E. YILMAZ, 2011 T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 E. YILMAZ, 2011 T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ENERJİ YÖNETİM SİSTEMİNİN ÖRNEK BİR İŞLETMEDE UYGULANMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ ERASLAN YILMAZ NİĞDE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Temmuz 2011

2

3 T.C. NĠĞDE ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MAKĠNE MÜHENDĠSLĠĞĠ ANABĠLĠM DALI ENERJĠ YÖNETĠM SĠSTEMĠNĠN ÖRNEK BĠR ĠġLETMEDE UYGULANMASI ERASLAN YILMAZ Yüksek Lisans Tezi DanıĢman Prof. Dr. Mustafa BAYRAK Temmuz 2011

4

5 ÖZET ENERJĠ YÖNETĠM SĠSTEMĠNĠN ÖRNEK BĠR ĠġLETMEDE UYGULANMASI YILMAZ, Eraslan Niğde Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Makine Mühendisliği Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Mustafa BAYRAK Temmuz 2011, 82 sayfa Bu çalıģmada, TS EN enerji yönetim sisteminin sanayi kuruluģlarındaki uygulamaları anlatılmıģtır. Bir plastik fabrikasındaki uygulama örnekleri, bütün sanayi kuruluģlarında uygulanabilir. TS EN enerji yönetim sistemi uygulayan kuruluģlarda birim kapasitedeki enerji maliyetlerinde azalmalar olduğu görülmüģtür. Enerji yönetim sistemi uyguladığında enerji ile ilgili yasal Ģartlar yerine getirilmiģ olur. Ayrıca enerji politikası, hedefleri, programları, iģletme kontrolü, düzeltici ve önleyici faaliyetlerle enerji yönetim sistemi iyileģtirilir. TS EN enerji yönetim sistemi, enerjinin daha verimli kullanılmasına imkân vererek, sürekli iyileģtirme sürecinin oluģumuna katkısı olmuģ ve enerji verimliliğinin izlenmesini sağlamıģtır. Anahtar sözcükler: Enerji, TS EN 16001, Enerji yönetimi, Enerji yönetim sistemi iii

6 SUMMARY ENERGY MANAGEMENT SYSTEM AN EXISTING APPLICATION EXAMPLE YILMAZ, Eraslan Nigde University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Mechanical Engineering Supervisor: Professor Dr. Mustafa BAYRAK July 2011, 82 pages In this study, the application of TS EN Energy management system for industrial organizations is presented. Examples of the application to a plastic factory can be applied to all industrial establishments. The energy cast per unit capacity of the agencies applying the Energy management system in TS EN is fand to decrease. When the Energy management system is applied, the energy-related legal requirements are fulfilled. In addition, the energy management system can be improved by actions of energy policy, objectives, programs, operational control, corrections and preventions. The Energy management system in TS EN 16001entributed tocontinuous improvement and monitoring of energy efficiency by alloving more efficient energy use. Keywords: Energy, TS EN 16001, Energy management, Energy management system iv

7 ÖNSÖZ Bu çalıģma, değerli danıģmanım Prof. Dr. Mustafa BAYRAK ve Makine Mühendisliği öğretim üyelerinden Doç. Dr. Yüksel KAPLAN, Yrd. Doç. Dr. Mahmut ALKAN ve plastik fabrikasının yöneticilerinin katkılarıyla gerçekleģtirilmiģtir. TS EN enerji yönetim sistemi kurulduğunda hem maliyetler azalmakta hem de ülke ekonomisine katkısı olmaktadır. Ülkemiz sanayi kuruluģlarının rekabet gücünün arttırılması için TS EN Enerji yönetim Sistemi uygulamaları zorunludur. Bu çalıģmada mobilya sektörüne plastik aksam üretimi yapan bir sanayi kuruluģunda TS EN enerji yönetim sistemi uygulamasıyla enerjinin verimli kullanımı ele alınmıģtır. Bu çalıģmanın sanayimiz ve üniversitede bu konularda yapılan çalıģmalara katkıda bulunmasını dilerim. v

8 TEŞEKKÜR Bu tezin hazırlanmasında emeği geçen değerli danıģmanım Prof. Dr. Mustafa BAYRAK, Makine Mühendisliği bölüm BaĢkanı Prof. Dr. Mahmut MAT, Makine Mühendisliği bölümü Öğretim Görevlileri Doç. Dr. Yüksel KAPLAN ve Yrd. Doç. Dr. Mahmut ALKAN a teģekkürlerimi sunarım. Tezin son halinin oluģturulmasında emeği geçen Fen Bilimleri Enstitü Müdürü Doç. Dr. Nurettin ACIR ve tüm Enstitü personeline teģekkürlerimi, sevgi ve saygılarımızı sunarım. Tez çalıģmam süresince bana büyük sabır gösteren, her türlü yardımı ve desteğini esirgemeyen eģime ve çocuklarıma minnettarım. vi

9 İÇİNDEKİLER ÖZET... iii SUMMARY... iv ÖNSÖZ... v TEġEKKÜR... vi ĠÇĠNDEKĠLER DĠZĠNĠ... vii ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... ix ġekġller DĠZĠNĠ... xi FOTOĞRAF MALZEMELER DĠZĠNĠ.. xii KISALTMA VE SĠMGELER... xiii BÖLÜM I. GĠRĠġ... 1 BÖLÜM II. METERYAL VE METOT.. 9 BÖLÜM III. ENERJĠ YÖNETĠM SĠSTEMĠ ġartlarinin ÖRNEK UYGULAMASI Genel Enerji Politikası Planlama Enerji boyutlarının belirlenmesi ve gözden geçirilmesi Yasal yükümlülükler ve diğer Ģartlar Enerjinin amacı/amaçları, hedefi/hedefleri ve programı/programları Uygulama ve Faaliyetler Kaynaklar, roller, sorumluluk ve yetki Farkındalık, eğitim ve yeterlilik ĠletiĢim Enerji yönetim sisteminin dokümantasyonu Dokümanların kontrolü Faaliyetlerin kontrolü Kontrol Ġzleme ve ölçme Uygunluğun değerlendirilmesi Uygunsuzluk, düzeltici ve önleyici faaliyetler vii

10 3.5.4 Kayıtların kontrolü Enerji yönetim sisteminin iç tetkiki Enerji Yönetim Sisteminin Üst Yönetim Tarafından Gözden Geçirilmesi Genel Yönetimin yapacağı gözden geçirme faaliyetinin girdileri Yönetimin yapacağı gözden geçirmenin sonuçları 76 BÖLÜM IV. SONUÇLAR. 79 KAYNAKLAR ÖZGEÇMĠġ 83 viii

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Enerji boyutları belirleme formu. 13 Çizelge 3.2 Araç yakıt takip formu örneği. 13 Çizelge 3.3 Örnek iģletmede ki enerji boyutları planı.. 14 Çizelge 3.4 Örnek iģletmede ki enerji aksiyon plan ve programı.. 16 Çizelge 3.5 Örnek iç yazıģma formu (eğitim) Çizelge 3.6 Yıllık eğitim planı.. 28 Çizelge 3.7 Eğitime katılım kayıt formu (enerji yönetimi eğitimi eylül ayı üretim personeli) 29 Çizelge 3.8 Eğitime katılım kayıt formu (enerji politikası anlam ve içeriği eğitimi) Çizelge 3.9 Eğitime katılım kayıt formu (makine bakım faaliyeti uygulama eğitimi) 31 Çizelge 3.10 Eğitime katılım kayıt formu (enerji yönetimi eğitimi bakım ve yeni alınan personel).. 32 Çizelge 3.11 Eğitime katılım kayıt formu (enerji yönetimi eğitimi ekim ayı üretim personeli) 33 Çizelge 3.12 Eğitime katılım kayıt formu (enerji yönetimi eğitimi kasım ayı üretim ve eğitim personeli). 34 Çizelge 3.13 Eğitime katılım kayıt formu (enerji yönetimi eğitimi kasım ayı üretim ve satın alma personeli) Çizelge 3.14 Eğitime katılım kayıt formu ( düzeltici/önleyici faaliyet uygulama eğitimi) 36 Çizelge 3.15 Eğitime katılım kayıt formu (enerji verimliliği eğitimi aralık ayı tedarikçiler ) 37 Çizelge 3.16 Eğitime katılım kayıt formu (enerji verimliliği eğitimi aralık ayı taģeronlar) 38 Çizelge 3.17 Eğitime katılım kayıt formu (ekonomik sürüģ teknikleri eğitimi ). 39 Çizelge 3.18 Eğitim değerlendirme formu örneği.. 40 Çizelge 3.19 Personel eğitim takip formu örneği 41 Çizelge 3.20 Doküman ana listesi 44 Çizelge 3.21 Doküman dağıtım listesi. 45 ix

12 Çizelge 3.22 DıĢ Kaynaklı doküman listesi. 46 Çizelge 3.23 Bakım planı. 48 Çizelge 3.24 Makine bakım sicil kartı formu örneği.. 49 Çizelge 3.25 Enerji kontrol uygulama listesi Çizelge 3.26 Enerji yönetim temsilcisi performans raporu.. 58 Çizelge 3.27 Düzeltici ve önleyici faaliyet takip formu Çizelge 3.28 Düzeltici ve önleyici faaliyet istek formu (aydınlatma için ).. 62 Çizelge 3.29 Düzeltici ve önleyici faaliyet istek formu (sıcak su hattı için) 63 Çizelge 3.30 Düzeltici ve önleyici faaliyet istek formu (duvar, çatı ve kapı için) Çizelge 3.31 Düzeltici ve önleyici faaliyet istek formu (hava kompresörü için). 65 Çizelge 3.32 Düzeltici ve önleyici faaliyet istek formu (elektrik tesisatı için) 66 Çizelge 3.33 ArĢiv formu örneği. 68 Çizelge 3.34 Kayıtlar ve saklama süreleri listesi. 69 Çizelge 3.35 Ġç yazıģma formu (iç tetkik) 71 Çizelge 3.36 Enerji Yönetim Sistemi Ġç Tetkik Planı.. 72 Çizelge 3.37 Enerji yönetim sistemi iç tetkik soru listesi 73 Çizelge 3.38 Enerji Yönetim Sistemi iç tetkik raporu formu.. 74 Çizelge 3.39 Ġç tetkik uygunsuzluk formu Çizelge 3.40 Yönetimin gözden geçirmesi toplantısı tutanak formu x

13 ŞEKİLLER DİZİNİ ġekil 1.1 Türkiye deki 2009 yılı nihai enerji tüketiminin tüketim yeri dağılımı.. 1 ġekil 1.2 Türkiye deki 2009 yılı elektrik enerjisi tüketiminin tüketim yeri dağılımı.. 2 ġekil 1.3 Türkiye deki yıllara göre enerji ithalatı ve enerji ithalatının birincil enerji arzındaki yüzdesi 2 ġekil 3.1 Enerji yönetim sistemi modeli ġekil 3.2 Firmanın 2010 yılı aylara göre enerji tüketimleri (TL) ġekil 3.3 Firmanın 2010 yılı aylara göre kapasite kullanım oranı (%) ġekil 3.4 Firmanın 2010 yılı aylara göre birim kapasitedeki enerji maliyeti.. 58 xi

14 FOTOĞRAF - MALZEMELER DİZİNİ Fotoğraf 3.1 Fotoğraf 3.2 Fotoğraf 3.3 Fotoğraf 3.4 Kompanzasyon kontaktöründeki ısı kaybının termal kameradaki görüntüsü. 52 Kompanzasyon kontaktörüne bağlı olan kablonun yıpranması sonucu aģırı ısınmıģ kablonun termal kameradaki görüntüsü. 53 Kompanzasyon kontaktörünün bağlı olduğu kablo sıkma somonu gevģekliğiyle oluģan elektrik enerjisi kaybının termal kameradaki görüntüsü. 53 Elektrik kabloları tutaçlarından oluģan elektrik enerjisi kaybının termal görüntüsü. 54 Fotoğraf 3.5 Brülörlerin izolasyonsuz enerjisi kaybının termal görüntüsü. 54 Fotoğraf 3.6 Sıcak su hatları vana ceketi uygulamaları görüntüsü.. 55 Fotoğraf 3.7 Fotoğraf W civa buharlı armatürler ve yerine konulan 110 W flueresant armatür görüntüsü.. 55 Alan aydınlatmasında kullanılan W W kayıp projektör ve yerine konulan 150 W + 50 W kayıp projektör görüntüsü 56 xii

15 KISALTMA VE SİMGELER KISALTMA/SĠMGE TS Türk Standardı TSE Türk Standardları Enstitüsü EN Europen Nord ISO International Organization for Standardization EYS Enerji yönetim sistemi DÖF Düzeltici ve önleyici faaliyet YEKM Yıllık Enerji Kullanım Miktarı YBKEM Yıllık Bölümde Kullanılan Enerji Miktarı TEP Ton EĢdeğer Petrolü VAP Enerji etüt çalıģması ile belirlenen önlemlerin uygulanması ve enerji tasarruf potansiyelinin geri kazanılması için hazırlanan verimlilik artırıcı projeyi RG Resmi gazete TL Türk lirası PR Prosedür TLM Talimat FR Form Sġ Satın alma Ģartnamesi LST Liste RP Rapor PL Plan DÖF Düzeltici ve önleyici faaliyet 0 C Sıcaklık değeri (santi grad) Kw W SGK Enerji tüketim miktarı (Kilo wat) Enerji tüketim miktarı ( Watt) Sosyal Güvenlik Kurumu xiii

16 BÖLÜM I GİRİŞ Enerji insanların yaşamının sürdürülebilmesinde ve ülkelerin sanayisinin kalkınmasında en önemli unsurlarından biridir. Enerjinin elde edilmesi, iletilmesi ve kullanılması sırasında, enerji verimliliğine ayrı bir özen göstermeliyiz. Enerji verimliliği konusunda en etkili yöntemlerden birisi de enerji yönetim sistemi olacaktır. Enerji Yönetim Sistemi, enerjinin daha verimli kullanılmasına imkân vererek bir sürekli iyileştirme sürecinin oluşumunu, enerji analizi ve enerji tüketiminin izlenmesini sağlayacaktır [1]. Şekil 1.1 Türkiye deki 2009 yılı nihai enerji tüketiminin tüketim yeri dağılımı [2] 1

17 Şekil 1.2 Türkiye deki 2009 yılı elektrik enerjisi tüketiminin tüketim yeri dağılımı [2] Şekil 1.3 Türkiye deki yıllara göre enerji ithalatı ve enerji ithalatının birincil enerji arzındaki yüzdesi [2] Türkiye deki enerji ithalatı 1995 yılında 38,6 milyon TEP ve enerji ithalatının birincil enerji arzına oranı % 58 olmasına rağmen, bu oranlar her yıl hem enerji ithalatında hem de enerji ithalatının birincil enerji arzına oranında artış göstermiştir. Ülkemizdeki birincil enerji arzının 2009 yılında yaklaşık % 77 sinin ithalatta karşılandığı ve 82,1 milyon TEP enerji ithalatı yapıldığı görülmektedir. 2

18 Enerji yönetimi, stratejik ve rekabet unsurları da dâhil pek çok konuyu bünyesinde barındırmaktadır. Ülkemizdeki birincil enerji arzının büyük bir kısmı ithalatta karşılandığı dikkate alınacak olursa, enerji yönetim sisteminin uygulamalarının yaygınlaştırılmasının önemi daha da artmaktadır. Enerji sektörü, ülkelerin kalkınma politikaları içinde hayati önem taşıyan stratejik bir alan niteliğindedir. Artan enerji fiyatları, küresel ısınma ve iklim değişikliği konusunda gelişen duyarlılık, dünya enerji talebindeki artışa karşın tükenme eğilimine girmiş olan fosil yakıtlara bağımlılığın yakın gelecekte devam edecek olması, yeni enerji teknolojileri alanındaki gelişmelerin artan talebi karşılayacak ticari olgunluktan henüz uzak oluşu, ülkelerin enerji güvenliği konusundaki kaygılarını daha da artırmaktadır. Dünyada nüfus artışı, sanayileşme ve kentleşme olguları, küreselleşme sonucu artan ticaret olanakları doğal kaynaklara ve enerjiye olan talebi giderek artırmaktadır [3]. Enerji insanoğlunun temel girdilerinin karşılanmasında, ülkelerin ekonomik ve sosyal olarak kalkınmasında en önemli gereksinimlerinden biridir. Dünyadaki nüfusun artması ve endüstriyel gelişmelere paralel olarak enerji gereksinimi giderek artmakta, buna karşın fosil enerji kaynaklarının rezervleri hızla tükenmektedir [4]. Sürdürülebilir kalkınmanın, ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarda temel unsuru olan sürdürülebilir enerjinin ve teknolojilerinin gereksinimi; dünya nüfusunun, teknolojik gelişmelerin ve yaşam standartlarının gün geçtikçe yükselmesi ile birlikte giderek artmaktadır [5]. Artan enerji ihtiyacı, fosil kökenli yakıt rezervlerinin azalması, hızlı nüfus artışı, teknolojik gelişmeler, hayat standardının düşmesi gibi önemli faktörler yerel, bölgesel ve küresel huzursuzluğu artırmaktadır [6-8]. Enerjinin yaşamımızdaki önemi giderek artmakta ve enerjinin verimli kullanımı ile ilgili yeni sistem ve yöntemlere ihtiyaç duyulmaktadır. Enerji verimliliği, binalarda yaşam standardı ve hizmet kalitesinin, endüstriyel işletmelerde ise üretim kalitesi ve miktarının düşüşüne yol açmadan, birim hizmet veya ürün miktarı başına enerji tüketiminin azaltılmasıdır. Isıtma, aydınlatma ve ulaşım ihtiyaçlarımızı karşılarken, elektrikli ev eşyalarımızı kullanırken, kısacası günlük yaşantımızın her safhasında enerjiyi verimli kullanmak suretiyle, ihtiyaçlarımızı kısıtlamadan aile bütçesine, ülke ekonomisine ve çevremizin korunmasına katkı sağlamamız mümkündür. En önemli enerji kaynağı olan fosil yakıtlar hızla tükenmektedir. Enerji üretim ve tüketim süreçlerinde ortaya çıkan sera gazı emisyonları küresel ısınma ve iklim değişikliğinin en önemli nedenleri arasındadır. Enerji arz 3

19 güvenliğinin sağlanmasında, dışa bağımlılık ve bundan kaynaklanan risklerin azaltılmasında ve iklim değişikliği ile mücadelenin etkinliğinin artırılmasında, enerjinin kullanımında verimliliğin artırılması, israfın önlenmesi ve enerji yoğunluğunun azaltılması büyük bir önem taşımaktadır. Ülkemizde, bina sektöründe %30, sanayi sektöründe %20 ve ulaşım sektöründe %15 olmak üzere önemli düzeyde enerji tasarruf potansiyeli olduğu tespit edilmiştir [3]. Bu tez çalışması, enerji yönetim sistemini uygulayanların üretim maliyetlerinde azalmalar olacağını, yasal gereksinimleri yerine getireceklerini, enerji politikasını ve hedeflerini geliştireceklerini ortaya koymaktadır. Bu çalışmanın yapıldığı kuruluşta enerji yönetim sistemi haricinde, kalite yönetim sistemi, çevre yönetim sistemi, iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi ve müşteri şikayeti yönetim sistemleri de uygulanmaktadır. Enerji yönetim sistemi dokümanları dahil, birçok doküman bu sistemlerin tamamında kullanılmaktadır. Bu çalışmada enerji yönetim sisteminin kurulması, gerçekleştirilmesi ve sürdürülmesi, enerji yönetim sisteminin kapsamının ve sınırlarının tanımlanması, enerji verimliliğinin sürekli iyileştirilmesini sağlamak amacıyla şartların nasıl yerine getirileceğini belirlenmesi ve dokümante edilmesi uygulamaları yapılmıştır. Enerji yönetim sistemi politikası belirlenirken enerji yönetim sisteminin kapsamı ve sınırları tanımlanmış, enerji kullanımının niteliğine, büyüklüğüne ve gücüne uygunluğu sağlanmış, enerji verimliliği konusunda sürekli iyileştirme taahhüdünde bulunulmuştur. Amaçlara ve hedeflere ulaşmak için gerekli olan tüm kaynaklara ve bilgiye sahip olduğunu sağlama almak için taahhütte bulunulmuş, enerji amaçlarının ve hedeflerinin belirlenmesi ve gözden geçirilmesi için uygun bir zemin sunulmuştur. Yasal zorunluluk olmasından dolayı uygulanan ve enerji boyutuna ilişkin uygulanabilir her türlü şarta uyulması için taahhütte bulunulmuştur. Enerji politikası dokümante edilmiş, gerçekleştirilmiş, sürdürülmüş, çalışan tüm personele duyurulmuş, düzenli olarak gözden geçirilmesi, güncellenmesi ve halka açık olması sağlanmıştır [9]. Enerji boyutları belirlenirken aşağıdaki veriler dikkate alınmıştır. Geçmişteki ve mevcut enerji tüketimi ile yapılan ölçümlere ve diğer verilere dayanan enerji faktörleri, enerji tüketim alanları belirlenmiş, özellikle de son dönemdeki enerji kullanımındaki önemli değişiklikler tespit edilmiştir. Ayrıca bir sonraki dönemde beklenen enerji tüketimine ilişkin bir tahminde bulunulmuş, yapacakları eylemler enerji tüketiminde önemli değişikliklere neden olabilen çalışanlar belirlenmiş, enerji verimliliğinin arttırılması konusundaki fırsatlar belirlenmiş ve bu konulara öncelik 4

20 verilmiş, enerji tasarrufu için ortaya çıkan fırsatların kaydı tutulmuş ve yapılan her gözden geçirme dokümante edilmiştir. Enerji boyutunda kendisini ilgilendiren hususların başlangıç mahiyetinde gözden geçirmesi yapılmış, yılda bir güncellenmesi sağlanmış ve daha ileri düzeyde analiz için önemli enerji boyutlarında önceliklendirme yapılmıştır [1]. Yürürlükteki yasal şartlar ve bu şartların enerji alanına nasıl uygulanacağı belirlenmiş, yasal şartların enerji yönetim sistemindeki uygulamaları dikkate alınmıştır [10,11]. Endüstriyel işletmeler, çalışanları arasından enerji yöneticisi görevlendirmesi ve organize sanayi bölgelerinde, bölgedeki bin TEP ten daha az enerji tüketimi bulunan endüstriyel işletmelere hizmet vermek üzere enerji yönetim birimi kurulması ve enerji tüketim bilgilerini formatı elektrik işleri genel müdürlüğü tarafından belirlenen enerji tüketim bilgilerini, kendi tespitlerini içeren raporları her yıl mart ayı sonuna kadar elektrik işleri genel müdürlüğe vermeleri gerektiği tespit edilmiştir [12]. Yıllık toplam enerji tüketimi bin TEP ve üzeri olan endüstriyel isletmeler çalışanları arasından enerji yöneticisi görevlendirmesi, yıllık toplam enerji tüketimi bin TEP ten az olan endüstriyel isletmelere yönelik çalışmalar yapmak üzere, organize sanayi bölgelerinde enerji yöneticisinin sorumluluğunda enerji yönetim birimi kurulması ve endüstriyel isletmelerde mühendislik, organize sanayi bölgelerinde makine, elektrik veya elektrik elektronik mühendisliği, binalarda ise makine, elektrik veya elektrikelektronik mühendisliği veya teknik eğitim fakültelerinin makine veya elektrik bölümlerinde lisans eğitimi görmüş kişiler arasından enerji yöneticisi görevlendirilmesi gerektiği tespit edilmiştir [13]. Enerji taşıma sektöründe de yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Taşımacılık faaliyetlerinde bulunan tüzel kişiler, sürücülerini işe alındıklarında ve her beş yılda bir defa olmak üzere ekonomik sürüş teknikleri ile ilgili eğitim verilmesini sağlamaları gerektiği tespit edilmiştir [14]. Sanayi alanlarında üretim faaliyetleri yürütülen binalar, binalarda enerji performansı yönetmeliğin kapsamı dışında olduğu tespit edilmiştir [15]. Enerji amaç, hedef ve programları dokümante edilmiş, ilgili fonksiyonlarda ve seviyelerde belirlemiş, gerçekleştirilmiş, enerji verimliliğinin arttırılması konusundaki taahhütler ile yürürlükteki yasal yükümlülükler ve taahhütte bulunulan diğer şartlara uyma konusu da dahil olmak üzere enerji politikası ile tutarlı olması sağlanmış, enerji verimliliği üzerinde belirgin bir etkisi olan tetkik edilebilen parametreler için belli ölçülebilir hedefler konulmuş, ulaşmak üzere bir zaman dilimi belirlenmiş, hedefleri 5

21 belirlenirken, teknolojik seçenekler, mevcut mali, operasyonel ve iş koşulları, yasal yükümlülükler, ilgili tarafların görüşleri ve enerji boyutlarındaki gözden geçirmede tespit edilen önemli enerji boyutları dikkate alınmıştır. Üst yönetim, enerji yönetim sisteminin kurulması, gerçekleştirilmesi, sürdürülmesi ve iyileştirilmesi için gerekli olan kaynakların var olduğundan emin olması için taşıdığı diğer sorumluluklara bakmaksızın bir yönetim temsilcisi belirlemiş, rolleri, sorumlulukları ve yetkileri tanımlanmıştır. Yönetim temsilcisi ataması için, atama yazısı yazılmış ve çalışanlara duyurulmuştur. Enerji yönetim temsilcisi enerji ve enerji verimliliği arttırılması konularında yeterli ve vasıflı olmasına dikkat edilmiştir [9]. Tüm çalışanlarının ve kuruluş adına çalışan diğer tüm kişilerin kuruluşun enerji politikasından ve enerji yönetim programlarından, kuruluşun enerji kullanımını kontrol etmek ve enerji performansını iyileştirmek için gerçekleştirdiği faaliyetleri de dâhil olmak üzere enerji yönetim sistem gereksinimlerinden, faaliyetlerinin enerji tüketimine mevcut ve olası etkilerinden, faaliyetlerinin ve davranışlarının, kuruluşun enerji amaçlarına ve hedeflerine ulaşmadaki katkılarının nasıl olduğundan, enerji yönetim sisteminin gereksinimlerini yerine getirmedeki rollerinden ve sorumluluklarından, iyileştirilmiş enerji verimliliğinin faydalarından haberdar olduklarından emin olmaları, önemli enerji konularının kontrolü ve enerji yönetim sisteminin işletilmesi ile ilgili eğitim ihtiyaçlarını belirlenmiş ve gerekli amaçları ve hedefleri belirleyebilmek, enerji yönetim araçları ile metodolojilerini seçebilmek için her yönetim seviyesinin bilgilendirilmesini ve enerji yönetimi alanında uygun şekilde eğitilmeleri sağlanmıştır [1]. Eğitim hem çalışanların hem de ilgili tarafların bilinçlendirilmesi için önemli bir araç olarak kullanılmıştır. Başarılı bir eğitim süreci için eğitim ihtiyaçlarının tanımlanması, eğitimin tasarımlanması ve planlanması, eğitimin yapılması ve eğitim sonuçlarının değerlendirilmesi aşamaları uygulamaları yapılmıştır [16]. Enerji performansı ve enerji yönetim sistemi ile ilgili olarak kuruluş içi iletişim tesis edilmiş ve kuruluş içi iletişimin kuruluş için ya da kuruluş adına çalışan personelin, enerji yönetiminde ve enerji performansının iyileştirilmesinde aktif rol alabilmelerini sağlanmıştır. Enerji yönetim sisteminin önemli öğeleri ve bu öğelerin birbirleriyle etkileşimleri açıklanmış ve teknik dokümantasyon da dahil olmak üzere konuyla ilgili dokümantasyonun elektronik ortamda ve yazılı olarak oluşturulmuş, gerçekleştirilmiş ve devamlılığı sağlanmıştır [9]. 6

22 Kayıtların ve dokümanların izlenebilirliği kodlama sistemiyle sağlanmış, bulundukları yerler dağıtım listesiyle belirlenmiş, belirli zaman aralıklarında gözden geçirilmesi ve gerekli görüldüğünde güncellenmesi sağlanmış, yürürlükteki sürümler ilgili tüm birimlerin kullanımına sunulmuştur. Dokümanların kolaylıkla erişilebilmesi ve her türlü hasar, kaybolma veya tahrip edilmeye karşı korunması sağlanmış ve muhafaza edilmiş, saklama süresi belirlenmiş, yürürlükten kalkan dokümanlar yasal ve/veya bilgi saklama amaçlarıyla muhafaza edilmesi sağlanmıştır [10]. Doküman kontrolü prosedürü ve kayıtların kontrolü prosedürü yayınlanarak, hem dokümanlar hem de kayıtlar kontrol altına alınmıştır. Önemli enerji boyutları, enerji politikası, enerji amaçları ve enerji hedefleriyle tutarlılığı sağlayan işlemler tanımlanmış ve enerji politikasından, enerji amaçlarından ve hedeflerinden sapmaya yol açabilecek durumlar önlenmiş, tesisatın, ekipmanların, binalarının ve tesislerin işletilmesi ve bakımı için kriterlerin belirlenmiş, donanımın, hammaddelerin ve hizmetlerin tedarikinde ve satın alınmasında göz önüne alınan enerji hususları belirlenmiş, toplam enerji tüketimine ciddi derecede tesiri olan enerji tüketen ekipman satın alınırken, satın alma işleminin kısmen enerji verimliliğine bağlı olduğu konusunda tedarikçilerin bilgilendirilmesi yapılmış, binalar da dahil olmak üzere, enerji tüketimine önemli derece tesiri olan tüm varlıkların tasarımı, değişimi ya da yenileştirilmesi göz önüne alındığında enerji tüketiminin değerlendirilmiş, personel ile diğer çalışanlar ve ilgili diğer taraflarla uygun şekilde iletişim hâlinde bulunulmuştur. Enerji yönetim sisteminin izlenmesi, ölçülmesi ve hedeflenmesi için gereksinim duyulan hususlar belirlenmiş, enerji tüketimleri aylık olarak izlenmiş ve enerji tüketiminin ciroya oranı takip edilmiştir. Enerji politikasından, enerji amaç, hedef ve programlardan sapma olmamıştır [11]. Kullanılan izleme ve ölçme donanımının (sayaçlar ve enerji analizörleri ) doğruluğu kalibrasyon yaptırılarak sağlanmıştır [17]. Yasal yükümlülüklere uygunluğun karşılayıp karşılamadığını yılda bir yapılan iç tetkiklerle sağlanmıştır [11]. Uygunsuzluk tespit edildiğinde düzeltici ve önleyici faaliyet başlatılmakta ve uygunsuzluk yönetilmiştir. Enerji yönetim sistemin için oluşan kayıtları belirlenmiş ve muhafaza edilmiştir. Kayıtlar, ortaya konulan performansın ve enerji yönetim sisteminin verimliliğini göstermiştir. Enerji yönetim sistemindeki enerji politikası, amaçları, hedefleri ve enerji yönetim programı, yasal yükümlülüklerin uygulanmasını ve sürdürülmesini sağlamak için yılda bir defa tetkik planına uygun yönetim sistemi 7

23 tetkikleri yapılmıştır. Tetkikçiler seçilirken objektif ve tetkik edilecek birimden tarafsız olmasına dikkat edilmiştir. Tetkik edilen bölüm sorumlusu, tespit edilen uygunsuzlukların ve bu uygunsuzlukların nedenlerinin ortadan kaldırılması için yapılması gereken faaliyetlerin gecikmeden yapmıştır [10]. Tetkik sonuçları yönetimin gözden geçirme toplantısında görüşülmüştür. Üst yönetim, enerji yönetim sisteminin uygunluğunun, yeterliliğinin ve verimliliğinin devam ettiğinden emin olmak için yılda bir defa enerji yönetim sistemini gözden geçirmiştir. Bu yönetim gözden geçirme toplantılarında enerji boyutlarının ve enerji politikası, yasalara uyumun ve yasal yükümlülüklerdeki değişikliklerin değerlendirilmesi, enerji hedefleri ile amaçlarının durumu, enerji yönetim sistemi tetkik sonuçları, düzeltici ve önleyici faaliyetlerin durumu, genel enerji performansı, sonraki dönem için öngörülen enerji tüketimi ve iyileştirme konusundaki tavsiyeler. Yönetimin gözden geçirme toplantılarında enerji performansındaki iyileşme, enerji politikasındaki değişiklikler, sürekli iyileştirme taahhüdü ile tutarlı olacak şekilde enerji yönetim sisteminin amaçlarında, hedeflerinde ve diğer unsurlarındaki değişiklikler ve kaynakların tahsis edilmesi konuları görüşülmüştür [10]. 8

24 BÖLÜM II METARYAL VE METOT Enerji yönetim sistemi dünya da ve ülkemizde yeni uygulamaya konulan yönetim sistemlerindendir. Enerji yönetim sistemi işletmelerde uygulanan bir işleyiş varsa daha düzenli işlemesini sağlamak, sistem yoksa sistemin kurulması ve sürdürülmesi için kullanılır. Enerji verimliliği çalışmaları yapmak, yasal olarak gereklilik ve zorunluluktur. İşletmeler enerji yönetim sistemi kurmasa bile enerji yönetim sisteminin bazı şartlarını uygulamak zorundadır. Bu tez çalışmasında TS EN Enerji yönetim sistemi standardının maddelerinde geçen yapılması gerekenler giriş bölümünde tanımlanmıştır. Konularla ilgili dokümantasyon ve bu dokümantasyona ait uygulamaları ise enerji yönetim sistemi şartları bölümünde anlatılmıştır. 9

25 BÖLÜM III ENERJİ YÖNETİM SİSTEMİNİN ŞARTLARININ ÖRNEK UYGULAMASI 3.1 Genel Enerji yönetim sistemi çalışması Kayseri de bir plastik fabrikasında yapılmıştır. Enerji yönetim sisteminin gerçekleştirilmesi, enerji verimliliğinin arttırılması için iyileştirme fırsatlarının belirlenmesi ve bu fırsatların gerçekleştirilmesi amacıyla enerji yönetim sisteminin düzenli aralıklarla olarak gözden geçirilmesi ve değerlendirilmesi ile ilgili metot oluşturulmuştur. Enerji yönetim sisteminde iyileştirmeleri sağlamak ve enerji performansının artması için enerji politikası belirlenmiştir. Faaliyetlerden dolayı ortaya çıkan enerji boyutları bulunmuştur. Yürürlükteki yasal şartlar tespit edilmiş ve enerji hedefleri, amaçları ve öncelikleri belirlenmiştir. Enerji politikasını hayata geçirmek ve hedeflere ulaşmak ve amaçları karşılamak için enerji programları hazırlanmıştır. Enerji politikasına uyulduğundan ve enerji yönetim sisteminin uygunluğunu muhafaza ettiğinden emin olmak için planlalar, tetkikler, izlemeler, düzeltici ve önleyici faaliyetler ve bu faaliyetlerin gözden geçirilmesi yapılmıştır. Enerji yönetim sistemini kurulmuş, dokümantasyonu yapılmış, gerçekleştirilmiş ve sürekliliği sağlanmıştır. Söz konusu enerji yönetim sisteminin kapsamını ( plastik üretimi) ve sınırlarını (Kayseri fabrikası) tanımlanmıştır. Görev tanımları oluşturulmuş ve yetki karmaşasının önüne geçilmiştir. Hizmet içi eğitimleriyle personelin bilinç ve yetkinliği arttırılmıştır. Doküman ve kayıtların kontrolü prosedürleri ile dokümanlara ve kayıtlara belli bir düzen getirilmiştir. Şekil 3.1 de bir enerji yönetim sistemi işleyiş modeli verilmiştir. 10

26 Sürekli iyileştirme Enerji Politikası Planlama Yönetimin gözden geçirmesi Gerçekleştirme ve işlem İç tetkik Kontrol edilmesi İzleme ölçme ve Düzeltici ve önleyici eylem Şekil 3.1 Enerji yönetim sistemi modeli [1] 3.2 Enerji Politikası Kuruluşun enerji yönetim sistemi politikası şu şekilde belirlenmiştir: Tüm faaliyetlerimizde; Yasal şartlara bağlı kalarak ve ileri teknolojik üretim yöntemleri uygulayarak, Enerji verimliliğini artırmak için enerji tasarrufunu ön plana çıkarmak, Sürekli iyileştirme için; çalışanlarımıza eğitimler düzenlemek, enerji yönetim sistemine etkin olarak katılımlarını sağlamak şirketimizin enerji politikasıdır. Enerji politikası enerji yönetim sistemini gerçekleştirmesi ve iyileştirmesi için itici güç olmuş, enerji ile ilgili olarak üst yönetimin düşüncesini yansıtmıştır. Stratejik hedeflere (ileri teknolojik üretim yöntemleri, enerji tasarrufu, çalışanların eğitimi) yönelik ifadelere yer verilmiştir. Enerji politikası, enerji yönetim hedeflerine ulaşılması için kuruluş web sitesinde yayınlanmıştır. Enerji yönetim sistemi politikası, enerji hedeflerinin ve enerji programlarının belirlenmesine esas teşkil etmiştir. Bu nedenle enerji yönetim sistemi politikasında en fazla enerji tüketimine neden olan ve enerji 11

27 tasarrufunda en büyük rolü oynayan alanlar (ileri teknolojik üretim yöntemleri ve çalışanların eğitimi), enerji verimliliğinin sürekli arttırılması ve enerji kullanımı ile ilgili yürürlükteki mevzuata ve düzenlemelere uyulacağı taahhüt edilmiştir. Tüm çalışanların haberdar olması için birimlerin duvarlarına ve ilan panolarına asılarak duyurulmuştur. 3.3 Planlama Enerji boyutlarının belirlenmesi ve gözden geçirilmesi Enerji boyutlarının belirlenmesi ve gözden geçirilmesi için enerji boyutları prosedürü yayınlanmıştır. Enerji boyutları belirlenirken ilk önce başlangıç mahiyetinde gözden geçirme yapılmış, kuruluş da kullanılan bütün enerjiler, Çizelge 3.1 enerji boyutları belirleme formuna yazılmıştır. Enerji boyutlarının belirlenirken, enerjinin nerelerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Enerjinin nerelerde kullanıldığının ve 2009 yılı tüketim maliyetinin tespiti enerji tüketimini azaltmak için yapılacak hedef ve programların öncelik sıralamasına temel teşkil etmiştir. Yakıt kullanımları, (sevkiyat araçları, forklift, şirket arabaları) her bir araç için oluşturulan araç çizelge 3.2 yakıt takip formu ile takip edilmiştir. Yaptıkları iş bakımından, kuruluşun enerji tüketiminde önemli değişikliklere yol açabilen çalışanlar belirlenmiştir. Enerji tüketimine önemli tesiri olan satın alma, araç sürücüleri, eğitim, üretim personeli, tedarikçiler ve taşeronlar enerji konusunda eğitime tabii tutulmuşlardır. Bu kişilerin rolleri, sorumlulukları ve yetkileri görev tanımlarında belirtilmiştir. Enerji verimliliğinin ve enerji performansının arttırılması için hedefler belirlenmiş ve enerji yönetim programları oluşturulmuştur. Maliyeti olmayan idari tedbirlerde uygulamaya konulmuştur. Enerji verimliliğinin arttırılması için enerji tüketen ekipmanın kullanılmadığında kapatılması konusunda personel eğitilmiş, personelin iş yaparken enerji performansını arttırması için teşvik edilmiş ve bilinçlendirilmiştir. Enerji boyutları belirleme formunda yer alan enerji boyutları bölüm bazında çizelge 3.3 enerji boyutları planına yazılmıştır. Yıllık enerji maliyetinin %10 undan fazla olan enerji boyutları önemli enerji boyutu olarak değerlendirilmiştir. Önemli enerji boyutları çizelge 3.4 enerji programına alınmış ve buralarda enerji verimliliği ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Önemli enerji boyutları, toplam enerji tüketiminde büyük pay sahibi olan 12