TİCARETİN FELSEFESİ, TARİHÇESİ VE ETİKLE OLAN SIKI BAĞINA İLİŞKİN BAZİ SAPTAMALAR

Transkript

1 TİCARETİN FELSEFESİ, TARİHÇESİ VE ETİKLE OLAN SIKI BAĞINA İLİŞKİN BAZİ SAPTAMALAR *Prof. Dr. Nejat BOZKURT I- GİRİŞ Montesquieu, "Kanunların Ruhu" adlı yapıtında,"nerede yumuşak huylu insanlar varsa orada ticaret vardır; nerede ticaret varsa orada insanlar yumuşak huylu olurlar" demektedir. Uygarlığın yayılmasında önemli bir işlevi bulunan ticaret öteden beri ekonomiyle birlikte,onunla iç içe düşünülmüştür; oysa her ikisini de birbirinden ayrı olarak ele almak gerekir. Ticaretin tarihi, insanlar arası ilişkilerin başladığı zamana değin geri götürülebilir ve ekonominin tarihinden daha eskidir. Öncelikle ticaret kişi ya da toplumların kazanç sağlamak amacıyla giriştikleri ve bir yerden başka bir yere taşımak zorunda oldukları her türlü ham ya da işlenmiş mal, hizmet, değer, yiyecek gibi şeylerin alım satımını, değiştokuşunu kapsayan ekonomik bir etkinliktir. Dünya ticaretindeki gelişme, dünya ekonomisindeki büyümeyi desteklemiş ve teknolojik alandaki köklü değişimlerle her zaman paralel gitmiştir. Ekonomi ise en genel anlamda değerlerin (servetin, doğal kaynakların, ürünlerin) üretim, bölüşüm, dağılım ve tüketim sürecini araştıran toplumsal bir disiplindir ve bilim olarak I7.yy'da kurulmuştur. Ticaret felsefesine gelince, ticaretin yapı ve işleyişini, özelliklerini, doğasını dikkatle araştırır, tarihini keşfe çıkar, ve pazarlara ürünleri ulaştıran ticaret topluluklarındaki *İstanbut Ticaret Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi 153

2 yaşamı ve aralarındaki ilişkileri eleştirel bir biçimde inceler. Bu konulara ilişkin düşünürlerin düşüncelerine yer verir ve onları yorumlar. Çünkü sağlam bir felsefi temele dayanmayan hiçbir bilim dalı tutunamaz. Antik ve çağdaş sosyal ve politik filozofların farklı düşüncelerini ele alır ve onları karşılaştırarak sonuçlar çıkarır. Böylece ticaret ve politika arasındaki ilişkileri, ticaret ve ekonomi arasındaki bağı araştırır; ticari değişimin, alım satımın etiğini, sağlıklı ticaret ile herhangi bir ticari etkinliğin özel kazanç amacıyla yürütülmesi ve başka değer ölçü ve yargılarıyla ereklerin göz önünde bulundurulmaması demek olan "tecimselleşme" (commercialism; commercialisation) arasındaki karşıtlığı, zenginliğin makul ölçü ve sınırlarını, pozitif sosyal ve ekonomik hakların neler olduğunu, ortak iyilik ya da sosyal adalet kavramlarına karşılık serbest rekabetin durumunu ciddi bir sorgulamadan ve eleştiriden geçirir. Kendi yaşamlarımız üzerinde ticaretin saptırıcı etkilerinin olup olmadığının felsefi bir bilgisini elde etmeye çalışır. Toplum bilimlerinin pek çoğu gibi ekonomi ve onun bir alanı olan ticaret, felsefenin dışında gelişmiş, ancak ekonomistlerin ilgileri filozoflarınkileriyle örtüşmeyi ya da kesişmeyi her zaman sürdürmüştür. Örnek verirsek felsefecilerin bilimsel yöntem ve sosyal ontoloji üstüne; ussallığa, çıkarcılığa, bencilliğe ve seçme hakkına ilişkin; ve refah, adalet, eşitlik ve özgürlük üzerindeki düşünlemeleri (refleksiyonları) ekonomistler ve sosyal bilimciler için de önemli ve kalıcı anlamlar taşımıştır. Ekonomi ve ticaret felsefesi ayrıca modern ekonomik güçlerin ortaya çıkışında etkili olan inanç ve değerlerin izlerini araştırır; farklı ekonomik sistemleri, farklı inanç ve değerleri geçerli kılan sistemler olarak çözümleyerek gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomileri karşılaştırır; geleneksel ile modern arasındaki çatışmayı inceler. Sonra da küresel büyümeyi harekete geçirecek olan değişmenin koşullarını araştırır. Çünkü ekonominin geleceğinin dengeli bir ticarete bağlı olduğu görüşü günümüzde ağırlık kazanmaktadır. Bunun yanında ülke ve kurumların ticaret hacmi ile ekonomileri arasında her zaman doğru bir orantı da bulunmaktadır. Bununla 154

3 birlikte çatışan kültürlerin ve dinlerin(doğu ve Batı, İslâm ve Hıristiyan,Protestan ve Katolik) ortak yanlarının olduğunu biz ticaret ilişkileri sayesinde öğrenmekteyiz. Ticaret ve pazarın yasaları farklı topluluklar arasındaki uçurumları zorla kapatmaktadır. Ticaret ve Pazar anlayışının eski çağlardan beri var ve hızla gelişmekte olduğunu biliyoruz. Ticaret ve Pazar ekonomisi birbirlerine sıkıca bağlı olup etkileşim içindedir ve koşulları da hızla değişmektedir. Pazara sahip ve egemen olan ile ticareti elinde bulunduran toplumlar her zaman refahın oluşmasına, dolayısıyla da bilim ve sanatların gelişmesine önayak olmuşlardır. Bu gelişmişlik felsefeye kadar yansımıştır. Yaşamın vazgeçilmez gereksinimlerinden biri olan ticaret, insanlar iletişime başladıkları andan itibaren varlığını sürdürmüş ve toplumların ihtiyaçlarını karşılamalarını sağlamıştır. En ilksel topluluklarda bile ticaret faaliyetinin varlığı işte bu nedene dayanır. Başlangıçta "emanete hıyanet etmemek" ile "sözü senet olmak" ilkelerine bağlı olarak yapılan ticaret, daha sonraları yerini sözleşme niteliğindeki "etik kodlarda bıraktılar. Ticaret felsefesinin kendine özgü bazı soruları vardır, bunlardan yola çıkarak alanını betimlemeye ve bazı sorunları çözmeye çalışır. Kendisine yönelttiği bu soruları şöyle sıralayabiliriz: İktisadi bir etkinlik biçimi olan ticaret ne için yapılır? Ticaret yalnızca ihtiyaçlarımızı mı karşılar? Ticari kazancın sınırı ve ölçüsü ne olacaktır? Her türlü ticari etkinliğin kişisel çıkara dayandığına, genel çıkarın da kişisel çıkarların toplamından oluştuğuna göre, devlet ve birey çıkarlarının dengelenmesi nasıl sağlanacaktır? İktisat yasalarının özgürce, sınırlamasız işlemesi insanları mutlu bir dünyaya götürür mü? Kişisel çıkar ve serbest rekabet, kişinin ve toplumun mutluluğunu sağlar mı? Sıfır büyümeden söz edebilir miyiz? Hem sabit hem de saltık olan doğa yasalarıyla göreli ve olağan nitelikli ticaret ve ekonomi yasalarını birbirleriyle bağdaştırabilir miyiz? Dürüst, adil ticaret (fair trade) nedir, nasıl olur? 155

4 Ekonomi ve ticaretin yardımıyla gelecekten şimdiden yararlanabilir miyiz? İnsan yalnızca kişisel yararı ve en az çaba ile en yüksek tatmini elde etmek için mi çalışır? Fayda, değerden mi gelir? İş dünyasında yalnızca başarıyı ve kazancı erdem saymak doğru mudur? Tüm toplumların oluşturduğu küresel çerçeveyi inceleme konusu yapmak suretiyle iktisadi dengeyi tanıyabilir miyiz? Krizsiz ve sürekli bir ekonomik büyüme sağlanabilir mi, nasıl? Ekonomik ve ticari sistemler kendi kendilerini düzenleme gücüne sahip midirler? Dünya boyutunda tam istihdam, üretimin dengeli büyümesi ve adil bir biçimde dağılımı sağlanabilir mi? Yaygın ve her yere egemen bir iktisadi ve ticari düşünce şeması oluşturulabilir mi? Sosyal bir ekonomi ve dengeli, eşit koşullu ticaret ile insan ve toplum kalitesinin iyileştirilmesi olanaklı mıdır? Günü değil geleceği alıp satmakta olan mali piyasaların dengeye eğilimli olduğunu söyleyebilir miyiz? Toplumsal çıkara hizmet etmenin en iyi yolu, bireylerin kendi dar çıkarlarının peşinde koşması mıdır? Piyasaların kendiliğinden dengeye geleceğini savunan piyasa köktenciliği anlayışının inanılabilirliği var mıdır? Piyasa ilişkilerinde ahlaki bir boyuttan söz edebilir miyiz? Fiyatların oluşmasında ahlaki değerler bir rol oynar mı? Mali piyasalardaki ahlak yokluğu krizlere yol açar mı? Kendi bencil çıkarının peşinde koşan insan gruplarıyla, toplumun genel çıkarı tarafından yönlendirilen insanların arasında ne gibi bir fark vardır? Büyüme ile refah arasında nasıl bir ayırım vardır ve bu sorunsalın içinde servet dağılımının yeri nedir? Ticaretteki serbestleşme gelir dağılımını düzeltir mi, yoksa bozar mı? II-DÜNYA TİCARETİNİN SERÜVENİ Yalnız insanlığın keşfettiği tüm zenginliklerin bilgisiyle zihnimizi zenginleştirdiğimiz zaman insan olmaya hak kazanabiliriz. Karl Marx ın dediği gibi "insanlık tarihi, daima sanayi ve ticaret(mal değişimi) tarihi açısından incelenmeli ve istenmelidir." Geçmişin ve şimdinin büyük ticaret yollarının, bizlerde 156

5 ne gibi imgeler çağrıştırırsa çağrıştırsın, dünya tarihinin biçimlenmesinde, kültürlerin ve yaşam biçimlerinin yayılmasında önemli katkılarda bulundukları yadsınamaz. Eski çağlardan beri uzak ülkeleri ve halkları birbirine bağlamış olan, mal ve düşünce akışının gerçekleştiği büyük ulaşım merkezlerinin, bu bağlantı noktalarının bazıları hâlâ varlıklarını sürdürmektedirler; ancak çoğu artık yoktur. Antikçağ'da, Akdeniz'de Kartaca'nın kurduğu ticaret yolları ağı, dünyaya göz dikmiş olan Roma'nm kenti yerle bir etmesi sonucunda, birden ortadan kalktı. Britanya adalarından Eskiçağ Yunanistan'ındaki tunç zanaatçılarına kalay getiren kara yolu ile Kuzey Denizi kıyılarından, Baltık'dan Güneye, Doğu Akdeniz'e kehribar, kereste ve kürk taşıyan yollar gibi bazı bağlantı noktaları akla hayale sığmaz yerlerde olup hepimizin açıklama ve hayalgücüne bir meydan okuma niteliğindedir. Avrupalıların 15.yy'da kıtaya varışlarından çok önce varolan eski Doğu Afrika ticaret yollarından ise Güneydoğu Asya ve Hindistan'dan Roma İmparatorluğuna karanfil, hindistancevizi,biber, tarçın taşındığı için bu önemli bağlantı noktalarına "Baharat Yolu''' adı verilmiştir. Tabii en klasik sayılabilecek ticaret yolu ise 1500 yıl boyunca Çin'i Batı'ya bağlayan ve teknolojik yenilik, dinsel değişim ve ticaret konularında bir iletişim kanalı oluşturan "İpek Yolu"olmuştur. Doğu'dan Batı'ya, Çin'den Antakya'ya kadar uzanan İpek Yolu, uygarlıklar arası etkileşimi sağlayan bir iletişim kanalıydı. Ancak unutulmaması gereken bir şey varsa o da dünya yüzündeki büyük ticaret yollarının aynı zamanda kanlı üstünlük savaşlarının odağı olması ve utanç verici bir trafik oluşturan köle ticaretinin ulaşım kanallarının da yine bu yollar üzerinde bulunmasıdır. Dünya üzerinde ticaretin Taş Devrine kadar geri gittiğini düşünmek oldukça zor olsa gerek. Bu ilksel başlangıç döneminde insanlar yiyeceklerini artık avcılık ve toplayıcılıkla değil, üreterek elde ediyorlardı. Bu küçük üreticiler yaşamlarını sürdürmek ve geçinmek için bazı malları üretiyorlardı. Ama gereksinim duydukları bir çok başka mal da vardı. Zamanla gereksinme duydukları şeylerle ellerinde 157

6 bulunan şeyleri değiş tokuş edebileceklerini farkettiler. Böylece gereksindikleri malları elde etmek için ellerinde ürün fazlası kalacak miktarda üretim yapmaya yöneldiler ve trampa dediğimiz değiş tokuş tekniği de böylece ortaya çıkmış oldu. Tabii ticaret de bu sayede doğmuş oluyordu. Trampanın ilkin yakın komşular arasında, daha sonra da uzak köyler ve daha büyük topluluklar arasında uygulanmaya başladığını görüyoruz. Ancak trampa sisteminin önünde birçok engelleyici sorun vardı. Sözgelimi, başka malları ellerinde bulunduranların gereksindikleri şeyleri üretmek gerekiyordu. Ticaret dar anlamda önceleri Akdeniz'de, Nil, Ürdün nehri, Fırat ve Dicle nehirleri vadilerinde(mezopotamya); Kızıldeniz, Lut Gölü ve Körfez kıyılarında başladı. Nil'in verimli topraklarından devşirdiği zenginlik sayesinde Mısır, ticaretin bu başlangıç aşamasında belirleyici bir rol oynadı ve Asya ülkeleriyle düzenli ilişkiler kurdu. Mısır kervanları Fenike, Suriye ve Kızıldeniz yöresinin ürünlerini elde etmek için birbiri ardından yola çıkıyorlardı. Kutsal Kitap'ta Yusuf un kardeşlerinin pelesenk ve bal, lavanta ve kokulu sarı sakız, şam fıstığı ve badem taşımacılığı yaptıkları anlatılır. Mısır'ın dışalım ürünleri arasında Küçük Asya'dan kereste, fildişi, altın, şarap ve yağ bulunuyordu; dışsatım ürünleri ise tahıl, dokuma ve imal edilmiş eşyadan, özellikle de silahtan oluşuyordu. Ticaret karadan yapılıyor, daha çok trampa biçiminde yürütülüyordu. Zamanla yönetimler ticaretle ilgilenmeğe başladılar; ticareti özendiriyor, kimi zaman da denetliyorlardı. Para hâlâ ortada görünmüyordu, ama alış veriş yapanlar arasındaki trampa işlemleri kolaylaşmıştı. Çünkü ortak ölçek olarak belli ağırlıkta bir metal (altın ya da gümüş) kullanılıyordu. Sonradan Sâmilerin yerleşmiş oldukları Babil kenti, Güneyden( Arabistan), Batıdan(Suriye) ve Doğudan(Pers ülkesi) gelen ürünler için Pazar haline geldi. Bu mallar arasında değerli madenler, yün, tahıl ve yapı gereçleri bulunmaktaydı; değerleri de ünlü Hammurabi yasalarında gösterildiği gibi belirleniyordu. Bu tür ticaret halk yığınlarının konumunu etkilememişti. Asıl amaç, lüks mallara yönelik 158

7 talebi karşılamaktı. Önemli mallar dışardan gelmiyor, yöre ya da bölge pazarlarından trampayla sağlanıyordu. Fenikelilerin deniz ticaretini ellerinde tuttukları sıralarda durum hâlâ böyleydi. Sur, Sayda ve Beyrut kentlerinin yaşamasına elverecek koşulları bulunmayan Filistin'in kıyı şeridine yerleşmiş olan Fenikeliler, zenginlik arayışı içinde denize açıldılar. Küçük teknelerin yetersizliğine karşın Akdeniz'i özel bir deniz haline getirdiler ve Akdeniz havzasında küçük koloniler kurdular. Komşularından gelen baskıların ve iç çekişmelerin etkisiyle Fenikelilerin gücü azaldı. Onların yerini İÖ 9.yy'da kurulan Kartaca aldı. Kartaca, Roma'nın baskın konumunu tehdit edecek derecede güçlenince, Roma'lı devlet adamı Cato'nun ünlü "Kartaca yıkılmalıdır!" sözü, Roma'nın dünya üstünlüğü ve egemenliği savının amacı haline geldi. Fenikelilerin para ekonomisine sahip olduklarına ilişkin bir kanıt yok elimizde. İÖ 4.yy'da Kartaca, ticari amaçlarla İspanyol gümüşü ve Moritanya altını basmaya karar verdi. Tarihçi Herodotos, Kartacalı tacirlerin işlerini nasıl yürüttüklerini şöyle anlatır:" Tacirler vardıklan kıyıda mallarını karaya çıkarırlar, sonra teknelerine dönerek dumanla işaret verirlerdi. Dumanı gören yerliler alımlarıyla oraya gelirlerdi." Fenikelilerin Sur kentini merkez alan ticaret hegemonyasını Atinalılar devraldılar. Çin ve Hint ürünleri Suriye üzerinden bir yay çizerek Atina'ya ulaşıyordu. Atina'da ise deri işlikleri, dökümhaneler ve silah yapımevleri, ticarete dönük mal üretiyorlardı. Gemi yapımı için kereste sağlamak amacıyla Kuzeyle olan ilişkiler gelişmişti. Ayrıca bu arada köle ticareti de gelişmekteydi. Ticaret çevresi olarak etkinliğini koruyan Akdeniz'de, Batı Anadolu (lonia) ve Yunanistan para ekonomisini oluşturarak ticaretin gelişmesine katkıda bulundular. Lidya, İÖ 7.yy. ortalarında sikkeyi kullanarak trampa işlemini kolaylaştırmış oldu. 159

8 Atina ve Yunanistan'ın ticaretteki büyümesini, askeri birliklerinin gücüne dayanan Roma'nın yükselişi izledi. Aynı zamanda ticaret gereksemelerinin zorlamasıyla, İskenderiye ve Antakya gibi büyük kentler doğdu. Köle ticaretinde ve fethedilen bölge halklarına uygulanan haraç sisteminin yaygınlaşmasında Roma'nın güçlü e t k i s i g ö r ü l d ü. R o m a İ m p a r a t o r l uğu'nun ç ö k üşüy l e O r t a ç ağ, derebeyliğin(feodalizmin) doğuşuna tanık oldu. Kapalı bir ekonominin hakim olduğu bu dönemde ticaretin gelişmesi için gerekli koşullar ortadan kalktı ve ticaret geriledi. Güçlü devletlerin desteklediği deniz trafiği durma, deniz ticareti de çökme noktasına geldi. Kara ticareti yapılan yollar da artık Romalıların bıraktığı durumda değildi. Sürekli saldırıya uğrama tehlikesi vardı ve saldırıların çoğunu da feodal beyler düzenletiyorlardı. Avrupa'da bu olumsuz koşullar egemenken yeni doğmuş olan İslâm Uygarlığı hemen her alanda hızlı bir gelişme içine girmişti. Çin, Hint, Bizans ve Pers Uygarlıklarıyla temaslarını yoğun biçimde sürdüren İslâm Uygarlığı Arap, Türk ve İran toplumları tarafından oluşturulmuştu. Ticarete büyük önem veren, kervan ve kervansaraylar aracılığıyla uluslararası bir ticareti gerçekleştiren İslâm topluluğu ticaretin büyük ölçüde itimat ve güvene dayandığının bilincindeydi. Uygarlıkların gelişme ve yayılmasında ticaretin önemli bir rol oynadığını ve ticaretteki yoğunluğun refahın göstergesi olduğunu bize İslâm Uygarlığı kanıtlamıştır. Türkler, uygarlıklar arası geçişim ve iletişimde katalizör rolü oynayarak bilim ve teknolojinin gelişmesine de katkıda bulunmaktaydılar. Doğu'yu Batı'ya bağlayan İpek Yolu, Güney'i Batı'ya bağlayan Baharat Yolu ve Kuzey'i Güney ve Batı'ya bağlayan Kürk ve Kereste Yolu artık müslüman toplulukların elindeydi ve kısa sürede refaha ulaşan İslâm ülkeleri Ortaçağ Avrupa'sının iştahını kabarttı; böylece iki yüzyıla yakın bir zaman sürecek olan Haçlı Seferleri başlamış oldu. Ticaret yollarını ve Ortadoğu zenginliğini ele geçirme girişimi olan bu seferler tam bir hayal kırıklığıyla sonuçlanınca Avrupa'da ticaretin dayandığı temellerin yeniden 160

9 oluşturulması gereksinmesi doğdu. Tacirler, lonca türü dernekler kurdular; bu süreç, yeni bir toplumsal sınıf olan tacirlerin statüsünü pekiştirdi. Bölgesel bir gelenek niteliği taşıyan panayırlar, feodal beylerin çıkarlarına denk düştüğü için önem kazandı. 15. yy'da pusulanın bulunmasıyla deniz ticareti güçlendi ve yeni ticaret yolları bulundu. Portekiz kralının kardeşi gemici Henry'nin koruması altında Sagres'de bir denizcilik okulu kuruldu. Kristof Kolomb, Kastilya hükümdarından, tehlikeli yolculuğu için destek sağladı. Osmanlıların denetimi altında bulunan Baharat ve İpek Yollarının kaynağına ulaşmak ve buralardaki zenginliklerden, Hint ve Çin'in kaynaklarından pay almak isteyen İspanya hükümdarı, Hindistan'a ulaşması için yardım sağladığı bu denizcinin o zamana değin bilinmeyen yeni bir kıtaya varacağını nereden bilebilirdi? Afrika yolunu izleyen Vasco de Gama, Kristof Kolomb'un yerine Hidistan'a vardı. Aynı amaçla yola çıkan Pedro Alvarez Cabbral de Güney Amerika'ya(Brezilya) ulaştı. Böylece dünya haritasını tamamlayacak olan büyük keşifler çağı başlamış oluyordu. Bu keşfedilen ülkelerle yapılan alışverişler ticareti de canlandırıyor; Avrupa geleceğine umutla bakıyordu. O zamana değin uluslararası ticaret baharat, güzel kokular, değerli taşlar, fildişi, ipekli kumaşlar ve kumaş boyaları gibi ürünlerden oluşan lüks mallara yönelik olmasına karşın Amerika'nın keşfiyle Meksika ve Peru'dan Avrupa'ya bol miktarda getirilen altın ve gümüş sayesinde yüzyıllar boyu trampayla sınırlı kalan ticaret, artık çift metal sistemiyle sikke basılması için gerekli kaynağa yeterince kavuşmuş oluyordu. Duka altını ve Avrupa devletlerince basılan yeni paralarla, ticaretin gelişmesi için gerekli koşullar böylece oluşmuştu. Eskiden aşağı sınıf gözüyle bakılan tacirler yeni bir konum edinerek, güçlü bir burjuvazi oluşturdular. 17. ve 18.yy'Iarda ticaretteki üstünlük İspanya ve Portekiz'den İngiltere ve Hollanda'ya kaydı. Bu arada Fransa ve Almanya'nın sürekli rekabetleri söz konusuydu ve sonra üstünlük sırası ABD'ye geldi. Güney ve Kuzey Amerika kıtasındaki beyaz göçmenlerin kauçuk, pamuk, tütün, kahve ve kakao plantasyonlarında iş gücüne gereksinimleri olduğu için Siyah Afrika köle ticareti l6.yy'da başladı. Bir kara kölenin canı ve bedeni, kafası ve kolu 161

10 her şeyi efendisinin malı idi. Zenci köleler Güneyde ve Kuzeyde her türlü haklardan mahrumdu. Çoğunun isimleri efendilerinin işletmelerinin ismini taşımaktaydı. Portekiz ve İspanya köle ticaretinden büyük kazançlar elde ettiler. 1550'lerde başlayan köle ticareti 1697'de Portekiz hükümeti tarafından kendi tekeline alındı. Büyük kâr bırakan zenci köle ticareti bütün deniz devletleri arasında sıkı bir rekabete yol açtı ve bu durum 1807'lere değin sürdü. İkiyüz yıl bu ticareti elinde bulunduran İngiltere nihayet avam kamarasında bu ticarete son veren bir kararı kabul etti. 1807'den sonra İngiltere köle ticaretine artık hoşgörü ile bakmıyordu; Portekiz ve İspanya ile 1815'de; Avusturya, Rusya ve Prusya ile 1842'de; Fransa ile 1845'de özel antlaşmalar yaptı. Köle ticaretinin yasaklanmasıyla ilgili olarak İngiltere 1853 'de Batı devletleriyle yirmialtı, ve Afrika kabile reisleriyle de altmışbeş antlaşma imzalamış bulunuyordu. Sanayi devriminin ticaret üzerinde büyük etki yapması sonucunda yeni mal çeşitleri ortaya çıktı. Zaman zaman savaşa varan çekişmeler yoğunlaştı. 20.yy'da şirketler devletler eliyle kurulur ve desteklenir oldu; ticaret tekelleri oluşmaya başladı. Denizlerde egemenliği Britanya ele geçirdi ve kara ticaretini de geliştirdi. Buhar makinesinin bulunuşundan sonra taşımacılık geniş bir demiryolu ağı üzerinden yapılır oldu. Britanya'nın önde olduğu dönemde Dünya, kömür çağına girince bu ülkenin deniz ve demiryollarındaki ağırlığı daha da arttı. 19.yy'ın sonu petrolün önemli bir meta durumuna gelmesine yol açan içten yanmalı motorun bulunuşuna tanık oldu. Bu alanda da Britanya baskın bir konumdaydı. Ancak bu durum, iki dünya savaşının yıprattığı Britanya'nın gücünü ABD'ye devretmek zorunda kalışına dek sürdü. Görüldüğü gibi İÖ 7. ve 6.yy'larda Fenikelilerin, İonyalılarm; İS 8. ve 12.yy larda İslâm toplumlarının; 15. ve 16. yy'larda Venediklilerin, Cenevizlilerin ve Osmanlıların; 17.yy'da Felemenklerin; 18. ve 19. yy'larda İngilizlerin ticarette önde olmaları sanatlarını, bilimsel çalışmalarını ve teknolojilerini etkilemiş; böylece bunlar da toplumların dönüşümünü sağlamıştır. Ticaret ilişkileri kültürler arası etkileşimi canlandırarak yeni kültürlerin doğmasına ve yayılmasına ön ayak olmuştur. 162

11 Ticaret için önemli bir yardımcı öğe durumundaki iletişimde de ateş yakma ve posta güvercini ile arabalarından yararlanmanın ardından, posta hizmetlerinin örgütlenişlerinde, denizaltı telsiz telgrafının, radyonun, telefon ve teleksin bulunuşuna; sonar sistemlerine, bilgisayar ve faksa ve daha ötelere doğru uzanan bir gelişme izlenmiştir. Kara ve deniz taşımacılığına hava taşımacılığı da eklenmiştir. Uzun geçmişine bakarak ticaretin uygarlık tarihinde ne kadar büyük bir yeri ve önemi olduğunu görüyoruz. 15. ve 16. yy'larda Okyanus ötesi taşımacılığın gelişmiş gemilerle yapılması sonucunda ticaret hacmi artmış, insanlar birbirlerini daha yakından tanıma fırsatı bulmuşlardır. Ancak bu karşılaşmalar her zaman barışçıl olmadı; yine de ticaretin gelişmesi insanları birbirlerine yaklaştırdı. Endüstrileşmenin 1750'lerde ticaretin gelişmesinde büyük etkileri olurken, iki dünya savaşında ticaret büyük darbeler yemiş ve sınırlamalara uğramıştır. Uluslararası ticaretin yeniden gelişme gösterdiği 20. yy'da Ticaret ve Tarifeler Üzerinde Genel Anlaşma(GATT) yapıldı ve Avrupa Birliği'ne üye ülkelerde olduğu gibi gümrük birlikleri kuruldu. Günümüzde uluslararası ticaret hacmi giderek artmakta ve milyarlarca doları bulmaktadır. 1990'larda GATT'a üye ülkeler Dünya Ticaret Örgütü'nü(WTO) kurarak ticari konulardaki pek çok sınırlamayı ortadan kaldırdılar. 2000'li yıllarda da Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşma'sı (NAFTA) yürürlüğe girdi. 21.yy'da internetin hızla yayılımı sonunda elektronik ticarette bir patlama yaşandı. Hizmet ve ürünlerin World Wide Web aracılığıyla işletmelerden işletmelere ya da tüketicilere giderek büyüyen bir oranda ticareti yapılmaktadır. Siyasetin farklı tutumlarına karşın ticaret her dönemde varlığını hissettirmiş; bilimler ve teknolojinin yayılımında önemli görevler üstlenmiş, uygarlıklararası etkileşimlerde ve yeryüzü uygarlığının gelişmesinde büyük işlevleri olmuştur. 163

12 III- TİCARET SERMAYESİ, REKABETİ VE KÂRI İhtiyaç duyulan çeşitli ürünlerin birbirleriyle değiştirilmesi zorunluluğundan doğan ticaret, ilkin üreticilerin kendi aralarında yapılmaktayken zamanla bir aracıyı gerektirdi. Doğanın farklılaştırdığı çeşitli üretim bölgelerinin birbirlerine uzaklığı özellikle bu aracıyı zorunlu kılıyordu. İnsanlar arasında doğan bu yeni işbölümü, yani ticaret, genelleşmiş değiş tokuş olarak tanımlanmıştır. Böylesine genelleşmiş bir değişim olayında eşdeğerlilik ilişkileri, iki ürün ya da iki ürün kategorisi için geçerli olmaktan çıkıp, sonsuz sayıda farklılaşmış ürünler için geçerli olmuştur. Altın ve gümüşün genel eşdeğer, yani para olarak kullanılmaya başlaması da bu zorunluluğun sonucudur. Ticaret ilkin sistemli olarak Doğu Akdeniz'de, Giritliler ve Fenikeliler arasında gelişmiş; daha sonra Batı Anadolu (lonia) ve Yunanistan'a geçerek kurulan koloniler aracılığıyla hızla yayılmıştır. Yunan mitolojisinde ticareti gözeten tanrı Hermes (Hermeias) (Roma dininin ticaret tanrısı:mercurius), hırsızların olduğu kadar, tacirlerin de koruyucusudur; ama asıl yararı yolcularadır. Yollara dikilen Hermes heykelleri -ki bunlar tanrı büstü ile phallos simgesini taşıyan yuvarlak kaidelerdi- çok kutsal sayılan İlkçağın kilometre taşlarıdır. Hermes aynı zamanda çobanların bekçisi olarak omuzunda bir koyun taşıyormuş gibi canlandırılırdı. Ticaretteki ilerleme kentlerin meydana gelmesini sağladı; çünkü kent her şeyden önce bir pazardı. Bu durum insanlar arasında yeni bir işbölümünün gerçekleşmesini gerektirmiş ve kent emeğiyle köy emeği birbirinden ayrılmıştır. Aslında ticaretin eşit olmayan ekonomik bir gelişmenin sonucu olduğunu söyleyebiliriz; çünkü bütün ilksel(primitiv) toplumlarda, daha ileri bir toplumdan gelmiş yabancı bir tacirin değiş tokuşu biçiminde algılanmıştır ticaret. Üreticiden tüketiciye kadar uzanan taşıma, depolama, tezgâhlama ve ambalaj işlemlerini kapsayan ticaretteki bu süreçler üretkendir ve mala bir ek değer katmaktadır. Ne var ki tacirin kârı daima bu 164

13 değer farkının çok üstünde olmuştur. Bunun yanında ticaretin gelişmesi, ticaret işini, ek değer yaratan bu işlemlerden de ayırmış ve bütünüyle üretken olmayan bîr faaliyete dönüştürmüştür. Günümüzde malları ne taşıyan, ne toplayan, ne tezgâhlayan ve ne de ambalajlayan tacirdir. Dışalıma ve dışsatıma tacir, alıp sattığı malı ne görür, ne de ona elini sürer. Ek değer yaratan ara işlemleri başkaları yaparlar. K. Marx ile F. Engels bu konuda "Alman İdeolojisi adlı yapıtlarında şöyle derler: "İşbölümünün kafa ve kol emekleri arasında bölünmesinden sonraki gelişmesi, üretimle ticaretin birbirinden ayrılması ve özel bir tacirler sınıfının oluşmasıyla gerçekleşti. Bu bölünme eski kentlerde(özellikle Yahudilerde) zaten gerçekleşmiş bulunuyordu; yeni kentlerdeyse hızla oluşmaktaydı. Bu işbölümü, komşu çevreleri aşan bir ticari bağlantı olanağını sağlamaktaydı. Ne var ki bu bağlantı da hem varolan ulaşım araçlarına ve siyasal ilişkilerle koşullandırılan kırsal kesimdeki genel güvenlik durumuna -bilindiği gibi bütün Ortaçağ boyunca tacirler, silahlı kervanlar halinde yolculuk etmekteydiler-, hem de ticarete elverişli alanların gelişme derecesi uygarlık düzeyleriyle belirlenen gereksinimlerine bağlıydı. Ticaretle uğraşan özel bir sınıfın oluşması ve ticaretin bu tacirlerle kentin sınırları dışına çıkması, üretimle ticaret arasında bir etkileşimi gerçekleştirdi. Bu karşılıklı etki yüzünden üretim alanında da yeni bölünmeler başladı. Her kent, öteki kentin sanayilerine ağır basan bir sanayi kolu geliştirmeye çalıştı. İlkel sınırclıhk, yöresellik yavaş yavaş kaybolmaya yüz tuttu. Böylece icatlar her yerde ayrı ayrı ve yeni baştan yapılmak zorunluluğundan kurtuldu. Çeşitli kentler arasındaki işbölümünün ilk sonucu da, loncalar sisteminden kurulan üretim dallarında manifaktürlerin doğuşu oldu. Manifaktürleri hazırlayan tarihsel koşul, yabancı ülkelerle yapılan ticarettir." Yine aynı konuda K. Marx bu kez "Kapitalinde şöyle der: "Toplumun kapitalizm öncesinde ticaret, sanayiye egemendi; kapitalizm dönemindeyse sanayi, ticarete egemen olmuştur. Ticaret, ürünlerin kullanılmasından çok satılmasına bağlı olarak, üretimi, gittikçe daha çok değişim değeri konusu yapmıştır. Ticaretin ve ticaret sermayesinin gelişmesi, her yerde, 165

14 üretimin değişim değerlerine yönelmesine yol açar, onun hacmini büyültür, onu çoğaltır ve evrenselleştirir; parayı dünya parası durumuna dönüştürür. Ticaret işi için gerekli sermayeye ticaret sermayesi denir ve ticaret bir sermaye yatırımını gerektirir. Bu sermaye önce veresiye alıp pahalıya satmaktan doğar. Ticaret sermayesi, toplumsal artıdeğerin bir bölümü olup tarihsel süreçte mal dolaşımı, para dolaşımına dönüşmüş ve artıdeğer, para dolaşımının amacı olmuştur. Bu konuda Ibn Haldun, "Mukaddime" adlı yapıtında şöyle der: ''Yaşamını kazanma aracı olan ticaret, ucuza mal alıp pahalı satmak ve böylece başlangıç sermayesini artırarak kazanç sağlamaktır." Tacirlerin sağladığı kâr, ucuz mal alımına dayandığı için, artıdeğer ve dolayısıyla ticaret sermayesinin başlangıcında yağmacılık ya da korsanlık olduğunu söyleyebiliriz. Ticaretin ve ticaret sermayesinin gelişmesi, üretimin değişim değerlerine yönelmesini gerçekleştirmiş ve üretimin genişleyip evrenselleşmesini sağlamıştır. Para denilen genel eşdeğeri, dünya parası haline getiren de ticaret sermayesinin gelişmesidir. Aslında ticaret sermayesi, fizyokratların da gözlemleyip ileri sürdükleri gibi, değer yaratıcı değildir; yalnızca üretim alanında yaratılmış olan değerlerin bir elden başka bir ele geçmesinden ibarettir. Bu durumda toplumsal zenginlik artmaz, yalnızca transfer edilir. Bu bakımdan ticaret sermayesinin, tefeci sermayesinden farkı olmadığı söylenebilir. Ticaret sermayesi, sanayi sermayesinin dolaşımına hizmet ettiği oranda bir anlam kazanır. Çünkü mal dolaşımının devir süresini mümkün olduğu kadar kısaltmak, sanayi sermayesinin yararınadır. Yatırdığı para ne kadar çabuk geri dönerse o kadar çabuk yeni bir yatırım ve üretim gerçekleşecek ve kâr oranı artacaktır. Bunun içindir ki günümüzde sanayi sermayesi, artıdeğerin bir bölümünü ticaret sermayesine bırakır. Böylece ticaret sermayesi, sanayi sermayesi kadar kâr sağlayabilmeli ki bu alanda tutunabilsin ve sanayi alanına kayarak ayrıca sanayi kâr oranında azalma doğuracak yeni rekabetleri gerçekleştirmesin. İşte bu nedenle ticaret sermayesi, artıdeğerin genel dağılımına katılmaktadır; ama bu onun bir artıdeğer yarattığı anlamına gelmez. Ticaret sermayesi, hiçbir artıdeğer yaratmaksızın artıdeğer dağılımından payını alır 166

15 ve toptancı sermayesi, yarı toptancı sermayesi ve perakendeci sermayesi olarak çeşitlenip bu pay almaya katılır. Kapitalist ekonominin ilk biçimleri olan ticaret sermayeciliği ile tefeci sermayeciliğin her ikisi de bu işlere yatırılan bir sermayeye dayanır. Ekonomist Ernest Mandel'in "Marksist Ekonomi Elkitabı" adlı yapıtında dediği gibi, "Gerçekte ticaret, ekonomik bakımdan daha az gelişmiş, belki de genel değiş tokuş evresine bile erişmemiş olan ve bundan dolayı da çok ucuza satan halklardan yok pahasına mal satın almaktan ibarettir. Sonra bu mal, aynı ürünlerin son derece nadir olduğu ve çok arandığı, üretimleri için gerekli emek süresinin, yani gerçek değerinin bilinmediği, kıtlık ve su baskını gibi felâketler yüzünden bunlara büyük bir gereksinme duyulduğu yerlere gidilerek yüksek fiyatla satıldı."böylece ilksel düzeyde kapitalizmin tekelcilik aşamasını başlatan yarışma doğmuş oldu. Temelde kapitalizm bir rekabet, yarışma düzeni olup her kapitalist, rakiplerinden kurtulmaya ya da onlarla anlaşıp fiyatları saptamaya çalışır. Günümüzdeki büyük şirketler ise binlerce küçük girişimden daha kolay anlaşabilirler. Anlaşma eğilimi, ıi rakip"lere karşı savaşımın gerektirdiği harcamaları azaltmak isteğinden doğar. Yarışma, bu harcamaları sürekli olarak artırır ve küçük girişimlerin dayanamayacağı boyutlara ulaşır. Üretimin yoğunlaşması, kaçınılmaz olarak tekellerin kurulmasını gerektirir. Tekeller, üretimin büyük bölümünü ellerinde toplayan büyük sermayedarların aralarında anlaşmaya varmalarından doğarlar. Tekel, büyük parasal gücüyle, fiyatları dilediği gibi saptama ve bunun sonucu olarak da büyük kârlar sağlama olanağını yaratır. Karteller, tröstler, konsorsiyumlar, holdingler tekelci birleşmenin temel biçimleridir. Ticari rekabet, tekellerle tekelleşmemiş sayısız girişimler arasında sürdüğü gibi tekeller arasında da devam eder. Tekeller, yarışmanın üstünde, ama yarışmayla birlikte bulunurlar. K.Marx'ın söylediği gibi "Ticarette zaman, paradır;savaşta ise zaferdir". 167

16 Ticaret kârına gelince bu, sanayi sermayedarının ticaret sermayedarına bıraktığı artıdeğerin bir bölümüdür. Üreticilerin emeklerinden doğan artıdeğer, ticaret alanında ticaret kârı adını alır. Sanayi sermayedarı, kâr oranını yükseltmek için, eline geçirdiği artıdeğerin bir bölümünü ticaret sermayedarına bırakmak zorundadır. Çünkü sanayi sermayedarı ürettiği malı kendisi satmaya kalktığı taktirde hem vakit kaybedecek, hem sermayesinin dolanım süresini uzatacak, hem de satışta uzmanlaşmış olan tacir kadar çok satış yapamayacaktır. Bütün bunlar, onun kapitalinden elde edebileceği en çok kârı düşürür. Demek sermayedar, artıdeğerin bir bölümünü tacire bırakmakla, kârından fedakârlık etmiş değil, tersine, kârını artırmıştır. Sanayici kârının bu artışı, dolaylı olarak bir başka açıdan da gerçekleşir. Sermayenin bu bölümünün ticaret sermayesine ayrılması, sanayi sermayecisinin yararınadır. Çünkü ticaret sermayecisi, sanayidekine eşit bir kâr elde edemezse sermayesini sanayi alanına sokacak ve sanayi sermayecisi için yeni bir rekabet gerçekleştirerek sanayi sermayesinin kâr oranını düşürecektir. Bütün bunlar, tacir denilen aracının, bir malı, maliyet fiyatının yükseğinde olduğu halde gerçek değerinden aşağı bir fiyatla satın aldıktan sonra pazarda gerçek değerine sattığı halde nasıl bir ticaret kârı gerçekleştirdiğini gösterir. Çünkü bir malın gerçek değeri, maliyet fiyatının üstüne bir artıdeğer eklenmek suretiyle dile getirilen, o malın yeniden üretimi için toplumsal olarak gerekli zaman süresidir. Bu süre pazarda para diline çevrilerek bir fiyatla dile getirilmiştir. Sanayi sermayedarıyla ticaret sermayedarının paylaştığı, bu sürenin ödenmemiş bölümüne karşılık olan artıdeğerdir. O malın gerçek değerinin tümünü gerçekleştirdiği halde bu değerin para diliyle tutarından küçük bir parça ücret adı altında emekçiye, büyük bir parça kâr adı altında sermayedara ve aynı büyüklükte bir üçüncü parça da ticaret kârı adı altında tacire verilmektedir. Bir malın gerçek değeri para diline çevrilerek böylece bölüşülmüştür. Mal, pazarda, gerçek değerine satılır. Böyle olduğu halde hem sermayedar, hem de tacir onun kapsadığı artıdeğeri paylaşmak suretiyle bu paylaşmadan ötürü hiç biri zarar etmeden ayrı ayrı kâr etmektedirler. Şimdi bu 168

17 artıdeğerin sanayi sermayedarı, toptancı tacir, yarıtoptancı tacir ve perakendeci tacir arasında nasıl paylaşıldığını ve hepsinin de bu paylaşmadan hiç zarar etmeksizin nasıl ayrı ayrı kâr ettiklerini şöyle bir örnekle açıklayalım: Bir ülkede toplam üretimin değeri 900 birim olsun. Bunun 800 biriminin hammaddelere, makinelere, binalara ve ücretlere gittiğini; 100 biriminin de artıdeğer olduğunu varsayalım. Şimdi paylaşılacak olan bu 100 birimlik artıdeğerdir. Aynı ülkede ticarete de 200 birim yatırılmış olsun. Bunun 100 biriminin toptan ticarete, 40 biriminin yarıtoptan ticarete, 60 biriminin de perakende ticarete ayrıldığını varsayalım. Bu durumda toplam sermaye 800 birim sanayici sermayesi ve 200 birim ticaret sermayesi olmak üzere 1000 birimdir. Demek ortalama kâr oranı 100/1000, yani %10 olacaktır. Toplam olarak 1000 birimlik bir sermaye, 100 birimlik bir artıdeğer paylaşacaktır; ortalama kâr, toplam sermayeyle artıdeğer arasındaki orandır. Bu paylaşma şöyle gerçekleşecektir: Sanayici örneğimizde 800 birimlik sermaye yatırmıştır. Bu sermayeyle elde ettiği malı %10 kârla, yani 880 birime toptancıya satacaktır. Toptancı bu malı alıp satmak için 10 birimlik bir sermayeye sahiptir; demek 100 birimlik sermayeden %10 oranında bir kâr elde edebileceğinden 880 birime aldığı malı yarıtoptancıya 890 birime satacaktır. Yarıtoptancı da aynı hesapla 890 birime aldığı bu malı perakendeci tacire %10 kârıyla 894 birime satacaktır. Tüketiciyle karşı karşıya kalan perakendeci, 894 birime aldığı bu malı tüketiciye %10 kârıyla 900 birime, yani gerçek değerine satacaktır. Görüldüğü gibi 900 birimlik bir değer, dönüp dolaşıp gene 900 birime satılmıştır. Ama bu arada sanayici 80 birim, toptancı 10 birim, yarıtoptancı 4 birim ve perakendeci de 6 birim olmak üzere toplam 100 birim, yani 100 birimlik artıdeğerin bütününü paylaşarak kâr etmişlerdir. Hiç biri zarar etmemiştir; çünkü kârları, yatırdıkları sermayeyle aynı orandadır. Bunlardan biri ya da birkaçı ortadan çekilseydi ortalama kâr oranı büyüyebilirdi; yani toplam ticaret sermayesinin ortadan çekildiğini varsayarsak ortada kalan 800 birimlik sanayi sermayesinin 100 birimlik artıdeğere oranı artar ve %12,5 olurdu. Ama bu taktirde, malın dolaşım süreci ticaret sermayesi tarafından azaltılmamış olsaydı, 100 birimlik 169

18 artıdeğer elde edilemeyecekti ve elde edilecek artıdeğer 100 birimin altında olacaktı; yani kâr gene %12,5'a çıkmayacaktı. Başka deyişle sermayedar, ticaret sermayesinin yardımıyla çabucak geri dönen sermayesini sürekli üretimi için kullanamayacak ya da aynı sürekli üretimi sağlamak için daha büyük bir sermaye yatırmak zorunda kalacaktı. Çünkü sermayedar, bu üretimini, ticaret sermayesinin sanayi sermayesi yerini alarak, sanayi sermayesinin devir süresini çok kısaltmak suretiyle sanayi sermayesini çok kısa bir sürede yeniden eline geçirmekle gerçekleştirebilmektedir. Bu durum, yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi, onun kârını azaltmakta değil, tersine, artırmaktadır. Örneğimizde sanayi sermayedarının %10 kârından başka 200 birimlik -faiz getiren- bir sermaye tasarrufu da vardır. Eğer 200 birimlik ticaret sermayesi, üretim-satış sürecine katılmamış olsaydı, sanayici aynı %10 kârı elde edebilmek için 800 birim yerine 1000 birimlik bir sermaye yatırmak zorunda kalacaktı. IV- TİCARET VE ETİK ARASINDAKİ SIKI BAĞ Yasalar insanları bir arada tutmaya ve yaşamlarını güvenli bir ortamda sürdürmelerini sağlayarak onları korumaya çalışır. Etik ise bir arada yaşayan insanların davranışlarını, eylemlerini düzenleyerek onların birbirlerine karşı görev, hak ve sorumluluklarını belirlemeyi; böylece de onları toplumun sağlıklı ve bilinçli bir üyesi kılmayı amaçlar. Bu nedenle etik ve bilinçli davranış birbirlerine sıkıca bağlıdırlar. İnsanın bilinci, ahlaka olan temel gereksinimi üzerinde yükselir ve ekonominin zorunluluğu bundan sonra duyumsanır. Genel etiğin temel ilkelerinin değişmemesine karşın siyaset etiğinde olduğu gibi ticaret etiği de bütün meslek elikleri gibi zamanla değişime uğrar, ama hiçbir zaman ortadan kalkmaz. Meslek etikleri zamana ve zemine bağlı olarak değişen koşullar ve gereksinimlere uygun biçimde başkalaşmalar, değişimler geçirirler. Eski dönemlerde ve ülkelerde yapılan alışverişlerdeki aldatmaların ahlak ile hiçbir ilişkisi olmamıştır. Bireyleri saf, temiz 170

19 ve dürüst olan bu toplumlar için aldatmak o dönemdeki ticaretin yapısından kaynaklanan ticari bir yöntem olarak algılanmış ve pazarlık etmek dediğimiz bir teknik geliştirilmiştir. Pazarlıkta en alt ve en üst düzeyin ortasını bulan en kârlı alışverişi yapmış sayılıyordu. Bu durum günümüze değin sürmüştür. Yunan filozoflarında ekonomi, bir davranış biçimini ya da bir eylem kuramını belirtir; bir evin mal varlığını yönetme sanatı olarak anlaşılır. Eskiçağlardan yüzyıllarca sonra tacirlerin ve gemicilerin faaliyetleriyle iktisadi etkinliğin gelişmesi üzerine, ekonomi, değişimlerle ve bugün piyasa ekonomisi dediğimiz ve bir sitenin ana varlığının iyi yönetilmesini sağlamak amacını güden şeyle de ilgilenmeye başlamıştır. Ekonomi, iktisadi birimler olan bireylerin davranışlarını incelemeyi kendisine konu aldığı ölçüde insanın politika, etik, ticaret gibi öteki etkinlikleriyle de örtüşmesi doğaldır. Aristoteles, servet kazanmanın ekonomiye nasıl bağlı olduğu sorusuna iki servet kazanma biçimi ayırt ederek yanıt verir. İlki yaşamın sürmesi için kendisine gereksinim duyulan doğanın ürünlerini biriktirmekten ibaret olan doğal biçimdir. Burada o üç ana tür ayırt eder: Toplayıcılık, Avcılık(korsanlık,eşkiyalık,balık avcılığı),çiftçilik. Bunlar için doğal sınır, insanın beslenme ve giyinme gereksinimleriyle belirlenir. Böyle servet edinme ekonominin(ev yönetimi) ve devlet adamlığının önkoşuludur. Bununla ikinci servet kazanma arasında bulunan şey takastır. Aristoteles burada şeylerin "kullanım değeri"" ile "değişim değeri arasında bir ayırım yapar. Örnekle bir ayakkabıyı giyebilir ya da takas edebiliriz. Her iki durumda da onu "kendisi bakımından" kullanırız; ama ilki onun "'asıl anlamında kullanımı, onun yerli yerinde kullanımı, başka hiçbir şey için değil kendisi için kullanımıdır". Takas,belli bir noktaya kadar, yani yaşamın sürmesi için kendisine gereksinim duyulan şeyi kazanmak bakımından doğaldır. İkinci ve doğal olmayan servet kazanma biçimine, şeylerin, başka şeyler için değil, fakat para için değiştirilmeye başlandığı zaman ulaşılır. Aristoteles'in işaret ettiği paranın temel özellikleri: 1)onun şeylere göre daha taşınabilir olması ve 171

20 2)değişim için uygun olmasının dışında kendisi bakımından da bir yararının olmasıdır. Aristoteles, değiştokuştan başka bir yolla, yani ticaretle elde edilen her türlü servet kazanmayı doğal bulmaz. Savunmasını ahlaksal bir temele dayandıran filozof, yaşamın sürmesi için kendisine gereksinim duyulanın ötesinde, sınırsız bir biçimde servet peşinde koşmayı eleştirir. Ancak kendi kendisi bakımından servet peşinde koşmanın, şeylerin toplandığı ve değişimin henüz başlamamış olduğu en erken bir dönemde bile ortaya çıkabileceğini ve takasta, vurgunculuğun, şeylerin parayla değişiminde olduğundan hiç de daha az olmadığını gözden kaçırır. Bunun yanında eleştirdiği tacir sınıfının yararlı bir kamu hizmeti yaptığını ve yalnızca böyle yaptığı için de kazanç sağladığını görmez. Onun bu görüşü, ticareti, özgür bir insana yakışmayan bir meslek olarak gören sıradan yunan önyargısının bir yansımasıdır. Aslında ticaret bir toplumun emeği ve ürününü daha iyi koşullarda değerlendirmeye çalışan hem bireysel hem de kamusal bir faaliyet olup bu nedenle de zekasına ve işgücüne güvenilen, kendisine emanet edilene hıyanet etmeyen ve ona layık olduğunu gösteren kimseler (tacirler) aracılığıyla yapılması gerekir. Kişi vicdanı rahatsız olmasa da kamu vicdanını rahatsız eden her davranış etiğe aykırıdır. Peki nedir kamu vicdanı ve sınırları? Genel sağduyu ve evrensel kabul görmüş ilkelerdir. Sağlıklı ve güçlü toplum kendi yanlışlarından en kısa zamanda ders alan ve bunları yinelemeyen toplumdur. İnsanların kendilerini ve karşılarındakileri tanımalarına, yanlış davranışlarda bulunmamaları için bilinçlenmelerine ve mutlu yaşamalarına katkıda bulunan etik, bireylerin özgür ve toplumların sömürüden uzak olmalarına hizmet eder. Eski toplumların ahlakı şu ilkelere dayanmaktaydı: "Ya sen başkasını soyacaksın, ya da başkası seni?'; "Ya sen başkası için çalışacaksın, ya da başkası senin için"', "Ya köle sahibisin, ya da kölesin". Böyle bir toplumda eğitilen insanlar yalnız kendisine özen gösteren, yalnız bende olsun diyen ve başkalarına metelik vermeyen insanın psikolojisini, alışkanlıklarını ve kavrayışlarını benimsemekteydiler. Thomas Hobbes'un bencilliğe ilişkin görüşlerini geliştiren Bernard de Mandeville'e göre ahlakın temelinde kıskançlık, açgözlülük, cimrilik 172