TSH, sağlık hizmetlerinin genelini ilgilendiren bir görüştür. sağlık hizmetlerinin örgütlenmesinde anahtardır sağlık hizmetlerinin ilk basamağıdır bir faaliyetler topluluğudur. Sosyal eşitlik: sağlık hizmeti doğuştan kazanılmış bir haktır ve tüm topluma en uzak noktaya kadar sosyal adalet anlayışı içerisinde hizmet götürülmelidir. Öz sorumluluk: herkes kendi sağlığının önemini bilmeli ve kendinden, çocuklarından sorumlu olmalıdır. Bunun sağlanabilmesi için kişiler eğitilmeli ve kişilerdeki farkındalık düzeyi arttırılmalıdır. Farkındalığı artan bireyler daha çok sorumluluk hissederek sağlık hizmetlerinin planlama ve sunum aşamasında söz sahibi olmaktadırlar. Tüm bunların sonucu olarak toplum sağlık hizmetine katılmaktadır. Sağlık hizmetlerinin boyutu: sağlık hizmetleri yürütülürken diğer sektörlerdende yardım alınmaktadır. O halde sektörlerarası koordinasyon (eşgüdüm) mutlaka gereklidir. Uluslar arası dayanışma: sağlık tüm Dünya ülkelerini ilgilendiren bir konudur ve bu konu ile ilgili olarak gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerdeki sağlık hizmetlerin kalkınması ve gelişimi için mutlaka destek olması gerekmektedir. Sağlık hizmetleri klasik olarak üç gruba ayrılarak incelenir. Bunlar: Koruyucu Tedavi edici Rehabilite edici sağlık hizmetleridir. 16