ULUSLARARASI HZ. İBRÂHİM (a.s.) VE NÜBÜVVET SEMPOZYUMU

Transkript

1 ULUSLARARASI HZ. İBRÂHİM (a.s.) VE NÜBÜVVET SEMPOZYUMU TEBLİĞLER KİTABI 1. CİLT

2 Kitabın Adı Uluslararası Hz. İbrâhim (a.s.) ve Nübüvvet Sempozyumu Basım 1. Baskı / Aralık 2019 Yayın Yönetmeni Mehmet Kurşunlu Editörler Prof. Dr. Atilla Yargıcı Doç. Dr. Mahmut Öztürk ISBN (Tk) (1.c) Yayın ve No Nida Akademi: 26 Mizanpaj Doç. Dr. Mahmut Öztürk Kapak Sadık Enes Erkut Yayın Nida Yayıncılık Dağıtım Pazarlama İç ve Dış Ticaret Ltd. Şti. Sertifika No: Balaban Ağa Mah. Büyük Reşit Paşa Cad. Yümni İş Merkezi No: 16/11 Fatih/İstanbul Tel: Faks: nida@nidayayincilik.com.tr nidayayincilik.com.tr Baskı ve Cilt: Erkam Yayın San. ve Tic. A.Ş. Erkam Yayın San. ve Tic. A.Ş. Sertifika No: Nida Yayıncılık Her hakkı mahfuzdur. Tanıtım dışında kaynak göstermek suretiyle kısa alıntılar hariç, yayıncının yazılı izni olmaksızın yayınlanamaz; görsel, işitsel ve elektronik ortamlarda kopyalanamaz ve çoğaltılamaz.

3 Kur ân da Hz. İbrâhim in Örnekliğinde Aile İlişkisi ve Eğitimi Dr. Öğr. Üyesi. Mehmet Mahfuz Ata Özet Hz. İbrâhim, Kur ân-ı Kerim de tevhit inancının temsilcisi ve sembolü, peygamberlerin atası, bütün semâvî dinlerin ortak şahsiyeti ve Allah ın gerçek dostu (Halilullah) olarak bilinir. Hz. İbrâhim, anılan niteliklerin yanı sıra aynı zamanda örnek yaşantısıyla ahlâkî ilkelerin uygulayıcısıdır. O, Kur ân da Hz. Mûsa dan sonra kendisinden en çok bahsedilen ikinci peygamberdir. Peygamberler, Yüce Allah tan aldıkları vahiyle insanlığa kılavuzluk etme görevini üstlenmiş seçkin şahsiyetlerdir. Bu bağlamda insanlar, kendilerine sürekli örnek alacakları şahsiyetlere ihtiyaç hissederler. Kur ân-ı Kerim de davranış modelleri bakımından örnek gösterilen Hz. İbrâhim ve ailesi, Müslümanlar için örnek bir aile teşkil etmektedir. Hz. İbrâhim ailesinin, Kur ân da seçkin bir aile olduğu, âlemlere üstün kılındığı bildirilmektedir. Başta Hz. İbrâhim olmak üzere, eşi Hz. Hacer ve oğlu Hz. İsmâil, Allah a itaat, teslimiyet ve fedakârlığın, en güzel örneğini ve rmişlerdir. Bu çalışmanın amacı; Hz. İbrâhim örnekliğinde aile ilişkisi ve eğitimi açısından insan hayatına yön ve ren ilahi mesajları ve bu doğrultuda aileyi inşa eden değerleri ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. Hâcer, Aile, Model, Eğitim. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Tefsir Ana Bilim Dalı. mehmetata@mehmetakif.edu.tr

4 358 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu In The Qur'an, Hz. Abraham's Famly Relationshiship And Education Abstract Hz. Ibrahim, in the Qur'an, is known as the representative and symbol of the faith of tawheed, the ancestor of the prophets, the common personality of all the semâvî religions, and the true friend of Allah (Khalilullah). Hz. Ibrahim, in addition to the aforementioned qualities, is also a practitioner of moral principles in his own life. He is the second most mentioned prophet after Moses. The prophets are distinguished persons who have undertaken the task of guiding humanity through the revelation they receive from Almighty Allah. In this sense, individuals feel the need for personalities that they will set an example for themselves. The Prophet Ibrahim and his family, described the Quran, constitute a model family for Muslims in terms of behavior patterns. He is reported in the Qur'an to be a descendant from an elite family and made superior to the worlds. Hz. Abraham, his wife Hz. Hacer and his son Hz. Ismail have been the best example of obedience to Allah, surrender and sacrifice. The purpose of this study is to to reveal the divine messages that shape human life in terms of family relationship and education and in this direction the values that build the family. Key Words: Hz. Abraham, Hz. Ismail, Hz. Hacer, Family, Model, Education. Giriş Hz. İbrâhim, Kur ân-ı Kerim de ulü l-azm peygamberlerden biri, önder ve örnek (üsve-i hasene) bir şahsiyet olarak takdim edilir. Ayrıca ailesinin üstün ahlaki vasıflara sahip olması, onun aile içi ve dışı ilişkiler ve eğitiminde çok üstün bir model olduğunu göstermektedir. Değerlerine bağlı, güçlü sosyal bir toplumun inşası, o cemiyeti oluşturan ailenin sağlam temeller üzerine tesis edilmesi ile mümkündür. Bir milletin huzurlu ve mutlu yaşayabilmesi için o cemiyette bulunan aile bireylerinin de uyumlu, birbirine karşı saygılı ve örnek davranışlar sergilemeleri gerekmektedir. Dolayısıyla bu da referansı Kur ân ve sünnet olan bir aile modelini gerekli kılmaktadır.

5 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 359 Sosyal bir kurum olarak aile, insanın en derin ve köklü, kısmen doğal nitelikteki özelliklerine dayanan, bütün insan toplumlarında bulunan bir ilk grup ve evrensel kurum 1 olarak tanımlanır. Sosyal ve kültürel değerler kişiye öncelikle aile tarafından ve rilir. 2 Bu yönüyle aile, kişiliği oluşturma ve eğitme görevini ifa eden en temel birim olma niteliğini haizdir. Aile kurumunun bu önemli görevine bağlı olarak Kur ân-ı Kerim, model şahsiyetlerden bahsettiği gibi örnek aileleri de konu edinir. Kur ân-ı Kerim in davranış modelleri açısından örnek olarak sunduğu ailelerden biri de Hz. İbrâhim ve ailesidir. Yüce Allah, onlar hakkında, Şüphe yok ki Allah, Âdem i, Nuh u, İbrâhim ailesini, İmran ailesini seçip âlemlere üstün kıldı (Âl-i İmran 3/ 33) buyurur. Bir başka âyette de Oysa biz İbrâhim in soyuna kitap ve hikmet ve rdik ve onlara büyük bir hükümranlık bahşettik (en-nisâ 4/54) buyurarak Hz. İbrâhim ve ailesinin itibar ve örnekliği ortaya konulmuş olmaktadır. Kur ân da Hz. İbrâhim in babasıyla olan ilişkisi ve diyalogundan söz edilmekte, aile yakınlarından olan Hz. İsmâil, Hz. İshak ve yeğeni Hz. Lût un isimlerine yer ve rilmektedir. Kur ân da her ne kadar Hz. İbrâhim in hanımı Sare 3 ve Hacer in isimleri zikredilmese de, âyetlerde onun ehlinden ve ailesinden söz edilmektedir. Hz. İbrâhim ve ailesiyle ilgili Kur ân-ı Kerim de yer alan hususlar günümüzde güncelliğini korumaktadır. Bu çerçevede, baba, evlat ve diğer bireyler arasında ilişkilerin nasıl olması gerektiği; güzel üslup (mevize-i hasene) ve saygının bu ilişkilerde ne kadar önemli olduğu ortaya konulmakta ve aile içi iletişimin nasıl olması gerektiği izah edilmektedir. Bu çalışmada; peygamberler halkası içinde temayüz etmiş olan Hz. İbrâhim in örnekliğinde; aile ilişkileri, eğitimi ve davranış modelleri, Kur ân a yansıyan yönleriyle ele alınmıştır. * Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Tefsir Ana Bilim Dalı. mehmetata@mehmetakif.edu.tr 1 Sulhi Dönmezer, Sosyoloji (Ankara: Savaş Yayınları, 1984), Bayraktar Bayraklı, Mukayeseli Eğitim Felsefesi Sistemleri (İstanbul: Sidre Yayıncılık, 2002), Âyetlerde Sâre nin ismi geçmemekte, ondan Hz. İbrâhim in eşi olarak söz edilmektedir. Bk. (Hûd, 11/71).

6 360 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 1. Ana hatlarıyla Hz. İbrâhim in hayatı ve yaşadığı ortam ele alınacaktır Hz. İbrâhim in Hayatı ve Yaşadığı Ortam İsmi, Kitab-ı Mukaddes in bazı yerlerinde Avram (Abram) 4, Ahd-i Atikte ise Avraham (Abraham) olarak geçmektedir. 5 Tevrat ta İbrâhim in ismi önce yüce ata anlamında iken daha sonra milletlerin babası olarak, Abraham a dönüşmüştür. Bununla birlikte Abraham kelimesinin anlam ve menşei hakkında pek çok iddia bulunsa da bunu tam olarak tespit etmek mümkün olamamıştır. 6 Babası Âzer in, onun gerçek babası mı yoksa amcası mı ve yahut bu ismin onun lakabı mı olduğu konusunda bilginler arasında farklı görüşler bulunmakla birlikte 7 Kur ân ın anlatımına göre Âzer in, Hz. İbrâhim in babası (el-en âm 6/74) olduğu ifade edilmektedir. Oysa Tevrât ta onun babası Terah 8 (Târah) olarak geçmekte, Hz. İsmâil ile Hz. İshak ın babası, Sâre nin eşi, İbranîlerin atası, inanların babası ve Allah ın dostu olarak zikredilmektedir. 9 Kur ân-ı Kerim de yirmi beş sûrede toplam altmış dokuz (69) kez zikredilen İbrâhim kelimesinin 10 menşeiyle ilgili farklı anlayışlar bulunmaktadır. Selîm bir kalbe sahip olan Hz. İbrâhim, Allah ın dostu 4 Tekvîn 11/26, 17/4; Nehemya 9/7 ve 1. Tarihler de 1/27. 5 Tekvîn 17/5. 6 Muhammed Tahir b. Aşûr, Tefsiru t tahrîr ve t-tenvîr (Tunus: Daru s- Sahûn, 1997), 1: 701; Ömer Faruk Harman, İbrâhim, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21: Âzer in, Hz. İbrâhim in babası değil amcası olduğu, babasının Terah ve ya Târah olduğuna dair görüşler şunlardır; İbn Abbas, Mucahid, Mukatil, Said b el- Museyyeb, Zeccac ve Dahhak tan rivayet edilmektedir. Bk.Ebû Hayyân el-endelüsî, el-bahru l-muhit, thk. Adil Ahmed, (Beyrut: Dâru l-kütubi l-ilmiyye, 1993), 4: 163 vd.; Ebü l-fadl Şihâbüddin Seyyid Mahmûd el-âlûsî (ö.1270/1854), Rûhu l-me ânî fî tefsîri l- Kur âni l-azîm ve s-seb i l-mesânî (Beyrut: Dâru l-fikr, 1978 ve (1979), 7:194 vd. Ayrıca bu konudaki tartışmalar için bk. Süleyman Aydın, Kur ân da Baba Kelimesi ve Âzer in İbrâhim (A.S) ın Babası Olması Meselesi Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl, 5, sayı 10, 205 vd. ss ; Bahattin Dartma, Dinî ve Tarihî Metinler Bağlamında Hz. İbrâhim in Tarihen Varlığı ve Gerçek Babasının Kimliği Üzerinde Bir İnceleme Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, s. 9-10, Bişkek 2010, 11 vd., ss Tekvin 11/26. 9 Yaratılış, 11: 26, 27; Galatyalılara Mektup 3: 7-9; Yakub'un Mektubu 21: Ebu l Fadl Cemâlüddin İbnü l-manzûr, Lisânü l-arab (Dâru s-sadr, 1987), 12: 48; İbrâhim, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21: 267.

7 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 361 (halilullah) 11 (en-nisâ 4/l25), birçok peygamberin atası ve semavi dinlerin ortak değeri sayılmaktadır. Bütün bunlar, onun insanlık tarihindeki önemini ve İslâm dini tarafından önemsendiğini göstermektedir (el-mümtehine 60/4). Hz. İbrâhim, babası Âzer i, (Meryem19/42-45) nazikçe ve ısrarla tevhit inancına ve Allah a şirk koşmamaya davet etmiştir. Hz. İbrâhim in, Hz. Nuh un soyundan geldiği 12 (es-saffât /83) ve Nûh un oğlu Sam olduğu bildirilmektedir. Onun M.Ö yılında doğduğu tahmin edilmektedir. Doğum tarihiyle ilgili farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir görüşe göre, Hz. İbrâhim in Kuzey Suriye de Harran a çok yakın bir yer olan Keldânîlerin Ur kentinde doğduğu 13 belirtilirken, İslâm kaynaklarında ise Babil de doğduğu zikredilir. 14 Onun Urfa yöresinde yaşadığı, oradan Harran, Filistin ve Şam a hicret ettiği bildirilmektedir. 15 Kur ân-ı Kerim e göre Hz. İbrâhim in yetiştiği toplumun en temel özelliği, onların putperest olmalarıdır (el-en âm 6 /74-81); (Meryem 19/42-46); (el-enbiyâ 21 /52-72); (es-saffât /88-89). Hz. İbrâhim in yaşadığı yörede yıldızlara ve yıldızların yeryüzündeki temsilcileri olduğuna inanılan bazı putlara tapılıyordu. O çağda Keldanî-Sümer egemenliğinde bulunan Harran 16, putperest ay kültünün kuzeydeki merkezi konumundaydı. Sözü edilen kültün güney merkezi konumundaki yer ise Ur kentiydi. 17 Kaynaklarda, Hz. İbrâhim in peygamberliği devrinde yaşadığı bölgeye Nemrut un hâkim olduğunu, 18 egemenliği altında bulunan yerlerdeki mevcut inanç sistemine Sâbiîlik denildiği 11 Hz. Peygamber Hz. İbrâhim in Halil sıfatıyla ilgili şöyle buyurmuştur: "Her peygamberin nebilerden dostları vardır. Benim dostum ceddim ve Rabbimin Halil i olan İbrâhim'dir''. Hz. Peygamber (sav) daha sonra Al-i İmran Suresinin 68. ayetini okudu (Tirmizî, Tefsir, 41). 12 Muhammed b. Cerir et-taberî, Târihu r-rüsül ve l-mülûk, thk. Muhammed Ebu l-fadl İbrâhim (Kahire: Dârü l-meârif, 1919), 1: Yaratılış, 11: 28, Taberî, Târihu r-rüsül ve l-mülûk, 1: İbn Sa d, Muhammed, Tabakatü l-kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer, Mektebetü l-hancı, Kahire, t.s, I, İsmâil Yiğit, Peygamberler Tarihi (Kayıhan Yayınları, İstanbul: 2004), Şinasi Gündüz, Mitoloji ile İnanç Arasında (Samsun: Etüt yayınları, 1998), ; Ramazan Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011), Muhammed İbn Sa d, et-tabakâtü l kübra (Beyrut: 1968), 1: 30.

8 362 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu ifade edilir. 19 Hz. İbrâhim in öncelikle Ur kentinde, putperestlerle mücadele ettiği, oradan da Harran a hicret ettiği ifade edilmektedir. 20 Hz. İbrâhim in yaşadığı ortamın karakteristik özellikleri ile ilgili mevcut bilgiler son derece sınırlıdır. Kur ân-kerim de, daha çok Hz. İbrâhim in tebliğ ve mesajlarına yer ve rildiği için, onun yaşadığı dönemle ilgili detaylara yer ve rilmemiştir. Elimizdeki sınırlı bilgilerin de, daha ziyade İsrâilî kaynaklar ve bu kaynaklardan yapılan alıntılardan oluştuğu anlaşılmaktadır. Henüz küçük yaşta olan İshak ın sütten kesilmesinden sonra (daha çok Tevrat kaynaklı anlatımlı olan) kıskançlık duyguları kabaran Sâre nin isteği 21 ve Rabb in emri üzerine Hz. İbrâhim, İsmâil ile Hacer i evden uzaklaştırır. Onlar Beerşeba çölünde bir müddet dolaştıktan sonra Paran (Fârân) çölüne giderek orada yaşamaya başlarlar. 22 Hz. İbrâhim, Yüce Allah ın kendisine ve rdiği emir doğrultusunda hareket etmiş ve kanaatimize göre, ailesiyle birlikte Ka be nin bulunduğu yere hicret etmiştir Hz. İbrâhim in Âzer i Tevhid İnancına Diâvetindeki Örnekliği ve Eğitimi Kur ân-ı Kerim de, Hz. İbrâhim in aile bireylerinden babasıyla olan diyalog ve ilişkilerine yer ve rilmektedir. Hz. İbrâhim, ailesinin eğitimine önem ve rmiş, öncelikle nazik bir şekilde babasını tevhit inancına davet etmişti. Aile bireyleri içinde en yakınından başlayarak 19 Ebû Muhammed Ali b. Muhammed, İbn Hazm, Kitabü l-fasl fi l milel ve l ehvâi ve n- nihal (Bağdat: Mektebetü l Müsenna, 1903), 1: 34. Şinasi Gündüz e göre tarihsel kaynaklarda Sabîiler hakkında ve rilen bilgiler ve bu dinsel grubun kısaca yıldızlara, gezegenlere ve bunlar adına yapılan putlara tapma olarak tanımlanması yanlıştır. Zira Kur ân, Sabîileri gök cisimlerine tapan bir topluluk olarak tanıtmaz. Bu doğrultuda bu dinin, Yahudilik ve Hıristiyanlık gibi özü itibariyle gerçek olup sonradan bozulmuş olması muhtemeldir. Bkz. Gündüz, Şinasi, Sabîiler, (Ankara: yy, 1995), İbn Sa d, et-tabakatü l-kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer (Kahire: Mektebetü l-hancı, t.s.), 1: Daha çok Tevrat kaynaklı anlatımlarda geçmektedir. Aslında Hz. İbrâhim, ailesini Sare nin isteği için değil, Allah emrettiği için Ka be nin inşâ edileceği yere yerleştirmiştir. Bu konuda Yüce Allah, Ey Rabbimiz, zürreyetimden bir kısmını Kutsal Evinin yanında ekinsiz bir vadiye yerleştirdim. Rabbimiz! Namaz kılmaları için bunu yaptım (İbrâhim 40/37) buyurmuştur. Nitekim Buharî'nin rivayetinde de, Hz. İbrâhim'in bu işi kendi kendine değil, yine Allah'ın vahyiyle yaptığı ifade edilmektedir. (Hacer İbrâhim'e): Bunu sana Allah mı emretti? Deyince. O da: Evet, dedi. Bunun üzerine Hacer: Öyleyse Allah bizi kaybettirmez, dedi." Buhârî, Enbiya, Tekvîn 21:1-21; Harman, İbrâhim, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21: 268.

9 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 363 şöyle söylemiştir: Hani babasına şöyle demişti: Babacığım! İşitmeyen, görmeyen, sana bir faydası olmayan şeylere niçin tapıyorsun? (Meryem 19/42). Ayetler incelendiğinde çocuğun anne ve babaya karşı nasıl davranması gerektiği konusunda dikkat çekici ifadeler bulunmaktadır. Hz. İbrâhim in izlediği bu tutum aslında Hz. Peygamber in uyguladığı bir metottur. Nitekim Hz. Peygamber tebliğe en yakın akrabalarından başlamıştı. Yüce Allah ona hitaben (önce) en yakın akrabalarını uyar! (eş-şuarâ 26/214 ) buyurmuştur. Hz. İbrâhim in nezaket içinde yaptığı çağrı babası tarafından karşılık bulamadı ve babası şöyle dedi: Ey İbrâhim! Sen benim tanrılarımdan yüz mü çeviriyorsun? Eğer vazgeçmezsen mutlaka seni taşlarım; uzun süre benden uzaklaş, dedi (Meryem 19/46). Hz. İbrâhim, Âzer tarafından taşlama 23 ve sürgün ile tehdit edildi. Fakat İbrâhim (as), bu tehdit karşısında nâzik üslubunu hiç bozmadı ve Sana selam olsun. Senin için Rabbim den bağışlama dileyeceğim. Çünkü O, bana karşı çok lütufkârdır (Meryem 19/47) dedi. Hz. İbrâhim, babasının hidayete erip iman edeceğini ümit ederek bir süre daha bağışlanması için dua etmeye devam etti. Ancak babasından müspet bir cevap alamayınca ve onun iman etmeyeceğini öğrenince, ona dua etmekten vazgeçti. Konuyla ilgili olarak âyette şöyle buyrulur: İbrâhim in babası için af dilemesi, sadece ve rdiği sözden dolayı idi. Ne var ki babasının Allah ın düşmanı olduğu açıkça kendisine belli olunca ondan uzaklaştı (et-tevbe, 9/114). Şüphesiz ki İbrâhim, çok yumuşak huylu, bağrı yanık, kendisini Allah a ve rmiş biriydi (Hûd 11/75). Hz. İbrâhim'in söz konusu tavrı ayetlerde belirtilen, anne ve babaya iyilikte bulunmayı, onlara "öf bile dememeyi emreden (el-isra 1 7/23, 24), (Lokman 31/ 14), Allah'ın şirki affetmeyeceği (en-nisa 4/116), ana babanın çocuğa, günaha girmek içen ısrar etmeleri halin- 23 Bu ifade Mukâtil b. Seleyman ın tefsiriyle Taberî nin naklettiği hadislerde sözlü hakaret ve sataşma olarak belirtilmektedir. Bunun dışındaki âyetlerde taşlama sözcüğünün öldürme anlamında kullanıldığı beyan edilmektedir. Ebü l-hasen Mükatil b. Süleyman, Tefsiru l-mukatil, thk. Ahmet Ferit (Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye, 2003), 2: 630. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-taberî), Camiu l-beyan an Te vilü l-kur ân, thk., Ahmed Muhammed Şakir ( Beyrut: Müessesetü r-risâle, 2000), 18: 205. Ebü l-hasen Mükatil b. Süleyman, Tefsiru l-mukatil, thk. Ahmet Ferit (Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye, 2003), 2: 630. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-taberî), Camiu l-beyân an Te vili âyi l-kur ân, thk., Ahmed Muhammed Şakir ( Beyrut: Müessesetü r-risâle, 2000), 18: 205.

10 364 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu de onlara itaat edilmeyeceği, (Lokman 31/15) konusundaki emir ve tavsiyelerine uygundur. Hz. İbrâhim in, babası Âzer tarafından kovulması ve uzaklaştırılmasının sebebi, muhtemelen ona olan ilginin azalması, unutulması ve savunduğu fikrinden vazgeçirilmesi için gösterilen bir tepkidir. Eğitimde bir kimseyi yanından uzaklaştırmak, bazen bir cezalandırma ve ya davranış ıslahı olarak da kullanılabilmektedir. 24 Ne var ki Hz. İbrâhim, bildiği yoldan dönmemiş, her fırsatta putları ve putperestleri kararlılıkla eleştirmeye devam etmiştir. 25 Görüldüğü üzere Hz. İbrâhim babası Âzeri putperestlikten uzaklaştırmak ve tevhid inancına davet etmek için büyük bir çaba sarf etmiştir. Bundan dolayı tebliğe öncelikle yakın akrabalarından başlamak, onlara örnek olmak, tevhid inancına yönlendirmek, din eğitimcilerinin öncelikli hedefi olmalıdır. 26 Hz. İbrâhim in babası Âzer e ya ebetî (babacığım) diye sevecen bir üslupla hitap etmesi onun merhametli ve saygılı bir evlat olduğunu göstermektedir. Eğitim açısından, çocuklara, anne babaları Müslüman olamasa bile, onlara nasıl hitap edilecekleri öğretilmekte, bu şekilde tebliğin muhatap üzerindeki etkisi gözler önünde serilmektedir. 27 Çocukların anne ve babalarına saygılı davranması, nezaket kuralları içinde hareket etmesi gerektiği Kur ân ın diliyle Hz. İbrâhim model olarak sunulmaktadır (el-mümtehine 60/4, 6). Kur ân ın anlatımına göre Âzer in, her fırsatta oğlu Hz. İbrâhim e muhalefet eden, sert davranan bir kimse olduğu, Hz. İbrâhim in ise onu tevhit inancına davet için her türlü meşru yolu denediği, yumuşak bir şekilde başlayıp, giderek sertleşen bir mahiyete bürünen üslupla tebliğde bulunduğu, ancak bunda başarılı olamadığı bildirilmektedir. Eğitim açısından Hz. İbrâhim in babasına yaptığı tebliğde birçok mesajın yanında onun, babasına olan saygı ve düşkünlüğünü de sezmek mümkündür. Hz. İbrâhim in, babasına olan ilk hitaplarında 24 Allah Teâlâ, emrine karşı gelen şeytanı katından kovmuştu (el-hicr 15/34; Sâd 38/77). 25 Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim, Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim, Allah Teâla, Hz. Musa ve Hz. Harun dan Firavun a yapacakları tebliğde aynı metodu izlemelerini istemiş, ona yumuşak sözle hitap etmelerini, belki onun bundan etkilenebileceğini ifade etmiştir (Tâhâ 20/ 44).

11 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 365 nâzik ve yumuşak bir üslup kullandığı, karşılaştığı nezaketsiz tavra rağmen bu üslubunu hiç bozmadığı, ancak babasında bir değişiklik olmayacağını anlayınca üslubunu sertleştirdiği, ondan tamamen ümidini kesmesine rağmen bu aşamada bile bir eğitimci tavrıyla onur kırıcı bir tarzda hareket etmediği görülmektedir. 28 Hz. İbrâhim Kur ân-ı Kerim de, hoşgörülü, uslu ve sevecen kişiliğiyle tanıtılmaktadır. Ancak inançsızlık söz konusu olunca, babasına dahi açıkça tavır almakta ve şöyle demektedir: "(İbrâhim babası Âzer e: Birtakım putları tanrılar mı ediniyorsun? Doğrusu ben, seni de kavmini de apaçık bir sapıklık içinde görüyorum, demişti " (el-en âm 6/74). Hz. İbrâhim in, hem bir peygamber hem de bir baba olduğu bilinmektedir. Şimdi de onun çocuklarıyla olan eğitim ve aile ilişkisine temas edelim Hz. İbrâhim in Aile İlişkisi ve Eğitim Faaliyetleri Kur ân-ı Kerim de peygamberlerle alakalı pek çok aile örnekleri ve rilmektedir. Bundan maksat, muhataplarının bundan yararlanarak kendi aile modellerini kurmalarıdır. Hz. İbrâhim de aile yaşantısıyla model olarak sunulan peygamberlerden biridir. Onun ailesiyle olan ilişkileriyle, eğitim faaliyetlerinin Kur ân-ı Kerim de nasıl ele alındığına değinilecektir. Âyet-i kerimelerde Hz. İbrâhim in ailesi için endişelenip, tedbir aldığı ve onlara her fırsatta dua ettiği, babasını şirkten kurtarmak için adeta çırpındığı haber ve rilmektedir. Bu sebeple Hz. İbrâhim in, ailesine olan düşkünlüğü ve şefkati sebebiyle aile bireylerinin eğitimlerine önem ve rdiği ve bizlere eğitim ve terbiyede takip edilmesi gereken ideal anlamda ilkeler koyduğu Kur ân'da bildirilmektedir. Hz. İbrâhim, Kur ân-ı Kerim de evlat hasreti çeken bir baba olarak tanıtılmaktadır. Onun, Allah Teâla ya kendisine iyi bir çocuk nasip etmesi için dua ettiği (es-saffât /100), eğer bir evladı olursa, onu Allah için kurban edeceğine dair söz ve rdiği bildirilmektedir. Allah Teâlâ onun duasını kabul edince (es-saffât/100), hiç tereddüt etmeden çocuğunu Allah yolunda kurban etmeye çalıştığı (es-saffât / ), 28 Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim, 82.

12 366 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu ancak ilâhî iradenin buna müdahale ettiği Kur ân-ı Kerim de belirtilmektedir. Hz. İbrâhim ihtiyar olmasına rağmen çocuk sahibi olma hususunda Allah tan hiç ümidini kesmemiş, bu hususta Allah ın rahmetinden ümit kesmeyi sapıklık olarak nitelendirmiştir (el-hicr 15/ 56). Bu duruma karşılık Yüce Allah, önce salih ve yumuşak huylu halim bir evlat olan Hz. İsmâil i (es-saffât 37/ ), sonra da Hz. İshak ı ardından da Hz. Yâkûb u müjdelemiştir (Hûd 11/ 71, 72). Konuyla ilgili olarak Hz. İbrâhim, İhtiyarlık halimde bana İsmâil ve İshak ı lütfeden Allah a hamdolsun! Şüphesiz Rabbim duayı işitendir (İbrâhim 14/39) şeklindeki âyet de onun duasının kabul edildiğinin bir göstergesidir. Hz. İbrâhim, çaresiz ve gücünü aşan bir konuda Yüce Allah a yakarışta bulunmuş, halini O na arz etmiştir. Cenab-ı Allah ın da onun neslinden peygamberler göndermesiyle geri bildirim gerçekleşmiş ve iletişim başarılı bir şekilde sağlanmıştır. 29 Ailenin psikolojik temelini oluşturan önemli bir etmen de nesli devam ettirme arzusudur. Soyu devam ettirme, türün korunması için gerekli olan bir duygudur. 30 Hz. İbrâhim de zürriyetini devam ettirebilmek için Allah tan iyi bir evlat istemiştir. Çocuk gelişimine ilişkin yapılan çalışmalarda elde edilen bulgular, doğumdan sonraki gelişimini etkilemesi nedeniyle doğumdan önceki dönem ile hamilelik dönemlerine önem ve rilmesinin gereğini ortaya koymuştur 31. Zira çocuğun gelişiminin niteliği, onu dünyaya getiren ilk hücre tarafından önemli ölçüde belirlendiği söylenmektedir. 32 Ümidini yitirmeden duaya devam eden Hz. İbrâhim in, Allah a yalvarışın meydana getirdiği bu psikolojik rahatlık ve oluşan huzurlu 29 Bayraktar Bayraklı, Din ve İletişim, 59 (İstanbul: Bayraklı Yayınları), Celal Kırca, Kur ân a Göre Aile Psikolojisinin Temelleri, Kur ân ın Nüzulünün Yılı Münasebetiyle Kur ân da Aile Sempozyumu (Soma: Aralık 2010), 172, ss Haluk Yavuzer, Çocuk Psikolojisi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1982), Arthur Jersıld, Çocuk Psikolojisi (trc. Gülseren Gülce), (Ankara: 1979), 20.

13 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 367 ortamda doğacak çocuğu, Allah ın himayesine teslim edilmiş ve şeytanın etkisinden korunmuş olur. 33 Yüce Allah, Hz. İbrâhim in çocuk sahibi olmak için samimi ve gönülden yapmış olduğu duaya Kur ân-ı Kerim de yer ve rmek suretiyle bizlere rehberlik etmekte, anne-babalara doğum öncesi ve hamilelik esnasında nasıl davranmaları gerektiğinin eğitimini ve rmektedir. Ailenin dini eğitimi süreklilik arz etmelidir. Hz. İbrâhim in pek çok konuda olduğu gibi- aile reisliği ve aile bireyleriyle olan davranışları model olarak gösterilir. Bu konuda vurgulanan ana tema, evlatların hayatlarının sonuna kadar dini istikameti muhafaza etmeleri için onlara yakından ilgi göstermek, bu konuda gereken tedbirleri almaktır. 34 Öte yandan aile kurumunun sağlam temeller üzerinde kurulması için aile bireylerinde karşılıklı saygı, sevgi, hoşgörü ve anlayışın bulunmasının yanı sıra dürüstlük, iffet, haya, sadakat, Allah inancı, eğitim ve Allah korkusunun da bulunması gerekir. Şimdi de Hz. İbrâhim ailesinin teslimiyet ve fedakârlığından bahsedilecektir Hz. İbrâhim ve Ailesinin Teslimiyeti ve Fedakârlığı Kur ân ın on iki yerinde ismi geçen Hz. İsmâil in nitelikleri, âyetlerde farklı şekillerde zikredilmektedir. 35 Hz. İbrâhim, bir gün rüyasında oğlu İsmâil i boğazladığını görür. Bu rüya üç kez tekrarlanınca, durumu oğluna bildirir. Sözü edilen konu Kur ân-ı Kerim de şöyle geçmektedir: Yavrucuğum! Rüyada seni boğazladığımı görüyorum; bir düşün ne dersin, dedi. O da cevaben: Babacığım! Emrolunduğun şeyi yap. İnşaallah beni sabredenlerden bulursun, dedi. (es-saffât 37/ 102). Bunun üzerine Hz. İbrâhim, gördüğü rüya üzerine İsmâil in teslimiyetini, sebatını öğrenmek için ona danıştığını, Hz. İsmâil in tam anlamıyla bir teslimiyet gösterdiğini, rü- 33 Hz. Meryem in annesi, doğacak olan çocuğunun şeytanın tesirinden korunması için Yüce Allah a yalvarmıştır (Âl-i İmran 3 / 36). 34 Sıtkı Kaya, Hz. Âdem Hz. Nûh, Hz. İbrâhim Kıssalarında Aile, (Yüksek Lisans Tezi, On dokuz Mayıs Üniversitesi, 2018), Harman, İsmâil, DİA, 23: 77.

14 368 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu yada ve rilenin ilahî bir emir olduğunu 36, Hz. İsmâil in babasına: Emrolunduğun şeyi yap demesi, ondaki iman ve teslimiyeti ve vahiyle teyit edilmiş bir emir olduğunu göstermektedir. 37 Daha sonra Allah tarafından gönderilen kurbanlık bir koç ile İsmâil bağışlanmış, ardından İshak müjdelenmiştir. Hz. İbrâhim in, biricik yumuşak huylu olan evladını kurban etmekle emrolunması Doğrusu bu apaçık bir sınavdır (es-saffat 37/ 102) ifadesiyle imtihanın çok çetin olduğunu gösterir. Bu zor imtihanı başaran Hz. İbrâhim (Bakara 2 /124), Allah ın dostu (Halilurrahman) unvanını almış örnek bir şahsiyetti. Oğlu İsmâil ile birlikte, Allah a olan teslimiyetlerini de göstermiş oluyorlardı. Eğitim açısından baba ile oğulun Allah ın emrine uymaları, oğulun babasına olan itaatini değil, Allah a olan gönülden iman ve teslimiyetini gösterir. Hz. İbrâhim in ilâhî emir ve irade karşısındaki teslimiyetçi tutumu, bu uğurda gerekirse her şeyini feda etmeye hazır olması, putperest ve inançsızlarla amansız mücadelesi Kur ân da sonraki nesillere örnek olarak gösterilmiştir. Hz. İbrâhim le evlenen Sâre validemiz, Hz. İbrâhim e ilk iman eden, tevekkül ve itaatkârlığıyla bilinen bir hanımefendidir. Bilindiği gibi Sâre den çocuğu olmayan Hz. İbrâhim, Hâcer'le evlenir ve Kur ân ın ifadesiyle halîm bir çocuk olan İsmâil (es-saffât 37/101) dünyaya gelir. Hz. İbrâhim Allah tan aldığı vahiyle Hacer ve oğlunu ekin bitmeyen bir vadiye; Mekke (Bekke) ye bırakır (İbrâhim 14/37). Mekke ye yapılan bu hicret, duasının muktezası, zürriyetinden bir peygamberin şahsında, vahiy ve sünnet temeline dayalı bir medeniyetin merkezi olacaktı. Söz konusu medeniyetin kurulmasına zemin teşkil eden bu hicretin, Hacer validemiz, Hz. İsmâil ve Hz. İbrâhim in teslimiyetlerinin sonucu olduğu bir gerçektir. Hz. İbrâhim in iyi bir nesil, 36 Ebu l-hasen Mükatil b. Süleyman, Tefsiru l-mukatil, thk. Ahmet Ferit (Beyrut : Daru l-kütübi l-ilmiyye, 2003), 3: Muhammed Fahruddin er-râzî, Mefatihu l-gayb ( et-tefsiru l-kebir), (Beyrut : Daru l-fikr, 1981), 26: 346; Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-beydâvî, Envâru t-tenzil ve esrâru t-te vil, thk., Muhammed Abdurrahman el-maraşlı (Beyrut: Daru İhyai t-turasi l-arabî, 1997), 5 : 15.

15 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 369 dini değerlerine bağlı ve güzel bir soy için dua etmesi her annebabanın temennisine tercüman olmalı; aldığı emirle, Hz. İbrâhim le Hz. İsmâil in Ka be yi inşa etmelerinin (el-bakara 2/127) baba ile evladın, Allah a ubudiyette birlikte hareket etmesinin bir pratiği ve pedagojik bir numunesi olarak görülmelidir. Bu esnada yapılan ibadetin kibrine kapılmadan Ya Rab bunu bizden kabul et, (el-bakara 2/127) diyebilmenin örneğini Hz. İbrâhim de görüyoruz. Bir beldenin vatan olmasında ve emniyet içinde bulunmasında insanların adanmışlıklarının ve dualarının ne denli önemli olduğunu da Hz. İbrâhim den öğreniyoruz Hz. İbrâhim in Nesil Kaygısı ve Duâsı Hz. İbrâhim, ailesi ile kendi soyundan gelecek olan nesillerin doğru eğitim almaları ve iyi yetişmeleri için Kur ân ın muhtelif yerlerinde Allah a dua etmiştir. Hz. İbrâhim, oğlu Hz. İsmâil ile birlikte Ka be nin duvarını yükseltirken birlikte şu duayı yapmışlardır: Ey Rabbimiz! İkimizi, sana teslim olanlardan kıl! Soyumuzdan da sana teslim olmuş bir ümmet kıl!.. ; Ey Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin ayetlerini okuyacak, kitap ve hikmeti öğretecek, onları temizleyecek bir peygamber gönder! Çünkü üstün gelen, her şeyi yerli yerince yapan sensin (Bakara 2/128, 129). Bu duanın kabul olunduğuna dair Kur ân da Hz. İsmâil in kurban edilme kıssasının hemen sonra şöyle zikredilir: "Onu da İshak'ı da uğurlu/mübarek kıldık. Her ikisinin nesillerinden iyilik yapanlar da vardı, kendine apaçık zulmedenler de." (es- Sâffât; 37/113). Aile fertlerinin ilahî denetim ve gözetim altında olmasını isteyen Hz. İbrâhim, son ana kadar evlatlarının tevhid inancına olan bağlılıklarının önemini belirtmiş ve onlara vasiyette bulunmuştur: Hani Rabbi, ona, ( İbrâhim e) Teslim ol! deyince, o da Âlemlerin Rabbine teslim oldum (Bakara 2/132) demişti. Bunu İbrâhim, oğullarına da vasiyet etti. Yakup da Ey oğullarım! Allah sizin için bu dini (İslâm ı) seçti. O halde Müslüman olarak ölünüz! dedi (Bakara 2/132). Burada Hz. İbrâhim in ve torunu Hz. Yâkub un aile bireylerine sürekli olarak tevhit inancı ve Allah a teslimiyet i aşıladıkları görülmektedir. Din eğitiminde süreklilik, ana-baba ve din eğitimcilerinin göz önünde bulundurmaları gereken bir ilke olup çocukların yetiştirilmesi hususunda

16 370 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu sabırla ve azimle hareket etmeyi içerir 38. Âyetlerde eğitimci durumunda bulunan aile büyüklerinin önemli gördükleri hususları son nefeslerine kadar evlatlarına hatırlatmaları gerektiğini vurgulanmaktadır. 39 Bu âyetlerde şu ana temalar işlenmektedir: Allah ın emrine uyan, Allah ın âyetlerini tedebbür ederek okuyan, kitap ve hikmeti öğreten, onları her açıdan arındıran bir elçinin gönderilmesi için dua edilmektedir. Bunların hepsi din eğitimi bakımından çok önemli hususlardır. Âyetlerde arındırma eylemi ile öğretim faaliyeti arasında sıkı bir ilişki bulunduğu görülmektedir. Allah ın ayetlerinin insanlara okunması din öğretiminin, onları temizleme eylemi ise din eğitiminin alanına girmektedir 40 Kitabın (vahyin) ve hikmetin 41 öğretilmesi ise en son aşamayı oluşturmakta, bu sayede din eğitimi-öğretimi faaliyetinin en mükemmel şekle ulaşması amaçlanmaktadır. Hz. İbrâhim in duaları aynı zamanda eğitim aşamalarına dair bilgiler içerir. Okumak, öğretmek, öğrendiğini uygulamak ve bütün bu sürecin sonunda gelen arınma, ilgili duanın aşamalarıdır. Kur ân ın Oku emriyle başlaması, Hz. İbrâhim in duasının bir tecellisi gibidir. 42 Hz. İbrâhim kendisi, ailesi, nesli, o bölgede yaşayan ve soyundan gelenlere, inanmayanların da hidayete ermeleri için uğraşmış ve onlara dua etmiştir. Hz. İbrâhim eğitimci bir ruhla önce çekirdek aileden başlayarak dua etmiş, daha sonra geniş aileye, yani insanlığa dua etmeye başlamıştır. Kendisinden sonra gelecek nesillere dua ettiğine 38 Savard, C., Çağdaş Pedagojiden Seçmeler, trc. Nejat Yüzbaşıoğulları (İstanbul: MEB Yayınları,1976), Bu hususta Kur ân, iman edenleri, kendilerini ve ailelerini yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten korumaları için uyarmaktadır (et-tahrîm 66/6). 40 Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur ân Tefsiri (İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2006), 4: Hikmet sözcüğü, bilmek, anlamak, söz ve fiilde isabet, Kur ân ı anlamak, sünnet, dini bilmek, derin anlayış, kavrayış, ilim-amel uygunluğu, nübüvvet, Kur ân, kitabın doğru yorumu ve uygulanması, insan iradesini faydalı işe sevk eden doğru bilgi, gereksiz unsurlardan arındırılmış, öz bilgi gibi anlamlar ve rilmiştir. Geniş bilgi için bk. Elmalılı, Hamdi Yazır, Hak Dini Kur an Dili (İstanbul: Azim Yayıncılık, 1994), 2: Geniş bilgi için bk. Vedât Tâhir Muhammed Nasr, Duâu l-enbiyâ fî l-kur âni l-kerîm, Yüksek Lisans Tezi, Câmiatu n-necâh (Filistîn: 2010), 146. İsmâil Bayer, Kuran-ı Kerim de Hz. İbrâhim Duâları Semavi Kitaplar Arası Bir Karşılaştırma (Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 2017), 1: 1-14.

17 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 371 dair Tevrat ta şu ifadeler yer almaktadır: Soyunun aracılığıyla yeryüzündeki bütün uluslar kutsanacak. Çünkü sözümü dinledin. 43 Ortamın insan davranışları üzerinde olumlu ve ya olumsuz etkisinin olduğu bilinmektedir. Çevre, ferdin eğitimi üzerinde olduğu gibi zekâsı, karakteri ve ahlâkı üzerinde de etkilidir 44 Kalınacak ortam muhatapların, yüce Allah ın emir ve öğretilerini öğrenmelerine ve uygulamalarına yardımcı olan, bu hususları kolaylaştıran bir ortam olmalı, şirki ve isyanı teşvik eden, besleyen, kötülüğe sürükleyen, cesaretlendiren bir çevre olmamalıdır 45. Aile bireyleri için her zaman kaygı duyan Hz. İbrâhim, çocuk eğitimi hususunda kendisinden sonraki nesillere de örnek olmuştur. O, çocuklarının Allah ı tanıyan ve kulluk eden bir yerde yetişmelerini istemiş, eşi Hacer ile oğlu İsmâil i Allah ın emri doğrultusunda Ka be nin yanına yerleştirdiğinde, Ey Rabbimiz! Ben çocuklarımdan bazılarını ekilebilir toprağı olmayan vadiye, senin kutsal evinin yanına yerleştirdim. Ey Rabbimiz! Namazı dosdoğru kılsınlar diye böyle yaptım (İbrâhim 14/37) şeklinde yüce Allah a yalvarmış, aile bireylerini Kâ be nin yanına yerleştirmesinin nedenini gerekçesiyle birlikte ortaya koymuştur. Burada namazı önceleyen Hz. İbrâhim, aile bireylerine ve nesline de dua etmeye önem ve rmiştir. Burada güvenli bir ortam ile mabede yakın bir çevre tercih edilmiştir. Hz. İbrâhim, baba olarak da çocuk eğitimi konusunda kendisinden sonra gelecek nesillere örnek olmuştur. O, hayırlı bir evlat sahibi olmak için dua etmiş ve evlatlarının Allah a kulluk etmeleri için onların iyi bir ortamda yetişmesini istemiştir Örnek/Model Olmak Eğitim ve öğretimde sözden çok uygulama ve davranış modelleri insan üzerinde daha çok etkili olmaktadır. Öğretici durumunda olanla- 43 Tevrat, Tekvîn, 22/ Maverdi Ebu Hasan Ali b. Muhammet, Edebü d-dünya ve d-din (Beyrut, 1978), 188; Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim, Süleyman Koçak, İbrâhim Suresi nde Eğitim ve Davet Motifleri, DÜİFD (Diyarbakır: 2008), :10, S Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (İstanbul: 2011),108.

18 372 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu rın tutum ve davranışlarının öğretilen kişilere model olmaları gerekmektedir. 47 Kur ân-ı Kerim in başvurduğu metotlardan biri de örnek almamodel sunma metodudur. Yüce Kitabımızda geçen peygamber kıssaları adeta bu metodun bir yansımasından ibarettir. Kur ân-ı Kerim de üsve-i hasene (güzel bir örnek) 48 ifadesi kullanılarak Hz. Peygamber için bir defa (el-ahzâb 33/21), Hz. İbrâhim için iki kez kullanılmaktadır (el-mümtehine 60/4, 6). Ayrıca Hz. İbrâhim ailesi de model olarak sunulmaktadır. Kur ân da Hz. İbrâhim e uyan milleti de, model olarak gösterilmektedir. Nitekim âyette, İbrâhim de ve onunla beraber olanlarda, sizin için gerçekten güzel bir örnek vardır (el-mümtehine, 60/4) buyurulmaktadır. Bir başka ayette de şöyle buyuruluyor: ''İbrâhim gerçekten Hakka yönelen, AIlah'a itaat eden bir önderdi. Allah'a ortak koşanlardan değildi. Allah'ın nimetlerine şükrediciydi. Çünkü Allah onu seçmiş ve doğru yola iletmişti. (en-nahl 16/ ). Allah'ın onu seçmiş olması, kulun gayreti olmaksızın birçok nimetlerin meydana geldiği ilahi feyzini ona ve rmesidir. Bu da ancak peygamberler ve onlara yakın olan sıddıkîn ve şehitler içindir 49. Modern pedagojide çocuğun, çevresinde idealize ettiği kişileri örnek alıp onları taklit etmesi, bir öğrenme yaklaşımı olarak değerlendirilmektedir. Bununla ilgili olarak yapılan bir çalışmada, çocuğun ilgi çekici, saygın modeller karşısında etkilenmesi ve bu etkilenmenin taklit eğilimine dönüşmesi olgusu üzerinde durularak gençlerin ilgilerinin öncelikle yeni, farklı ve ideal durumlara ve şahıslara çekilmesi gerektiğine işaret edilmektedir Suat Cebeci, Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye de Din Eğitimi (Ankara: Akçağ Yayınları, 2005), Örnek anlamına gelen üsve sözcüğü tedavi etmek, bakım yapmak, ilk haline döndürmek manasına gelmektedir. Bk. Ebu Hüseyin Ahmet İbnü l Fâris, Mu`cemu mekâyisi`l luga (Kahire: 1980), 1: Bir kimse, örnek almış olduğu şahsın model davranışlarını benimsemekle kendi yanlış davranışlarını tedavi etmekte, bir bakıma davranışlarını düzeltmektedir. 49 Ebü l-kasım el-hüseyin b. Muhammed er-râgıb el-isfehânî, el-müfredât fi garibi'l-kur' an (Mısır: 1961), Cebeci, Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye de Din Eğitimi, 78; Ramazan Gürel, Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim,, 65.

19 Sonuç Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 373 Hz. İbrâhim in, Kur ân da sunulan portresi incelendiğinde çocuklarının dînî eğitimi hususunda özen gösterdiği, aile bireylerine tevhit inancını, Allah a teslimiyeti, fedakârlığı, adanmışlığı ve özveriyi aşıladığı görülmektedir. Kur ân'da Hz. İbrâhim'in özü sözü doğru bir peygamber olduğu, önder ve tek başına bir ümmet olduğu ve kendisine uyanlarda güzel bir örnekliğin bulunduğu belirtilmektedir. Yine Kur ân da Hz. İbrâhim in soyundan gönderilen peygamberlerin Allah ın dinine hizmet etmeleri için seçildikleri vurgulanmaktadır. Ka be nin bulunduğu Mekke yi ailesine yerleşim yeri olarak seçen Hz. İbrâhim, zürriyetinin mabede yakın bir çevrede Yüce Allah a ibadet ederek yetişmesini dilemiştir. Bu şekilde iyi bir ortamın, aile eğitiminde ne kadar önemli olduğunu ortaya koymuştur. Aile fertlerinin ilahî denetim ve gözetim altında olmasını isteyen Hz. İbrâhim, son ana kadar evlatlarının tevhid inancına olan bağlılıklarının önemini belirtmiş ve onlara vasiyette bulunmuştur. Hz. İbrâhim ile Hz. İsmâil in Ka be yi inşa ederken yaptıkları duada bir mekanın vatan olmasında ve emniyet içinde bulunmasında insanların adanmışlıklarının ve dualarının ne denli önemli olduğu ortaya konulmaktadır. Hz. İbrâhim in şeytanın desise ve tuzaklarına karşı uyanık olabilen, etrafına ibret nazarıyla bakabilen; söz, düşünce, davranış eylem ve uygulama bütünlüğünü yakalayabilen; Yüce Allah a gönülden teslim olmuş, iyi bir nesil yetiştirmek ve eğitmek için gayret eden, aile bireyleri için sürekli kaygı duyan; onlara tevhid düşüncesini aşılayan, çok yönlü bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Kur ân-ı Kerim de tanıtılan Hz. İbrâhim ve ailesinin günümüze taşınan hasletleri, ebeveynin çocuklarını güvende tutmaları, onlara iyi bir ortam hazırlamaları, onları her türlü sapkınlık ve batıl inançlara karşı korumalarıdır. Yine bu çerçevede, baba, evlat ile diğer bireyler arasında ilişkilerin nasıl olması gerektiği; güzel üslup (mevize-i hasene) ve saygının bu ilişkilerde ne kadar önemli olduğu ortaya konulmakta ve aile içi iletişimin nasıl olması gerektiği izah edilmektedir.

20 374 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu Kaynakça Âlûsî, Ebü l-fadl Şihâbüddin Seyyid Mahmûd. Rûhu l-me ânî fî tefsîri l-kur âni l-azîm ve s-seb i l-mesânî. Dâru l-fikr, Beyrut: 1978 (1997). Bayer, İsmâil. Kuran-ı Kerim de Hz. İbrâhim Duâları Semavi Kitaplar Arası Bir Karşılaştırma. Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 1/1, (2017): Bayraklı, Bayraktar. Mukayeseli Eğitim Felsefesi Sistemleri. İstanbul: Sidre Yayıncılık, Bayraklı, Bayraktar. Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur ân Tefsiri. İstanbul: Bayraklı Yayınları, Bayraklı, Bayraktar. Din ve İletişim, 59, İstanbul: Bayraklı Yayınları, Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-câmi u s-sahîh. Thk. Râid b. Sabrî b. Ebî Alfe. Riyad: Dâru l-hadâra li n-neşr ve t- Tevzî, Cebeci, Suat. Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye de Din Eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları, Dartma, Bahattin. Dinî ve Tarihî Metinler Bağlamında Hz. İbrâhim in Tarihen Varlığı ve Gerçek Babasının Kimliği Üzerinde Bir İnceleme. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Sayı 9-10, Bişkek (2010): Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Ankara: Savaş Yayınları, Ebû Hayyân el-endelüsî. el-bahru l-muhit. Thk. Adil Ahmed, Beyrut: Dâru l-kutubi l-ilmiyye, Ebu l Fadl Cemâlüddin İbnü l-manzûr, Lisânü l-arab, Dâru s-sadr, Elmalılı, Hamdi Yazır. Hak Dini Kur an Dili. İstanbul: Azim Yayıncılık, Gündüz, Şinasi. Mitoloji ile İnanç Arasında. Samsun: Etüt yayınları, Gündüz, Şinasi. Sabîiler, Ankara: yy, 1995.

21 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu 375 Gürel, Ramazan. Din Eğitimi Açısından Kur ân da Hz. İbrâhim. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Harman, Ömer Faruk. İbrâhim. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 21: 267, 268, İstanbul: TDV Yayınları, İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Muhammed ez-zâhirî, Kitabü l-fasl fi l milel ve l ehvâi ve n- nihal. Bağdat: Mektebetü l Müsenna, İbn Manzûr, Ebü l-fadl Cemâlüddin. Lâsânü l-arab. Dârü s-sadr, İbn Sa d, Muhammed, et-tabakâtü l kübrâ. Beyrut: İbn Sa d. et-tabakâtü l-kübrâ. Thk. Ali Muhammed Ömer, Mektebetü l-hancı, Kahire: t.s. İbnü l Fâris, Ebu Hüseyin Ahmet. Mu`cemu mekayisi`l luga. Kahire: Koçak, Süleyman. İbrâhim Suresi nde Eğitim ve Davet Motifleri. DÜİFD, 10/2, (2008) Diyarbakır. Aydın, Süleyman. Kur ân da Baba Kelimesi ve Âzer in İbrâhim (A.S) ın Babası Olması Meselesi. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 5/10, (2015): Maverdi, Ebu Hasan Ali b. Muhammet. Edebü d-dünya ve d-din. Beyrut: Muhammed Nasr, Vedât Tâhir, Duâu l-enbiyâ fî l-kur âni l-kerîm. Yüksek Lisans Tezi, Câmiatu n-necâh Filistîn: Mükatil b. Süleyman, Ebü l-hasen. Tefsiru l-mukâtil. Thk. Ahmet Ferit, Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Râgıb el-isfehânî, Ebü l-kasım el-hüseyin b. Muhammed. el-müfredât fi garibi'l-kur' an, Mısır: Râgıb el-isfehânî, Hüseyin b. Muhammed. el-müfredât fî garîbi l- Kur ân, İstanbul: Savard, C. Çağdaş Pedagojiden Seçmeler. Trc. Nejat Yüzbaşıoğulları, İstanbul: MEB Yayınları, 1976.

22 376 Uluslararası Hz. İbrâhim ve Nübüvvet Sempozyumu Râzî. Muhammed Fahruddin. Mefatihu l-gayb ( et-tefsiru l-kebir). Beyrut : Daru l-fikr, Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Camiu l-beyân an te vili âyil - Kur ân, Thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut: Müessesetü r- Risâle, Taberî, Muhammed b. Cerir. Târihu r-rüsül ve l-mülûk. Thk., Muhammed Ebu l-fadl İbrâhim, Dârü l-meârif, Kahire: Tâhir b. Aşûr, Muhammed. Tefsiru t tahrîr ve t-tenvîr. Tunus: Daru s- Sahnûn, Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed el-câmiu s-sahîh, Thk. Muhammed Ahmed Şâkir, Beyrut: ts. Yiğit, İsmâil. Peygamberler Tarihi. Kayıhan Yayınları, İstanbul: 2004.