ÇAĞDAŞ TÜRKMEN EDEBİYATI ŞÂİRİ KERİM GURBANNEPESOV HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ. Dr. Hıfzı TOZ

Transkript

1 ÇAĞDAŞ TÜRKMEN EDEBİYATI ŞÂİRİ KERİM GURBANNEPESOV HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ Dr. Hıfzı TOZ Ankara 2012

2 Dr. Hıfzı TOZ ÇAĞDAŞ TÜRKMEN EDEBİYATI ŞÂİRİ KERİM GURBANNEPESOV - HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ - ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Uğur Sarıer Baskı: Cantekin Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifka No: Matbaa Sertifa No: YAYINEVİ adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara tel: (pbx) belgeç: gsm: e-ileti: pegem@pegem.net DAĞITIM sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: belgeç: gsm: e-ileti: siparis@pegem.net YAZIŞMA P.K yenişehir-ankara internet:

3 Hayat arkadaşım Elif TOZ a ve oğullarım Oğuzhan ve Alper e en içten sevgilerimle

4 Dr. Hıfzı TOZ 1959 yılında Erzincan da doğdu. İlkokulu ve ortaokulu Erzincan da Kurtuluş İlkokulu nda ve Sümerler Ortaokulu nda, liseyi ise Erzincan Lisesi nde okudu yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nü kazandı ve 1983 yılında buradan mezun oldu. Aynı yıl Çanakkale Biga-Karabiga Lisesi ne edebiyat öğretmeni olarak atandı yılında bu görevinden ayrılarak TRT Ankara Radyosu na geçti yılında Ağrı-Doğubayazıt ta asteğmen olarak askerlik görevini ifa etti. Askerlik dönüşü TRT deki görevinden istifa edip bir müddet dershane öğretmenliği yaptı yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde yüksek lisansa başladı ve aynı yıl Millî Eğitim Bakanlığına geçip önce Ankara Nallıhan Eymir Ortaokulu nda Türkçe öğretmeni olarak, sonra Ankara Alparslan Lisesi nde edebiyat öğretmeni olarak görev yaptı yılında Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ) Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ne araştırma görevlisi oldu yılında KTÜ deki görevinden ayrılarak aynı yıl Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü ne geçti yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde başladığı doktora programını, 1999 yılında tamamladı yılında Kırıkkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü nde öğretim üyesi olarak iş hayatına devam etti ve bu bölümün kurucu bölüm başkanlığını yaptı. Halen bu bölümde öğretim üyesi olarak akademik hayatına devam etmektedir. Ulusal ve uluslararası sempozyum, panel ve konferanslarda sunulmuş birçok bildirisi ve çeşitli dergilerde yayımlanmış araştırma, inceleme ve düşünce yazıları vardır. Evli ve iki çocuk babasıdır.

5 SÖZ BAŞI Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla birlikte bağımsızlığını veya özerkliğini elde eden Türk toplulukları, yıllarca birbirinden koparılmaya ve uzaklaştırılmaya çalışılan bir bütünün birer parçasıdırlar. Birlik in dağılması aynı zamanda, aynı soyu, kültürü, ruhu ve dili paylaşan toplulukların kucaklaşmasını da beraberinde getirmiştir. Bu kucaklaşmanın başında da aynı kültürü ve aynı ruhu taşıyan, aynı dili konuşan edebî şahsiyetler ile bu edebî şahsiyetlerin kaleme aldığı edebî eserler gelmektedir. Bu kıymetler, Türk Dünyasının ortak temelini oluştururlar. Biz bu çalışmamızda, bu kıymetleri taşıyan Türkmen edebiyatının son dönem şairlerinden olan Kerim Garbannepesov un hayatı, edebî kişiliği ve eserleri üzerinde durarak, bu edebî şahsiyeti Türkiye de tanıtmak ve henüz yeni oluşum sürecinde bulunan Türk Dünyası Edebiyatındaki yerine ve önemine dikkat çekmek istedik. Çalışma, Giriş dışında, üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın Giriş bölümünde, Türkmen edebiyatına genel bir bakış yapıldı. Ancak yaptığımız araştırmalarda Türkiye de, Türkmen edebiyatını başından günümüze kadar bir arada ele alan bir kaynağa rastlayamamış olmamız, bizim bu konuyu daha uzun tutmamıza sebep oldu. Aşgabat tan Kerki şehrine kadar birçok köy, okul, kolhoz ve sovhoz kitaplıklarını tarayarak tamamını bir araya getirebildiğimiz 6 cilt, 10 kitaplık Türkmen Edebiyatının Tarıhı adlı edebiyat tarihi, bu konuda bize büyük ölçüde ışık tuttu. Edebiyat tarihindeki dönemler, bu kitaplardaki sıralamaya göre yapıldı ve bunun yanı sıra diğer kaynaklardan da istifade edildi. Bu bölümde üzerinde durduğumuz bir diğer konu da, Kerim Gurbannepesov un yaşadığı dönemdeki siyasî, sosyal, kültürel ve edebî yapıdır. Burada da şairi daha iyi anlayabilmek ve tanıyabilmek için onun yaşadığı döneme bir bakış sergilenmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde ise, şairin hayatı, edebî kişiliği ve şiirlerindeki özellikler üzerinde durulmuştur. Bölümün birinci kısmında şairin hayatı ele alınırken ikinci kısmında, şairin şiirlerinin muhteva ve şekil özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu kısımda şekil, dil - üslûp ve şiirlerinde ele aldığı konular ile şairin imaj ve benzetmeleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm, şairin eserlerine ayrılmış ve kitap halinde yayınlattığı eserleri ile şairin gazete ve dergilerde yayınlanan şiir ve makalelerinin künyeleri kronolojik olarak verilmiştir. Ancak şairin kitap halinde neşrettiği Goşgular ve Poemalar adlı şiir kitabını ve çocuk şiirlerini ihtiva eden Yalta ve Bagt, Gonurca ile Nazarcanın Pilcağızı adlı kitaplarını Türkmenistan a yapılan her iki seyahatte de bulmak mümkün olmadığından bu kitapları, eserler kısmında değerlendirme dışında bıraktık. Değerlendirmelerimizi şu an elimizde bulunan kitaplar üzerinden yaptık.

6 Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise, Kerim Gurbannepesov un Türk Dünyası Edebiyatlarındaki yerine ve önemine dikkat çekmeye çalıştık. Şairin Türk Dünyası edebiyat tarihlerine, ders kitaplarına ve antolojilere girmesi gereğinin altını çizdik. Sonuç bölümünde, yapılan çalışmanın özeti yapılmış, Kaynakça da ise, istifade edilen eserlerin ve kaynakların künyeleri verilmiştir. Çalışmanın sonunda da, şaire ait örnek şiir metinleri hem Türkmen (normal harflerle), hem de Türkiye Türkçeleri (italik harflerle) birlikte verilmiştir. Ancak bu metinleri, Türkmen Kiril harflerinden Lâtin harflerine aktarırken herhangi bir ilâve veya çıkarmada bulunmadık. Metne sadık kaldığımız için aynı kelimeleri farklı şekillerde aktarmak zorunda kaldık. Mesela, bir yerde dost, başka bir yerde tost ; bir yerde dil, başka bir yerde til olarak yazdık. Türkmen Türkçesinde uzatılan ünlüler y ile gösterildiği için, biz de aktarmada aynı harfe yer verdik. Gıyz (kız), güyç (güç) örneklerinde olduğu gibi... Bu çalışmanın ortaya çıkması için iki kere İran üstünden, kara yolu ile Türkmenistan a gittik. Bu da bize, İran Türklerini, özellikle de Güney Azerbaycan ı ve İran da yaşayan Türkmenleri yakından görme, tanıma ve birtakım kanaatlar edinme imkânı verdi. Türkmenistan da ise, şairin müze yapılan evi ziyaret ettik ve ailesi ile tanışıp fikir alışverişinde bulunduk. Gerek bu yolculuklarda, gerek kaynak temininde ve gerekse bu kaynakların Türkiye ye getirilmesinde birtakım zorluklar yaşadık. Karşılaştığım zorluklarda bana yardımlarını esirgemeyenlerden ve bilgilerinden istifade ettiğim herkese gönülden teşekkürü bir borç bilirim. Dr. Hıfzı Toz Ankara 2012

7 ( ) İllere övredip bilmeğin üçin İllerden övrenip bilmeğin gerek

8 KISALTMALAR CETVELİ a.g.e : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.tz. : Adı Geçen Tez Akt. : Aktaran/Aktaranlar C. : Cilt Çev. : Çeviren/Çevirenler Haz. : Hazırlayan/Hazırlayanlar Nu. : Numara S. : Sayı s. : Sayfa Sov. Edebiyatı : Sovyet Edebiyatı Sov. Türkmenistanı : Sovyet Türkmenistanı TDAE : Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü TDK : Türk Dil Kurumu T.E.T. : Türkmen Edebiyatının Tarihi TKAE : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü

9 İÇİNDEKİLER SÖZ BAŞI...v KISALTMALAR CETVELİ... viii GİRİŞ A. TÜRKMEN EDEBİYATINA GENEL BİR BAKIŞ...1 B. KERİM GURBANNEPESOV UN YAŞADIĞI DÖNEM Dönemin Siyasî ve Sosyal Yapısı Dönemin Kültürel ve Edebî Yapısı: BİRİNCİ BÖLÜM KERİM GURBANNEPESOV UN HAYATI VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ A. KERİM GURBANNEPESOV UN HAYATI Ardından Söylenenler B. KERİM GURBANNEPESOV UN EDEBÎ KİŞİLİĞİ Şiirlerindeki Şekil, Dil ve Üslûp a. Şekil b. Dil ve Üslûp Konularına Göre Şiirleri a. Aşk Şiirleri b. Sosyal Şiirleri c. Siyasî Şiirleri d. Kültürel Şiirleri e. Tabiat Şiirleri f. Diğer Şiirleri Şiirlerinde İmaj ve Benzetmeler İKİNCİ BÖLÜM KERİM GURBANNEPESOV UN ESERLERİ A. KİTAP HALİNDE YAYINLANMIŞ OLAN ESERLERİ Güycimin Gözbaşı Soldat Yüregi Maşgala ve Mektep Yaşacık Dostlarıma...133

10 x Çağdaş Türkmen Edebiyatı Şâiri KERİM GURBANNEPESOV 5. Goşgular ve Poemalar Taymaz Baba Ata ve Oğul Acı Günler, Süyci Günler Gumdan Tapılan Yürek Kırk Ayal Bağşı Atalar Bilen Çağalar Bahar Poeması Ös Saçım, Ös! Ömür Yaz Şemalı Toprak Menzil Edebiyat ve Durmuş Yedi Yaprak Dostluk Çemeni Vepa Şahırın Gözi Düyn, Şu Gün I- Manzum Eserler II- Mensur Eserler III- Manzum - Mensur Karışımı Olan Eserler B) GAZETE VE DERGİLERDE YAYINLANMIŞ OLAN ŞİİRLERİ VE MAKALELERİ Şiirleri Makaleleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KERİM GURBANNEPESOV UN TÜRK DÜNYASI EDEBİYATINDAKİ YERİ VE ÖNEMİ Kerim Gurbannepesov un Türk Dünyası Edebiyatındaki Yeri ve Önemi SONUÇ KAYNAKÇA ÖRNEK METİNLER (Türkmen ve Türkiye Türkçesiyle)...217

11 GİRİŞ A. TÜRKMEN EDEBİYATINA GENEL BİR BAKIŞ Türk Dünyası Edebiyatı, dünyanın en eski edebiyatlarından biridir. Bunu, bıraktığı edebî eserlerden de anlamak mümkündür. Sözlü dönem edebiyat ürünlerinin çokluğu, onun hem eski dönemlere kadar uzandığını, hem de derin bir edebiyat ve kültür zenginliğine sahip olduğunu gösterir. Daha sonraları bu edebiyat ve kültür, geniş kitleler tarafından farklı coğrafyalara götürülür ve gelişimini oralarda da sürdürür. Aynı kaynaktan doğan ve beslenen dil, edebiyat ve kültür, farklı coğrafyaların ve farklı kültürlerin tesirleri ile, temelde aynı kalmakla birlikte, bazı ufak farklılıklarla bir kültür zenginliği içinde günümüze kadar uzanır. Edebiyat da gerek Doğu da, gerekse Batı da Türk diliyle günümüze kadar gelen önemli eserlerle tarihî seyrini sürdürür. Bu gün Sovyetler Birliği nin çökmesi ile Bağımsız Türk Devletleri olarak tarih sahnesine çıkan Azerî, Türkmen, Kazak, Kırgız, ve Özbek Türkleri ve diğer Türk soylu topluluklar da aynı kökten doğmuş, aynı tarihî paylaşmış ve aynı kaynaktan beslenmişlerdir. Ortaya koydukları eserlere baktığımızda gerek Anadolu da ve gerekse dünyanın bir başka yöresinde yaşayan Türk soylu toplulukların ortaya koyduğu ürünlerde, bu gün dahi aynı ortaklığı veya ortalığın izlerini bulmak mümkündür. Bu ortaklığı en bariz şekilde İslâmiyet öncesi sözlü ve yazılı edebiyat dönemlerinde görebiliriz. İslâmiyet sonrasında ise, dünyanın farklı coğrafyalarına göç, beraberinde ortak edebiyattan kısmen de olsa ayrılmaları getirir. Yeni coğrafyalarda farklı kültürlerle münasebet, sosyal hayatta olduğu gibi, edebiyatta ve dilde de kısmî farklılıklara yol açar. Ancak bu farklılığın bir ağacın dalları kadar olduğu göz ardı edilemez bir gerçektir. Farklı coğrafyalara göç eden Türk boyları, kendi içlerinde ve ortak edebiyatın etkisinde bir edebiyat oluştururlarken, göç etmeyen ve ata topraklarında kalan

12 2 Çağdaş Türkmen Edebiyatı Şâiri KERİM GURBANNEPESOV Türk boyları da aynı hayat tarzı içinde, aynı doğrultuda, ortak edebiyatın tesiriyle edebiyatlarını geliştirmeyi sürdürürler. Bunların içinde en çok dikkati çeken de Türkmenlerdir. Zira, göç eden Türkler, Anadolu yu vatan edinip, orada ortak edebiyatın tesiriyle edebiyatlarını geliştirirlerken, ata yurdunda kalan Türkmenler de kendi içlerinde edebiyatlarını geliştirme gayreti içinde olurlar. Anadolu ya göç eden Türklerin yerleşik hayata geçip yazıya önem vermeleri, onların yazılı edebiyatı öne çıkartmalarına sebep olur. Ancak, ata yurdunda kalan Türkmenlerin gerek sürekli göç etme mecbûriyetinde kalmaları, gerekse İslâmiyet öncesi sözlü edebiyat geleneğinin tesirinin sürmesi, onların daha çok sözlü edebiyat geleneğine yönelmelerine yol açar. O yüzden de sözlü gelenek, Türkmenlerin hayatında önemli bir yer tutar. Zengin bir sözlü edebiyat geleneğine sahip bulunan Türkmenlerin gerek dil, gerekse edebiyatlarıyla ilgili çalışmalara 19. yüzyıldaki şarkiyatçıların faaliyetleriyle başlanmıştır. Bu tarihin öncesinde sistemli çalışmaların olmaması, bu konu ile ilgili çalışmaları da olumsuz yönde etkilemekte ve Türkmen edebiyatı sahasında dar ve kıt kaynaklara yönelmeyi gerektirmektedir. Türkmen edebiyatı tarihi ile ilgili geniş ilmî kaynakların olmaması, araştırıcıları zora sokmaktadır. Bu konu ile ilgili yayınlanmış olan tek kaynak, yılları arasında Türkmenistan Ilımlar Akademisi nce yayınlanan Türkmen Edebiyatının Tarıhı adlı altı ciltlik eserdir. * Altı ciltten (tomdan) oluşan eserin birinci cildi, Orta Asır Devrinin Edebî Mirası adını taşır ve asırlar arası Türkmen edebiyatının genel durumu verilir. I.-III.ciltler arasında Büyük Oktyabr (Ekim) Sosyalist Devrimi ne kadar olan dönem, III.-VI. ciltler arasında ise, 1917 devrimi sonrası ve Sovyet dönemi Türkmen edebiyatı ele alınmıştır. Eserin özelliği, dönemin ideolojisini öne çıkararak, eserleri faydalı-zararlı prensibiyle ele almasıdır. Bir başka deyişle eserde, Marksist ideolojinin çizdiği çerçeve içerisinde edebî eser ve edebî şahsiyetler bir değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Biz de dönemlerin sınıflandırılmasında büyük ölçüde bu eserden istifade edeceğiz. Tarihin en eski dönemlerinden beri ticaret yolunun üstünde yerleşen ve Orta Asya nın kavşağında yer alan Türkmenler, bu coğrafyada yaşamalarından dolayı çeşitli medeniyetlere de açık olmuşlardır. Bu yüzden de Arap, Fars, Sasani gibi çeşitli medeniyetlerin zaman zaman istilası veya tesiri altında kalmışlardır. Bütün Türklerin umumî tarihleriyle birlikte, tarihin en eski dönemlerine kadar uzanan Türkmen edebiyatı tarihi de bütün Türk boylarında ortak olan İslâmiyet Öncesi Sözlü ve Yazılı Edebiyat dönemine kadar uzanır. Bu yüzden de Türkmen edebiyatı tarihinin başlangıcı çok eski devirlere kadar gider. *Türkmen Edebiyatının Tarıhı, Cilt I - VI, Ilım Neşriyat, Aşgabat,

13 Giriş 3 8. ve 10.asırlarda Türk dilinde ortaya çıkan veya bulunan yazılı eserler, Türk topluluklarının edebiyat tarihlerine de aittir ve Türkmen edebiyatı tarihi araştırılıp incelendiğinde de ilk yazılı eserler olarak da bu eserleri göz önüne almak gerekir. 1 İslâmiyet öncesindeki sözlü edebiyatın ardından 8. yüzyılda dikilen Köktürk Kitabeleri, bütün Türk Dünyası Edebiyatı nın en eski yazılı kaynağı olarak kabûl edilir. Türk Dünyası açısından önemli bir yere sahip olan kitabeler, gerek Türk dilinin işlenişi ve gelişimi açısından, gerekse Türk edebiyatının tarihi seyri açısından önemli birer belge olarak karşımıza çıkar. Bu yüzyılda Arapların bölgeye gelmesiyle Orta Asya halklarıyla birlikte Türkmenlerin de Araplara baş kaldırmalarına sebep olur ki, bu ilk temasın ardından iki yüzyıl sonra hilafetin Abbasilere geçmesiyle Fars toplulukları ile birlikte Türk toplulukları da İslâm dinini seçerler. Dinin ve medeniyetin başkenti sayabileceğimiz Bağdat tan başlayan yeni medeniyet, İslâm dininin uzandığı noktalara kadar ulaşır. Hâl böyle olunca, yeni dinin dili, edebiyatı ve sanat anlayışı da bu dini yeni seçen halklar üzerinde etkili olmaya başlar. Ardından yeni medeniyet çerçevesinde yaşamaya başlayan gerek Türk, gerek Fars bir çok âlim ve filozof, bu dini yeni kabul eden topluluklar içerisinden çıkarlar. İslâmın kabulünden sonra, daha önce kabul etmiş oldukları dinlerden (Budizm, Maniheizm, Hrıstiyanlık gibi) ayrılarak yeni dini ve yeni medeniyeti kabul eden Türk toplulukları İslâmiyeti hayatlarının merkezi haline getirirler. İslâmiyetin tesiri ile Arapça ve Farsça kelimeler de bu dönemde dile girmeye başlar. Buna paralel olarak edebiyatta da İslâmîleşme kendini gösterir. Karahanlılar ve Selçuklular döneminde verilen edebî eserlerde Arapça ve Farsçanın tesir gücünü görmek mümkündür. Hatta dönem içerisinde verilen bir takım eserlerde Farsça kullanılmış, adeta İslâmiyet öncesinin edebî birikimlerinden uzaklaşılır olmuştu. Çünkü yeni din, aynı zamanda yeni bir medeniyet dairesi idi. Bu yeni dinin ve medeniyetin edebiyata aksi de fazla uzun sürmeyecek ve bir asır sonra, 11. yüzyılda, ilk İslâmî-Türk eserleri verilmeye başlanacaktır. İlk eser olarak da karşımıza Kutadgu Bilig (Saadet Veren Bilgi) çıkar. Yusuf Has Hacip tarafından, Karahanlılar döneminde kaleme alınan eser, yılında Satık Buğra Han a takdim edilmiştir. Eser, didaktik özellikleri ile dikkati çeker ve kendinden sonraki edebî eserlere de tesir eder. 2 1 T. E. T.: 1.Cilt (Tom), Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s Bu eser Türkmen edebiyat tarihlerinde, Sovyetler dönemindeki Rus edebiyatının tesiriyle Türkmen edebiyatında da çok kullanılan poem(a) şeklinin Türkmen edebiyatındaki ilk örneği olarak kabûl edilir. Bizdeki mesnevi, manzum hikâye, poem türünün karşılığı olan bu eserden Türkmen edebiyat tarihleri daha sonra, poema diye bahsedeceklerdir.

14 4 Çağdaş Türkmen Edebiyatı Şâiri KERİM GURBANNEPESOV İslâmî-Türk eserlerinden ikincisi, Divanü Lügâti t-türk adını taşır. 11. yüzyılda, Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan eser, bir sözlük özelliği taşımasının yanı sıra, eserdeki atasözleri ve şiirler, bize eski dönemlerden haberler vermesiyle bugün dahi önemini korur. 3 Eser, Mahmut Kaşgarî nin derlediği atasözleri ve şiirler ile bir taraftan Oğuz-Türkmen halk yaratıcılığının eskiliğini gösterirken, bir taraftan da, Oğuz-Türkmen halk yaratıcılığının, Türkmen dilinin, edebiyatının, tarihinin öğrenilmesi için çok önemli bir yere sahiptir. Onun bu sözlüğü tarihçiler, etnograflar, coğrafyacılar için de çok önemlidir. 4 Türkmen klâsik şairleri aşk temalı lirik şiirlerinde Mahmut Kaşgarî nin devrinde ve ondan da önceki Türk toplulukları arasında var olan sözlerden ve sanat malzemelerinden faydalandılar. Kızların yüzünün ay a; gözlerinin fincana, cellada; yanaklarını bala benzetmek çok eski zamanlarda ortaya çıkmıştı. Bu özellik, Mahmut Kaşgarî nin topladığı/derlediği halk yaratıcılığı eserlerinde de vardır. (...) Divanü Lügâti t-türk adlı eseri sadece bir topluluğun edebî mirası olarak göremeyiz. O Özbek, Kırgız, Uygur ve diğer Türk Toplulukları ile birlikte Türkmenlerin de edebî mirasıdır ve 12. yüzyıllara bir göz attığımızda görürüz ki, bu dönem Türkmen edebiyatı çok karmaşık ve değişik özelliklere sahip bir dönemdir. Dönem içinde Türkmen edebiyatı da Anadolu daki Türk edebiyatı gibi Farsçanın etkisini taşımış, hatta bu dönemde Farsça eserlere bile rastlanır olmuştu. Türkmenistan topraklarında Farsça ile zengin bir edebiyat meydana getirilmiş, Selçuklu sarayında Farsça belli bir yer edinmiş ve padişahlar da bu dili öğrenmişlerdi. Ancak bir şeyin altını çizmek gerekir: Bu dönem Selçuklu edebiyatının sadece Türk dünyası edebiyatına değil, bütün dünya edebiyatlarına az veya çok etki ettiği de söylenir. Türkmen edebiyat tarihlerinde Kaşgarlı dan sonra yer alan bir diğer sima, 12. yüzyılda yaşayan Hoca Ahmet Yesevî dir. Türkistan ın Yasa (Yese) köyünde doğan Hoca Ahmet Yesevî, sanatı, fikirleri ve mistisizmiyle bütün Türk dünyası sanatçılarına olduğu gibi, Türkmen sanatçılarına da etkilemiştir. Bu dönemde Yesevî nin de etkisiyle sofizim günden güne edebiyatta tesirini artırır ve Arapça da Farsça ile birlikte dilde ağırlığını hissettirir yüzyıllarda Türkmen edebiyatında dinî, mistik, sofistik düşünceli derviş şairler ortaya çıkmaya başlar. 3 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s

15 Giriş 5 Türkmen şairlerine etki eden tanınmış şairlerden biri de, rubaileri ile tanınan Ömer Hayyam dır. Özellikle klâsik dönem şairlerinden olan Magtımgulı, Gayıbı, Molla Nepes, ve diğer şairlerin Ömer Hayyam ın rubailerini çok iyi bildiklerinden şüphe yoktur. Ömer Hayyam ın yaratıcılığının Türkmen edebiyatının tarihine etkisi büyüktür yüzyılda Anadolu da yaşayan Yunus Emre de Türkmen edebiyat tarihlerinde yerini alır. Yunus Emre nin eserlerindeki Türkçenin anlam bakımından Türkmen Türkçesine yakınlığı münasebetiyle Azadı ve Magtımgulı nın üzerinde az da olsa tesiri olmuştur. Yunus Emre den sonra Anadolu dan Türkmenistan a kadar uzanan bir diğer sima da Kadı Burhaneddin dir. Türkmen edebiyat tarihlerinde Ahmet Burhaneddin Sivaslı olarak yer alan Kadı Burhaneddin de, Yunus Emre gibi, Türkmen asıllı olmasıyla ve eserlerinde kullandığı Türkçesiyle Türkmenistan sahasına kadar uzanmış ve etkili olmuştur. Bu yüzyılda Muhabbet-name adıyla eser veren Horezmi (Harezmi) ye de Türkmen edebiyat tarihlerinde yer verilir. 14. yüzyılda Kutb un Hüsrev ü Şirin mesnevisi ve Hafız Şirazî nin Farsça gazelleri de bu yüzyılda Türkmen edebiyatına etki etmiştir. 15. yüzyılda adına ilk rastlanan sanatçı, Nesimi dir. Nesimi nin şiirlerini edebiyat tarihleri şu cümleler ile verir: Onun şiirleri eski dönemlerden beri Türkmenler arasında yayılmış ve okunmuştur. Aydın insanlar, şairin şiirlerini bir yere toplamışlardır. Bu gün de Türkmenistan Magtımgulı Enstitüsünün Golyazmalar (El Yazmalar) bölümünde Nesimi ye ait birçok el yazması saklanmaktadır. 7 Türkmen edebiyatında şiirlerinin etkisi bir hayli fazla olan Nesimi, üslûbuyla, ahlâkî ve didaktik özellikleriyle, fikirleriyle Azadi, Magtımgulı ve Mollanepes i etkilemiştir. Bu yüzyılda adı geçen şairlerden bir diğeri de Câmî dir. Ancak edebiyat tarihinde bu yüzyılda özellikle üzerinde durulan şair, Ali Şir Nevaî dir. Büyük Özbek şairi 8 diye bahsedilen Nevaî den bütün Türkmen klâsik şairleri etkilenmiştir. Hatta Nevaî, Magtımgulı nun ustalarından biridir. Magtımgulı, eselerinde ustasının adını hürmetle anar. Ancak Nevaî, sadece Magtımgulı nın yaratıcılığında değil, Andalıp, Şabende, Şeydanı, Gayıbı, Seydi, Zelili, Mollanepes, Misgingılıç gibi Türkmen şairlerinin yaratıcılıklarında da etkili olmuştur. 9 6 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyaıt, Aşgabat 1975, s T.E.T., 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.286.