İ Ç İ NDEKİ LER. Macit Erbudak'a Liyakat Nişanı Verildi s' Oda Başkanı M. Emin Ertürk'ün Konuşması... 3 ı '.

Transkript

1 İ Ç İ NDEKİ LER Sayfa Macit Erbudak'a Liyakat Nişanı Verildi... 3 s' Oda Başkanı M. Emin Ertürk'ün Konuşması... 3 ı '..Sayın Macit Erbudak'ın Konuşması... 4 Kendi Gözüyle Macit Erbudak... 5 Türkiye'nin Kadastro Sorunu Atillâ CAN BOL AT " : Sun'î Peyklerin Jeodez'i Yönünden Önemi ' " ' İ7 Ahmet A K^SÖt " ' ' ' " c ; Türkiye'de Fotogrametrinin Kadastroya Uygulanması Erdoğan ÖRÜKİÜ Tapulama - Kadastro Mevzuatı ve İlgili Diğsr Mevzuatlar Şevket AR.ISOY, Harita ve Kadastro,-Mühendislik- ve Müşavirlik Büroları. Yönetmeliği 61

2 TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası tarafından üç ayda bir Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim aylarında yayınlanır. Sahibi : Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Âdına Sorumlu Müdür : Kadir PALA Başkan M. Emin ERTÜRK Yayın Kurulu : Yiğit AYAZ,., * Erdoğan Ö R Ü f L Ü -,* ' : Haldun ÖZEN, * Kadir PALA -Kapak Ahmet YAŞAYAN "Kompozisyonu ': Hüsnü G Ü R S E L > Yönetim ve Müracaat yeri : Demirtepe - Sümer Sok. No : 12/2 Yenişehir - ANKARA : Fiatı : 5 TL Yıllık Abonesi: 15 Tl. Dizildiği ve Basıldığı yer : ONGUN Kardeşler Matbaası Ankara Arka dış kapak = 600 TL, Ön if kapak = 50 " Arka if kapak = 450 " Iç-uhlfefor = 400 " Yarım sahlfeîer = 250 ". 1/4 sahife = 150 " Devamlı ilân verenlere % 20 indirim yapılır. Yayınlanan bütün yazılara telif ve tercüme hakkı ödenir. H Gönderilen yazılar yayınlansın yayınlanmasın geri verilmez. t M Yazı ve ilânlardaki fikirler yazarlarına aittir. Odayı ve Dergiyi sorumlu kılmaz. ü Çevirilerden doğacak her türlü sorumluluk çevirene aittir. Dergide yayınlanmak üzere gönderilen yazıların daktilo ile seyrek satır olarak yazılması, şekillerin aydıngere çini mürekkeple çizilmesi, şekil yerlerinin belir tilmesi ve yazıların imzalanmış olarak iki nüsha gönderilmesi lâzımdır. Kısa yazılar tercih edilir.

3 MACIT ERBUDAK'A LİYAKAT NİŞANI VERİLDİ Odamızın düzenlediği 3. Harita ve Kadastro Semineri ile XIV. Gene! Kurul toplantısı 3-11 Şubat 1968 tarihleri arasında Ankara'da yapılmıştır. Mesleğe yaptığı büyük hizmetler nedeniyle, bu toplantıda, İstanbul Yüksek Teknik Okulu Öğretim Üyesi Sayın Macit Erbudak'a oda üyelerinin sürekli alkışlan arasında bir liyakat madalyası verilmiştir. Yayın Kurulu, bu mutlu olay vesilesiyle, bu sayıyı Erbudak sayısı olarak yayınlamaya karar vermiştir. Aşağıda, liyakat nişanı verme töreni sırasında Oda Başkan; ile M. Erbudak'ın yaptıkları konuşmaları, Sayın Erbudak'ın kısa yaşantı öyküsünü bulacaksınız. Mesleğimizin kurucusu, Sayın Hocamız M. Erbudak'a harita ve kadastro mühendisleri topluluğu adına derin saygılarımızı sunarız. Harita ve Kadastro Mfl ögn d is i e ri Odası Başkanı W. Emin Erîürk'ûn Konuşması Sayın Genel Kurul Üyeleri «Yönetim Kurulunun bana verdiği onurlu bir görevi yerine getirmek üzere huzurlarınıza çıkmış bulunuyorum. Sayın Hocamız AAacit Erbudak'm, şubemizin İstanbul Yüksek Teknik Okulundaki açılışında ve daima terakki etmek suretiyle devamında gösterdiği yakın ilgi ve çalışmalarını, sizlere ayrıca hatırlatmayı fazla buluyorum. Kendileri gerek öğrencilik anlarımızda, gerekse mühendis olarak hayata atıldığımızda, oda faaliyetlerimizde daima derdimizi sabırla dinleyen ve çareler gösteren bir hoca, bir ağabey, bir baba ve bir meslektaş olarak önümüzde ve yanımızda bulunmuşlardır. Odamızın yılı çalışma dönemi Yönetîm Kurulu arkadaşlarımız, o yılki genel kurulda, genel kurul başkanı olarak gösterdikleri uzlaştırıcı ve birlik ruhunu sembolleştirici fevkalâde idarelerinden dolayı sayın hocamızı, o günkü kısıtlı imkânlar çerçevesinde bir Gümüş Liyakat Madalyası ile taltif etmişlerdi. Toplumumuzun muhterem hocamıza olan minnettarlığı şüphesiz ki, maddî kıymetlerle ölçülemez. Bütün yapılanlar sadece birer küçük hatıra olabilmektedir. Bizler de, o zamanın dar imkânları içinde kıymetli hocamıza tevdi edilen madalyanın, Yönetim Kurulu kararıyla altın olarak tebdiline ve bir Liyakat Nişanı Belgesiyle huzurlarınızda kendilerine takdim edilmesine karar almış bulunuyoruz. Gururla bu görevi yerine getirirken, kalblerimizde yer eden hocamıza sıhhat içinde uzun ömürler diler, hepiniz adına hürmetlerimi sunarım.» 3

4 Sapı Macit Erbudak'ın Konuşması SevgHI MeslekdaşSarım, «Kıvançla dolu kalbimin üstünde, göğsümü süsleyen bu vefa sembolü benden çocuklarıma kalacak en değerli miras olacaktır. Bir kıvılcım, nasıl kısa bir süre içinde çevresini tutuşturup geniş bir alanı alev alev sararsa, ilim de tıpkı onun gibi insandan insana yayılarak bütün bir yurdu aydınlatmaya başlar. Büyük hizmetler vaad eden Birliğiniz, bu doğal yasaya uygun olarak bir avuç idealist mühendisle kurulmuş, kendisine katılan yeni kuvvetlerle gittikçe güçlenmiş ve kısa bir zamanda yurdun bütün yüzeyine yayılmıştır. Ancak şimdi anlıyabiliyoruz ki başlangıçta çekilen acılar, bu mutlu günlerin doğum sancılarından başka birşey değilmiş. Kutsal kitabımızın bildirdiğine göre insan, bir bakıma güçlüklerle karşılaşması ve bu güçlükleri yenmesi için yaratılmıştır. Nitekim, siz de güçlüklen yenerek insan olmanın yüklediği ödevi yerine getirmiş bulunuyorsunuz. İşte mutlu bir doğum, bize acılarımızı unutturmuş, önümüzde yeni ufuklar açılmaya başlamıştır. Ulu Yaradandan çalışmalarınızın başarıyla taçlanmasını dilerim. İşlerinizi, iş uğruna yapınız. Çünkü, toprağa atılan her tohum ürün verecektir. Bana gelince, ekdiğinî kendi eliyle biçmekle mutluluğa erişmiş bir meslekdaşınızım. Bir fâni için bundan öte bîr mutluluk düşünülemez. Hepinize dirlik, başarı ve benim gibi mutlu olmanızı di-* ler gözlerinizden sevgiyle öperim.» *

5 İ KENDİ ÇÖZÜYLE MAClT ERBUDAK- 15 Mayıs 1912 yılında İstanbulda doğdum. Asker olan babamın 4. ncü Ordu Menzil Müfettişliğine atanması üzerine 1916 yılında evimiz Şama taşındı. Babamın 1. nci Dünya Savaşı sırasında ağır bir yükün altında beyin kanamasından ölümü ve bu arada Samın İngiliz birliklerinin eline düşmesi üzerine, Mısıra bir göçmen olan dayımın yanına annemle birlikte gittim. Tanta'da iki yıl okudum. Dayımın beklenmeyen ölümü, beni bir mühendisle evli bulunan ablamın yanına dönmeye zorladı. İlk öğrenimimi, 1925 yılında müdürü bir hıristiyan arap olan muhacirin örnek ilkokulunda bitirdim yılında Mersinde bulunan ağabeyimin yanına geldim. Yengemin ağır bir hastalığa yakalanması yüzünden, o yıl okula gidemedim yılında, Hama Bayındırlık Müdürü olan eniştemin yanına döndüm 8. nci sınıfın imtihanını vererek bir üst sınıfa geçtim. 10. ncu sınıfı okumak için Şama, babamın mezarını bekleyen annemin yanına gittim. Liseyi (Anber Sultanisi) 1931 yılında bitirdim. Suriye hükümeti hesabına Fransaya yüksek öğrenim yapmaya gitmektense, Ana Vatanıma dönmeyi tercih ettim. Bu arada, Suriye kurtuluş hareketine katılmış olan öğrencilerle birlikte tutuklandım. Şarta bağlı olarak salıverildikten sonra hemen İstanbula gelı dim. Lise diplomamın Millî Eğitim Bakanlığınca onanma işleminin uzaması dolay^siyle o yıl yüksek mühendis mektebinin giriş imtihanına katılamadım. Darülfünun riyaziye şubesine dinleyici öğrenci olarak yazıldım. Nüfus kaydım da bulunamamıştı. Bu kaydı, merak zorlamasiyle, birkaç yıl önce ben kendim bulmuşdum. Ana Vatanımda karşılaştığım zorluklar yüzünden, bir ara Suriyeye geri dönmeyi bile göze aldım. Vali muavini Fazlı Güleç'in uzanan yardım eli beni bu kararımdan vaz geçirdi. Aslında vatan hasreti çekenler böyle bir kararı kolay kolay uygulayamazlar yılında yüksek mühendis mektebinin giriş imtihanını kazandımsa da, yatılı olan okulun kapılarının saat 19 da kapanması, tekrar Fen Fakültesine dönmemi kolaylaştırdı. Üniversitenin ilk öğrencileri arasında Matematik Bölümünü 1935 yılında bitirdim. Sümerbank, o yıl, imtihan açmadan Avrupaya öğrenci gönderdiğinden, değerli hocalarım Prof. Ali Yar ve Kerim Erim'in teşvikleriyle Fakülte adayı olarak Ordu hesabına açılan imtihana katıldım. İmtihanı kazanarak Berlin'e harita mühendisliği öğrenimine gönderildim. Berlin, Yüksek Mühendis Mektebini, 1940 yılında, karartmalı ve sığınaklı bir hayat sürerek bitirdim. Yapılan sözleşme gereğince sitaj yeri aramaya koyuldum. Almanyaya karşı savaşa katılmış olmamıza rağmen, Potsdam Jeodezi Enstitüsü Müdürü olan hocamız Prof. Schmehl'in bizim için kendi hükümetinden aldığı özel izinden faydalanarak doktora çalışmalarına başlamak üzereyken, yurda geri çağrıldım yılında Harita Genel Müdürlüğünde göreve başladım. Sitaja gönderilmem için dilekçe verdimse de, bu dileğim yerine getirilemedi. İ.T. Ü. İnşaat Fakültesi, beni topografya kürsüsü için istediyse de, ayrılmama izin verilmedi. 3 yıl süren askerlik görevimi bu dairede yaptım. Baz yönetmeliğinin hazırlanmasında, Batı Anadolu nirengi şebekesinin dengeleme hesaplarının yürütülmesinde Bolu 1. nci derece şebekesinin rasat işlerinde çalıştım. Harita dergisinde, fotogramelri ve şakul sapması üzerine yayınlanmış yazı- 5

6 larım vardır yılında, Suriyede yerleşmiş bir Türk ailesinin kızıyle evlendim. Askerî bir dairede sivil olarak çalışmanın verimsiz olduğunu görerek, 1944 yılında terhis olduktan sonra askerî daireden ayrıldım. Mecburi hizmetten dolayı mahkemeye verildim. 7 yıl süren bu dâvayı, en sonunda kazandım. Askerlik görevimin yanı sıra Türk Maarif Kolejinde öğretmenlik de yaptım. Bir ara Sağlık Bakanlığı Sıtma Savaşı teşkilâtında çalıştım. Mühendisler Birliğine yazılmak istedimse de, bu dileğim yerine getirilemedi. Türkiyede harita mühendisliği, diye bir meslek de yoktu te harita müteahhitliğine girişmek istedim. Bir kasabanın haritasını yapmış olmak şartı ileri sürülünce, İller Bankasından harita işi alamıyacağımı anladım. Bu defa bu dairenin harita servisine memur olarak girmek istedim. Uzun bir ; bekleyişden sonra, ancak eniştemin dostu olan o devrin Maliye Bakanının aracılığiyle 1945 yılında kabul edilebildim. Servisde tek harita mühendisi bendim. Değerli devlet adamı Mümtaz Tarhan, Tapu ve Kadastro teşkilâtının başına getirildikten sonra, bu müessese artık bu haliyle kalamazdı. Girişeceği reformlar için teknik elemana ihtiyacı olacaktı. Kuracağı plânları gerçekleştirecek eleman- (jk lan ararken, dostlarının beni salık vermeleri üzerine bu daireye 1947 yılında alındım ve 1959 yılına kadar çalıştım yılında tapulama teşkilâtının, 1950 yılın-' da da harita ve kadastro mühendislerini yetiştirecek olan bölümün kurulmasında * payıma düşeni yapmıya çalıştım. Böylece müfettişlik görevime bir de öğretmenlik görevi eklenmiş oldu. Aralıksız çalışmadan yorgun düştüğümden, müfettişlikten ayrılmak zorunda kaldım. Ayrıca Jeofizik Enstitüsünde Jeodezi dersini vermekteyim. 27 yıl içinde ancak üç defa Avrupaya gidebildim yılında İsviçre hükümetinin davetlisi olarak İsviçre'de Bern, Basel, Lugano ve Zürih şehirlerinde çalışmak üzere dört ay, 1962 yılında Alman hükümetinin davetlisi olarak bir buçuk ay Frankfurt'ta ve 1966 yılında da Zeiss Jena ve Agfa fabrikalarının davetlisi olarak bir ay süreyle jena ve Stockholm'da bulundum. Şimdiye kadar bir tek kitap yazabildim. 6

7 TÜRKİYE'NİN KADASTRO SORUNU ( ) Atillâ CANBOLAT Sayın Başkan, Muhtererp Arkadaşlar, Konuşmama başlarken hepinizi saygı ile selamlar, bu arada sizlere hitabete meme vesile olan Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası'nın sayın yöneticilerine huzurlarınızda teşekkür ederim., Türkiye'nin gerçekten önemli bir sorunu üzerinde ihtisas sahibi olan Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası ile Devlet Plânlama Teşkilâtı'nı bu seminerde iş-j birliği içinde görmek kelimenin tam anlamı ile sevindiricidir. Çeşitli vesilelerle bu işbirliği tezahürünün tekrarı, yurdumuz için faydalı sorauçlar verecek bir anlayışın sonuçları olacaktır. Bu anlayış da, sorunların güçbirliği anlayışı içinde ele alınmasıdır. Arzedeceğim konuya geçmeden önce önemli bir hususa sayın heyetinizin dikkatini çekmekte fayda görüyorum. Burada belirteceğim çeşitli görüş ve teklifler, Devlet Plânlama Teşkilâtının bu konulardaki resmi görüşü değildir. Devlet Plânlama Teşkilâtı'nı da ilzam etmez. Burada belirtilecek görüşler, çeşitli araştırmalardan elde edilen sonuçların bir kere daha tartışılması ve değerlendirilmesinin temini içindir. Türkiye Yönünden Kadastronun lüzumu, üzerinde en az tartışılarak kabul edilecek konulardan biridir. Bununla beraber, üzerinde şimdiye kadar en az düşünülmüş ve çok az ilgi görmüş konulardan da biridir. Kadastro bunun en anlamir izahı, kadastronun ihtiyaçlara doğrudan doğruya etki eden tarafının ağırlığmın tam duyulamaması ve sorunun, taşıdığı alt yapı karakteri dolayısıyla hemen daima diğer sorunlar içinde ele alınmasıdır. Örneğin tarımda kredi yetersizliği, verilen kredilerin beklenen sonuçları vermeyişi, toprağın ve su yollarının ıslahı, bataklıkların kurutulması, orman yetiştirilmesi, yol açılması, orman ve köy arazisi parçalarının birleştirilmesi daima birer problem olarak gelmiş fakat bu problemlerin altında yatan kadastro sorunu pek az ele alınmış ve bağımsız bir problem olarak da üzerinde pek az tartışılmıştır. Bu itibarla, kadastronun Türkiye için önemini tesbit eder ve tartışırken, idarî, hukukî, malî, aktisadî, toplumsal birçok soruna temas etmek gereklidir. Konuyu bu şekilde ortaya koyduktan sonra, fikirlerimizi aşağıda belirtilen örneklerle somut bir şekilde açıklıyabiliriz. (*) IH. Harita ve Kadastro Semineri'nde Yazan Tarafmdan Verilen Konferanstır. 7

8 Geçmiş tarihimizin önemli bir müessesesi olarak bugün de devam eden bir vakıf malları konusu vardır. Yurt çapında kadastronun bitirilememiş olması sebebiyle vakıf mallarının tam olarak tesbitî yapılamamıştır. Fiili duruma göre yapılan tesbitlerde de, mülkiyeti belli olan sınırların daima anlaşmazlık konusu olması, vakfa ait malların bir kısmının ya da-bazan tamamının fertlerin işgal ve tasarrufu altına girmesi önienememektedir. Bunun sonunda, hem bir sabit serma ye kaybı olmakta hem de vakfa ait gelir elden kaçmakta ve o gelirle yürütülen hiz metler de-ifa edmmez durumlara düşmektedir. Bugün yurdumuzda aktüalitesini devam ettiren konulardan biri de orman konusudur. Bunun içine ormanların korunması, orman civarı köylerin orman tah ribine dayanan hayat tarzlarının düzeltilmesi için bu köylerin kalkindırılmaları or- ' man içi köylerin yeni yerlere taşınması gibi konular girmektedir. Kadastronun yapılmadığı veya daha gerçekçi bir ifade ile söylersek, kadastro çalışmalarrınuvge-rekli temposundan mahrum olan yurdumuzda ne kadar orman v sahası olduğunun, * bunun özel mülkiyet ve kamu mülkiyeti arasında nasıl dağıldığının bilinmesi im- ' J<ân dışı kalır. -*,. Şehir kadastrosu faaliyetleri, şehirlerin kurulması, gelişme ye genişleme, konusundaki ihtiyaçlarını yurt çapında dengeli olarak karşılayacak bir yaygınlığa ulaşamamıştır. Çalışmalar, genellikle büyük şehirlerde ve büyümekte olan şehirlerde ve çok ağır bir şekilde yürümektedir. Büyüme ve gelişme potansiyeli olan şehirlerin durumu, onlar bir problem halini almadıkça ele alınamamaktadır^ Bu durum karşısında, kadastrodan mahrum kalan yerlerde şehirleşme, imar plânlarının hazırlanma ve uygulanması bir problem olmaktadır. Bunun sonunda şehir; kendi hayatını ve ahengini aksatan bir yığın problemlerle beraber kanserli bir uzuv gibi anormal ve düzensiz bir büyüme göstermektedir. ' Diğer taraftan kadastrosu tamamlanan şehirlerde alt yapı hazırlanmış olduğundan kamu ve özel yatırımlar bu şehirlerde daha büyük oranlarda yapılmaktadır. Bu, arsa kıymetleri arttırmakta ve bir yandan şehir içinde yer yer boş kalan sahalarla arsa spekülâsyonu olurken diğer taraftan da öteki şehirlerden buraya sermaye akını başlamakta, dolayısıyla gerek şehirleşme ve gerekse sanayileşme büyük bir kaç merkez etrafında toplanmaktadır. Bu da yurt düzeyinde nüfus ve sermaye birikiminin homojenliğini normalin çok üstünde değiştirmektedir. Bu durumun ortaya koyduğu bir diğer sonuçta, Emlâk Kredi Bânkası'nın yapı tasarrufu kredilerinin % 99'unun üç büyük şehirde toplanmasıdır. Şehirlerdeki problemin bir benzeri de köylerde görülmektedir. Arazi kadastrosunun gerektiği kadar yaygın ve düzenli bir faaliyet gösteremeyişi kırsal arazi değerlerinin gerçek seviyesini bulmasını önlemektedir. Çünkü arazi satışları kanunun gereği dışında olmakta, arazinin maliki için devamlı olarak onu muhafaza etmek de ağır bir yük olmaktadır. Zira kim kuvvetli ise o, arazi üzerinde-hak iddia etmektedir. Hakkın hukukî mesnedi olan tapu yoktur. Bunun sonucu olarak, köyde elde edilen gelir, sırf bu fiili durum sebebiyle köy arazisi satın almak için kul-

9 lanılamamakta ya istihlâke gitmekte ya şehrin tapulu arazisine yatırılarak şehre kaçmakta ya da iktisadî hayat için menfî bir unsur olarak tedavülden çekilerek gömü yapılmaktadır. Bunun gibi şehirde yaşayan köylü nüfus ve belli Bir gelir grubu, ziraat etmek amaciyle köy arazisi ve çiftlik almaktan çekinmekte >ve böylece köy başka bir gelir akımından daha mahrum kalmaktadır.' ' i

10 Bugün karşı karşıya olduğumuz Önemli sorunlarımızdan biri hattâ hayati önemi haiz bir konuda gecekondu konusudur. Kadastronun yapılmamış olması, di ğer çeşitli faktörlerin tesiri yanında belli bir tesirde bulunmaktadır. Bu tesiri iki ana grup altında toplıyabilirîz. a. Gecekondu yapımını teşvik etme. 0 b. Gecekondu yapımını önleyemefne, mevcutları tasfiye edememe. a. Gecekondu yapımını teşvik etme, kadastronun olmayışı kamu ve özel mülkiyet altındaki yerlerin tesbitini önlediği gibi, özel mülkiyete konu olan arsaların hangilerinin kimlere ait olduğunun da bilinmesine engel olmaktadır. Bu durum gecekondu yapan şahısların işgal ettiği yerlerdeki kamu arazisine fiilen el koymak olduğu kadar özel mülkiyete ait arsalarda da, mülkiyetin taşıdığı emniyet ve aidiyet unsurlarını zedelemekte, mülkiyet hakkı için önemli bir tehdit olmaktadır. Gerek kamu gerek özel mülkiyete konu olan arsaların hukukî teminattan bu derece uzak kalması hiçbir şekilde ihmal edilmiyecek bir problemin varlığını bütün açıklığı ile ortaya koymaktadır. > b. Gecekondu yapımını önleyememe ve mevcutları tasfiye edememe. Kadastro olmadığı takdirde kamu otoriteleri, gecekondu önleme ve tasfiye edilecekler için de ikâme imkânı verecek tasfiye bölgeleri tesbit edemiyecektir. Bunun da iki yönü vardır. Bir kere nereleri kamu arazisi nereleri özel arazi olduğu bilinmediği için önleme ve tasfiye için yer gösterilemiyecek ikinci olarak böyle bir yer gösterilse bile, ilgili şahsa tapusu verilemiyeceği için yeni bir gecekondu kurul- muş olacak ve neticede gecekondu sadece yer ve şekil değiştirmiş fakat hüviyetini devam ettirmiş olacaktır. Kadastro yapılmayınca, yapılmış olan imar plânlan da uygulanma şansını kaybedecektir. Zira gerekli kamulaştırmalar, mülkiyetin hukukî ve teknik belgesi olmadığından yapılâmıyacak ve şehirleşme kontrol dışı bir gelişme ve oluşum içi ne düşecektir. * Bugün yurdumuzda hızlı bir şehirleşme hareketi vardır. Kadastro sorununun henüz çözülememiş olması bu harekete normalin üzerinde bir hız vermektedir. Bilindiği gibi şehirleşmenin hızını tayin eden faktörler içinde ikisi önemlidir. a. Şehirlerin çekmesi. b. Köylerin itmesi. Bu faktörlerin birincisi bugün-hissedilir bir tesire sahiptir. Fakat ikinci fak- torun anormal yüksek tesiri şehirteşme hızını geniş ölçüde arttırmaktadır. Bunu kısaca şöyle açıklayabiliriz. Köyde yaşayanlar, elde ettikleri gelirden bir miktar tasarruf edebildiği taktirde arazi almak istemekte fakat alacağı arazinin devletin hukukî ve teknik teminatından (tapu) mahrum oluşu onu durdurmakta ve elindeki para ite şehre gitmeyi tercih etmektedir. Tasarruf imkânlarından mahrum olan çiftçiye de ihtiyacı olduğu toprağı devlet verememektedir. Zira Devlet arazileri henüz tam olarak tesbit edilememiştir. Bu durumda olan birisi de şehrin mihneti i hayatını köye tercih ederek şehre gitmektedir. Orada da belki tasarrufu ol-mıyacak fakat hiç olmazsa şehir hayatının nimetlerinden faydalanacaktır. -.9

11 Diğer yandan bir kısım arazi sahipleri de, ellerindeki araziyi haricen satarak şehre gitmektedir. Zira, elindeki toprağa tam olarak sahip olma hissini duyamamakta ve sahibi olacağı bir şeye kavuşmak için şehre gitmektedir. Ayrıca, elindeki tapusuz araziye yatırım yapamamaktadır. Bunun da iki sebebi vardır. Bir kere tam olarak sahiplik hissini duyamadığı bir yere elindeki imkânları harcıyarak ya tırım yapmamaktadır. İkinci olarak kredi alarak yatırım yapmak istese bile bu sefer de tapusu olmadığı için donatım ve çevirme kredisi gibi kredileri alamadığı için yatırım da yapamamaktadır. " Köylerin itmesinde kadastronun dolaylı ve üçüncü tesiri de arazi toplulaştır-, masını önlemekle ortaya çıkar. Burada da esas mesele Ölüm, satış, devir v.s. sebeplerle, arazinin gittikçe parçalanan küçük parçalara ayrılmasıdır. Bu durum, küçük arazilerin geliri ile ailelerin geçimini sağlamadığı gibi verimi arttırmak için alınan ek tedbirlerin de maliyetini çoğu kereler karşılıyamamakta ve ayrıca sınır ^.olarak bırakılan aralıklar toplandığı zaman büyük alanların üretimden çekildiği görülmektedir. İşte bu durumda geçimini topraktan sağlayamayan köy nüfusu şeh-,..re* göçe karar vermektedir. ı Asayiş olayları ve adalet organlarının çalışması yönünden de, kadastronun, gerekli tempoya kavuşamamış olması çeşitli problemleri ortaya çıkarmaktadır. Bu ' 'konudaki fikrimizi daha iyi açıklayabilmek amacı ile Adalet yılının açılışı dolayısıyla, Yargıtay Birinci Başkan Vekili'nin konuşmasının bir bölümü aynen aşağıya alınmıştır.? «Her zaman yargı yerlerindeki işlerin çokluğundan şikâyet ederiz. Bunun nedenleri üzerinde durmak, nedenleri ortadan kaldırmak, suyu başından kesmek gerekir. Bir örnek vermek istiyorum. Hukuk Mahkemelerindeki işlerin çoğu gayrimenkul mallarla ilgilidir. Yargıtayın 11 Hukuk Dairesinden 5'i gayrimenkul işleri ile uğraşır. Bu hal gayrimenkul malların henüz zapt ve raptaltına alınmamış olmasından, kadastro ve tapu işlerinin tamamlanmamasından ileri gelmektedir. Gayrimenkul yüzünden çeşitli suçlar işlenmekte ve ceza mahkemelerinin işleri artmaktadır. Kadastro ve tapulama işlerinin çabuk yürümesi imkânları sağlanmamıştır. Bu işlere gerekli çabukluğun verilmesi, gayrimenkullerin kadastro sistemine uygun olarak kütüklere geçirilmesi ve bu işlerin kısa bir süre içinde tamamlanması imkânı sağlandığı taktirde adalet yargı yerlerinin işleri de ehemmiyetli derecede azalacaktır.» Kadastro sorunumuzun bugünkü durumu tarım sektörü içinde de önemli konuları birer problem haline getirmektedir. Teferruatı ile birlikte ele alındığı zaman görülür ki her bir problem hem tarım sektörü hem de yurt kalkınması yönünden hayati derecede önem taşımaktadır. Bu problemlere aşağıda özet olarak * kısaca ve sıra ile temas edilmiştir. a. Köy tüzel kişilerine ait olan mer'aların yerlerinin, hudutlarının ve mülkiyet durumlarının Devlet'in tapu sicilinde yer almış olması hem mer'a ihtilâf ye kavgalarına sebep olmakta, hem mer'alardan çalınan arazi fertlerin zilyetliği altında tarım arazisi olarak kullanılmakta ve hem de mer'alara gerekli bakım ve ihtimam gösterilmediği için hayvanlarımızdan beklediğimiz et süt ve diğer ürünler normal seviyesinin oldukça altında kalmaktadır. 10

12 b. Tarım İçin önemli olan arazi sulaması da, toprağa ait hukukî ve teknik şartların resmî hüviyet kazanamaması sebebiyle gerçekleşememektedir. c. Tarımda olduğu kadar ticarette de önemli yeri olan ipotek mukabili kredi konusu, ipoteğe esas olacak tapunun olmayışı sebebiyle gereği gibi işleyememektedir. d. Toprak sahiplerinin elinde tapularının olmayışı sebebiyle ziraî kredi uy gulaması yetersiz bir seviyede kalmaktadır. Bunun sonucu olarak tarım, gerekli krediden yoksun kalmakta, çiftçilerin kendi aralarında kooperatifleşmesi gerçek leşmemekte, kuru ziraat yerine yoğun ziraat ikâme edilememektedir. Bunun sonu cu olarak da Türkiye tarımının bünyesine, arazi kullanımına ve tarımsal rantabilite ve prodüktiviteye geniş ölçüde tesir edilmektedir. Bu tesirin olumsuz yönde olduğu da bir gerçektir. e. Tarım işçilerinin sigortalanması ve tarımsal sigorta konusu da kadastro so rununun çözümlenmemiş olması sebebiyle halen ulaşılması gereken fakat ulaşama dığımız bir konu olarak durmaktadır. j f. Tarım reformu anlayışı içinde müessir tedbirler alarak tarım sektörünün bünyesindeki aksaklıkları gidermek için şahıslar ve araziler yönünden gerekli bilgi elde mevcut olmadığı için ön plânda bir kadastro çalışmasının yaygın bir şekilde yurt sathına yayılması gerekmektedir. g. Toprak dağıtımı çalışmaları verim ve süratten oldukça uzak bir şekilde yapılmaktadır. Zira, hazine arazisinin nerede ve ne kadar bulunduğu, topraklı, az topraklı ve topraksız çiftçi ailelerinin sayısı ve yurt düzeyinde gösterdiği dağılım bilinmemektedir. h. Gerek tarım gerek şehir hayatı, gerek sulama ve gerekse içme ve kullanma yönünden hayatî değere haiz olan su kaynaklarının kullanılışı için gerekli düzen kurulamamaktadır, kadastro dâvamız çözüme bağlanmadığı için. i. Kadastronun çözüme bağlanmamış olması gayrimenkuller konusunda gerekli emniyet ve istikrar düzeninin gerçekleşmesini önlemektedir. Bugün tapusuz tarla ve onun sahibi Türkiye için hem bir vakıa hem de bir problemdir. Konu bir sosyal problem olduğu kadar, Medeni Kanun'un gerçek yürürlüğe kavuşması ya da tatbikattaki yerinin hukuken olmasa bile fiilen zayıflaması gibi iki zıt sonucu karşımıza çıkarmakta ve bizi, gerekli tedbirleri almak için ikaz etmektedir. Tabiî âfetlerin meydana gelmesini müteakip yerinde alınacak ıslah ve kre di tedbirleri kadastrosuz olamamaktadır. Varto depreminden sonra, ilk alınan ted bir bölgede kadastro çalışmalarının başlatılması olmuştur. Zira kamu ve şahıs mal larını tesbit etmeden ve kimin varlığının ne derece hasara uğradığını tesbit ederek gerekli krediyi vermeden önce kadastro çalışmalarının sonuçlarını beklemek gerek miştir. Bunun gibi, âfetler vs. sebeplerle iç göçlerin iskânı ve dışardan gelecek göçmenlerin iskânı için yer seçimi ve uygulama esaslarının tesbitinde en hızlı ve olumlu sonuç, ancak, yurt kadastrosunun halledildiği zaman alınabilecektir. Kadastro aynı zamanda çeşitli yatırım projelerinin ilk şartını teşkil etmek tedir, Keban barajı çalışmaları ancak o bölgenin kadastrosunun bitiminden sonra başlıyabilmiştir. 11

13 Kadastronun eksikliği devletin vergi ve harç gelirlerinde de menfî şekilde etkisini göstermektedir. T966 yılında, yalnız gayrimenkul alım satımı dolayısıyla takriben 250 milyon TL.'lık emlâk alım vergisi tahsilatı sağlanmıştır. Kadastro bit miş olsaydı bu miktar 1,5 milyar TL. olacak idi. Medenî Kanun'un maddeleri ile düzenlenmiş olan ipotekli borç senedi ve irat senedi müessesesi, halen çalışmaz durumdadır. Bunun da en önemli sebebi, gayrimenkullerin tapudan yoksun oluşudur. Buraya kadar olan açıklamalarımızla kadastronun Türkiye yönünden önemini arzetmeğe çalıştım. Bu noktayı iyi bir şekilde işledikten sonra üzerinde durulması gereken ana problem Türkiye kadastrosunun ne kadar zamanda bitirileceği; bu ko-?nudaki mevcut alternatifler arasında seçim yaparken hazırlamamız gereken şartlar ve elde edeceğimiz sonuçların tesbitidir. Türkiye'de kadastrosu yapılacak sahanın alanına n, kadastro mevzuu olan sa- /ha alanına (yapılmış olanlar da dahil) N diyelim. Bitirilmiş olan kadastroyu elde,. Edebilmek için geçen zaman t, harcanan paraya da P diyelim, bu duruma göre aca- '.*ba, aşağıdaki orantıları kurabilirmiyiz.» '. A) N-n alanını t kadar zamanda kadastrolarsak ' - n alanını x kadar zamanda kadastrolarız Buna göre de t.n ; ; >. % - - N-n B) N-n alanını p kadar kaynak kullanarak kadastrolarsak n alanını x kadar kaynak kullanarak kadastrolarız t Buna göre t.n % = : N-n Toplumun bütünü ile bir tekâmül içinde olduğunu unutursak bu orantılar doğrudur. Fakat toplum alışkanlıklarının ve kültürünün, ihtiyaçların, bilgi ve teknolojik seviyenin, mevcut kapasitenin ve bu kapasiteyi meydana getiren unsurlar (bilgidonatım-personel sayısı) arasındaki oranların, satınalma gücünün değiştiği bîr gerçek olduğuna göre yukarıdaki orantıların realist bir sonuç vermiyeceği de bir başka gerçek olmaktadır. Bu orantılar bir sonuç vermiyeceğine göre, kadastronun bitirileceği zamanı veya bu zamanın çeşitli anternatifleririi nasıl hesaplıya-biliriz öyleyse. Bu soruya karekteri itibariyle genellik arzeden kıyaslamalara gitmiyerek, kadastro yapmanın unsurlarına dayanan bir analiz ve bu unsurların çeşitli oranlarda bir araya getirilmesini öngören bir sentez yolunu kullanacağız. Kadastro çalışmaları yürütülürken belirli bir organizasyona uyulması belirli bir teknoloji tatbiki, bu iki unsura uyacak şekilde personel istihdamı ve bu üç unsurun birlikte kullanılmasıyla elde edilecek sonucun belirli bir zamana sığdırılması gereklidir. Kullanacağımız bu metodda ölçü ve kararlarımıza temel olan unsurlar işte bunlardır. Yani S2

14 a)organizasyon b)teknoloji c)personel d)zaman *' Bu unsurları kısaca açıklıyalım.. a) Organizasyon içinde anladığımız konular şunlardır: 1 Hizmetin bir genel plânlamaya tâbi olup olmaması. 2 Hizmeti yürütecek kuruluşun organizasyonu (a) Örgüt (b) donatım 3 Bölge içi çalışma plânlaması yapılıp yapılmadığı 4 Merkez ve taşra arasındaki hizmet koordinasyonu 5 Uygulanan yönetmelikler. 6 Hizmet içi eğitim uygulanıp uygulanmadığı. Yönetenler için Yönetilenler için. b) Teknoloji içinde anladığımız konular şunlardır : 1 Çalışma metodu a)fotogrametrik b)klâsik c)arazi sınıflarına göre, bu metodlarda aranacak incelik 2 Donatım durumu. a)motorize olunup olunmadığı b)yeni ve sürat sağlayıcı âletlerin kullanılıp kullanılmadığı. ç) Yardımcı âlet ve düz işçi kullanılıp kullanılmadığı c) Personel içinde anladığımız konular şunlardır : 1 Personelin vasıfları : Hukukçu ve idareci-mühendis-teknisyen. 2? Personelin sayısı (her bir vasıf için ne miktar personel var) 3 Personel yetiştirmeye verilen Önem. d) Zaman içinde anladığımız konu ise zamanın kullanılış şeklidir. Bu da : 1 Arazi çalışmalarında : Fiilen arazide çalışılan müddet 2 Kıymetlendirmede: 24 saatin ne kadarının kıymetlendirme için kullanıldığı (1 postada 8 saat 2 posta da 16 saat, 3 postada 24 saat gibi) ^ İşte bu 4 unsur kadastronun temelini teşkil eder ve dolayısıyla da kadastro çalışmalarının maliyetini yine bu 4 unsur tayin eder. O halde bu unsurlardan her birinin maliyet içindeki oranı ve belirli bir maliyet rakamı içindeki kesin payları nelerdir. Yani her unsur maliyetin % kaçını teşkil eder ve meselâ A TL. lık bîr maliyetin kaç TL. sı organizasyonun payıdır. Bunu hesaplamak için de, maliyet 100 olarak kabul edilmiş ve (bugünkü mevcut şartlar gözönüne alınarak) aşağıdaki tablo yapılmıştfr. Organizasyon a Teknoloji b Personel c Zaman d T o p l a m ' 100 ' 13

15 Sonra ilk ameliye ile buradaki a değeri araştırılmıştır. Bunun için de b, c, d değerleri sabit tutulmuş ve a ya muhtelif değerler verilmiştir A nın her değerine karşı iş veriminde alınan sonuçlar tesbit edilmiş ve bunlardan en yüksek sonucu veren değer a nın bugünkü değeri olarak alınmıştır. Aynı şekilde a, c, d değerleri sabit tutulmuş b değerinde çeşitli değiştirmeler yapılarak iş verimine en fazla tesir eden b değeri bulunmuştur. Daha sonra a,b,d değerleri sabit tutularak c ve a, b, c değerleri sabit tutularak d değerleri hesaplanmıştır. Burada yapılan hesaplama tamamen hesabi olup, tecrübî değildir. Buna imkân veren şartlar olmadığından böyle bir hesaplamaya gidilmiştir. Ama, prensibi tamamen izafi de addedemeyiz, zira 1 uçakla 2 uçakla 3 uçakla veya yersel fotogrametrik, ya da klâsik olarak çalışıldığı taktirde alınacak sonuçları ölçmek için bu alternatifleri denemeye lüzum yok-, tur. Her bir alternatif de alınacak sonuçlar bellidir. Bu çerçeve içerisinde yapılan değerlendirmeden sonra her bîr faktörün toplam kadastro çalışmaları açısından taşıdığı nisbi maliyetler aşağıdaki gibidir. Maliyet Birimi Maliyet % si, * ' Organizasyon 25! '.* Teknoloji 30, ' Personel 30 Zaman 15». t Toplam 100 Burada belirtilen her bir maliyet birimi için bulunan maliyet % sini bugünkü uygulamadan elde edilmiş gerçek maliyetlere tatbik edince her bir maliyet birfmi için birer nisbi fiat bulunur. Bugün 1 dönümün kadastrosu takriben 7,20 Tl. na mal olmaktadır dönümün Tl. eder. Yukarda bulduğumuz % leri bu miktara tatbik ederek unsurların nisbi fiatlarını buluruz ki bu da aşağıdaki gibidir. Maliyet Birimi Maliyet içindeki Gerçek masraflara göre % Oranı rtisbi Fiat TL. Organizasyon Teknoloji Personel Zaman T O P L A M Burada bulunan ve toplam i veren dört nisbi fiat ve bu fiatlarrn hesabına esas olan maliyet % leri, bugünkü çalışma durumunun bir fotoğrafıdır, yani burada ideal araştırılmamış fakat realite tesbit edilmiştir. Bu realiteye göre de, apsiste zaman (yıl olarak) ordinatta da maliyeti (yıllık olarak) göstermek üzere kadastroda maliyet - zaman eşdeğer grafiğini çizeriz. Burada çizime esas olan nokta, bugünkü şartlar altında kadastromuzu bitirebileceğimiz zamanın, finansman şartı değişmeleri karşısında vereceği alternatiflerin tesbitidir. Bu eğriyi de aşağıda belirtildiği gibi çizebiliriz. Bundan sonra, her bir maliyet birimi için tesbit edilen üç değere göre yeni maliyet kompozisyonlarını tesbit ederiz. Bunun da sayısı 12 eder. Bu noktayı biraz açıklıyalım. Bugünkü çalışmanın nisbi maliyetlerini bulmuştuk ( j f = ). Şimdi üç durum düşünelim. 14

16 a)bugünkünden daha az imkânlarla çalışmak zorundayız. b)bugünkü İmkânlarla çalışmak zorundayız. c)bugünkünden daha fazla imkânlarla çalışmak zorundayız. Bu durumda kendimize şu soruyu sorabiliriz : Acaba bu üç durumun her birinde, maliyetin dört unsurunu en iyi kullanacak kompozisyonları nasıl yapabiliriz. Buna vereceğimiz cevaptan sonra karşımıza 12 alternatif çıkar ki bunların birbirinin aynı olanları bırakırsak geriye net olarak 8 alternatif çözüm kalır. Bunların herbirini de, daha önce çizdiğimiz «Kadastroda maliyet - zaman eşdeğer grafiği» üzerinde ordinat eksenine yerleştiririz. Bu değerlerin her birinin eş değer eğride tesbit ettiği noktanın apsisi de bize, o yıllık maliyetle çalıştığımız taktirde ne kadar zamanda kadastroyu bitireceğimizi gösterir. Bu zamanlar grafikte işlendiği gibi üç duruma göre hesaplanan 12 alternatifi gösteren tablo da aşağıdadır. Tablo ve grafiğin tetkikinden de görüleceği gibi, Kadastromuz bugünkü durumu île ancak 90 yılda, imkânların azalması halinde 180 yılda, imkânların en fazla olması halinde de 40 yılda bitirilebilecektir. Daha fazla imkân sağlanması ı halinde artan imkânı kullanabilmenin en iyi yolu da çok yönlü kadastroya geçiştir. SONUÇ: Buraya kadar elde ettiğimiz bilgileri değerlendirerek söylersek, diyebiliriz kî : ı II. Beş Yıllık Kalkınma Plânı kadastronun 20 yılda 1968 yılı programı ise, : 20 yıldan da önce bitirilmesini Öngörmektedir. Halbuki bizim bulduğumuz sonuç, ' bugünkü durumda 90 senede, en erken ise 40 senede bitirileceğini göstermekte dir. O halde Plân ve Programlardaki hedefe ulaşacak tedbirlerimizi almalıyız hemen. Bu tedbirler kısaca aşağıdaki gibidir. A Araştırma ve koordinasyon çalışmaları mümkün olduğu kadar genişle tilmelidir. **"*" B Çalışmalar, verim standardına bağlı bir kontrol sistemi ile değerlendirilmelidir. (Personel başına verim, zaman başına verim, maliyet durumuna göre verim vs.) C İş analizi yapılmalı, zamanlandırilmış ve personel özellikleri tayin edilmiş iş akımı şeması düzenlenmeli ve uygulanmalıdır. D Mevcut kapasitenin prodüktivitesi arttırılmalı, bununla birlikte kapasite de arttırılmalıdır. E Taşra ünitelerinin yetkileri ve dolayısıyla çalışma imkânları optimum derecede genişletilmelidir. F Cari ve özellikle yatırım harcamaları artırılmalıdır. G Personelin hizmet içi eğitimine önem verilmelidir. H Münavebeli istihdam yönetmeliği uygulanmalıdır. İ Bu esasların tatbikine temel olacak yeni bir teşkilât kanununu T. B. M. M. ne arzedilmelidir. 15

17 SUNİ PEYKLERİN JEODEZİ YÖNÜNDEN ÖNEMİ (*) Ahmet AKSOY 1. GİRİŞ

18 4. Ekim de Sputnik! sun'î peykinin dünya etrafında yörüngesine yerleştirilmesiyle, teknikte ve tabiî ilimlerde yeni bir çağ açılmıştır. Bu başarı ile, insanların diğer gök cisimlerine ulaşmaları gibi, zamanımıza kadar çok çok hayalî olan bir düşünce için ilk adım atılmış oldu. Bunun dışında Sputnik I peykini ta-«* kip eden diğer peykler, birçok ölçme âletlerinin taşıyıcısı olarak, çok yönlü ilmi,. ve teknik alanlarda yeni buluşlar için ve yeni yeni bilgilerin edinilmesinde vasıta, 'olmuşlardır. Bu peykler sayesinde, meselâ atmosfer dışının yapısı hakkında şaşırtıcı bilgiler elde edilmiş, dünyayı çevreleyen akım kuşağı hakkında yeni şeyler keşfedilmiş, bunun gibi güneşteki elektronik olayların ana sebepleri açığa çıkarılmıştır. Diğer taraftan haberleşme tekniğinde ve meteorolojide de sun'î peykler bugün artık vazgeçilmez vasıtalar olarak hizmet görmektedirler. Yine çok yakın-. da «Transit» tipindeki özel navigasyon peykleri ile gemi ve uçakların yerleri ve hareket yönleri tayin edilebilecektir. Bunlar gibi, daha birçok bilim dallarında sun'î peyklerin getirdiği yenilikler sayılabilir. Jeodezide de sun'î peykler sayesinde önemli gelişme imkânları belirmiştir. Diğer ilim kollarına nazaran jeodezi ile sun'î peykler sayesinde önemli gelişme imkânları belirmiştir. Diğer ilim kollarına nazaran jeodezi ile sun'î peykler tekniği arasında özel ilişkiler vardır. Çünkü peyklerin dünya etrafındaki yörüngelerinin veya belli bir andaki yerlerinin önceden hesap-lanabilmesi için bazı jeodezik bilgilere ihtiyaç vardır. İlk sun'î peyk dünya etrafında dönmeye başladığı zaman, jeodezinin lüzumlu bilgileri istenilen incelikte verebilecek durumda olmadığı ortaya çıkmıştır. Bu durum dünyanın şekli v çekim alanı hakkında yeteri kadar bilgi olmadığından ileri gelmektedir. Gerçi Gauss, Bessel ve Bayer'lerin zamanından beri zamanımıza kadar dünyanın sayılı jeodez-yenleri, işbirliği ile, dünyanın şekli ve büyüklüğünün tayini için kıymetli çalışmalar yapmışlardır. Fakat yerden rasatlarla, 40 Km. nin üstünde hedefler rasat tekniğinde çeşitli güçlükler doğurduğundan, okyanus kıyılarını bağlama mümkün olmamış ve neticede dünya birim nirengi ağı kurulamadığından dünyanın şekli geometrik yoldan tayin edilememiştir. Dünyanın şeklini belirlemek için diğer bir me-tod olan gravimetrik metod ise, bilhassa okyanuslarda çok az sayıda ağırlık değerleri ölçülebilmiş olduğundan, kesin neticeler vermekten uzaktır. Bunun dışında feza çağından önce dünyanın şeklinin incelenmesi genellikle dar bir ilim çevresini ilgilendiren bir konu idi. Halbuki bugün dünyanın şekli ve çekim alanı hakkındaki bilgiler, feza çalışmalarının inkişafı için pratik bîr değer taşımaktadır. Bu yüzden bu yöndeki çalışmalar çağımızda daha da kesifleşmiştir. (*) III. Harita ve Kadastro Semineri'nde Yazarı Tarafından Verilen Konferanstır. 17

19 İşte yörüngelerinin kesinlikle belirlenmesi için jeodezik bilgilere muhtaç olan sun'î peykler, bu bilgilerin elde edilebilmesi için bir vasıta olarak kullanılma özelliğini taşırlar. Bu suretle, sun'î peykler jeodeziye yukarda saydığımız çeşitli problemlerin çözülebilmesi için yeni imkânlar getirmişlerdir.. 2. UYGULANAN METODLAR : Peyk gözlemlerinden jeodezik bilgiler elde edebilmek için iki metod vardır. Bunlardan birincisi dinamik, diğeri ise tamamen geometrik bir özellik taşır. Bu yüzden uygulanan metodlara «Dinamik metod» ve «Geometrik metod» denilir. 2.Î Dinamik Metod : Bu metod isminden de anlaşılacağı gibi, peyklerin dinamiği, yani yörüngelerinin şekli ve onların yörüngelerindeki hareketlerinden çıkartılabilecek jeodezik bilgileri kapsar. Bir sun'î peykin yörüngesi, peyk dünya etrafında dönmeye başladıktan son- * % ra, kendisine tesir eden doğal kuvvetlerin etkîsi ile şeklini alır. Peykin hareketini etkileyen en önemli kuvvet, dünyanın çekim kuvvetidir. Dünya, her yerde yoğun- * Juğu aynı olan, yani homojen bir küre olsa idi, kitlesini, ağırlık merkezinde top- ' lanmış olarak düşünebilirdik. O taktirde sun'î peyk, Kepler Kanunu'na göre, odak * noktalarından birisi dünyanın ağırlık merkezi olan bir elips çizerdi. Bu elipsin parametreleri sabit kalır, elips ayrıca fezada konumunu muhafaza ederdi. Halbuki dünyamız hem küre şeklinde değildir, hem de homojen değildir. O yüzden çekim tesiri de homojen bir küreye nazaran değişik olur. Kısaca açıklamak istersek, yer kabuğuna yakın bir kitleye iki kuvvet tesir eder. Bunlardan birincisi dünya kitlesinin çekim kuvveti, diğeri ise, alınan kitle yer kabuğuna yakın olduğu için yerin günlük dönmesine iştirak ettiği düşünülürse, merkezkaç kuvvetidir. İşte bu iki kuvvetin bileşkesi «yerçekimi kuvveti» dediğimiz kuvvettir, veya çekilen kitle bir birim kitle ise, bu kuvvete «yerçekimi ivmesi» deriz. Yerçekimi ivmesi, yerin 5 her noktasında değişik değerdedir. Yer çekimi ivmeleri dünyanın çekim alanını karekterîze ederler. Dünyanfh çekim alanı, yer çekimi kuvveti yerine, yine bu kuvvetle hesabedüebilen «Potansiyel» dediğimiz bir fonksiyonla ifade edilir. Yerin bir noktasındaki potansiyel değeri, kitle çekim kuvvetinin potansiyeli ile, merkezkaç kuvvetinin potensiyeli toplamıdır. Potensîyelîn genel olarak ifadesi : fm f ^/n" \ * W = ~ -I ı + >^ I -----JJn Pn (cos <p} I + r^cos 2^ dir. (1), r \ n=2 X r /, / 2 Bu ifadenin solundaki ilk terim, kitle çekim kuvveti potensîyelîn I, ikinci terim ise, merkezkaç kuvveti potensiyelini ifade etmektedir. Çekilen kitle yer kabuğunun dışında ise, kitle çekim kuvveti potensîyelînin yukardaki ifadesi yakınsak bir seridir. Ayrıca eşitlikte geçen f çekim sabitesi, M dünyanın toplam kitlesi, R dünyanın ortalama yarıçapı, r çekilen kitlenin dünya ağırlık merkezine uzaklığı, <p o kitlenin coğrafi enlemi, (*) ise dünyanın, ekseni etrafındaki açısal hızıdır. Dünyayı çevreleyen öyle noktalar vardır ki, bu noktalarda potensîyel değerleri aynıdır. Bütün bu özellikteki noktalar kapalı bir yüzey teşkil ederler. Potensiyel değerleri her noktasında aynı olan bu yüzeylere «Nivo Yüzeyi» veya «Yük- 18

20 selti yüzeyi» denilir. Okyanus yüzeyleri de bu karakteri taşırlar ve diğer hivo yü zeylerinden ayrı olarak «Geoid» ismini alırlar. Geoid, dünyanın gerçek şeklf ola rak kabul edilir. : r Sun'î peykler dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesine katılmadıklarından sadece kitle çekim kuvveti potensiyelinin tesiri altında kalırlar. Bu potensiyel de ğerini V ile gösterir de, dünyayı, eksenine göre doğu batı simetrisinde kabul eder sek, (1) den r... fm R R V = f 1 J 2 ( ) 2 P 2 (cos <p) J 3 ( ) 3 P 3 (cos q>) -- J 4 r \ r r R s ; ( ) 4 P 4 (coscp) J yazabiliriz. r 1 d { (cos 2 cp -it *, ( Burada Pi (coscp) = : manasında Legendre Polinomu ismini 2* i d (coscp) 1 alır '* İ Potensiyel serisinde geçen r, bu defa peykin dünyanın ağırlık merkezine olan» uzaklığıdır. J 2, J3, J4,... değerleri sabit katsayılar olup dünyanın çekim alanını karakterize ederler. İşte bu katsayılar bir sun'î peyki, bulunduğu yörünge düzleminden çıkarmaya zorlar, yani bozucu tesir yaparlar. Peyk yörüngesindeki değişmeler.iki cinstir. Bunlardan birisi bir yönde büyüyen (tek yönlü) değişmeler, ikin-* cisi ise periyodik değişmelerdir. Çift indisli potensiyel katsayıları J 2, S 4... tek yönlü değişmeleri doğururlar, tek indisli katsayılar ise yörüngelerin periyodik değişmelerine sebep olurlar. Peyklerin hareketlerini ve yörüngelerindeki değişiklikleri inceleyebilmek için, Kepler'in yörünge elipsi yerime, oskulasyon