STRATEJİ BELGESİ TÜRKİYE 2010

Transkript

1 DENİZ-BİLİM STRATEJİ BELGESİ TÜRKİYE 2010 Orta Doğu Teknik Üniversitesi Erdemli Deniz Bilimleri Enstitüsü Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü NASA fotoğraf galerisi. İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü Mersin-İzmir-İstanbul Temmuz 2010

2 ÖNSÖZ Teknolojik, ekonomik, siyasi, toplumsal ve eğitim ve araştırma alanlarında güncel küresel gelişmeler çoğunlukla hızlı sıçramalarla oluşmakta ve genelde ülkemiz, özelde ise stratejik önemdeki ulusal kurum ve kuruluşlarımız, derinden etkilenmekte ve bu süreç devam etmektedir. Hızla gelişen bilgi ve buna dayalı teknolojik ilerleme mevcut veri, bulgu ve becerilerin hızla yenilenmesini, yeni yetenek ve ilerlemelerin bunlara katılmasını zorunlu kılmaktadır. Çağımız, eğitim ve araştırma kurumlarımızı değişen koşullara ayak uydurmayı, bunu yaparken yüzyılımızın gerektirdiği eleştirisel düşünme, sorunları algılama ve çözme, planlama ve gelecekteki gelişme ve karmaşık yerel ve küresel boyutlu sorunlarla baş edebilecek beceriyle donatılmış elemanların yetiştirilmesini gerekli kılmaktadır. Stratejik öneme sahip denizlerimizin kaynaklarından sürdürülebilir şekilde yararlanma, denizle ilgili insan faaliyetlerinin ve çevrenin sürdürülebilir yönetimi ancak bu alanda eğitim ve araştırmalarla görevlendirilmiş kurumlarımızın faaliyetleri ve bu kurumların da özel destek görmesiyle olasıdır. Mensubu ve yöneticisi bulunduğumuz önemli yüksek lisans okullarımızı salt üniversitelerimiz kullanımına verilen bütçelerle ayakta tutmamız ve yukarıda vurgulanan çağın gereklerini yerine getirecek aşamaya getirmemiz günümüz koşullarında mümkün görünmemektedir. Günümüzde artık bir üniversite mezunu olmak, hatta bir yüksek lisans eğitimi almış olmak ulusların ulaşmak istedikleri düzeye çıkmaları için yeterli görülmemektedir. Bu yöndeki bir eğitim belki bazı alanlarda bireyin daha kolay iş bulması için yeterli olabilir. Ancak çağımız gereği ise bilgiyle donatılmış, alanındaki gelişme ve değişmeleri izleyen, sorgulayarak uygulayan, gelişmeye ve işbirliğine açık günün gerektirdiği teknolojileri sorunsuz kullanabilen, yeni düşünce ve ürün üretebilen, deneyimlerini paylaşarak aktaran kişilere sahip olmaktır. Böyle kişilere sahip olmak uzun erimli, güdümlü destekli, planlamalarla olasıdır ki, bu da geleceğe yatırım ve sağlama alma anlamına gelir. Üniversitelerimiz deniz bilimleri alanında eğitim ve araştırmalarıyla ülkemize önemli katkı sağlayan enstitülerimizin ilgi alanlarındaki ülkesel strateji geliştirme ve bunun uygulamaya aktarılması yönündeki çabalarını desteklemektedir. Deniz Bilimleri Enstitülerimizin bu adımlarıyla kendi alanlarında geleceği yönlendirmedeki eğitim ve araştırmaları, yüz yılımızın sorunlarıyla baş edebilecek insan gücünü oluşturmadaki çabalarını ülkesel bir strateji planı (bu strateji belgesi 1

3 yordamıyla) araştırma ve geliştirmelerimizde başarılı olmalarını ve ülkemize gelecekte daha değerli hizmetler vermelerini dileriz. Son olarak bu ihtiyacı görerek çaba harcayan, bu hizmeti vermeyi hedeflemiş ve başarıya kilitlenmiş tüm elemanlarımıza teşekkür ederiz. Prof. Dr. Ahmet Acar Prof. Dr. Yunus Söylet Prof. Dr. Mehmet Füzün ODTÜ-Rektör İ.Ü.-Rektör DEÜ-Rektör ) Orta Doğu Teknik Üniversitesi-Erdemli Deniz Bilimleri Enstitüsü. 2) İstanbul Üniversitesi-Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü. 3) Dokuz Eylül Üniversitesi-Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü. 2

4 TEŞEKKÜR Bu metnin hazırlanmasında görüş ve düşüncelerinden yararlandığımız değerli öğretim üyesi ve öğrenci arkadaşlarımıza teşekkürlerimizi sunarız. Bunun ötesinde geçmiş yönetimlerce benzer amaçlarla hazırlanmış çalışma metninden bu çalışmada önemli ölçüde yararlanılmıştır. Bunların ötesinde bu raporun hazırlanması ve sunulmasına katkı sağlayan tüm kişi ve kuruluşlara, özellikle DPT ve SHOD-B na konuya yaklaşımları için özellikle teşekkür ederiz. ODTÜ-DBE DEÜ-DBTE İ.Ü.-DBİE 3

5 Bilimin, bilginin sonu yoktur. Bu nedenle hiç kimse onun sonunu bulamaz. Pirî Reis - Bahriye 4

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.. 1 TEŞEKKÜR.. 3 İÇİNDEKİLER. 5 ŞEKİLLER LİSTESİ. 8 TABLOLAR LİSTESİ. 8 KISALTMALAR.. 9 I - DENİZ BİLİM STRATEJİ BELGESİ, TÜRKİYE YÖNETİCİ ÖZETİ Gerekçe, niyet, amaç ve hedefler Neden deniz bilim? Neden devlet desteği? Strateji geliştirme önerileri Yönetişim ve kurumsal sorumluluk Onay, karar ve eylem süreçleri.. 19 II - DENİZ BİLİM VE YER SİSTEMİ 21 Fiziksel oşinografi.. 26 Kimyasal oşinografi Deniz biyolojisi Deniz jeolojisi Yer Sistemi ve iklim Bölgesel iklim Ekosistem yaklaşımı. 34 Strateji 35 Çevresel kalite hedefleri.. 35 İnsan etkilerinin yoğun olduğu alanlar Gözlem sistemleri.. 35 Tedbir ilkesi uygulaması Biyoçeşitlilik İklim değişimi Sürdürülebilir gelişme = Sürdürülebilir koruma Sosyo-ekonomik senaryolar Sosyo-ekonomik değerlendirme.. 43 III- DÜNYADA VE TÜRKİYE DE DENİZ BİLİM VE KARAR SÜREÇLERİ Denizlerden nasıl yararlanılır? Dünyada deniz (okyanus) bilim politikası.. 45 ABD de durum... Geliştirilmiş yönetişim Sağlam bilim temelli ve bilgiye dayalı kararlar. Geleceğin temelini oluşturan eğitim Özel yönetim sorunları

7 Uygulama Avrupa Birliğinde durum. 47 Deniz yönetişiminin bütünleştirilmesi.. 48 Kesişen politika araçlarının geliştirilmesi Deniz faaliyetlerinde sürdürülebilirlik için sınırlamalar.. 48 Deniz-havzaları bölgesel stratejilerinin geliştirilmesi.. 48 Bütünsel Deniz Politikasının uluslararası boyutu. 48 Sürdürülebilir ekonomik büyüme, istihdam ve yenilik İklim değişikliği ve okyanuslar Kıyı ve deniz ekosistemleri ve yönetimi üzerinde insan etkisi. 49 Kaynak yönetimi ve mekansal planlamada ekosistem yaklaşımı Deniz biyoçeşitliliği ve biyoteknoloji.. 49 Kıta kenarları ve derin deniz Operasyonel oşinografi ve deniz teknolojisi Türkiye de deniz (okyanus) bilim politikası Ulusal değerler - insan, deniz ve doğal kaynaklar Deniz bilimleri çevre hizmetleri 53 IV- TÜRKİYE DENİZ BİLİM STRATEJİSİ Yönetişim Ulusal deniz bilim ve denizcilik platformu Ulusal kurumlar arasında bilimsel işbirliği 55 İşbirliği öngören projelerin öncelikli desteklenmesi Ulusal veri merkezleri Uluslararası programlarla ilişkiler Akademik yapılanma - Bilim adamı yetiştirme ve kazanma Eğitim programları ve araştırmacı desteği.. 59 Yurt dışı doktora desteği.. 60 Doktora sonrası araştırmacı desteği Temel destek ve araçlar Destekleyici çevrenin yaratılması ve sürekliliği Bürokratik düzenlemeler Parasal kaynak yaratma ve bütçe tahsisi Alt yapının iyileştirilmesi ve sürekliliği Gözlem platformları ve gözlem sistemlerinin geliştirilmesi Yüksek başarımlı hesaplama olanaklarının geliştirilmesi Türkiye ulusal deniz bilimleri araştırma programı Program 01: Gözlem sistemleri, ölçüm ve izleme 67 Su seviyesi ölçümleri 67 Meteorolojik veriler Program 02: Operasyonel oşinografi Program 03: Bölgesel iklim dinamiği Program 04: Kıta sahanlığı ve kıyı kuşağı dinamikleri Program 05: Ekosistemler dinamiği Program 06: Biyoçeşitlilik 72 Denizel biyoçeşitlilik ve gen-tek geliştirme.. 72 Deniz ekosistemine insan kökenli etkiler.. 72 İstilacı türler ve Lessepsian göçmenler 73 Zararlı Alg Patlamaları (Harmful Algae Blooms HAB) Toksinler

8 4.4.7 Program 07: Balıkçılık sistemleri 74 Balık ve balıkçılık 74 Balıkçılık ve deniz koruma alanları Program 08: Deniz jeolojisi ve jeofiziği Program 09: Veri işleme ve saklama Program 10: Özel işbirliği Program 11: Uygulamalı araştırmalar 78 5 DENİZ BİLİMLERİ - EYLEM PLANI ve TEDBİRLER Deniz bilimleri - Eylem planı 79 Strateji belgesinin yenilenmesi Tedbirler sorumlular süreçler 82 EKLER 91 EK 1: Deniz bilimleri enstitüleri 92 Ek 1 Tablo 1: Deniz bilimleri enstitülerindeki program ve anabilim dalları.. 92 Araştırma faaliyetleri.. 93 EK 2- Türkiye de deniz bilimleri Tarihçe 94 I öncesi cumhuriyet dönemi 95 II dönemi III dönemi. IV dönemi V dönemi VI dönemi-deniz Araştırmaları Programı (DAP) süreci VII dönemi Ek 2 Tablo 1: Türkiye deniz bilimleri tarihinin tablosal özeti EK 3- Denizlerde ulusal ilgi, kullanım ve strateji belirleme alanları 109 EK 4 - Bilime dayalı karar için araştırılması gereken alanlara bazı örnekler. 115 KAYNAKÇA

9 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Piri Reis in Akdeniz bölgesi haritası.. 23 Şekil 2. Marsigli tarafından gösterilen İstanbul Boğazı akıntıları. 24 Şekil 3. Doğu Akdeniz ve Karadeniz doğal renkler Karadeniz, Marmara ve kuzey Ege de yeşil renk eş zamanlı plankton üretimlerini ve basenler arası aktarımı göstermektedir. 32 Şekil 4. Avrupa bölgesi denizlerinde klorofil pigmentleri dağılımı Şekil 5. Birleşmiş Milletler senaryo ve öngörülerine göre dünya nüfusunun son 50 yıl ile önümüzdeki 50 yıldaki değişim beklentisi.. 40 Şekil 6. Önümüzdeki yüzyıla dönük 6 farklı küresel sera gazı emisyonu 40 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Gezegenimizin sınırları. 41 Ek 1 de Tablo 1: Deniz bilimleri enstitülerindeki program ve anabilim dalları 92 Ek 2 Tablo 1: Türkiye deniz bilimleri tarihinin tablosal özeti

10 KISALTMALAR AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri ADCP Acoustic Doppler Current Profiler Doppler akıntı-ölçer profilleyici AUV Autonomous Underwater Vehicle Bağımsız sualtı aracı Black Sea GOOS Black Sea Global Ocean Observing System Karadeniz Küresel Okyanus Gözlem Sistemi 12 C Karbon-12 (normal karbon) 14 C Karbon-14 (radyoaktif karbon) CaCO 3 Kalsiyumkarbonat CO 2 Karbondioksit CTD Conductivity Temperature Depth Elektrik geçirgenliği, sıcaklık, derinlik CV Curriculum Vitae Özgeçmiş ÇED Çevresel Etki Değerlendirme DAP Deniz Araştırma Programı DEÜ Dokuz Eylül Üniversitesi DEÜ-DBTE Dokuz Eylül Üniversitesi-Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü DİK Devlet İstatistik Kurumu DMİ Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü DPT Devlet Planlama Teşkilatı Dz.K.K Deniz Kuvvetleri Komutanlığı EuroGOOS Europa Global Ocean Observing System Avrupa Küresel Okyanus Gözlem Sistemi GEOSS Global Earth Observation System of Systems Küresel Yer Gözlem Sistemler Sistemi GMES Global Monitoring for Environment and Security Çevre ve Güvenlik için Küresel İzleme GOOS Global Ocean Observing System Küresel Okyanus Gözlem Sistemi HAB Harmful Algae Blooms Zararlı Alg Patlamaları H 2 CO 3 Hidrojenkarbonat ICCAT International Commission for the Conservation of Atlantic Tunas Atlas Okyanusu ton balığını korumak için uluslar arası komisyon IGBP The International Geosphere-Biosphere Programme Uluslararası Jeosfer-Biyosfer Programı IMO International Maritime Organization Uluslar arası Denizcilik Örgütü 9

11 IOC Intergovernmental Oceanographic Commission Hükümetler arası oşinogrfi komisyonu IOOS Integrated Ocean Observing System Bütünleştirilmiş Okyanus Gözlem Sistemi IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change Hükümetler Arası İklim Değişimi Paneli İÜ İstanbul Üniversitesi İÜ-DBİE İstanbul Üniversitesi-Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü KAMAG TÜBİTAK Kamu Araştırmaları Grubu LOICZ Land-Ocean Interactions in the Coastal Zone MEB Milli Eğitim Bakanlığı MedGOOS Mediterranean Global Ocean Observing System Akdeniz Küresel Okyanus Gözlem Sistemi NGO Non Governmental Organizasyon Sivil Toplum Orgütü ODTÜ Orta Doğu Teknik Üniversitesi ODTÜ-DBE Orta Doğu Teknik Üniversitesi-Deniz Bilimleri Enstitüsü 16 O Oksijen-16 (normal oksijen) 18 O Oksijen-18 (radyoaktif oksijen) PCB Poly Chlorinated Biphenyls Çok klorlü bifeniller ROV Remotely Operated Vehicle Uzaktan kumandali araç SHOD Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi SHOD-B Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi Başkanlığı TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu TTGV Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı UNDP Unated Nations Development Program Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNFCCC United Nations Framework Convention on Climate Change Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi WMO World Meteorological Organization Dünya meteoroloji örgütü YDABÇAG Yer Deniz Atmosfer Bilimleri ve Çevre Araştırma Grubu YÖK Yüksek Öğretim Kurumu 10

12 I DENİZ-BİLİM STRATEJİ BELGESİ, TÜRKİYE YÖNETİCİ ÖZETİ Deniz bilimin ülkemizde gelişmesini, topluma hizmet sunmasını sağlamak amacıyla, uzman bilim kurumlarınca hazırlanan bu strateji belgesi, gerekli geliştirme adımları, politika ve stratejileri irdelemektedir. Bu belgede ülkemizde modern deniz-bilim araştırma altyapısının oluşturulması için gerekli bilim politikası, stratejisi ve uygulama öncelikleri belirlenmekte, üretilen sonuçların denizlerle ilgili sürdürülebilir yönetime temel oluşturması hedeflenmektedir. Geliştirilen stratejide ulusal gelişme, ekonomik gereksinmeler, uluslararası ilişkiler, kurumsal katılım, eğitim ve araştırmada karşılaşılan engel ve eksiklikler çeşitli boyutlarıyla göz önüne alınmış, çevrenin ayrıntılı bir şekilde algılanmasına, dinamiklerinin anlaşılmasına yol açacak ve bu sayede gelecekte karşılaşılabilecek sorunların çözümüne katkıda bulunabilecek bir eğitim, öğretim ve araştırma alt yapısı hedeflenmiştir. Bu belgede yeniden yapılanması amaçlanan deniz bilimlerinin - hedeflerinin ve bilim politikasının belirlenmesi, - modern bilime dayanan, evrensel çevre koruma kavramlarıyla uyumlu, topluma hizmet verebilecek bir okyanus bilim ya da deniz bilimleri politika ve stratejisinin ortaya konması, - bu politika ve stratejiye dayanan taslak uygulama ve eylem planlarının geliştirilmesi amaçlanmıştır. Bu belgede izleyen konular irdelenmektedir: - denizlerin iklim sistemi içindeki önemli yeri ile iklime katkısının, tartışılması, - karmaşık yer sistemi dinamiklerinin gözlenmesi ve davranışlarının öngörülmesinde güncel bilim ve teknolojinin yeri, - doğal kaynakların sürdürülebilir gelişme kavramıyla uyumlu olarak kullanılması, - ekosistem bilimi ve ekosistem yaklaşımının yaygınlaştırılması, - denizlerin toplumun refahına (olumlu ve olumsuz) katkılarının ortaya konması, iklim süreçlerinin ve ekosistem hizmetlerinin pazar içi ve pazar dışı ekonomik değerlendirmelerinin yapılabilmesi, - ülkemizde deniz (okyanus)-bilim araştırmalarının kapsam ve öz olarak temel bilim eksenini izlemesi, bölgesel ve küresel gündeme katkı yapması, bilimsel öncelikleri izleyerek yeniden yapılanması, 11

13 - gerekli kurumsal ve idari altyapının oluşturulması, insan gücü ve teknolojinin verimli kullanımı, - deniz bilimleri araştırmalarının temelini oluşturan araştırma gemilerinin verimli kullanılması ve yönetimi, - TÜBİTAK ve DTP gibi araştırma destek kurumlarının plan, yatırım ve desteklerinin amaç ve hedefler doğrultusunda öncelikli alanlara yönlendirilmesi. Bölüm I de toplumsal gerekçeler, niyet ve bilim felsefesi açıklanarak, gerekli politika, strateji ve önceliklerle ilgili yönetici özeti verilmektedir. Bölüm II de öncelikle deniz (okyanus) bilimin tanımı, gelişimi ve kapsamı ele alınmakta, denizlerin önemli bir bileşen olarak katkıda bulunduğu iklim sistemi ve dinamikleri, sosyo-ekonomik etkileri irdelenmektedir. Bölüm III te deniz-bilimin bilimsel, toplumsal etki sahası, araştırma altyapısı, araçları ile dünyada ve ülkemizdeki süreçleri incelenerek, ülkemizde eksikliği duyulan deniz-bilim politikası ortaya konmaktadır. Bölüm IV te deniz-bilim politikasının hedeflerine ulaşmasını sağlayabilecek ulusal strateji sunulmaktadır. Ulusal deniz-bilim stratejisinin belirlediği araştırma önceliklerine uygun programlar belirtilmekte, mevcut altyapı ve araçlar değerlendirilmekte, önerilen geliştirme araçları incelenmektedir. Ek bölümlerde Türkiye deniz bilimlerinin tarihçesini, ilgi alanlarını, mevcut altyapısını ve politika geliştirme süreçlerini kapsayan özet bilgi sunulmaktadır. Görüleceği gibi, ülkemizde deniz ve çevre araştırmaları, deniz teknolojisi, denizcilik ile ilgili konularda oldukça yaygın bir yapılanma halen mevcuttur. Deniz bilimleri bilim politikası ve stratejisine duyulan gereksinme, bu altyapının güncellenerek güçlendirilmesini, gelecekteki toplumsal amaçlara yönlendirilmesini içermektedir. 1.1 Gerekçe, niyet, amaç ve hedefler Küresel değişim çağında, kaynakların sınırsız olmadığı ve çevre üzerindeki insan etkilerinin geri dönüp toplumları olumsuz etkileyebileceği, mevcut eşitsizlikleri daha da artırabileceği açıkça görülmeye başlanmıştır. Kaynakların sürdürülebilir kullanımı zorunlu olarak bilgiye dayanmaktadır. Bilimsel araştırma ile bilgi birikimi sağlayabilen toplumlar geleceği daha iyi öngörebilmekte, elde ettikleri birikimle çevreyi daha iyi koruyarak gelecek kuşaklara aktarmayı başarabilmektedirler. 12

14 Ülkemizde disiplinler arası deniz bilimleri araştırmaları oldukça yaygın olmakla birlikte, toplumsal hedeflerle bütünleşik belirgin bir stratejinin izlenmediği, buna bağlı bilim politikasının yeterince geliştirilemediği, elde edilen bilgi birikiminin uygulamalara ve karar süreçlerine yansımadığı bilinmekte ve sıkça dile getirilmektedir. Deniz bilimleri araştırma alanında eksikliği duyulan politika ve strateji gereklerini önyargısız ve pozitif bir yaklaşımla ortaya koyabilmek için, bazı olumsuzlukları içeren yapısal sorunlara rağmen ülkemizde büyük özveriyle yaratılan birikim tartışılmakta, gerekli yerlerde eleştirilmekte; mevcut durum ile altyapı hakkında bazı bilgilere ek bölümlerde yer verilmektedir (bkz. Ek 1). Türkiye, dünyada belki hiç bir ülkenin sahip olmadığı zenginlikte ve çeşitlilikte bir deniz ortamına ve kaynaklara sahiptir. Birbirinden çok farklı ve uç özelliklere sahip Karadeniz ve Akdeniz ile bunları birbirine bağlayan Ege Denizi ve Türk Boğazlar Sistemi, oşinografik/iklimsel değişkenlik, ekosistem yapısı ve biyolojik çeşitlilik bakımından eşi bulunmaz özellikler barındırmaktadır. El değmemiş doğal güzelliğe ve kaynaklara sahip olmasına rağmen ülkemizde sadece hidrokarbon kaynaklarının taşınması ile gündemde olan komşumuz Hazar Denizi de yine ilgi beklemektedir. Dünya nimetlerinin bolca sergilendiği bir bölgede yer alan denizlerimizin değişim ve etkileşimlerini, ekolojik durumlarını saptayarak, olası olumsuz etkileri öngörebildiğimiz oranda doğal kaynaklarımızı sahiplenebileceğimiz ve onları sağlıklı bir şekilde gelecek kuşaklara ulaştırabileceğimiz bir gerçektir. Ayrıca, bütün dünyada kıyı yerleşimleri ve bunların arasındaki liman şehirleri denizle ilişkileri sayesinde kültürel, sosyal, bilimsel birikimleri ile medeniyetin ilk geliştiği yerlerdir; kültürel altyapıları ve insanlarıyla neşe, sağlık ve toplumsal gelişme kaynaklarıdır. Doğu Akdeniz, Ege ve Marmara Denizleri, Karadeniz ve Hazar Denizi ile çepeçevre sarmalanan ülkemiz ise bütün insan mirasına kaynaklık eden deniz uygarlıklarının serpilip geliştiği bu eski dünyanın merkezi konumundadır. Denizci bir millet olmadığımız haksız şekilde iddia edilmektedir. Oysa Türkiye önemli bir mirasın üzerine oturmaktadır. Türkiye nin bugün hem deniz kaynaklarının kullanımında hem de deniz ekosistemlerinin yıpratılmasındaki payı diğer ülkelerinkinden fazla değildir. Sorumluluk oranımızda katkı yaparak çevre mirasının gelecek kuşaklara bırakılabilmesi, bilgi ekonomisine uyum gerektirir. Bu amaçla, bir uygarlık ölçüsü sayılan araştırma ve bilgiye dayalı sürdürülebilir kaynak yönetimi ülkemizde de yerleşmelidir. Türkiye nin sosyal ve ekonomik dönüşümüne paralel olarak, denizlerdeki etkinliğini uzun erimli bütüncül bir yaklaşımla ele alması ve iklim hizmetlerinin ekonomik değerlendirmelerde temel alınmasını sağlaması kaçınılmazdır. Denizlerin çevresel yıkımlardan korunabilmesi ve kaynaklarından sürdürülebilir şekilde yararlanılabilmesi, temel sistem değişkenlerini örnekleyebilecek, fiziksel/biyokimyasal süreçleri öngörebilecek bilimsel/teknolojik altyapının ve uzun vadeli önlemlerin geliştirilebilmesine bağlıdır. İklim değişimlerinin önemli 13

15 etkileri olacağı öngörülen bölgemizde, sağlıklı bir geleceğin planlanması, sanayi, deniz ulaştırma, enerji, balıkçılık gibi ekonomik faaliyetlerde karar süreçlerine ve yönetim planlarına bilgi sağlayacak uzmanlık ve altyapının geliştirilmesi son derece gereklidir, aciliyet taşımaktadır ve kamunun yararınadır. Küresel ve bölgesel ölçekteki iklim sisteminin davranışı ile ilgili stratejik araştırma programları, uluslararası işbirliğini zorunlu kılmaktadır. ABD ve AB gibi ülkeler, kaynaklarını esirgememekte, bu toplumların amaçlarına uygun araştırmalar üye ülkelerin ve uluslararası araştırma birimlerinin etkin katılımıyla sürdürülmektedir. Çevrenin durumunun izlenmesine, davranışının tahmin edilmesine yarayan sistemleri içeren Çevre ve Güvenlik için Küresel İzleme (GMES) ve Küresel Yer Gözlem Sistemler Sistemi (GEOSS) stratejileri, bu yolda ulaşılan en son aşamayı temsil etmektedir. Uluslar arası programlara katılımla birlikte, sonuçta her ülke kendi amaç ve kaynaklarına uygun stratejiler geliştirmekte, çağımızda artan bir hızla, oşinografi/ekosistem/iklim bilimleri araştırmalarına yatırım yapmaktadır. Tüm dünya ülkelerinde, modern teknoloji kullanan gözlem sistemlerinin ve araştırma gemilerinin etkin kullanımı çoğunlukla kamusal kaynaklarla gerçekleştirilmektedir. Sonuç olarak, üç taraftan bizi çevrelediğini sık sık dile getirdiğimiz, iklim sisteminin aktif bileşeni olan denizlerimizi tanımayı, günlük çıkar ilişkileri ötesine geçebilen bir anlayışla onları korumayı, onlarla birlikte yaşamayı, öğrenmemiz gerekmektedir. Denizlerini tanımayan bir ülkenin onlardan sağlıklı bir şekilde yararlanması beklenemez. Denizlerin sürdürülebilir şekilde ekonomiye doğrudan ya da dolaylı katkılarını sağlayabilmek, strateji ve bilim politikalarının geliştirilmesini, planlı yatırım ve araştırma desteğini gerektirir. Bu belgenin (strateji belgesinin) amaçları şunlardır: - Denizlerimizle ilgili bilimsel soruları sorabilecek bilgi ve uzmanlık birikimini sağlamak; - Bu soruları gerek ülke içinde gerekse uluslararası platformlarda yanıtlama olanağını verecek deniz bilimleri araştırma alt yapısını ve yeteneklerini oluşturmak; - Etkilenen sosyo-ekonomik sektörleri de göz önüne alarak, Türkiye nin geleceğinde deniz-bilimin katkısını planlamak ve bu amaçla bilimin katkısını ve verimliliği sağlamak; - Denizlerin tanınması, yapı ve fonksiyonlarının daha iyi anlaşılması sonucunda kaynak ve potansiyel olarak değerlendirilmesi ile ülkemize ve toplumumuza sağladığı ekonomik ve politik yararların savunulmasını, bu yararların sürdürülebilmesini sağlamak için deniz-bilim politika ve stratejisinin geliştirilmesidir. 14

16 1.2 Neden deniz-bilim? Bu belge kapsamında genel kavram olarak ülkemizde deniz bilimlerinin altyapısı ve geleceği ele alınmakla birlikte, sıklıkla iklim ve ekosistem bilimleri ve hizmetlerine atıfta bulunulmaktadır. Deniz bilimleri' terimi denizle ilgili bilimlerin ayrı ayrı katkısını ifade etmekte, okyanus-bilim ise katkı aldığı çeşitli temel ve uygulamalı bilim dallarının zaman içinde oluşmuş bütünlüğünü ifade etmektedir. Bu nedenle, çağdaş bir bilim dalının adı olarak okyanus-bilim terimi, Türkçedeki kelime anlamının ötesinde, bu alandaki tarihsel gelişimi yansıtmaktadır. Denizlerin alışveriş içinde oldukları yer sistemi, iklim sistemi ve ekosistem, çeşitli alt sistemleri içeren bütünleşik yapıları tanımlarlar. Deniz (okyanus)-bilim, görece genç bir bilim olmasına rağmen, bugün doğa bilimleri içinde yoğun katkıya ve öneme sahip bir bilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. Deniz-bilim in bu süreçte temel bilim desteği ve diğer iklim bilimleri (meteoroloji, klimatoloji, ekoloji, paleontoloji, vs.) ile amaç ve kapsam örtüşmesi artmıştır ve sağladığı bilgi ve yeteneklerle çevresel yönetişime katkıda bulunarak gelecekte de topluma hizmet edecektir. Bu nedenle denizbilimini geliştirme faaliyetleri bütünüyle geleceğe yatırımdır, yaşam kaynağı denizlere bilimle sahip çıkmaktır. Ülkemizde de bu birikim yaratılmış olup artan bir ivmeyle, diğer dünya toplumlarıyla gelişmişlik makası daha çok açılmadan, tarihsel mirasımızla uyumlu, bölgemizde gerekli katkı ve önderliği üstlenerek sürdürülmelidir. 1.3 Neden devlet desteği? İklim problemiyle karşı karşıya kaldığımız günümüzde dünyada büyük ilgi ve destek gören deniz- (okyanus)-bilim araştırmaları, sağlam kuramsal temellere ve yüksek teknolojiye dayanarak hızla ilerlemektedir. Küresel iklim sistemi içinde önemli bir yeri olan deniz ekosistemleri ekonomik, sosyal, kültürel, siyasal etkenlerle geniş bir yelpaze içinde ilişkili bulunmakta ve ekonomik sektörleri, dolayısıyla toplumsal refahı doğrudan etkilemektedir. Deniz-bilim, disiplinler arası yapısı gereği fiziksel, biyojeokimyasal etkileşimleri incelediği gibi, günümüzde ekosistemlerin karmaşık yapılarını algılayarak bunların ekonomik refah etkilerini değerlendirmeye ve gerekli koruma önlemlerini geliştirmeye olanak vermektedir. Yerküresel akışkanlar olan deniz, iç sular ve atmosferdeki süreçler daha çok fizik yasalarıyla belirlenirler. Fiziksel değişimler kimyasal ve biyolojik süreçlerle etkileşerek ortam özelliklerine ve ekosistemin bütününe yansırlar. Bu nedenle, denizler ve atmosferdeki kimyasal ve biyolojik süreçler, kendi konularında ayrı ayrı analizler gerektirse de, temeldeki fiziksel süreçler araştırılmadan iklim sistemi ve ekosistemler yeterli bütünsellik içinde anlaşılamaz. Çünkü bu sistemler, durumları her an değişen dinamik sistemlerdir. Dinamik bir sistemin çeşitli zaman ve uzay ölçeklerinde sergilediği yapının anlaşılabilmesi ve 15

17 davranışının tahmin edilebilmesi için, değişkenliklerinin fizik kurallarınca açıklanabilmesi, doğrulanabilmesi ve daha da önemlisi, oldukça büyük alanlarda (bölgesel ya da küresel) anlık olarak örneklenebilmesi gerekmektedir. Doğa bilimleri içerisinde deniz bilimlerinin bir 'insan' ara yüzü (iklim, kirlenme, çevre koruma, sürdürülebilir kaynak yönetimi) bulunduğundan, bugün dünyada yüksek düzeyde ilgi gören ve yatırım yapılan bir bilim dalıdır. Bu yüzden, ABD de stratejik araştırma kavramı, araştırma bütçelerinin kısıtlandığı son dönemlerde bile, denizel araştırma programlarını fazla etkileyememiştir. Meteoroloji ve oşinografi batıda ikinci dünya savaşı sonrasında, özellikle 1960'lardan başlayarak önem kazanmıştır. ABD ve AB girişimiyle hazırlanan Çevre ve Güvenlik için Küresel İzleme (Global Monitoring for Environment and Security-GMES) ve uydu ve yer gözlem sistemlerinin birleştirilmesi için Küresel Yer Gözlem Sistemler Sistemi (Global Earth Observation System of Systems-GEOSS) stratejileri önümüzdeki yıllarda yürürlükte olacaktır. Ülkemiz gibi görece doğudaki ülkelerde ise, sağlıklı bir gelişme yaşanamamasının nedeni, gerekli bilim politikalarının zamanında oluşturulamaması ve yatırım yapılamamasıdır. Ancak bu durum son yıllarda değişmekte ve bazı doğu ülkelerinde de mevcut teknolojiler ve kendi birikimlerini ortaya koyabilen çekirdek araştırma grupları önemli bilimsel katkı ve yerel gelişme sağlamaktadır. Görülebileceği gibi deniz bilimleri (ve genelde doğa bilimleri) sahip olduğu 'insan ara yüzü'' (sürdürülebilir gelişme ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi) nedeniyle diğer konulardan ayrılmaktadır ve toplumun geneline sağladığı bu hizmetler nedeniyle güdümlü devlet desteğini hak etmektedir. Bu destek, bugün her ülkede gelişme kararlılığı oranında sağlanmaktadır. Doğa/iklim bilimleri içinde özellikle deniz bilimleri araştırmaları önemli oranda devlet desteği gerektirir. Denizde elde edilecek her veri için öncelikle altyapı ve bu altyapının bakımı, bunun ötesinde de bu verinin toplanması için ilgili araştırma kurumlarınca yüksek harcamaların yapılması gerekmektedir. Daha da önemlisi, elde edilen bu verilerin birleştirilerek bilimsel çerçevede yorumlanması, gözlem ve model sistemleri yardımıyla çevrenin durumunun öngörülmesinde kullanılması, bilimde yetkinlik ve uzmanlık dışında, ayrıca geniş bir bilgi ağı altyapısı, dolayısıyla yatırım ve destek gerektirir. Dünya ülkelerinde deniz-okyanus-bilim araştırmaları kısmen ya da tamamen devlet desteği ile yürütülmektedir. Özellikle deniz araştırmalarının en büyük gider kalemi olan gemi edinme, işletme ve yenileme giderleri, devletin ayırdığı kaynaklardan karşılanmaktadır. Ayrıca deniz bilimlerinin temel araçlarından olan gözlem ve öngörü sistemleri de teknoloji ve uzmanlık gerektirdiği gibi, yine önemli bütçe desteklerinin ayrılmasını gerektirmektedir. 16

18 Ülkemizde deniz bilimleri araştırmalarına bugüne kadar çeşitli kanallardan devlet desteği sağlanmakla birlikte, bir bilim politikası ve stratejisi benimsenmediği için bu desteğin verimli kullanıldığı ya da gerekli güncel gelişmeyi ve gelecek için yeterli yapılanmayı yaratabileceği söylenemez. Söylenebilecek olan ise, bu gelişmenin ancak benimsenecek politika ve strateji ile gerçekleşebileceğidir. 1.4 Strateji geliştirme önerileri Bu belgenin ilgili bölümlerindeki politika ve strateji belirleme konusuna geçmeden önce, genel hatlarıyla bir özetlenecek olursa, ilgili bilim alanında ilk göze çarpan strateji ve politika geliştirme alanları aşağıdaki gibi sıralanabilir: - deniz bilimlerinde ülke ekonomisindeki gelişmeye paralel bir kapasite yaratılması ve dünya ülkeleriyle yarışmada önlerde yer alacak şekilde atılım yapabilecek gerekli bilim politikasının üretimi ve yenilenerek sürekliliğinin sağlanması, - deniz bilimleri araştırma yöntemlerinin ve altyapısının güncel bilimsel ve teknolojik gelişmeleri, uluslararası işbirliği olanaklarını değerlendirebilecek, bölgesel ve yerel gündemlerde gecikmesiz kullanabilecek şekilde modernize edilmesi, - jeofiziksel akışkanlar dinamiği, çevre kimyası, biyojeokimyasal döngüler, ekoloji, ekosistem ve popülasyon dinamiği, sualtı akustiği, gibi temel konularda kuramsal temellere dayanan uzmanlık ve bilimsel birikimin sağlanması, - sayısal matematik modellerin geliştirilmesi, yaygınlaştırılması, gözlem sistemleri ile birlikte kullanılarak deniz ekosistemlerinin kısa ve uzun süreçlerde davranışlarının, ilerideki durumlarının öngörülebilmesi, bütünleşik iklim modellerinin geliştirilmesi, - güncel teknolojiyi kullanan gözlem platformları (asılı cihaz sistemleri, zaman serisi istasyonları, uydular), yerinde gözlem araçları (glider-kayıcı, driftersürüklenici, float-şamandıra vs.), operasyonel araçlar (ROV, AUV, vs.), optik ve kimyasal algılayıcılar ve modern sayısal veri iletişimi yöntemlerinin gerçek zamanlı gözlem ve ölçümlerde yaygın kullanımının sağlanması, - boğazlar, kıyısal alanlar ve derin deniz alanlarında, akıllı veya uzman gözlem sistemlerinin geliştirilmesi, özellikle stratejik gelişme bölgelerinde yaygınlaştırılması, elde edilen veriler ve bunların bilimsel yorumlarının karar süreçlerine katkı sağlaması, - bilimsel uzmanlık alanlarında öğretim üyesi/araştırmacı yapısının güçlendirilmesi, yurtdışında veya yurtiçinde yetişmiş bilimcilerin üniversitelere kazanılması, deniz-bilim araştırmalarının yaygın şekilde desteklenmesi, 17

19 - temel ve uygulamalı deniz bilimlerinin eğitim ve öğretiminde lisansüstü eğitim programlarının güçlendirilmesi, üstün nitelikli araştırmacı yetiştirilmesi, uygulamalar içinde yer alarak deneyim kazanmalarının sağlanması, - araştırma kurumları arasında bilimsel hareketlilik programının oluşturulması, araştırma birimleri arasında kısa süreli araştırmacı değişimi, laboratuvar olanaklarının ve araştırma gemilerinin deniz zamanlarının program dahilinde etkileşimli paylaşımı, genç araştırmacıların yurt içi ve yurt dışı burslarla desteklenmesi, kurumlar arası çalıştay, konferans, kolokyum ve seminerlerin düzenlenmesi, kurumlar arası bilgi ve veri transferinin, bilimsel işbirliğinin özendirilmesi, tüm bunlar için uygun bütçe olanaklarının yaratılması, - ilgili konularda çalışacak lisansüstü ya da meslek içi eğitimden geçmiş kamu görevlisi yetiştirilmesi, ilgili kurumlarda hizmete alınması, - devlet ve ekonomiden gelen farklı taleplere yanıt verebilecek şekilde, (acil müdahale planları, petrol ve kimyasal yayılması öngörüleri, deniz ulaştırma güvenliği, arama kurtarma, askeri planlama gibi) hizmetlerde işbölümü yaratılması. 1.5 Yönetişim ve kurumsal sorumluluk Deniz bilimleri gelişim stratejisinin dengeli altyapı ve üstyapı ile uygulamaya konulabilmesi, bu stratejinin birbiriyle etkileşimli dört ana eksen üzerinde izleyen onay ve eylem süreçlerine dayanır. - Deniz bilimlerinin gerektirdiği büyük-bilim yaklaşımı, disiplinler arası bütünleşik yapısı, küresel ve uluslararası boyutları, toplumun refahına ve yaşam kalitesine katkısı, zorunlu olarak bir yönetişim (governance) modelini gerektirmektedir. - Öte yandan ulusal nitelikte bir deniz bilimleri politikasını uygulamaya sokacak bir gelişim stratejisinin ve eylem planının izlenmesi devlet sorumluluğunu ve bu sorumluluğu üstlenecek yapılanmayı gerektirir. - Deniz bilimlerinin ve özellikle bu bilimlerin bütünleşmiş şekli olarak öne çıkan okyanus-bilimin, temel ve uygulamalı bilimlere dayanan yüksek düzeyde uzmanlık birikimi, üniversite araştırma birimlerinin, özellikle Deniz Bilimleri Enstitüleri nin bu yapılanmanın merkezinde yer almalarını gerektirmektedir. - Anılan etkenler ve temel varsayımlar ele alındığında sorumlu kurumsal yapının bilimsel gereklere ve ulusal niyet ve amaçlara uygun bir yönetişim yapısını gerektirdiği ortaya çıkmaktadır. Ancak bu kurumsal yönetişim yapısının oluşturulması, yukarıda önerildiği gibi, oluşturulacak Yürütme Kurulu ile ilk erimde uygulamaya geçirilecektir. 18

20 1.6 Onay, karar ve eylem süreçleri Deniz-Bilim Strateji Belgesi nde ele alınan politika ve stratejinin uygulamaya konulabilmesi belli karar, onay ve eylem süreçlerine yer verilmektedir. Bu konuda izlenecek sürece ilişkin çözüm şudur: Denizcilik Müsteşarlığı sorumluluğunu Deniz Bilim Eylem Kurulu (DENBİLKUR) marifetiyle yerine getirir. DENBİLKUR Başbakanlığa bağlı Denizcilik Müsteşarlığından 4 eğitim ve araştırma kurumlarından 3 temsilci; toplamda 7 kişiden oluşur. DENBİLKUR un görev süresi 3 yıldır. Bu süre istendiği ve gerekli görüldüğü sürece 3 er yıllık dönemler şeklinde uzatılabilir. Deniz Bilim Eylem Kurulu (DENBİLKUR) Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Deniz Bilimleri Enstitü temsilcileri DENBİLKUR her yıl bir kez toplanarak çalışmalarını gerçekleştirir. Yürütme Kurulu Sekreteryasını Denizcilik Müsteşarlığı yürütür. - Deniz Bilimleri Enstitüleri ve benzer diğer kuruluşların bütçe önerileri DENBİLKUR ca irdelenip her kuruma ait bütçe kabul edildikten sonra bağlı oldukları kurumların (örneğin üniversitelerin) bütçelerinin ekinde ayrı bir başlık altında verilmek üzere DPT tarafından Denizcilik Müsteşerlığına aktarılır. - Bütçe kullanımı diğer kamu kurumlarının tabi oldukları yasa ve kurallar çerçevesinde yapılır. - Bilimsel faaliyet kapsamındaki her türlü araştırma, toplantı, kongre/ sempozyum/çalıştay katılımı ve seyahati TÜBİTAK kuralları çerçevesinde bir yandan alınan projelere konulan gider fasıllarından ve diğer yandan TÜBİTAK ın genel uygulamaları çerçevesinde TÜBİTAK ça pozitif ayırımcılık yapılarak sağlanır. - Kurumlar arası işbirliği, yurtiçi ve yurtdışı bilim adamı değiş tokuşu ve benzeri etkinlikler TÜBİTAK kuralları çerçevesinde TÜBİTAK ça pozitif ayırımcılık yapılarak sağlanır. - Kamu kurumlarının denizlerde yaptırmak istedikleri araştırmalar için ilgili kurumlar bağlı oldukları yasa ve yönetmelikler çerçevesinde kendi bütçelerine yürütülmesini istedikleri güdümlü proje için uygun meblağı koyarlar. Güdümlü projeler için konulan meblağ yalnız bu amaçla kullanılmak üzere TÜBİTAK a aktarılır ve araştırma faaliyetleri ile söz konusu meblağın kullanımı TÜBİTAK kuralları çerçevesinde yürütülür, raporlanır ve sonuçlandırılır. 19