ANTALYA DA FAALİYET GÖSTEREN İNŞAAT FİRMALARINA YÖNELİK EKONOMİK DURUM ANALİZİ: BULANIK MANTIK YAKLAŞIMI

Transkript

1 ANTALYA DA FAALİYET GÖSTEREN İNŞAAT FİRMALARINA YÖNELİK EKONOMİK DURUM ANALİZİ: BULANIK MANTIK YAKLAŞIMI Rıfat TÜR (*), Aynur KAZAZ (*), Ahmet YARDIMCI (**) (*) Akdeniz Ünv. Müh Fak. İnş. Müh. Böl. Antalya (**) Akdeniz Ünv. TBMYO, Endüstriyel Otomasyon Böl. Antalya ÖZET Türkiye gibi kalkınmakta olan bir ülkeler için ekonomik faktörlerde meydana gelen ani değişimler inşaat firmalarının rekabet güçlerini azaltarak kaos ortamı oluşturmaktadır. Özellikle yıllarında yaşanan olumsuz gelişmeler, ülke ekonomisinde %6.4, Türk inşaat endüstrisinde ise %12.7 lik bir küçülmeye neden olmuştur. Bu çalışmada, ekonomik faktörlerde meydana gelen değişimlerin, inşaat endüstrisi açısından değerlendirilmesi yapılmış ve söz konusu faktörlerden inşaat firmalarının etkilenme dereceleri, esnek bir yapıya sahip olan bulanık mantık yaklaşımı ile analiz edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bulanık mantık (Fuzzy logic), İnşaat sektörü, Ekonomik durum AN ECONOMIC SITUATION ANALYSIS FOR CONSTRUCTION COMPANIES IN ANTALYA: FUZZY LOGIC APPROACH ABSTRACT Sudden changes occurring in economic factors decrease competition strength of construction firms and form chaos for developing countries such as Turkey. Negative events, especially occurred between , caused a recession in the country economy and Turkish construction industry of 6.4% and 12.7%, respectively. In this study, evaluation of changes in economical factors in view of construction industry has been made and the extent of influence of these factors on construction firms has been analyzed by the fuzzy logic approach, which has a flexible structure. Keywords: Fuzzy logic, Construction industry, Economic situation

2 1. GİRİŞ İnşaat sektörü dünya ekonomisine yön veren en önemli sektörlerin başında gelmektedir [1]. Değişimin büyük ivme kazandığı günümüzde iş hayatındaki ve piyasalardaki uzun vadeli belirsizlikler, şirketlerin geleceklerini şekillendiren hayati kararların alınmasını güçleştirmektedir. Bunun yanında sürekli ve hızlı değişim gösteren çevre koşulları da şirketlere bu değişime ayak uydurma zorunluluğu getirmektedir. İşletmeler böyle bir ortamda hem çevre değişimlerini tahmin etmek, hem belirsizliğin sebep olduğu karmaşıklığı çözmek, hemde rekabet üstünlüğü sağlamak zorundadırlar [2]. Sektörler bazında karşılaştırıldığında, inşaat sektörü birçok uzmanlık alanını içinde barındırması, 200 den fazla, farklı sektör ile girdi çıktı ilişkisi içinde bulunması ve son yıllarda yurtdışı yüklenicilik faaliyetlerinin de önem kazanması ile karmaşık bir yapıya bürünmüştür [3]. İnşaat firmalarının yukarıda belirtilen kendilerine has özelliklere sahip bir sektöre dahil olmaları ve ülkemizin ekonomik açıdan istikrarsız bir yapıya sahip olması, söz konusu firmaları zaten kısıtlı olan kaynaklarını en ekonomik şekilde kullanma yönünde zorlamaktadır. Bu açıdan ülkemizde yıldan yıla değişim gösteren ekonomik faktörlerin ayrı ayrı ele alınarak, faktörlerin zamana bağlı olarak değişimleri karşısında inşaat firmaları için birer tehdit mi yoksa fırsat mı olduklarının belirlenmesi gerekmektedir. Firmadan firmaya değişim gösteren çok çeşitli faktörlerin deterministik yaklaşımla değerlendirilmesi hem çok karmaşık, hemde sağlıklı bir çözüm oluşturmamaktadır. Ekonomik faktörlerin esnek bir yaklaşım tarzı olan bulanık mantık yöntemi ile değerlendirilmesi daha gerçekçi ve doğru sonuçlar sağlarken, söz konusu inşaat firmalarına ekonomik açıdan önemli rekabet avantajları sağlamaktadır [4]. 2. İNŞAAT ENDÜSTRİSİ AÇISINDAN EKONOMİK DURUM ANALİZİ Türkiye de inşaat sektörünün gelişimini doğrudan etkileyen en önemli unsur ekonomik koşullarda meydana gelen değişimlerdir. Ülkede yönetimden kaynaklanan ekonomik belirsizliklerin uzun süreli krizlere neden olması, firmaların ekonomik faktörlere bağlı stratejik kararlar almalarını güçleştirmektedir. Bir sektörün ekonomi içindeki yerini ve önemini ortaya koyan en önemli göstergelerden biri Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) içindeki payıdır. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) tarafından yapılan GSMH hesaplarına göre 1990 lı yıllarda en fazla küçülmenin yaşandığı 1999 yılında ekonomi %6.4, inşaat sektörü ise %12.7 oranında küçülmüştür. Sektördeki bu rekor küçülme, özellikle kamu harcamalarındaki kısılmadan kaynaklanmaktadır. Küçülmenin diğer nedenleri ise reel ekonomideki yüksek faizler, vergi oranlarının yüksek oluşu, konut ve özel sektördeki taleplerin azalmasıdır. Bu olumsuz koşullara 1999 yılında yaşanan deprem felaketleri de eklenince küçülmenin boyutları daha belirgin hale gelmiş ve sektörün GSMH içindeki payı %5.1 oranına düşmüştür [5] yılı ile birlikte ekonomide görülen düzenleme ne yazık ki inşaat sektörüne yansımamış, 2000 yılının ilk çeyreği itibari ile %4,2 oranında büyüyen ekonomiye rağmen inşaat sektörü %2,5 oranında küçülmüştür. DİE tarafından Türkiye deki istihdam 1999 yılı itibari ile 22 milyon olarak açıklanmıştır. Bu istihdamın %5,4 e karşılık gelen 1,2 milyonluk kısmı inşaat

3 sektöründe yoğunlaşmaktadır. Çoğunlukla vasıfsız işçi olarak kabul edilen bir kesim için son derece önemli bir istihdam sahası olan inşaat sektörü ekonomik küçülme ve büyüme dönemlerinde değişime uğramakta, böylece bir yandan ekonomideki değişimlerden etkilenirken aynı zamanda ekonomik gelişmeleri de etkilemektedir [6]. İnşaat sektörünün toplam istihdam içindeki payı son üç yıldır sürekli artış göstermiş ancak 1999 yılında, sektörde yaşanan küçülmenin bir sonucu olarak düşüşe geçmiştir. İstihdam konusunda yaşanan bu tür dalgalanmalar ekonomik faktörlerin, inşaat sektörü üzerindeki olumsuz etkilerini kanıtlar yöndedir. Türkiye de inşaat sektörü ile kamu yatırımları arasında son derece yakın bir ilişki söz konusudur yılında özellikle Uzakdoğu ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinde ortaya çıkan kriz bir sonraki yıl etkisini sürdürmeye devam etmiş, ayrıca yıl içerisinde merkezi ve yerel seçimlerin getirdiği belirsizlikler, vergi yasaları ve uygulanan istikrar tedbirleri kamu harcamalarında ve dolayısıyla kamu yatırımlarında kısıntıya gidilmesine yol açmıştır. İnşaat harcamalarının yaklaşık %33 ünü kamunun gerçekleştirdiği göz önüne alındığında sektör açısından kamu yatırımlarının önemi daha açık ortaya çıkmaktadır. Bu durumda sektörün önünün açılabilmesi için kamu yatırımlarının hızlanması gerekmektedir. Ancak uygulama ne yazık ki bu yönde oluşmamaktadır yılında kamu yatırımlarının bütçeden aldığı pay yaklaşık %4,8 iken bu oran 2000 yılı için %4,9 olarak belirlenmiştir [7] yılında oluşturulan istikrar tedbirlerinin bir sonucu olarak kamu yatırımlarında azalmaya gidilmesi ve alınan tedbirlerin yarattığı belirsizlik özel sektör yatırımlarının da durmasına veya belirsiz bir süre ertelenmesine yol açarak inşaat sektörünün bir daralma süreci içerisine sokmuştur. Bunun yanı sıra yüksek kredi faizleri ve durgun piyasa özel sektör yatırımlarındaki küçülmenin boyutunu genişletmiştir. Sonuç olarak mevcut durum, inşaat sektörü açısından kaos ortamı yaratmakta, ekonomik istikrarsızlık ve bununla birlikte politik belirsizlikler, inşaat endüstrisinde faaliyet gösteren firmaları günden güne daha içinden çıkılmaz bir takım sorunların içerisine sürüklemektedir. 3. BULANIK KÜME KAVRAMI VE BULANIK MANTIĞIN GELİŞİMİ Bir kümenin elemanları, (0,1) arasında değişen üyelik dereceleri alarak o kümeye dahil oluyorlarsa bu tür kümelere bulanık kümeler denilmektedir [8]. Klasik kümeler teorisinde bir eleman herhangi bir kümeye aittir veya ait değildir. Yani üyelik dereceleri ancak sıfır veya bir olmaktadır. Sıfır ile bir arasında herhangi bir değer alamazlar. İşte, bulanık kümeler, klasik kümelerin genişletilmiş hali olup; üyelik dereceleri (0,1) aralığında sonsuz değer alabilir [9]. Bir elemanın bir kümeye ait üyelik derecesi 0 ise o kümeye ait değildir, 0,3 ise o kümeye %30 aittir, 0,7 ise o kümeye %70 aittir, ve 1 ise o kümeye %100 aittir denilir. Bu metod ilk olarak 1965 yılında Lütfü Askerzade tarafından bulunmuştur. Aristo mantığına göre insanlar boy bakımından uzundur veya kısadır. Fakat Zadeh uzun boyluluk kavramının kişilere göre değişeceğini belirtmektedir [10]. Uzun boylu insanlardan bir tanesi gerçek uzun boylu olarak alınırsa bundan biraz daha kısa veya uzun olanlarda değişik üyelik dereceleri ile uzun boylular kümesine dahil olabilmektedirler, yani küme dışı kalmazlar. Gerçek uzun boylu olandan, çok daha kısa

4 olanlarda, belli bir üyelik derecesi ile yine uzun boylular kümesine dahil olabilmektedir. Zadeh, bulanık kümelerdeki elemanların üyelik derecelerinin, 0 ile 1 arasında değişebileceğini ileri sürmekte, kümeler teorisinde yeni olan ve gerçek hayatla uyumlu kümeler metodunda geniş uygulamaya sahip bulanık küme teorisini geliştirmiştir lerde bulanık teori büyük gelişme göstermiş ve gerçek sistemler için bulanık kontroller yapılmıştır de Mamdani ve Assilian bulanık kontrolör kullanarak bir buhar makinesini kontrol etmişlerdir de Holmblad ve Ostergaard çimento fırını için ilk bulanık kontrolörü geliştirmiştir lerde özellikle Japonya da bulanık mantık teorisine dayalı bulanık kontroller geliştirilmiş ve metrolar bu sistemle kontrol edilmeye başlanmıştır. Bulanık sistemlerin Japonya daki başarısı neticesinde, 1990 yılından itibaren bütün dünyada özellikle mühendislik alanlarında ve endüstride bulanık sistemler hızla kullanılmaya başlanmıştır. Canon, Mitsubishi, Boeing, General Motors, Allen-Brudley, Chrysler gibi önemli firmalar ürünlerinde bulanık sistemlerden yararlanmaktadır [11]. Bulanık mantık, bir sistem içindeki belirsizlikleri ifade etmekte kullanılan bir yöntemdir. Bu belirsizlikler birçok şekilde olabilir. Örnek olarak ölçümlerde bir takım problemler olabilir veya değerler bir miktar sapabilir, veri kayıpları oluşabilir ve bunun gibi daha bir çok değerler belirsiz olabilir [12]. Bulanık fonksiyonlar, bu belirsizlikleri azaltmak için eldeki verileri düzenlemektedir. Ayrıca, bir sistemi kontrol etmek için karar vermeleri kolaylaştırmakta da yine bulanık mantık kullanılmaktadır. Grima ya (2000) göre [13], bulanık modeller kompleks giriş-çıkış ilişkilerini tariflemekte ve tanımlamakta kullanılmaktadır. Bulanık kümeler, bulanık mantık ve yaklaşık değerlendirme metodları kullanılarak, özel bir problemin giriş-çıkış ilişkilerini değerlendirmek mümkün ve kolay olmaktadır. Şekil 1. de bulanık modelin tipik yapısı görülmektedir [14]. Üyelik Fonksiyonları Kural Tabanı Giriş Bulanıklaştırıcı Bulanık İşlemci Durulaştırıcı Çıkış Ayrık Bulanık Bulanık Ayrık Şekil 1. Bulanık Mantık Model [15] 4. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI VE METODOLOJİSİ İnşaat firmalarının ekonomik faktörlerden etkilenme derecelerini belirlemek amacıyla; Türkiye Müteahhitler Birliği (TMB) ve Türkiye İnşaat ve Tesisat Müteahhitleri İşveren Sendikası na (İNTES) kayıtlı büyük ölçekli inşaat firmaları seçilmiştir.

5 Çalışmada, 50 yüklenici, 50 alt yüklenici ve 50 danışman inşaat firması olmak üzere toplam 150 firmadan oluşan bir örneklem grup seçilmiştir. Ekonomik faktörlere yaklaşım farklılıklarını belirleyebilmek amacıyla, firmalar hizmet alanı bakımından eşit sayıda olacak şekilde üç farklı gruba ayrılmıştır (yüklenici, altyüklenici, danışman). Araştırma kapsamına alınan firmaların; iş hacmi bakımından büyük ölçekli, sektörde tercih edilen ve belirli bir saygınlığa erişmiş olmasına dikkat gösterilmiştir. Yüklenici firmaların iş hacmi bakımından altyüklenici firmalara nazaran daha büyük olduğu ve ülkemizde pek yaygın olmayan danışman firmaların ise daha küçük ölçekli firmalar olduğu belirlenmiştir. Firmaların %35 i devlete iş yapmakta, geriye kalan %65 lik grup ise hem devlete hemde özel sektöre iş yapmaktadır. Devlete iş yapan firmaların büyük bir kısmı altyapı inşaatları konusunda uzmanlaşmış olan ve yurtdışında da yüklenicilikler yapan firmalardır. Seçilen firmaların ekonomik faktörlerden etkilenme derecelerini belirlemek amacıyla bir anket çalışması düzenlenmiştir. Firmalardan elde edilen veriler SPSS 7.0 (Statistical Package for The Social Sciences) ve Minitab 13.0 istatistik paket programları yardımı ile analiz edilmiştir. Belirtilen yardımcı programlar vasıtası ile bulunan sayısal değerler Fuzzy Tech Professional 5.55c yazılımı ile değerlendirilerek, elde edilen sonuçlar doğrultusunda firmaların ekonomik faktörlerden etkilenme durumları belirlenmiştir. 5. ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ANALİZİ VE BULGULAR Çalışmada, firmalar açısından ekonomik durumun belirlenebilmesi amacı ile 5 adet parametre belirlenerek, sözkonusu parametrelerin (devalüasyon, döviz dalgalanmaları, enflasyon, faiz oranları ve vergiler) inşaat firmaları açısından fırsat ve tehdit oluşturma potansiyelleri analiz edilmiştir. Ekonomik durumun bulanık mantık yaklaşımı ile değerlendirilmesi aşamasında kullanılan kural tabanı, ekonomistler ve uzman inşaat mühendislerinin işbirliği ile hazırlanmıştır. Şekil 2. de görüldüğü gibi ekonomik ekonomik durum analiz sistemi 5 adet giriş (devalüasyon, döviz dalgalanmaları, enflasyon, faiz oranları ve vergiler) ve 1 adet çıkıştan (ekonomik durum) oluşmakta ve ayrıca sistemde Center of Maximum (CoM) durulaştırma mekanizması işletilmiştir. Şekil 2. Ekonomik durum analiz sistemi

6 Ekonomik parametrelerin tümü için (girişler) aynı üyelik fonksiyonları tanımlanmıştır. Ayrıca girişlerin üyelik fonksiyonları 3 adet bulanık dilsel terimle (fırsat, etkisiz ve tehdit) ifade edilmiş olup parametre değerleri arasında değişim göstermektedir (Şekil 3.). Ekonomik durum (çıkış) üyelik fonksiyonu ise 5 adet bulanık dilsel terimle (büyük fırsat, fırsat, etkisiz, tehdit ve büyük tehdit) tanımlanıp yine girişlerde olduğu gibi arasında değerler almaktadır (Şekil 4.). Şekil 3. Girişlere ait üyelik fonksiyonları Şekil 4. Çıkışa ait üyelik fonksiyonları Çalışma, işleyiş açısından bir örnek ile açıklanacak olunursa; Tablo 1. Örnek sistem çözümü Enflasyon 70 Devalüasyon 50 Faiz oranları 75 Döviz dalgalanmaları 50 Vergiler 60 Ekonomik durum 70 Ekonomik parametreleri Tablo 1. de görüldüğü gibi değerlendirmiş olan bir inşaat firması, bulanık mantık sonuç çıkarım işlemi (durulaştırıcı) sonucunda, ekonomik durumu belirtilen şirket için 70 olarak bulmuştur ki, bu sonuç şirket için ekonomik durumun bir tehdit oluşturduğunu göstermektedir. Tablo 2. ve Tablo 3. de analiz edilen

7 durum için geçerli olan ve sonuç çıkarımında etkin olan kurallar ve kurallara ait değerleri göstermektedir. Tablo 2. Örnek çözüm için geçerli kurallar Enflasyon Devalüasyon Faiz Döviz Ekonomik Vergiler Oranları Dalgalanmaları Faktörler etkisiz Tablo 3. İşletilen bütün kuralların destek dereceleri Enflasyon Devalüasyon Faiz Oranları Döviz Dalgalanmala rı Vergiler DoS Ekonomik Faktörler Büyük 0.38 Şekil 5. bulanık mantık vasıtası ile ekonomik durum değerlendirmesine ait sonuçların toplu olarak üç boyutlu modeli görülmektedir. Şekil 5. de enflasyon ve devalüasyon arasında yapılan kombinasyon sonucunda, ekonomik durum değerlendirme sonuçları görülmektedir.

8 Şekil 5. 3D sistem analizi 6. SONUÇ Elde edilen veriler sonucunda, ülkemizdeki ekonomik durum firmalar açısından büyük tehdit ve etkisiz arasında değişim göstermektedir. Özellikle altyüklenici inşaat firmaları, küçük sermayeli olmaları ve iş hacimlerinin sınırlı olmasından dolayı ekonomik parametreleri büyük oranda tehdit olarak görmektedirler. Uluslararası yüklenicilik faaliyetleri nedeni ile iş hacmi altyüklenici firmalara oranla daha büyük olan yüklenici inşaat firmaları, finansman olanaklarının da esnekliği ile birlikte ekonomik durumu daha düşük bir oranda değerlendirmektedirler. Ülkemizde pek yaygın olmayan danışman inşaat firmaları çok fazla sermaye ve kaynak tahsisi gerektirmeyen bir grup olduğu için ekonomik şartlardan en az etkilenen grup konumundadır. İş hacimlerinin küçük olması ve ciddi bir kaynak tahsisini gerektiren uygulamaların yapılmıyor olmasıda danışman firmaların ekonomik durumu etkisiz olarak değerlendirmelerini sağlamaktadır (Şekil 6.). Sonuç olarak, ülkemizde yaşanan ekonomik krizlerin inşaat sektörü ve bağlantılı olarak inşaat firmaları üzerinde yoğun bir baskı oluşturduğu açıktır. Gelecekler hakkında uzun vadeli plan ve programlama yapamayan firmalar için gelecek belirsizliklerle dolu bir rekabet çevresi yaratmaktadır. Belirsizliklerle dolu rekabet çevresinin son yıllarda inşaat firmalarını tehdit oluşturduğu açıktır. Ekonomik Durum Yükleniciler Altyükleniciler Danışmanlar Şekil 6. İnşaat firmaları için ekonomik durum

9 KAYNAKÇA [1] P.S. Chinowsky and J.E. Meredith, 2000, Management in Construction, Journal of Construction Engineering and Management, Vol.126, No.1, pp.1-9 [2] D. Langford and S. Male, 2001, Strategic Management In Construction, 2 nd Ed, Blackwell Science Ltd., 250 pp, USA. [3] H. Erkut, 1992, İnşaat Sektörünün Ulusal Ekonomideki Yeri ve Bu Sektördeki Yönetim Verimliliğinin Ekonomik Gelişme Üzerindeki Etkileri, 3. İzmir İktisat Kongresi, s , İzmir. [4] R. Tür, 2003, İnşaat Firmaları İçin Stratejik Yönetim ve İnşaat İşletmelerine Yönelik Strateji Formülasyonu, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya, Türkiye. [5] Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 1982, DPT Beş Yıllık Kalkınma Planlarının Hedefleri ve Stratejileri, DPT Yayınları, 284 ss, Ankara. [6] A. Tavakoli and S.C. Tülümen, 1990, Construction Industry in Turkey, Construction Management and Economics, Vol. 8, pp [7] Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), İnşaat Sektörü. Türkiye Vakıflar Bankası Sektör Araştırmaları, 14 ss, Ankara. [8] C. Jacob, 2003, Fuzzy Systems in Knowledge Engineering, Artificial Intelligence Course Notes, Chapter 4. [9] Z. Şen, 1999, Mühendislikte Bulanık (Fuzzy) Modelleme İlkeleri, İstanbul Teknik Üniversitesi Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi, 103 s. [10] L.A. Zadeh, 1965, Fuzzysets. Information and Control, Vol. 8, pp [11] S. Şaka, 1999, Bulanık Kontrol ve Uygulamaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Türkiye. [12] Ö. Çimen, 2002, Killi Zeminlerin Şişme ve Emme Özelliklerinin Belirlenmesinde Bulanık Model (Fuzzy Logic) Yaklaşımı, Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta, Türkiye. [13] M.A. Grima, P.A. Bruines and P.N.W. Verhoef, 2000, Modeling tunnel boring machine performance by Neuro- fuzzy methods, J. Tunnelling and Underground Space Technology Vol. 15, pp [14] J.W. Hines, 1997, Fuzzy and Neural Approaches in Engineering, MATLAB Supp., 224pp. [15] S.J. Clement, 1998, Optimising fuzzy logic traffic signal control systems, Proceedings of the 22nd Australasian Transport Research Forum, Sydney, pp