ÜNİTE 11 İŞ HİJYENİ İÇİNDEKİLER. Prof. Dr. Suphi URAL HEDEFLER İŞ HİJYENİ VE RİSK DEĞERLENDİRMESİ

Transkript

1 İŞ HİJYENİ VE RİSK DEĞERLENDİRMESİ İÇİNDEKİLER Giriş Tozlu İşlerde Risk Değerlendirmesi Gürültülü İşlerde Risk Değerlendirmesi İŞ HİJYENİ Prof. Dr. Suphi URAL HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İş hijyeni kapsamındaki başlıca risk etmenlerini öğrenebilecek, Tozlu işlerde risk değerlendirmesi yapabilecek, Gürültülü işlerde risk değerlendirmesi yapabileceksiniz. ÜNİTE 11

2 GİRİŞ İş hijyeninin konusu, iş yerinde hastalığa neden olabilecek, sağlık ve iyilik hâlini bozabilecek, çalışanlarda ve toplumdaki bireyler arasında önemli ölçüde huzursuzluk ve verimsizlik yaratabilecek çevresel tehlikeleri ve riskleri önceden belirleyerek değerlendirmek ve kontrol altına almaktır sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu yla tüm iş yerlerinde 01 Ocak 2013 tarihinden itibaren risk değerlendirmesi yapılması zorunlu hâle getirilmiş olup ilgili yönetmelik 29 Aralık 2012 tarihinde Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. İş hijyeni alanında risk değerlendirmesi, esas olarak iş yerlerindeki biyolojik, kimyasal, fiziksel, ergonomik ve psikolojik etmenlerin ve streslerin tehlikelerinin belirlenmesi ve değerlendirilmesi aşamalarını kapsar. Risk sözcüğünün kökeni ya Arapça rızık/rızk (risq) ya da Latince riziko (risicum) sözcüklerinden gelmektedir. Rızık, kişiye Allah tarafından verilen ve üzerinden kâr elde edilen herhangi bir şey olarak tanımlanabilir. Burada rızık, tesadüfi ve istenilen iyi bir sonuç anlamına gelir. Riziko ise, bir denizcinin karşılaşabileceği büyük bir fırtına olarak tanımlanabilir. Burada ise riziko, tesadüfi ve istenilmeyen bir sonuç anlamındadır. Eski Yunanda, Arapçadan alınan ödünç bir sözcük olarak risk, genel olarak olumlu ya da olumsuz etkilere sahip tesadüfi olayları açıklamak için kullanılmıştı. Çağdaş Fransızcada ise risk (risque) sözcüğü yine tesadüfi olaylara ilişkin olup çoğunlukla olumsuz anlamlar içerir. Amerikan Güvenlik Mühendisleri Derneğinin yaptığı tanımlamaya göre risk, bir etkinlik veya durumun yaratabileceği tehlike olasılıklarının ve bunların doğurabileceği sonuçların birlikte irdelenmesinden ortaya çıkan değerlendirmedir. ILO Yönetim Kurulu nun 244. toplantısında alınan karar uyarınca hazırlanan raporda risk, belli bir dönemde veya koşullar altında istenmeyen olayın ortaya çıkma olasılığı, çevre koşullarına göre sıklık ve olasılık olarak ifade edilirken risk yönetimi; bir organizasyon içerisinde iş güvenliği önlemlerini iyileştirme ve sürdürmeyi başaracak tüm girişimler olarak tanımlanmaktadır. Türkçede risk, kayıp ya da hasar tehlikesi olasılığı olarak tanımlanmaktadır. Türk Dil Kurumu Sözlüğünde risk, zarara uğrama tehlikesi olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca fiil olarak risk, tehlikeye girmek ya da göze almak anlamında kullanılır. Risk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirme Yönetmeliğinin 4fmaddesi uyarınca; iş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmaları ifade etmektedir. İş hijyeni alanında risk değerlendirmesi, esas olarak iş yerlerindeki biyolojik, kimyasal, fiziksel, ergonomik ve psikolojik etmenlere ilişkin tehlikelerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi aşamalarını kapsar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Bu bölümde; iş yerlerindeki iş hijyeni kapsamına giren tozlu ve gürültülü iş yerlerindeki tehlikeler ve riskler verilerek bunlarla ilgili risk değerlendirme teknikleri anlatılmıştır. Risk değerlendirmesi aşağıdaki aşamalar izlenerek gerçekleştirilir: Tehlikeleri tanımlama Riskleri belirleme ve analiz etme Risk kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması Dokümantasyon Yapılan çalışmaların güncellenmesi ve gerektiğinde yenileme Riskler değerlendirilir, derecelendirilir ve gerekli kontrol ölçümlerinin yapılması için prosedürler oluşturulur, risk seviyelerinin kabul edilebilirliği ve varsa önceden tesis edilmiş kriterler ile kıyaslaması yapılır (örneğin, tozlu bir işyerinde inert özelliği olan solunabilir toz konsantrasyonu 3 mg/m 3 olarak ölçülmüş ise, 5 mg/m 3 ten daha küçük olduğu için, bu kabul edilebilir bir risktir diyebiliriz). Kalan riskin katlanılabilirliğinin değerlendirilmesi, ihtiyaç duyulan her ilave risk kontrol önleminin belirlenmesi, risk kontrol önlemlerinin riski katlanılabilir bir seviyeye indirmeye yetip yetmeyeceğinin belirlenmesidir. TOZLU İŞLERDE RİSK DEĞERLENDİRMESİ Çalışma ortamında karşılaşılan tozlar, iş sağlığı ve güvenliği bakımından sağlığa zararlı tozlar ve patlayabilir tozlar olmak üzere iki ayrı başlık altında incelenebilir. Toz; cisimlerin parçalanması, kırılması ve ezilmesi sırasında oluşan tane büyüklüğü 100µ dan daha küçük, hava içinde asılı kalabilen veya zamanla çökelen parçacıkların genel adıdır. İş yerlerinde tozdan kaynaklı ortaya çıkabilecek risklerin önlenebilmesi amacıyla iş sağlığı ve güvenliği yönünden tozla mücadele etmek ve bu işlerde çalışanların tozun etkilerinden korunmalarını sağlamak için alınması gerekli tedbirlere dair usul ve esasları belirlemek üzere tarihli ve sayılı Resmî Gazete de Tozla Mücadele Yönetmeliği yayımlanmıştır. Tozla Mücadele Yönetmeliği ne göre, toz; iş yeri ortam havasına yayılan veya yayılma potansiyeli olan parçacıklar olarak tanımlanmaktadır. Çalışma ortamında oluşan tozlar sağlığa zararlı veya patlayıcı olabilir. Tozlar kendi içerisinde aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: İnert tozlar (jips, kireçtaşı) Solunum sistemine zararlı tozlar (kuvars, tridimit, kristobalit) Kanserojen tozlar (arsenik, asbest, berilyum, kromatlar) Toksik tozlar, (kurşun, radyum, toryum, vanadyum, krom, nikel, civa, kadmiyum, antimuan, manganez, tungsten, gümüş) Radyoaktif tozlar (uranyum, toryum, seryum ve zirkon bileşikleri, trityum) Patlayıcı tozlar (kömür, metalik tozlar, piritli mineraller, organik tozlar) Çalışma ortamındaki risklerin değerlendirilmesi açısından tozlar; sağlığa zararlı tozlar ve patlayıcı tozlar olmak üzere iki ayrı sınıfa ayrılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Sağlığa Zararlı Tozlar İş yerlerinde çeşitli işlemler sonucu oluşan ve havada askıya geçen tozları uzun süre soluyan işçilerde çeşitli akciğer hastalıkları görülebilmektedir. Tozların neden olduğu bu tür meslek hastalıklarının tümüne birden pnömokonyoz ya da akciğer toz hastalığı adı verilir. Pnömokonyoz, hastalığa neden olan tozun cinsine göre adlandırılmaktadır. Örneğin, kristal yapıda SiO 2 içeren alfa kuvars, beta kuvars, tridimit ve kristobalit minerallerinin tozlarına uzun süre maruz kalan işçilerde silikoz (silikosis), kömür tozunun solunması ile antrakoz veya kömür işçileri pnömokonyozu, demir tozlarının solunmasıyla sideroz ve asbest tozlarının solunmasıyla asbestoz adı verilen rahatsızlıklar oluşabilmektedir. Pnömokonyoz hastalıkları içerisinde insan sağlığı için en tehlikeli olanı silikozdur. Punus, Hippokrates ve Celcus gibi bilginlerin yazılarından, bu hastalığa eski çağlardan beri rastlanıldığı anlaşılmaktadır. Pnömokonyoz, aerodinamik çapı 0,1 5 µm boyutlarındaki alveollere ulaşan tozların orada birikmesi sonucu oluşmaktadır. Günümüzde, pnömokonyoz hastalığının tedavisi olanaklı değildir. Bu nedenle, hastalıkla mücadele, iş yeri çalışma koşullarının iyileştirilmesi ve pnömokonyoz şüphelilerinin ortamdan uzaklaştırılması ile yapılmaktadır. İş yerlerinde müsaade edilen solunabilir toz sınır değerlerinin aşılmamasına özen gösterilerek hastalığın oluşumuna engel olunabilir. Bunu sağlamak için; solunabilir tozların örneklerinin alınması ve mineralojik özelliklerinin incelenmesi konuları büyük önem kazanmaktadır. Tarım, madencilik ve madencilikle ilgili sektörler, taş ocağı ve kum ocağı işletmeleri, inşaat sektörü, çimento ve cam endüstrisi, demir ve çelik endüstrisi, döküm sanayisi, lastik ve plastik imalathaneleri, kuyumculuk atölyeleri, diş laboratuarları silikoz riski taşıyan sektörlerdir. İş sağlığı açısından tozlar üç grupta incelenmektedir: En az %50 sinin aerodinamik çapı µm nin altında kalan, trokal ve alveollere ulaşan tozları da içeren, maruz kalındığında ise tüm solunum sistemini etkileyen tozlar. (Ağız ve burun yoluyla alınan, havada asılı kalan tüm parçacıkların kütlesi şeklinde de tanımlanmaktadır.) En az %50 sinin aerodinamik çapı 10 µm nin altında kalan, alveollere ulaşan tozları da içeren, maruz kalındığında alt solunum yollarını etkileyen ve akciğere kadar ulaşabilen trokal tozlar En az %50 sinin aerodinamik çapı 4 µm nin altında kalan ve maruz kalındığında alveollere kadar ulaşabilen tozlar. Pnömokonyoz, aerodinamik çapı 0,1 5 µm boyutlarındaki alveollere ulaşan tozların orada birikmesi sonucu oluşmaktadır. Bu nedenle akciğer toz yükünün belirlenmesi aslında, onun mineral içeriğinin belirlenmesi demektir. Akciğerde gram toz birikmiş olan bir işçinin hiçbir şikâyeti olmayabileceği gibi 3 gram kristal yapıda SiO 2 tozu birikmesi ciddi sonuçlar doğurabilmektedir. Kural olarak solunabilir tozlar, kristal yapıda SiO 2 bakımından ne kadar zengin ise, hastalık yaratma riski de o denli fazla olarak kabul edilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Patlayıcı Tozlar Toz patlamasının olabilmesi için havada askıya geçmiş bir toz bulutunun ateşleyici bir kaynakla temasa geçmesi gerekir. Tozların patlayabilirlik özellikleri, İngiliz Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive) tarafından geliştirilen 20 litre küre deneyi ile belirlenebilmektedir. Deney sonucunda elde edilen Kst değeri (deney sırasında ulaşılabilen en yüksek basınç oranı) o tozun patlayabilirlik derecesini göstermektedir. Tozlar patlayabilirlik derecesine göre Tablo 1 de sınıflandırılmıştır. Tablo 1. Tozların patlayabilirlik derecesine göre sınıflandırılması Toz patlayabilirlik sınıfı Kst Özellikleri (Bar m/s) St 0 0 Patlama özelliği yoktur St 1 >0 <200 Zayıf patlayıcı St 2 >200 <300 Kuvvetli patlayıcı St 3 >300 Çok kuvvetli patlayıcı Gıda endüstrisindeki şeker tozu, un, süt tozu, krema tozu, neskafe tozu patlamaları ciddi endüstriyel kazalara neden olmaktadır. Kömür tozu patlamaları: Kömür tozu patlamalarını genellikle metan gazı patlaması tetiklemektedir. Ateşlenen ilk toz bulutu birden bire bir ısı enerjisi açığa çıkarır. Kömür tozu taneciklerinin yanması ile oluşan yüksek sıcaklıktaki gazlar, genleşerek yeni bir toz bulutu oluşturur. Böylece ilk toz bulutundaki yanma reaksiyonu yeni bir toz bulutuna iletilir ve daha da güçlenen bir darbe etkisiyle üçüncü bulutu oluşturur. Böylece olay süreklilik kazanarak toz patlaması gelişir. Yanma sonucu oluşan hava darbesi her zaman alevin önünde hareket etmektedir. Kömür tozu patlamaları esas olarak kömürün içerdiği uçucu maddelerin çok hızlı bir şekilde ortama salınması ve tutuşmasından kaynaklanmaktadır. Kömür tozunun patlayabilirliğini etkileyen faktörler aşağıda sıralanmıştır: Uçucu madde içeriği: Uçucu madde içeriği ne kadar çoksa, kömür tozu o kadar kolay tutuşur. Tane boyut dağılımı: Tozun tane boyutu küçüldükçe patlayabilirlik özelliği artmaktadır. Tozun miktarı: %25 uçucu madde içeren kömür tozlarının havada asılı konsantrasyonu gr/m 3 ise tehlikeli, gr/m 3 ise çok tehlikeli kabul edilmektedir. Nem ve kül içeriği: Nem ve kül içeriği kömür tozunun yanmaz malzeme içeriğini oluşturur. Işıma yoluyla yayılan ısıyı tutarak ve kömür tozu taneciklerine siper görevi yaparak patlamanın gelişmesini engeller. Parlayıcı gazlar: Ortamda çok az miktarda dahi metan, etan, propan vb. parlayıcı gaz bulunması durumunda bile tozun patlatabilirliği artmaktadır. Ateşleme kaynağı: Toz patlamalarını tetikleyen en önemli kaynak, metan patlamalarıdır. Yanlış patlayıcı madde kullanımı da patlamalara sebep olabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Gıda sektöründe toz patlamaları: Gıda endüstrisindeki şeker tozu, un, süt tozu, krema tozu, neskafe tozu patlamaları ciddi endüstriyel kazalara neden olmaktadır. Gıda sektöründe görülen birçok toz türü St 1 (zayıf patlayıcı) sınıfına girmektedir. Endüstride patlama özelliğine sahip tozlardan bazılarının alt patlama sınır konsantrasyonları, patlama sıcaklıkları ve patlama sonucu oluşan azami basınç değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Patlama özelliği olan tozların alt patlama sınırları Cinsi Alt patlama konsantrasyonu (gr/m 3 ) Patlama sıcaklığı ( C) Azami basınç (kpa) Alüminyum tozu Demir tozu Magnezyum tozu Titanyum tozu Çinko tozu Kömür tozu Risk değerlendirmesi İşveren, çalışanlarının sağlık ve güvenliğini tehlikeye atacak, iş yerinde bulunan tozlardan kaynaklanan olumsuz etkileri belirlemek üzere, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği hükümlerine uygun şekilde risk değerlendirmesi yapmakla yükümlüdür. Tozlu işlerde yapılacak risk değerlendirmesinde aşağıda belirtilen hususlar özellikle dikkate alınır: 1. Ortamda bulunan tozun çeşidi 2. Ortamda bulunan tozun sağlık ve güvenlik yönünden tehlike ve zararları 3. Maruziyetin düzeyi, süresi ve sıklığı 4. İlgili yönetmeliğin Ek-1 inde yer alan mesleki maruziyet sınır değerleri 5. Toz ölçüm sonuçları 6. Alınması gereken önleyici tedbirleri 7. Varsa daha önce yapılmış olan sağlık gözetimlerinin sonuçları Toz Ölçümleri Toz ölçümü, iş yeri ortam havasındaki toz miktarının gravimetrik esasa veya lifsi tozlarda lif sayısına göre belirlenmesini ifade etmektedir. İşveren, her türlü tozun meydana geldiği iş yerlerinde tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan İş Hijyeni Ölçüm, Test ve Analizi Yapan Laboratuvarlar Hakkında Yönetmelik hükümleri saklı kalmak kaydıyla; 1. Risk değerlendirmesi sonucuna göre belirlenen periyodik aralıklarla toz ölçümlerinin yapılmasını, 2. İş yerinde çalışanların toz maruziyetinin bulunduğu koşullarda herhangi bir değişiklik olduğunda bu ölçümlerin tekrarlanmasını, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 3. Ölçüm sonuçlarının, Yönetmelik Ek-1 de belirtilen mesleki maruziyet sınır değerleri dikkate alınarak değerlendirilmesini, 4. İş yerinde yapılacak denetimler için toz ölçümlerinin genel müdürlükçe ön yeterlik veya yeterlik belgesi verilen laboratuvarlarca yapılmasını sağlamakla yükümlüdür. Toz ölçümü, iş yeri ortam havasındaki toz miktarının gravimetrik esasa veya lifsi tozlarda lif sayısına göre belirlenmesini ifade etmektedir. Çalışanların maruz kaldığı tozların miktarını ölçmek üzere ISO (1991) standardına uygun, gravimetrik temelli, siklonlu kişisel örnekleyiciler kullanılmaktadır. Toz örnekleme işlemi, siklon ve filtre ile ilişkilendirilmiş olan bir hava pompası vasıtasıyla yapılmaktadır (Şekil 1). Toz konsantrasyonunun (mg/m 3 ) ölçümü, pompanın belirli bir süre içinde çektiği hava miktarı (m 3 ) ile filtre üzerinde tutulan kirleticilerin ağırlığının (mg) belirlenmesi ile hesaplanabilmektedir. Akış debileri 1,7 L/dakika olan Dorr-Oliver ve 2,2 L/dakika debili Higgins-Dewell siklonları en az hata ile örnekleme yapabilen siklon türleridir. Dorr-Oliver 10 mm siklonu Amerikan Maden Güvenliği ve Sağlığı Kurumu (Mine Safety and Health Administration MSHA) tarafından yaygın olarak kullanılırken İngiltere de Higgins Dewell siklonu tercih edilmektedir. Şekil 1. Kişisel maruziyeti ölçmek üzere kullanılan hava pompası Maruziyet Sınır Değerleri Maruziyet sınır değerleri için uluslararası alanda farklı ifadeler kullanılabilmektedir. Dünyada yaygın olarak kullanılan tanımlamaların bazıları aşağıda verilmiştir: Toza maruziyet sınır değerleri için uluslararası alanda farklı ifadeler kullanılabilmektedir. Permissible Exposure Limit (PEL): Amerikan İş Güvenliği ve Sağlığı İdaresi (Occupational Safety and Health Administration OSHA) tarafından geliştirilmiştir. Recommended Exposure Limit (REL): Amerikan Ulusal İş Güvenliği ve Sağlığı Enstitüsü (National Institute for Occupational Safety and Health - NIOSH) tarafından önerilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Threshold Limit Value (TLV): American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH) tarafından önerilmektedir. Valeur Limite d Exposition (VLE) ve Valeur Moyenne d Exposition (VME) Fransa da kullanılmaktadır. Maximale Arbeitsplatz-Konzentration (MAK): Almanya da kullanılmaktadır. Maximaal Aanvaarde Concentratie: Hollanda da kullanılmaktadır. Workplace Exposure Limits (WEL): İngiltere de Sağlık ve Güvenlik Komisyonu (Healty and Safety Commission) onaylanan İşyeri Maruziyet Sınır Değerleri kullanılmaktadır. Mesleki Maruziyet Sınır Değeri ve Zaman Ağırlıklı Ortalama Değer (ZAOD/TWA): Türkiye de, günlük 8 saatlik zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değeri kullanılmaktadır. Örnek Çalışma süresi 8 saat olan bir iş yerinde bir operatör 7 saat 20 dakika 0,12 mg/m 3 toza maruz kalmıştır. Bu durumda 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama değeri bulunuz? Çözüm: Operatör 8 saatlik çalışma süresinde 7 saat 20 dakika 0,12 mg/m 3 ve 40 dakika da 0,00 mg/m 3 toza maruz kalmıştır. (0,12x7,33) + (0x0,67) ZAOD = 8 3 = 0,11mg/m Sonuç: Operatör 8 saatlik mesai süresinde 0,11 mg/m3 toza maruz kalmıştır. Not: 7 saat 20 dakika= 7,33 saat ve 40 dakika=0,67 saat Tozla Mücadele Yönetmeliği ne göre tozlar için mesleki maruziyet sınır değerleri, Tozla Mücadele Yönetmeliği EK-1'de belirtilen değerlerin üzerinde olamaz. Tozlu iş yerlerinde; toz oluşumunun önlenmesi, tozun çalışma ortamına yayılmadan kaynağında yok edilmesi veya tozun bastırılması gibi diğer yöntemler ile toz yoğunluğunun Tozla Mücadele Yönetmeliği EK-1'deki değerlerin altına düşürülmesi için çalışmalar yapılır. Bu çalışmalar sonucunda toz ölçümü yenilenir ve toz yoğunluğunun uyulması gereken değerde olduğu veya altına düştüğü tespit Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 edildiğinde çalışma izni verilir. ( tarihli ve sayılı Resmî Gazete de Tozla Mücadele Yönetmeliği) GÜRÜLTÜLÜ İŞLERDE RİSK DEĞERLENDİRMESİ Çalışanların gürültüye maruz kalmaları sonucu oluşabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden, özellikle işitme ile ilgili risklerden korunmaları için tarihli ve sayılı Resmî Gazete de Çalışanların Gürültü ile İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik yayımlanmıştır. Gürültülü iş yerlerinde risk değerlendirmesi, Çalışanların Gürültü ile İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik te belirlenen maruziyet sınır değeri ve maruziyet eylem değerine göre yapılmaktadır. Maruziyet Sınır Değerleri ve Maruziyet Eylem Değerleri Maruziyet sınır değerleri ve maruziyet eylem değerleri ile ilgili hususlar aşağıda belirtilmiştir (Çalışanların Gürültü ile İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik Madde 5): a) Yönetmeliğin uygulanması bakımından günlük gürültü maruziyet düzeyleri ve en yüksek ses basıncı yönünden maruziyet sınır değerleri ve maruziyet etkin değerleri aşağıda verilmiştir: 1) Maruziyet sınır değerleri: LEX, 8h = 87 db (A) ve P peak = 200 µ Pa i 2) En yüksek maruziyet eylem değerleri: LEX, 8h = 85 db (A) ve P peak = 140 µ Pa ii 3) En düşük maruziyet eylem değerleri: LEX, 8h = 80 db (A) ve P peak = 112 µ Pa iii b) İşçiyi etkileyen maruziyetin belirlenmesinde, işçinin kullandığı kişisel kulak koruyucularının koruyucu etkisi de dikkate alınarak maruziyet sınır değer uygulanacaktır. Maruziyet etkin değerlerinde kulak koruyucularının etkisi dikkate alınmayacaktır. c) Günlük gürültü maruziyetinin günden güne belirgin şekilde farklılık gösterdiğinin kesin olarak tespit edildiği işlerde ve aşağıdaki şartlara uyulmak kaydı ile maruziyet sınır değerleri ve maruziyet etkin değerlerinin uygulanmasında günlük maruziyet değerleri yerine haftalık maruziyet değerleri kullanılabilir: 1) Yeterli ölçümle tespit edilen haftalık gürültü maruziyet düzeyi 87 db(a) maruziyet sınır değerini aşmayacaktır. 2) Bu işlerdeki riskleri en aza indirmek için yeterli önlemler alınmış olacaktır. Maruziyetin Sınırlanması İşçinin maruziyeti, hiçbir koşulda bu yönetmeliğin 5 inci maddesinin (b) bendinde belirtildiği şekilde maruziyet sınır değerlerini aşmayacaktır. Bu Yönetmelikte belirtilen tüm önlemlerin alınmasına rağmen maruziyet sınır değerlerinin aşıldığının tespit edildiği durumlarda, işveren; a) Maruziyeti, maruziyet sınır değerlerinin altına indirmek üzere gerekli olanı derhal yapacak, b) Maruziyet sınır değerlerinin aşılması nedenlerini belirleyecek ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 c) Bunun tekrarını önlemek amacıyla, koruma ve önlemeye yönelik tedbirleri alacaktır. Gürültü Maruziyet Sınır Değerinin Hesaplanması Çalışanların maruz kaldığı gürültü düzeylerini ölçmek üzere kişisel dozimetreler geliştirilmiştir (Şekil 2). Şekil 2. Kişisel maruziyeti ve ortam gürültü düzeyini ölçen dozimetreler Çalışanların maruz kaldığı gürültü düzeylerini ölçmek üzere kişisel dozimetreler geliştirilmiştir. Çalışanın 8 saatlik gürültü maruziyet değerleri (LEX, 8h) TS 2607 ISO 1999 Akustik - İşyerinde Maruz Kalınan Gürültünün Tayini ve Bu Gürültünün Sebep Olduğu İşitme Kaybının Tahmini adlı standarda göre hesaplanabilir. Ancak söz konusu formülasyon logaritma tabanlı olduğundan, ölçüm değerlerinizi yerleştirerek hesaplamak uygulamada çok pratik olmayabilir. Özellikle iç kontrol amaçlı gürültü ölçümlerinde İngiliz Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive) tarafından geliştirilen Günlük Maruziyet Düzeyi Hesaplama Programı kullanılabilir. Söz konusu programa linkinden ulaşılabilir. Bu programda yapılması gereken yalnızca 8 saat süresince gürültü ölçüm değerlerinizi (db(a) ağırlıklı olarak) ve bu değerlerin karşılığı olan maruziyet sürelerini girmektir. Program 8 saatlik süre içerisinde çalışanın maruz kaldığı günlük ve haftalık gürültü maruziyetini hesaplayabilmektedir. Günlük gürültü maruziyet değerlerini hesaplamak için oldukça pratik olan başka bir yol ise, yine HSE tarafından geliştirilmiş olan ve Tablo 3 te verilen değerleri kullanmaktır. Tablo 3 te her gürültü seviyesi ve maruziyet süresinin eşdeğer bir maruziyet puanı verilmektedir. 8 saat boyunca tüm gürültü seviyelerine ve maruziyet sürelerine karşılık gelen maruziyet puanları tablodan seçilerek toplanır. Tablo 3 ün sağ taraftaki tablodan toplam puana karşılık gelen 8 saatlik maruziyet düzeyi bularak çalışanın 8 saatlik çalışma süresinde maruz kaldığı ortalama maruziyet değeri hesaplanabilir. Eğer çalışan kişisel koruyucu kullanıyorsa, işçiyi etkileyen maruziyetin belirlenmesinde, işçinin kullandığı kişisel kulak koruyucularının koruyucu etkisi de dikkate alınarak maruziyet sınır değer hesaplanır. Kulak koruyucuların etkinliğinin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 belirlenmesinde İngiliz Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive) tarafından geliştirilen HML Tekniği kullanılabilir. Tablo 3. Günlük maruziyet değerinin hesaplanması Örnek Çalışma süresi 8 saat olan bir iş yerinde bir operatör 2 saat; 93 db, 4 saat; 80 db ve 2 saat; 85 db gürültüye maruz kaldığına göre 8 saatlik çalışma süresinde maruz kaldığı gürültü seviyesini hesaplayınız. Çözüm: Tablo 3'ten yararlanarak; 2 saat 93 db = 160 puan; 4 saat 80 db = 16 puan; 2 saat 85 db = 25 puan TOPLAM =201 puan olup; 8 saatlik çalışma süresinde operatörün maruz kaldığı gürültü seviyesi 88 db'dir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Tartışma Gürültülü ve tozlu iş yerlerinde korunma politikaları belirlenirken öncelik sırası nasıl olmalıdır? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Özet İş hijyeni nin konusu iş yerinde hastalığa neden olabilecek, sağlık ve iyilik hâlini bozabilecek, çalışanlarda ve toplumdaki bireyler arasında önemli ölçüde huzursuzluk ve verimsizlik yaratabilecek çevresel tehlikeleri ve riskleri önceden belirleyerek değerlendirmek ve kontrol altına almaktır. İş hijyeni alanında risk değerlendirmesi, esas olarak iş yerlerindeki biyolojik, kimyasal, fiziksel, ergonomik ve psikolojik etmenlerin ve streslerin tehlikelerinin belirlenmesi ve değerlendirmesi aşamalarını kapsar. Riskler değerlendirilir, derecelendirilir ve gerekli kontrol ölçümlerinin yapılması için prosedürler oluşturulur. Risk seviyelerinin kabul edilebilirliği ve varsa önceden tesis edilmiş kriterler ile kıyaslaması yapılır. Toz; iş yeri ortam havasına yayılan veya yayılma potansiyeli olan parçacıklar olarak tanımlanmaktadır. Çalışma ortamında oluşan tozlar sağlığa zararlı veya patlayıcı olabilir. Toz patlamasının olabilmesi için havada askıya geçmiş bir toz bulutunun ateşleyici bir kaynakla temasa geçmesi gerekir. Tozların patlayabilirlik özellikler, İngiliz Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive) tarafından geliştirilen 20 litre küre deneyi ile belirlenebilmektedir. Tozla Mücadele Yönetmeliği ne göre tozlar için mesleki maruziyet sınır değerleri, Tozla Mücadele Yönetmeliği EK-1'de belirtilen değerlerin üstünde olamaz. İşçiyi etkileyen maruziyetin belirlenmesinde, işçinin kullandığı kişisel kulak koruyucularının koruyucu etkisi de dikkate alınarak maruziyet sınır değer uygulanacaktır. Maruziyet eylem değerlerinde kulak koruyucularının etkisi dikkate alınmayacaktır. Gürültü maruziyetinin günden güne belirgin şekilde farklılık gösterdiğinin kesin olarak tespit edildiği işlerde ve maruziyet sınır değerleri ile maruziyet eylem değerlerinin uygulanmasında günlük maruziyet değerleri yerine haftalık maruziyet değerleri kullanılabilir. Yeterli ölçümle tespit edilen haftalık gürültü maruziyet düzeyi 87 db(a) maruziyet sınır değerini aşmamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Ödev Kulak koruyucuların etkinliğinin belirlenmesinde; İngiliz Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive) tarafından geliştirilen HML Tekniği kullanarak hazırlanan yazılımı sayfasından indiriniz. 95 db(a) ve 110 db(c) gürültü seviyesi olan bir iş yerinde çalışan işçinin, yüksek oktav bandında (H) 20 db, orta oktav bandında (M) 20 db ve düşük oktav bandında (L) 20 db koruma sağlayabilen bir kulak tıkacı kullanması durumunda, maruz kalabileceği gürültü şiddetini hesaplayınız tarihli Tozla Mücadele Yönetmeliği EK-1'i inceleyerek Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri Tablosundan toplam toz miktarlarını ve solunabilir toz miktarlarını öğreniniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya iş yerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyeline ne denir? a) Risk değerlendirme b) Tehlike c) Olay d) Kaza e) Ramak kala 2. Yasal yükümlülüklere ve iş yerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesine ne denir? a) Kabul edilemez risk seviyesi b) ALARP c) Düşük risk seviyesi d) Kaza e) Kabul edilebilir risk seviyesi 3. Aşağıdakilerden hangisi risk kontrol önlemlerinde önceliklidir? a) Kişisel korunma b) Toplu koruma c) Tehlikeyi kaynağında yok etme d) Tehlikeliyi az tehlikeliyle değiştirme e) Kontrol ve yalıtım 4. Aşağıdakilerden hangisi solunabilir tozun aerodinamik çapını ifade eder? a) 0,2-5,0 mm b) 0,2-5,0 µm c) 0,1-5,0 µm d) 0,2-5,0 mm e) 0,2-10,0 µm 5. En düşük gürültü maruziyet değeri 80 db(a) olarak belirlenen iş yerinde aşağıdaki tedbirlerden hangileri alınmalıdır? a) İşveren tarafından iş yerinde kişisel kulak koruyucular hazır bulundurulmalıdır. b) İşçilere kişisel kulak koruyucuları verilmesi yasal zorunluluktur. c) İşveren tarafından işyerinde kişisel kulak koruyucular hazır bulundurulur ve sağlık kontrolleri düzenli olarak yapılır. d) İşçiler zorunlu izne gönderilir. e) İşçilere yoğurt verilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 6. Aşağıdakiler tozlardan hangisinin patlama tehlikesi bulunmaz? a) Kömür tozu b) Kireçtaşı tozu c) Demir tozu d) Un e) Alüminyum tozu 7. Zonguldak Havzası nda üretilen kömürlerin patlayabilirlik sınıfı St 2 olarak belirlenmiştir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Bu tozların patlama özelliği bulunmamaktadır. b) Zayıf patlayıcı tozlardır. c) Kuvvetli patlayıcı tozlardır. d) Çok kuvvetli patlayıcı tozlardır. e) Bu sınıfa giren tozların bulunduğu kömür rezervlerini işletmeye almak yasaktır. 8. Aşağıdakilerden hangisi Tozla Mücadele Yönetmeliği nde tanımlanan Zaman Ağırlıklı Ortalama Değer ifadesinin tanımıdır? a) Bir günlük zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değerdir. b) İki günlük zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değerdir. c) Üç günlük zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değerdir. d) Haftalık zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değerdir. e) Günlük 8 saatlik zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değerdir. 9. %5 ten daha az SiO 2 içeren solunabilir kömür tozlar için mesleki maruziyet eşik sınır değeri aşağıda verilenlerden hangisidir? a) 2,4 mg/m3 b) 5,0 mg/m3 c) 3,0 mg/m3 d) 3,4 mg/m3 e) 10,0 mg/m3 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 10. Solunabilir asbest tozları için mesleki maruziyet eşik sınır değerleri aşağıda verilenlerden hangisidir? a) 0,1 mg/m3 b) 0,3 mg/m3 c) 0,3 lif/cm3 d) 0,2 lif/cm3 e) 0,1 lif/cm3 Cevap Anahtarı 1.B, 2.E, 3.C, 4.C, 5.C, 6.B, 7.C, 8.E, 9.A, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Çalışanların Gürültü ile İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete Tarihi: Resmi Gazete Sayısı: İş Hijyeni Ölçüm, Test ve Analizi Yapan Laboratuvarlar Hakkında Yönetmelik, Resmî Gazete Tarihi Resmî Gazete Sayısı İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: Resmi Gazete Sayısı: Tevfik T.A., (1997). Risk analizine giriş, Alfa Yayınevi, İstanbul Tozla Mücadele Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: Resmi Gazete Sayısı: TS 2607 ISO 1999 Akustik - İşyerinde Maruz Kalınan Gürültünün Tayini ve Bu Gürültünün Sebep Olduğu İşitme Kaybının Tahmini Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18