Namaz I. GENEL OLARAK BADETLER N AMACI. Alt nc Bölüm

Transkript

1 Alt nc Bölüm Namaz I. GENEL OLARAK BADETLER N AMACI badet, Allah'a gönülden isteyerek yönelmek, tapmak, boyun e mek ve itaat etmek demektir. Türkçemizde kullan lan kulluk etmek deyimi de ayn anlam kar lamaktad r. badet, yarat c kudret kar s nda boyun bükmenin zirvesi ve O'na olan sevginin sonucu ve göstergesi olarak de erlendirilmi ve s rf Allah için, Allah' n r zâs için yap lmas ve sadece Allah'a tahsis edilmesi gerekti i belirtilmi tir. Gerçekten de yaratan, ya atan ve öldüren Allah'tan ba ka, ibadete lây k olan bir varl k yoktur. Hesap gününde muhatap olunacak olan "Neye tapt n z?" ve "Ne için ibadet ettiniz?" sorusunu insan daima hat r nda tutmal ve bu dünyada iken "Allah'a tap yorum ve ibadeti Allah için yap yorum" diyebilmeli, bunu gönlünde hissedebilmelidir. Esasen din duygusu gibi, belki de onun do al bir gere i olarak ibadet ihtiyac da f trî ve do ald r. nsanl k tarihi boyunca çe itli dinler, insan n bu do al duygu ve ihtiyac n gerçekle tirece i de i ik biçim ve ekiller öngörmü lerdir. Bu ibadet formlar, dinin ritüelini yani ibadet ve âyin merasimlerini olu turur. Dinlerin öngördü ü ibadet biçimleri, zaten do al olarak insan n yap s nda var olan ibadet duygu ve ihtiyac n n belli form ve biçimlere kanalize edilmesi ve o yolla sergilenmesi eklinde anla l nca; ibadetin esasen

2 218 LM HAL dinin bir emri olmas ndan önce, f trat n gere i oldu u, dolay s yla da mesele dinler aç s ndan ele al nd nda ibadet ekillerinin önem kazand söylenebilir. Kur'an'da ibadete ili kin emirler, ekil ve biçim olarak ibadete yönelik olmay p, büyük ölçüde ibadetin mahiyetine, ibadetin kime yap laca na ve nas l yap laca na yöneliktir. Hz. Peygamber de söz ve fiilleriyle, Kur'ân- Kerîm'de ad geçen ve ana çat s olu turulan ibadetlerin ayr nt l biçimlemesini yapm t r. Do all ve f trî olu u noktas ndan bak ld nda, ibadet için ferdin ihtiyac ve e itimi d nda bir amaç aramaya gerek bulunmamakla beraber, bireysel ve toplumsal motivasyon sa lamak, bireye moral dayan kl l k kazand rmak ve baz sosyal yararlar elde etmek gayesiyle ona birtak m hikmetler ve faydalar atfedilebilir. badetlerin s rf Allah' n emri oldu u için yerine getirilmesi gerekti i ve emir varken de hikmet aramaya gerek bulunmad dü üncesinde olan ve bu sebeple de ibadet için bir amaç ve yarar aramaya gerek olmad n söyleyen bilginler bulunmakla birlikte, bilginlerin ço u, insanlar taraf ndan bilinsin bilinmesin her emrin mutlaka bir hikmet ve maslahat bulunaca n söylemi lerdir. Bu bak mdan emre muhatap olan ki inin, o emri yerine getirirken ondaki maslahat ve yararlar, ne gibi amaçlar gözetilmi olabilece ini dü ünmesi ve ondaki hikmetleri anlamaya çal mas insan farkl bir uura ve farkl bir boyuta ta yabilir. badetin amac üzerinde dü ünürken onu bir tek boyuta indirgemek uygun de ildir. Bu hem ibadetin mahiyeti hem de bu ibadeti yerine getirenlerin bulunduklar mertebe ve seviye bak m ndan do ru de ildir. Çünkü bir seviyedeki insan için ibadetin amac n n, sadece imtihan ve deneme olmas uygunken, ba ka bir seviye için ibadetin amac nefsin terbiye edilmesi ve disiplin alt na al nmas yoluyla insan n yükselmesi olabilmektedir. Belki daha üst bir seviye için ise Allah'a ibadet, bütün bu amaçlar n üstünde ve ötesinde gönüller için üstün bir haz, bir zevk ve bir nimet, ruhlar için bir vuslat; k saca insan n mutlulu u olacakt r. Meselâ Hz. Peygamber'in "Benim mutlulu um namazdad r" sözü, namaz n öneminin yan s ra, Resûlullah n namaza atfetti i anlam da göstermektedir. Çünkü ibadeti en üst düzey duygu yo unlu unda ifa eden Hz. Peygamber için namaz, yüce yarat c ile bir bulu ma ve O'nun huzurunda münâcât haline dönü mektedir.

3 NAMAZ 219 badetlere ili kin hükümler, tabiatlar icab de i meye pek aç k olmad klar için, öteden beri genel kabul gören ibadet uygulamalar n, "ça a uydurma ve kolayla t rma" ad yla de i tirmeye çal mak, fayda yerine zarar vermekte ve insanlar n dine ba l l klar n ve samimiyetlerini zedelemekte ve sarsmaktad r. badetler, her ne kadar bizzat amaç olmay p öz itibariyle yüksek amaçlara basamak niteli inde ise de, dine ba l l n ve bir anlamda dindarl n d a yans yan bir göstergesi mesabesindedir. Bu bak mdan sosyoekonomik yönü bulunan zekât bir tarafa b rak lacak olursa namaz, oruç ve hac gibi ibadetlerde biçim ve ekli ikinci plana iterek, on dört as rd r süzüle süzüle gelen genel kabulün d na ç kmak birçok bak mdan sak ncal d r. II. NAMAZIN MAH YET ve ÖNEM Kur'an'da bizim Peygamberimiz'den önceki peygamberlerin namaz k lmakla emrolunduklar de i ik vesilelerle belirtilmektedir (bk. el-bakara 2/83; Yûnus 10/87; Hûd 11/87; brâhim 14/37, 40; Meryem 19/30-31, 54-55; Tâhâ 20/14; el-enbiyâ 21/72-73; Lokmân 31/17). Bundan anla ld na göre namaz ibadeti sadece Muhammed ümmetine has olmay p önceki dinlerde de bulunmaktayd. Siyer kitaplar ndaki mevcut bilgilere göre, ilk vahyin sonras nda Hz. Peygamber'e risâlet yüküne dayanmas n, sabretmesini öneren âyetler gelmi ve bunu izleyen fetret döneminden sonra namaz farz k l nm t r. Namaz n daha önceki dinlerde de emredilmi oldu u hat rlan nca, namaz n güçlüklere direnç göstermede bir fonksiyonu bulundu u anla lmaktad r. Nitekim bir âyette "Ey inananlar sab r ve namaz (salât) ile yard m isteyin" (el- Bakara 2/153) buyurulmaktad r. Namaz farz k l n nca Cibrîl, Hz. Peygamber'e gelerek onu vadi taraf na götürmü, orada f k ran su ile önce Cibrîl sonra Hz. Peygamber abdest alm ve beraberce iki rek at namaz k lm lard r. Hz. Peygamber mutlu bir biçimde eve gelmi, e i Hatice'nin elinden tutarak oraya götürmü ve ayn ekilde Hatice ile birlikte abdest al p iki rek at namaz k lm lard r. Kimi bilginlere göre srâ sûresindeki "Namazda yüksek sesle okuma" (el- srâ 17/110) âyeti, bu gizli namaz dönemiyle ilgilidir. slâm' n ba lang ç y llar nda namaz, sabah ve ak amleyin k l nan iki er rek attan ibaret iken, yayg n kabul gören görü e göre, Mi rac olay ndan sonra be vakit namaz farz k l nm t r. "Kendi nefsinde bir yakar ve ürperi içinde ve pek yüksek olmayan bir sözle sabah ve ak am Rabbini an; gafillerden

4 220 LM HAL olma" (el-a râf 7/205) âyeti namaz n ba lang çtaki durumuyla ili kili görülmektedir. Yine yayg n kabule göre, Cibrîl'in Hz. Peygamber'e Kâbe'de, namaz n vakitlerini göstermek üzere imaml k etmesi Mi rac olay n n ertesi günü olmu tur. Her din, yarat c kudret kar s nda boyun e mek ve kutsal ile ba lant kurmak temeli üzerine kurulur ve her dinde bunu sa lamak üzere öngörülen merasimler bulunur. slâm dininde yüce yarat c Allah'a yakla man n yolu, ona yükselmenin basama ve bu bak mdan en parlak ve önemli ibadet, namaz ibadetidir. Bu özelli inden dolay namaz di er bütün ibadetlerin özü ve özeti say lm t r. Nitekim Hz. Peygamber bir hadislerinde "Namaz dinin dire idir" (Tirmizî, Îman, 8; Müsned, V, 231, 237; Aclûnî, Ke fü'l-hafâ, I, 31-32) buyurmu, secdeyi de kulun Allah'a en yak n oldu u hal olarak nitelendirmi tir (Müslim, Salât, 215; Nesâî, Mevâkýt, 35). Kelime-i ehâdetten sonra slâm' n en önemli rüknü olan namaz, günde be ayr zaman diliminde olmak üzere kad n ve erkek her müslüman için bir görevdir. Esasen namaz ibadetinin hiçbir amaç ve hikmeti olmasa bile, di er ibadetlerde oldu u gibi, namaz ibadetini s rf inan lan dinin bir gere i, yüce yarat c n n bir emri oldu u için, hiç de ilse bunun için yerine getirmelidir. badetler, akla ayk r olmamakla birlikte, yap ve muhtevalar itibariyle ak l yoluyla kavranabilir, aç klanabilir konular d nda yer al rlar. Fakat namaz n, salt emredilmi ekillerden ibaret anlams z bir ey olmay p amaç ve hikmetlerinin bulundu una i aret eden âyet ve hadisler bulunmaktad r. Bir kere, namaz diye tercüme etti imiz salât kelimesi, Arapça'da dua etmek, övmek, tâzim etmek gibi anlamlara gelmektedir. lgili âyet ve hadislere göre namaz n farz k l nmas ndaki hikmetlerden biri de, namaz k lan kimsenin Cenâb- Allah' n kudret ve kuvvetini, azab n, rahmetini, hayal ve hâf zas na nak ederek nefsini tehzip etmesi ve bu suretle kendisini her türlü fenal klardan, hatalardan, suçlardan al koymas d r. Allah dü üncesi ve kalbi Allah'a ba lama, insan her türlü fenal ktan al koyar. Namaz da Allah' sürekli hat rlaman n en büyük vesilesidir. Nitekim âyette "Beni hat rlamak/anmak için namaz k l" (Tâhâ 20/14) buyurulmaktad r. Namaz emrini, Allah Teâlâ'n n yeryüzüne melek arac l yla göndermeyip Mi rac gecesi Hz. Peygamber'in huzuruna ç kt nda ona tebli etmesi de (Buhârî, Salât, 1; Müslim, Îmân, 263), bu ibadetin müslüman n dinî ve ruhanî hayat aç s ndan önem ve anlam n göstermektedir. Bu sebeple de dinî literatürde namaz ibadetinin bu yönünü, namaz n kulun Allah'a ula mas, kavu mas yolunda önemli bir araç oldu unu anlatmak için"namaz müminin mi rac d r" denil-

5 NAMAZ 221 mi, ümmetin namazla ilgili ortak bilinç ve de erlendirmesi âdeta bu cümleyle özetlenmi tir. Namaz belli eylemler ve özel rükünler ile yüce Allah'a kulluk etmektir. Namaz n d görünü ü birtak m ekiller ve zikirden ibaret ise de, içerisi ve gerçek mahiyeti, yüce yarat c ya münâcât etmek, O nunla konu mak, O na yak nla mak ve O nu mü ahede etmektir. Bu özelli inden dolay, yani yüce yarat c ile teklifsiz, arac s z bulu ma ve konu ma anlam na geli inden dolay, namaz ilâhî bir lutuf olarak kabul edilmi tir. Namaz terketmek, k lmamak büyük günaht r. Peygamberimiz, k yamet gününde hesab sorulacak ilk amelin namaz olaca n bildirmi tir (Tirmizî, Salât, 188). Namaz k lmak, Müslümanl n d a yans yan temel göstergelerinden biri say ld için slâm bilginleri farziyetini inkâr etmeksizin namaz terkeden kimse için, mevcut baz rivayetleri de kendi anlay lar na göre de- erlendirerek, baz müeyyideler öngörmü lerdir. Gayet tabiidir ki namaz ve di er ibadetler Allah r zâs için ve içten gelerek yap ld nda anlam n ve amac n gerçekle tirmi olur. Bunun d nda birtak m zorlamalarla veya gösteri için k l nan namazlar n bir de eri olmad na göre, namaz terkedenler için fakihlerin kendi zamanlar na göre öngördükleri müeyyideleri kamu düzeni ve genel ahlâk ilkesi aç s ndan de erlendirmek gerekir. Esasen bu müeyyidelerin dayand r ld hadislerin büyük ço unlu u, namaz n terkedilmesinin müeyyidesini de il, slâm dininde namaz ibadetinin önemini gösterme amac na yönelik bulunmaktad r. Kimsenin kimseyi zorla müslüman etme hak ve yetkisi bulunmad na göre, bu dine mensup olanlar kendi özgür iradeleriyle bu dini seçmi olacaklar ve bu dinde oldukça önemli bir yeri bulunan namaz ibadetinden haberdar olacak ve bunu zevkle yerine getireceklerdir. Namaz insan n maddî ve mânevî temizli inin vas tas olmaktad r. Çünkü namaz k lmak için gerekiyorsa gusül abdesti almak, normal durumlarda abdest almak suretiyle bir nevi vücut temizli i yap lm oldu u gibi, ayr ca elbisenin ve namaz k l nacak yerin de temizlenmesi gerekti i için bir üst ba temizli i yap lm olur. Daha da önemlisi namaz günahlardan ar nman n da bir yoludur. Namaz esas itibariyle insan günah i lemekten al koyar, günahtan uzakla t r r. Nitekim bir âyette "Sana vahyedilen kitab oku ve namaz k l; çünkü namaz çirkin ve kötü i lerden al kor. Allah' zikretmek en büyük eydir. Allah yap p ettiklerinizi bilir" (el-ankebût 29/45) buyurulmaktad r. Ayr ca namaz, i lenmi hata ve günah kirlerinin giderilmesini de sa lar. Peygamberimiz günde be vakit namaz, bir insan n kap s n n önünden ak p

6 222 LM HAL giden bir rma a, namaz k lmay da bu rmakta her gün be kere y kanmaya benzetmi ve öyle demi tir: "Ne dersiniz, birinizin kap s n n önünden bir rmak geçse ve o kimse orada günde be kere y kansa bedeninde hiç kir kal r m?" Sahâbîler, "Kalmaz, ey Tanr elçisi" deyince Peygamberimiz " te be vakit namaz buna benzer. Allah namaz sayesinde günahlar siler" demi tir (Buhârî, Mevâkýt, 6; Müslim, Mesâcid, 282). A a da namaz n biçimsel olarak sahih olmas n n artlar üzerinde durulacakt r. Fakat asla hat rdan ç karmamak gerekir ki, say lacak olan artlar, namaz n sadece d görünü ünü sa lam yapmaya yeterli olaca gibi, namaz n say lacak olan sünnetleri ve âdâb da onun d görünü ünün süslenmesini ve güzel görünmesini sa lamaya yeterli olacakt r. Fakat bu artlar yerine getirmek, namaz ikame etmek, ayakta tutmak say lmaz. Namaz n özü, kalbin hu û ve huzur içinde olmas d r. Kalbin huzur ve hu ûu yoksa k l nan namaz, bir heykeltra n özene bezene ve tüm sanatkarl n ortaya koyarak yapt bir insan heykelinden farkl olmayacakt r. Allah bu noktay öyle belirtmektedir: "Beni anmak için namaz k l" (Tâhâ 20/14). Bu âyetle namaz Allah' anman n bir yolu olarak önerildi i gibi, ayn zamanda namaz n Allah' anmaktan ibaret oldu u da vurgulanmaktad r. Çünkü Allah' anmak için namaza duran ki i, namaz boyunca Rabbin huzurunda durdu undan gaflet ederek namaza hakk n vermemi ise nas l Allah' anm say labilir? Devlet ba kan yla görü mek, ondan bir eyler talep etmek isteyen ki i, bu imkân bulup onun huzuruna ç kt nda onunla görü mek yerine, orada bulunan e ya ile ilgilense veya yan nda getirdi i kitab okusa veya bir ark n n veya iirin sözlerini m r ldansa, o devlet ba kan n n muhtemel tepkisini bir tarafa b rakal m, buna görü me denir mi, gelen ki i arzusunu iletmi olur mu? Bu basit örne in de gösterdi i gibi namaza duran ki i, Allah' n huzurunda oldu unu bilmeli, bunu hissetmelidir. "Ne dedi inizi bilinceye kadar namaza yakla may n" (en-nisâ 4/43) ifadesi ne dedi inden haberi olmayan sarho kimselere yönelik olmakla birlikte namazda tam bir uur ve hu ûun gerekti ini de anlatmaktad r. Yine Kur'an'da, namaz k larken gaflet ve ciddiyetsizlik içinde olanlar a r bir üslûpla zemmedilir (el-mâûn 107/4-5). Allah insanlar n kal plar na de il kalplerine bakar. Fakihler, zahire göre hüküm verdikleri ve görünür artlar n düzgün ekilde yerine getirilmesiyle ilgilendikleri için namaz n artlar ndan bahsederken namazda hu û ve huzuru, namaz n olmazsa olmaz artlar aras nda saymam lar, sadece bu yönde öneri ve uyar da bulunmakla yetinmi lerdir. Çünkü ihlâs, kalp huzuru ve hu û, kalbin ameli olup gizli, bât nî bir durumdur. Namaz n bât nî-derunî art ve gayelerinin gerçekle mesi mükellefin

7 NAMAZ 223 kendi seviyesiyle, gayret ve hassasiyetiyle ve biraz da ortamla alâkal sübjektif bir hal oldu undan bu konuda herkes için ortalama bir çizgiden söz etmek ve buna namaz n artlar aras nda yer vermek do ru olmaz. Namazda sözü edilen iç huzuru ve kalbî ba l l yakalamak, ruhun maddî âlemden Allah' n huzuruna yükseli ini hissetmek herkes için kolay olmad gibi arzu etmekle elde edilebilen bir sonuç da de ildir. Böyle bir mükellefiyet, insana gücünün üzerinde bir yük yüklemek anlam na gelir. Fakihlerin, zâhirî artlar n yerine getirilmesiyle mükellefin uhdesinden namaz borcunun dü ece ini ve bunun dünyevî hükümler bak m ndan yeterli olaca n söylemeleri bu sebepledir. K l nan namaz n kabul olunup olunmamas, âhirette fayda verip vermeyece i f kh n konusu de ildir. Ayr ca fakihler fetva verirken, insanlar n kusur ve eksikliklerini de dikkate alm lar, mükellefiyet artlar n ideal de il ortalama ölçülerde tutmaya çal m lard r. Bu gerekçe ve mülâhazalar sebebiyledir ki, namaz n ruhu olan kalp huzuru namaz n tamam nda art ko ulmam, namaza ba larken yap lan niyetteki ihlâs ve yöneli yeterli görülmü tür. III. NAMAZ ÇE TLER Hanefîler d ndaki ço unluk, vâcip hüküm kategorisini kabul etmedikleri için namaz genel olarak farz ve nâfile eklinde iki gruba ay rm lard r. Hanefîler'e göre ise namazlar: a) farz, b) vâcip, c) nâfile olmak üzere üç çe ittir. Bununla birlikte Hanefîler aras nda farkl gruplamalar da bulunmaktad r. Bunlardan birine göre namazlar; a) Allah' n farz k ld (mektûbe) namazlar, b) Hz. Peygamber'in sünnetiyle sabit olan (mesnûn) namazlar, c) nâfile namazlar olmak üzere üç çe ittir. Hz. Peygamber'in sünnetiyle sabit olan namazlar da vâcip olan ve vâcip olmayan k s mlar na ayr l r. A) FARZ NAMAZLAR Farz olan namazlar, aynî farz (farz- ay n) ve kifâî farz (farz- kifâye) olmak üzere ikiye ayr l r. Farz- ay n olan namazlar yükümlülük ça ndaki her müslümana farz olup, her biri ayr ayr bunu yerine getirmekle mükelleftir. Farz- ay n olan namazlar, her gün be vakit namaz ve her hafta cuma günleri k l nan cuma namaz ndan ibarettir. Günlük farz namazlar sabah namaz 2 rek at, ö le namaz 4 rek at, ikindi namaz 4 rek at, ak am namaz 3 rek at ve yats namaz 4 rek at olmak üzere toplam 17 (on yedi) rek att r. Cuma namaz, cuma günü ö le namaz n n vaktinde cemaatle k l nan ve farz olan k sm 2 rek at olan bir namazd r. Cuma namaz k l n nca ayr ca ö le namaz k l nmaz.

8 224 LM HAL Farz- kifâye olan namaz ise, bir müslüman öldü ünde ba ta yak nlar, kom ular ve tan yanlar olmak üzere müslümanlarca k l nmas gereken cenaze namaz d r. Bu namaz birileri k l nca öteki müslümanlar cenaze namaz k lmad klar için sorumlu olmazlar. Sevap ve fazileti ise namaz k lanlar elde etmi olurlar. B) VÂC P NAMAZLAR Vâcip namazlar, vâcip olu u kulun fiiline ba l olmayan (li-aynihî vâcip) ve vâcip olu u kulun fiiline ba l olan vâcip (li-gayrihî vâcip) olmak üzere iki k s md r. Yats namaz ndan sonra k l nan üç rek atl k vitir namaz ile ramazan ve kurban bayram namazlar birinci grupta yer al r. Tilâvet secdesi de, her ne kadar namaz olmay p bir secdeden ibaret olsa da, bu gruba sokulmaktad r. Ayr ca ço unluk taraf ndan sünnet kabul edilmekle birlikte, baz Hanefîler'in vâcip sayd klar küsûf namaz da (güne tutuldu unda k l nan namaz) bu gruba girer. kinci grupta ise nezir namaz, sehiv secdesi ve ifsat edilen nâfile namaz n kazâs yer al r. Nezir namaz, esasen gerekli ve görev olmamakla birlikte, ki i bir vesileyle namaz k lmay adad zaman kendi iradesiyle kendini yükümlü k lm olur; art k bu yükümlülü ü yerine getirmesi gerekir. C) NÂF LE NAMAZLAR Farz veya vâcip olan namazlar n d ndaki namazlara nâfile namazlar denir ve farz namazlar n öncesinde veya sonras nda k l nan sünnet namazlar nâfile namaz kapsam nda yer al r. Nâfile namazlar, sünnet namazlar n d nda ayr bir kategori olarak ele alan bilginler de bulunmaktad r. Buna göre namazlar; a) farz namazlar, b) vâcip namazlar, c) sünnet namazlar, d) nâfile namazlar olmak üzere dört çe it olmaktad r. Sünnet namazlar, vakit namazlar yan nda düzenli olarak k l nan sünnetleri (revâtib) ifade etmekte, nâfile namazlar ise düzenli olmayarak çe itli vesilelerle Allah'a yak nla mak ve sevap kazanmak maksad yla ayr ca k l nan namazlar (regaib) ifade etmektedir. Sünnet, Hz. Peygamber'in yapt ve bir ba lay c l k ve gereklilik olmaks z n yap lmas n istedi i ve te vik etti i eylerdir. Bu anlamda sünnet, hem Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt, nâdiren terketti i eyleri yani Hanefîler'in st lah ndaki sünneti hem de devaml olarak yapmay p, yap lmas na te vikte bulundu u eyleri (mendup, müstehap) içine almaktad r. Buna göre meselâ sabah namaz n n farz ndan önce iki rek at namaz k lmak sünnet, ikindi ve yats dan önce k l nan dört rek at ise müstehap say lmaktad r.

9 NAMAZ 225 Fakat en do ru ve yayg n gruplama farz ve vâcip namazlar n d ndaki namazlar, genel olarak nâfile ba l alt nda ele al p bunlar kendi içinde k s mlara ay ran gruplamad r. Nâfile kelimesinin, farz ve vâciplerin d nda fazladan yap lan i ler anlam na gelmesi ve yayg n olarak mendup, müstehap ve tatavvu olarak da adland r lmas bu gruplaman n daha tutarl oldu- unu göstermektedir. Buna göre nâfile namaz ifadesi, bir vakti bulunan sünnetleri (müekked sünnet ve müstehap sünnet) ve vakte ba l olmayan tatavvu namazlar içine al r. Birincisi, sünen-i revâtib, ikincisi regaib türleri olarak adland r l r. Revâtib, belli bir düzen ve tertip içinde, be vakit farz namazlarla birlikte ve belli bir devaml l k içinde k l nd için revâtib ad n alm t r. Bu aç dan revâtib sünnetler, düzenli olarak k l nan sünnetler demektir. Bunlar, Hz. Peygamber'in sünnetine uyularak vakit namazlar ndan önce veya sonra yahut kimisinde hem önce hem sonra k l nan namazlard r. Peygamberimiz in devam edip etmemesine göre bunlar n baz lar sünnet-i müekkede, baz lar sünnet-i gayr-i müekkede olarak nitelendirilir. Hanefî literatürde, sünnet-i müekkede olan namazlar k saca "sünnet", gayr-i müekked olanlar ise "müstehap" veya "mendup" diye adland r lm t r. Ramazan ay nda yats namaz ndan sonra k l nan teravih namaz da, sünnet-i müekkede türünden bir namazd r. Revâtib sünnetler d ndaki nâfile namazlar ise regaib ad n al r. Bunlar, Hz. Peygamber'in uygulamalar na dayan larak belirli zamanlarda veya baz vesilelerle k l nan ya da ki inin kendi iste iyle herhangi bir zamanda Allah'a yak nla mak ve sevap kazanmak amac yla k ld namazlard r. Bunlar gönüllü olarak kendili inden k l nd için "gönüllü (tatavvu) namazlar veya arzuya ba l namazlar" olarak da adland r l r. Teheccüd namaz, ku luk (duhâ) namaz, istihâre namaz, ya mur duas, husûf namaz, küsûf namaz, tahiyyetü'l-mescid, tövbe namaz, evvâbîn namaz, tesbih namaz, ihrama giri namaz, yolculu a ç k ve yolculuktan dönü namaz, hâcet namaz, abdest ve gusülden sonra namaz regaib türünden nâfile namazlard r. slâm kültüründe sünnet namazlar, özellikle vakit namazlar n n öncesinde-sonras nda k l nan sünnet namazlar, farz namazlara haz rlay c ve onlar koruyucu ibadetler olarak de erlendirilmi, ayr ca Hz. Peygamber'e ba l olman n da bir göstergesi kabul edilmi tir. Bunun için de, bu namazlar n mümkün oldukça k l nmas tavsiye edilmi ve terkedilmesi kötü bir davran say lm t r. Bununla birlikte, sonuçta farz veya vâcip olmay p sünnet oldu u için de çe itli nedenlerle terkedilmesine müsaade ve müsamaha edilmi tir.

10 226 LM HAL IV. NAMAZIN FARZLARI ve VÂC PLER Ergenlik (bulû ) ya na ve belli bir aklî olgunluk düzeyine gelmi her müslüman n namaz k lmas farz- ay nd r. Buna göre namaz n ki iye farz olmas n n artlar, müslüman olmak, bulû ça na ula mak ve ak ll olmak üzere üç tanedir. Bu artlara namaz n vücûb artlar yani ki inin namaz k lmakla yükümlü olmas n n artlar denir. Sahih ve eksiksiz bir ekilde k l nabilmesi için namaz n birtak m farzlar ve vâcipleri (s hhat artlar ), sünnetleri ve âdâb bulunmaktad r. Farzlara riayetsizlik, namaz n bozulmas na yol açar. Vâcip, kesin olmayan bir delille sabit oldu u için, vâcibi inkâr eden ki i, kâfir olmaz. Ancak bir aç klama getirmeksizin ve te vil etmeksizin vâcibi terkeden kimse fâs k kabul edilir. Namaz n vâciplerinden herhangi birinin terkedilmesi namaz bozmaz. Namaz n vâciplerinden biri sehven terkedilmi se sehiv secdesi yapmak gerekir. E er kasten terkedilmi se, namaz n iade edilmesi yani yeniden k l nmas gerekir. Sünnet, Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt (muvâzebe) ve bir mazeret olmaks z n terketmedi i eydir. Namazda sübhâneke okumak, eûzü çekmek bu mânada sünnettir. Sünnetin yap lmas na sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza (ikab) yoktur, sadece k nama ve sitem (itâb) vard r. Namaz n sünnetleri, namaz n vâciplerini tamamlar, onlardaki kusurlar telâfiye ve fazla sevaba vesile olur. Sünnetlere riayet etmek ve devam etmek Peygamber'i sevmenin bir ni anesi say l r. Bununla birlikte sünnetin terkedilmesi, ne farz n terkedilmesi gibi namaz n bozulmas n ve yeniden k l nmas n, ne vâcibin kasten terkedilmesi gibi tahrîmen mekruhlu u ne de vâcibin sehven terkedilmesi gibi sehiv secdesi yapmay gerektirir. Fakat sünnetlerin kasten terkedilmesi "isâet" (yanl ve kötü davran ) olur. sâet, Hanefîler'in tan mlamas na göre tenzîhen mekruhun üstünde, tahrîmen mekruhun alt nda yer al r. Edep (ço ulu âdâb), Hz. Peygamber'in devaml olmaks z n zaman zaman yapt eylerdir. Rükû ve secdede üçten fazla tesbih yapmak gibi. Mendup anlam na da gelir. Bunlar terketmek, her ne kadar isâet say lmaz ve k namay gerektirmez ise de bunlara riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namaz n âdâb, yüce yarat c n n huzurunda duruldu unun fark nda olunarak, zâhiren mütevazi bir halde bulunmakt r.

11 NAMAZ 227 A) NAMAZIN FARZLARI Namaz n on iki farz vard r. Namaz n farzlar, namaz n d ndaki farzlar ve namaz n içindeki farzlar olarak iki gruba ayr l r. Namaz n d ndaki farzlar, namazdan önce ve namaza haz rl k mahiyetinde oldu u için namaz n artlar ( urûtü's-salât) olarak adland r l r. Namaz n içindeki farzlar ise, namaz n varl ve tasavvuru kendisine ba l oldu u, yani bu farzlar namaz n mahiyetini olu turdu u için namaz n rükünleri (erkânü's-salât) ad n al r. Bunlar namaz olu turan unsurlard r. Namaz n farzlar ndan herhangi birinin eksikli i durumunda namaz sahih olmaz. Buna göre; a) Namaz n artlar 1. Hadesten tahâret 2. Necâsetten tahâret 3. Setr-i avret 4. stikbâl-i k ble 5. Vakit 6. Niyet b) Namaz n Rükünleri 1. ftitah tekbiri 2. K yam 3. K raat 4. Rükû 5. Secde 6. Ka de-i ahîre eklinde s ralan r Bu say lan art ve rükünlerde fakihler görü birli indedir. Namaz n rükünlerinin düzgün bir ekilde yap lmas demek olan ta dîl-i erkân Ebû Yûsuf'a ve Hanefîler'in d ndaki üç mezhebe göre rükün kabul edilmi tir. Ki inin kendi iste i ve fiili ile namazdan ç kmas da (hurûc bi sun ih) Ebû Hanîfe'ye göre bir rükündür. Farzlar aras nda s raya riayet etmek (tertip), âfiî ve Hanbelî mezheplerine göre namaz n rükünlerindendir. a) NAMAZIN ARTLARI 1. Hadesten Tahâret Hades genel olarak hükmî kirlilik, hadesten tahâret de bu hükmî kirlilikten temizlenme demektir. Abdestsizlik durumu yani namaz abdestinin olmay ve cünüplük hali, dinî literatürde hades yani hükmî kirlilik olarak

12 228 LM HAL nitelendirilir. Hadesten tahâret, namaz abdesti olmayan bir kimsenin abdest almas, gusül yapmas gereken bir kimsenin gusül etmesi yani boy abdesti almas demektir. Bu çe it tahâret, maddî kirleri giderme, beden sa l n koruma gibi birçok yarar içinde bulundursa da esas itibariyle ba ka hikmetlere mebnî dinî muhteval ve ibadet içerikli (taabbüdî) bir temizliktir. Bilinen namaz abdestinin olmamas durumu, küçük hades diye; cünüplük, âdet görme (hay z) ve lo usal k gibi, gusül yapmay gerektiren durumlar ise büyük hades diye adland r l r. Cünüp olan kimseler, boy abdesti almadan namaz k lamazlar. Ayn ekilde âdet yahut lo usal k halinde olan kad nlar da bu halleri devam ediyorken namaz k lamazlar. Bu halleri sona erdikten sonra, namaz k labilmek için boy abdesti almalar gerekir. Boy abdesti almak için su temin edemeyen veya su buldu u halde bu suyu kullanma imkân bulamayan kimseler teyemmüm ederler. Ayn durum, namaz abdesti almak için su bulamayan kimse için de geçerlidir. Tilâvet secdesi ve ükür secdesi gibi namaz benzeri i ler (eksik namazlar) için de hadesten temizlenmi olmak yani abdestli bulunmak art görülmü tür. Namaz k larken herhangi bir sebeple abdest bozulursa namaz da bozulmu olur. Namaz k larken bilerek abdest bozucu bir fiil i leyen ki inin namaz bozulur. Ancak bu i, namaz n sonunda yap lm ise, ki i kendi fiili ile namazdan ç km say laca için Hanefîler'e göre namaz bozulmaz. Özel durumlar nda kad nlar namaz ve oruç gibi ibadetlerden muaft r. Kur'ân- Kerîm'de hay z durumunun bir eza ve rahats zl k hali oldu u bildirilmekte ve erkeklerin bu durumdaki e leriyle cinsel ili kide bulunmalar yasaklanmaktad r. Hz. Peygamber, bu durumda olan kad nlar n namaz k lmayacaklar n ve oruç tutmayacaklar n aç klam t r. Kad nlar bu dönemlerinde k lamad klar namazlar kazâ etmeyecekler, fakat tutamad klar oruçlar kazâ edeceklerdir. Bu hükümler üzerinde icmâ edilmi ve bu konuda ayk r bir görü öne sürülmemi tir. Öte yandan özel durumlar nda kad nlar n namaz ve oruç gibi ibadetlerden muaf tutulmas, bir "haktan mahrumiyet" de il, "görevden muafiyet"tir. badetler, bir dinin temel unsurlar içerisinde yer almas bir yana, o dinin alâmet-i fârikas, ay r c özelli idir. badetler, di er sosyal ve hukukî kurumlardan farkl olarak, zamana ve zemine göre de i me göstermeyen sabit konulard r. Üzerinde görü birli i sa lanm ibadet konular nda de i tirme yap lacak olursa, din, kendine mahsus özelliklerini yava yava yitirir ve tan nmaz hale gelir. Bu bak mdan özellikle ibadet konular nda gerçekle mi olan icmâlara dikkat etmek, bunlara ayk r

13 NAMAZ 229 davranmamak artt r. Zaten bu tür icmâlara ayk r davranmak, öteden beri âlimler taraf ndan bid at ve sap kl k olarak de erlendirilmi, hatta konunun önem derecesine göre baz icmâlar inkâr edip kar gelmenin küfür olaca belirtilmi tir. 2. Necâsetten Tahâret Necâsetten tahâret, vücut, elbise ve namaz k l nacak yerin, -insan kan ve idrar, at, koyun gibi hayvanlar n idrar ve d k lar gibi- dinen pis say lan eylerden temizlenmesi demektir. A r (galîz) necâset ve hafif necâsetin neler oldu u ve bunlar n hangi ölçüde bulunmalar n n namaza engel olaca konusu TEM ZL K bölümünde aç klanm t r. Namaz n s hhatine engel olacak ölçüde necâset ta yan bir elbise ile bilmeyerek namaz k lan kimsenin, bu durumu ö rendikten sonra namaz n iade etmesi gerekir. 3. Setr-i Avret Avret, insan vücudunda ba kas taraf ndan görülmesi ay p ya da günah say lan yerlerdir. Setr-i avret, avret say lan yerleri örtmek demektir. Avret yerlerinin namazda oldu u gibi, namaz d nda da örtülmesi ve ba kalar na gösterilmemesi gerekir. Avret kelimesi Kur'ân- Kerîm'de terim anlam na yak n bir ekilde iki yerde geçmi olmakla birlikte (en-nûr 24/31, 58), avret yerlerinin s n r ve ölçüleri gösterilmemi tir. Kur'an'da geçen "sev'e" (el-a râf 7/20, 22, 26, 27; Tâhâ 20/121; el-mâide 5/31) kelimesiyle de en dar anlamda avret yani erkek ve kad n n cinsel organ kastedilmi tir. Bunun Kur'an'da "sev'e" diye an lmas, onlar n örtülmesinin akl n ve f trat n da gere i oldu unu göstermektedir. Bu bak mdan buna galîz avret denilmektedir. Cinsel organlar n d nda nerelerin avret oldu u hususu büyük ölçüde hadislerle düzenlenmi tir. Hz. Peygamber'in bu düzenlemeyi yaparken, o dönemin giyim ku am tarz n da dikkate ald aç kt r. O dönemde bugünkü anlamda iç çama r n n olmad, en az ndan iç çama r giyme âdetinin bulunmad dikkate al n rsa, Hz. Peygamber'in erkekler için yapt bu düzenlemenin, gerek namazdaki hareketler gerekse namaz d nda oturup kalkmalar esnas nda, esas avret yerlerinin (cinsel organ ve makat) görünmemesi aç s ndan ne kadar yerinde oldu u görülür. Erkek için avret, yani örtülmesi gereken yerler, göbek ile diz kapa n n aras d r. Bu konuda biraz daha ihtiyatl davranan Hanefîler diz kapaklar n

14 230 LM HAL da avret olarak kabul ederken, di er üç mezhep, diz kapaklar n avret saymazlar. Kad n için avret, yüz, el ve ayak d ndaki bütün vücuttur. Onlar, yüzlerini namazda örtmedikleri gibi, ellerini ve ayaklar n da aç k bulundurabilirler. Saçlar yla beraber ba lar, bacaklar ve kollar örtülü bulunur. mam Mâlik, setr-i avretin (örtünme) namaza has olmayan genel bir farz oldu unu, namazda ve namaz d nda uyulmas gereken dinî bir emir bulundu unu dikkate alarak kad nlar n ba lar n örtmelerini ayr ca namaz n farzlar aras nda saymam t r. Onun bu görü ün bir uzant s olarak Mâlikî mezhebinde setr-i avret namaz n sünnetlerinden say l r. Di er üç mezhep imam ve Mâlikî mezhebindeki öteki görü e göre, namazda setr-i avret, t pk k bleye yönelmenin farz olu u gibi farzd r. Hz. Peygamber'in "Allah, bulû a ermi kad n n namaz n ba örtüsüz kabul etmez" ( bn Mâce, Tahâre, 132; Tirmizî, Salât, 160; Müsned, IV, 151, 218, 259) ve "Kad n bulû ça na erince elleri ve yüzü d nda ba ka yerlerinin ba kas na görünmesi helâl olmaz" (Ebû Dâvûd, Libâs, 31) eklindeki hadisleri göz önüne al n nca, ba örtüsüz k l nan namaz n geçerli olmayaca anla l r. Kad n n ba n n dörtte biri veya uylu unun dörtte biri aç k olarak namaz k lmas durumunda, Ebû Hanîfe ve Muhammed'e göre namaz geçersiz olur. Ebû Yûsuf'a göre ise, ba n n yar dan fazlas aç k olmad kça namaz geçerlidir. Çünkü bir eyin yar dan fazlas çok hükmündedir. Kad n, asgari bir ba örtüsü, bir de ayaklara kadar uzanacak bir gömlek giymi olmal d r. Ba örtüsüz namaz k lacak olursa bu namaz n, vakit içinde veya vakit ç kt ktan sonra iade eder. Mâlik'e göre ise vakit ç kt ktan sonra iade etmesine gerek yoktur. Çünkü mam Mâlik'e göre kad n n ba n örtmesi namaza has olmayan genel bir farzd r. Bu sebeple Mâlikîler namazda kad nlar n ba n örtmesini namaz n farzlar aras nda saymaz, âdeta onu namaz n sünnet veya müstehaplar ndan biri olarak görürler. Bu itibarla ba örtüsüz k l nan namaz, Mâlikîler'de a rl kl görü e göre sahih olmakla birlikte vakti içinde iade edilmesi tavsiye edilmi tir. Kad n n örtünmeyle ilgili genel farz ihlâl etmi olmas n n dinî sorumlulu u ayr bir husus olarak de erlendirilmi tir. Öte yandan kad nlar n kollar, kulaklar ve sal verilmi saçlar n n avret olmad n söyleyen Hanefî bilginler de bulunmaktad r. Mâlikî mezhebinde erkek ve kad n n avret yerleri a r avret (avret-i mugallaza) ve hafif avret olmak üzere iki k s mda de erlendirilmektedir. Erkek için galîz avret, cinsel organ ile makatt r. Bu k sm n kesinlikle örtülmesi gerekir. Göbekle diz kapak aras n n a r avret say lan bölgesinin d -

15 NAMAZ 231 nda kalan k s mlar ise hafif avrettir. Örtülmesi gerekli olmakla birlikte birincisi kadar a r de ildir. Kad n n gö sü, gö üs hizas nda bulunan s rt k sm, kollar, boynu, ba ve dizden a a s hafif avret olup, bunun d nda kalan yerleri galiz avrettir. Bu ay r m n pratik sonucu namazdaki örtünme hükümlerine etki eder. Buna göre, hafif avret say lan yerleri aç k olarak namaz k lan bir kimse genel dinî farz ihlâl etmi olman n günah n yüklenmekle birlikte, bu kimsenin namaz bât l olmaz. Mâlikîler in namazda ba örtmeyi sünnet, açmay da mekruh saymas n n anlam budur. Giyilen eyin, tenin rengini göstermeyecek kal nl kta veya dokuda olmas gerekir. Vücut hatlar n belli eden elbise ile namaz k lmak mekruh olmakla birlikte k l nan namaz geçerlidir. pek giysi giymek mekruh veya haram kabul edilse de, ipek elbise ile k l nan namaz geçerlidir. Namaz esnas nda avret mahallinin, ki inin iradesi d nda aç lmas durumunda, aç lan yer e er örtülmesi gereken yerin dörtte biri oran na ula m ve bir rükün eda edilecek bir süre (sübhânellâhi'l-azîm diyecek kadar bir süre) aç k kalm ise ki inin namaz bozulur. Kendi iradesi ile açacak olursa namaz hemen bozulur. 4. stikbâl-i K ble stikbâl-i k ble, namaz k larken k bleye yönelmek demektir. Müslümanlar n k blesi, Mekke'de bulunan Kâbe'dir. Kâbe denilince sadece bilinen bina de il, bunun yan nda, hatta daha öncelikle bu binan n bulundu u yer kastedilir. Kâbe'yi gözle gören ki i, bizzat Kâbe'ye yönelir. Kâbe'den uzakta olan ki i ise Kâbe'nin bizzat kendisine de il, onun bulundu u tarafa yönelir, yüzünü ve yönünü o tarafa çevirir. Namaz n amac, kalbin mâsivâdan (Allah'tan ba ka her eyden) ayr l p yaln zca Allah'a yönelmesidir. Elbetteki Allah herhangi bir yönle kay tl ve s n rl de ildir. Fakat, kalbin huzur ve sükûnetini sa lamak bak m ndan, namazda herkesin yönelece i bir yönün tayin edilmesi, belirlenmesi gerekir. Zâhirde, yüzümüzü Allah' n evi olan Kâbe'ye çevirdi imiz gibi, bât nen de, Allah' n nazargâh olan kalbimizi, gönlümüzü ba ka eylerden çekip alarak, ar nd rarak yaln z Allah'a yöneltmeli, Allah'tan ba ka eyleri kalpten atmal y z. K blenin ne tarafta oldu unu bilmeyen kimsenin, yan nda k ble yönünü bilen birisi varsa ona sormas gerekir. Böyle biri varken ona sormay p kendisi ictihad ederek, yani k ble yönünü bulmaya çal arak bir yöne yönelmi ve yöneldi i taraf n k ble yönü olmad ortaya ç km ise, namaz iade etmesi gerekir.

16 232 LM HAL Kâbe'nin bulundu u noktadan 45 derece sa a ve sola sapmalar k bleden (Kâbe yönünden) sapma say lmaz. Sapma derecesi daha fazla olursa "k bleye yönelme" art aksam olur. K blenin ne tarafta oldu unu bilmeyen kimse, soracak birini bulamad takdirde y ld z, güne, rüzgâr gibi birtak m do al alâmetlere dayanarak k ble yönünü bulmaya çabalar ve kanaat getirdi i tarafa yönelerek namaz n k lar. Namaz k ld ktan sonra k blenin kendi yöneldi i tarafta olmad ortaya ç ksa bile, kendisi bu yöne ictihad ederek, yani birtak m alâmetlere dayanarak bu sonuca ula t için, namaz yeniden k lmas gerekmez. Fakat namaz esnas nda k ble yönünü anlamas halinde, namaz n bozmadan o tarafa yönelir ve namaz n tamamlar. K ble yönünü bilmeyen kimse, birine sormadan veya k blenin ne tarafta oldu unu ara t rma zahmetine katlanmadan (ictihad etmeden) rastgele bir tarafa yönelse, namaz esnas nda yöneldi i taraf n kesin olarak k ble taraf oldu unu anlasa namaz yeniden k lar. Çünkü namaz n ilk k sm üpheli oldu u için, sa lam kanaate dayal ikinci k s m, üpheli birinci k s m üzerine bina edilemez. Ancak bu durumu namaz bitirdikten sonra anlayacak olursa, iade etmesi gerekmez. Ebû Yûsuf'a göre her iki durumda da iade etmesi gerekmez. ki ki i k ble cihetini ara t rsa ve her biri ayr bir yönün k ble oldu una kanaat getirse, bu durumda bunlar birbirlerine uyarak cemaatle namaz k lamazlar. Her biri kendi tesbit etti i k bleye dönerek ayr ayr namazlar n k larlar. Bir kimse namazda iken bir özür olmaks z n gö sünü k ble taraf ndan çevirecek olursa namaz bozulur. Yüzünü çevirecek olursa, derhal k bleye dönmesi gerekir. Bir kimse abdestsiz oldu unu zannederek namazdan ayr ld ktan sonra abdestli oldu unu hat rlasa, isterse henüz mescidden ç kmam olsun, namaz bozulmu olur. Fakat bir kimse mescidde namaz k larken abdestinin bozuldu u zann yla k bleden ayr l p da daha mescidden ç kmadan abdestinin bozulmad n anlasa, mâm- Âzam'a göre namaz bozulmu olmaz. Ama bunu mescidden ç kt ktan sonra anlayacak olsa namaz ittifakla bozulur. Çünkü mekân n de i mesi bir özüre mebni de ilse, namaz iptal eder. Hastal k veya dü man yahut y rt c hayvan korkusu gibi nedenlerle k bleye dönme imkân bulamayan kimse, kendisi için en rahat olan tarafa döner.

17 NAMAZ 233 Binek Üzerinde K bleye Yönelme Normal durumlarda binek üzerinde nâfile namaz k lmak câiz ise de, farz namaz k l nmaz. Ancak zaruret durumlar nda binek üzerinde namaz k lmak câiz görülmü tür. Hayvan üzerinde, otomobil veya otobüste namaz k l nd takdirde namaz n rükünlerinden olan k yam ve ço u kere istikbâl-i k ble yerine getirilemez. Fakat yerin çamur olmas, namaz k lacak uygun bir yer bulunmamas gibi durumlarda, hayvan veya otomobili durdurup, hayvan n veya ta t n üzerinde k bleye yüz tutarak namaz k l nabilir. Hanefî mezhebinde iki namaz n birlikte k l nmas (cem ), hac mevsiminde, Arafat ve Müzdelife d nda kabul edilmedi i için, ya mur, çamur ve yolculuk gibi sebeplerle iki namaz birlikte k lmak söz konusu edilmemi tir. Ancak di er mezhepler, say lan mazeretlere binaen iki namaz n birlikte k l nabilece ini kabul ettikleri için, uygun yer bulma ihtimali olan durumlarda, namaz binek üzerinde k lmay p uygun vakit ve mekânda iki namaz birlikte k l nabilir. Gemide namaz k lan kimse mümkünse k bleye do ru döner; gemi yön de i tirdikçe kendisinin de k ble taraf na dönmesi gerekir. 5. Vakit Namaz günün belli zaman dilimlerinde yerine getirilmesi gereken bir farzd r. Bu itibarla farz namazlar için vakit artt r. Yine her bir farz namaza ba l sünnet namazlar, vitir, teravih ve bayram namazlar için de vakit artt r. Bir farz namaz, vaktinin girmesinden önce eda edilemeyece i gibi, vaktinin ç kmas ndan sonra da eda edilemez. Bir farz namaz n vakti içinde k l nmas edâ, vaktinin ç kmas ndan sonra k l nmas da kazâ olarak adland r l r. Bir namaz n özürsüz olarak vaktinde k l nmamas ve ileriki bir vakitte kazâ edilmek üzere ertelenmesi do ru de ildir ve günaht r. lgili hadisten hareketle, unutma ve uyuma gibi mazeretler nedeniyle vaktinde k l namam olan namaz n daha sonra k l nmas gerekir. hmal ederek, gev eklik göstererek namaz n vakti içerisinde k l nmamas günah oldu u için kimi bilginler, bu ekilde mazeretsiz olarak vakti içerisinde k l nmam olan namazlar n kazâ edilemeyece ini, günah ndan kurtulmak için tövbe etmek gerekti ini ileri sürmü lerdir. Bu bilginler, ayn ekilde uyuma ve unutma mazereti sebebiyle vaktinde k l namam bir namaz n hat rlan ld nda eda niyetiyle k l naca n belirtmi lerdir. Esasen niyet ederken hangi farz namaz n k l nd - n n belirlenmesi (tayin) art olmakla birlikte, eda veya kazâ eklinde bir belirleme yapmak gerekli de ildir. Çünkü kazâya kalm bir namaz, eda niyetiyle kazâ edilebilece i gibi, henüz vakti ç kmam bir namaz da kazâ niyetiyle eda edilebilir.

18 234 LM HAL Kazâ, sadece be vakit farz namaz ve bir de vitir namaz için söz konusudur. Cuma ve bayram namazlar ve sünnet namazlar kazâ edilemez. aa) Be Vakit Namaz n Vakitleri 1. Sabah Namaz n n Vakti. Fecr-i sâd k da denilen ikinci fecrin do mas ndan güne in do mas na, daha do rusu güne in do mas ndan az önceye kadar olan süre sabah namaz n n vaktidir. Fecr-i sâd k, sabaha kar do u ufkunda tan yeri boyunca geni leyerek yay lan bir ayd nl kt r. Bu ikinci fecre f k h literatüründe "enlemesine beyazl k" anlam nda "beyâz- müsta razî" denilir. Bu andan itibaren yats namaz n n vakti ç km, sabah namaz n n vakti girmi olur. Bu vakit ayn zamanda, sahurun sona erip orucun ba lamas (imsak) vaktidir. Fecr-i kâzib de denilen birinci fecir ise, sabaha kar do uda tan yerinde ufuktan gö e do ru dikey olarak yükselen, piramit eklinde, akç l ve donuk bir beyazl kt r. F k h literatüründe buna uzay p giden beyazl k anlam nda "beyâz- müstetîl" de denilir. Bu geçici beyazl ktan sonra, yine k sa bir süre karanl k basar ve bunun ard ndan da ufukta yatay olarak boydan boya uzanan, giderek geni leyip yay lan fecr-i sâd k ayd nl ba lar. Sabah namaz n n ortal k ayd nland ktan sonra k l nmas (isfâr) müstehapt r. Bu ayd nl n ölçüsü, at lan okun dü tü ü yerin görülebilece i ölçüde bir ayd nl kt r. Bununla birlikte, k l nan namaz n fâsid olup yeniden k l nmas n n gerekebilece i ihtimaline binaen, güne in do u undan önce namaz yeniden k labilecek bir sürenin b rak lmas gerekir. Sadece kurban bayram n n ilk günü Müzdelife'de bulunan hac lar n o günün sabah namaz n, ikinci fecir do ar do maz, ortal k henüz karanl kça iken (taglîs) k lmalar daha faziletlidir. Di er üç mezhebe göre ise, sabah namaz n her zaman bu ekilde erken k lmak daha faziletlidir (fecir hakk nda bk. Tecrîd-i Sarih Tercümesi, II, ). 2. Ö le Namaz n n Vakti. Ö le namaz n n vakti, mâm- Âzam Ebû Hanîfe'ye göre, zeval vaktinden yani güne in tepe noktas n geçip bat ya do ru kaymas ndan itibaren ba lar ve güne tam tepedeyken e yan n yere dü en gölge uzunlu u (fey-i zevâl) hariç, her eyin gölgesi kendisinin iki misline ula aca zamana kadar devam eder. Bu zamana "asr- sânî" denir. Ebû Yûsuf, Muhammed ve di er üç mezhep imam na göre ise, ö le namaz n n vakti zeval vaktinden, her eyin gölgesi, fey-i zevâl hariç, kendisinin bir misline ula t ana kadard r. Her eyin gölgesi, fey-i zevâl hariç, kendisinin bir misline ç kt zaman, ö le namaz n n vakti ç km, ikindi namaz n n

19 NAMAZ 235 vakti girmi olur. Bu zamana "asr- evvel" denir. Bir cismin gölge uzunlu unun, kendi uzunlu una veya kendi uzunlu unun iki kat na ula p ula mad hesaplan rken, güne in tam tepe noktada iken cismin yere dü en gölge uzunlu u (fey-i zevâl) hariç tutulur, yani toplam uzunlu a dahil edilmez. Söz gelimi, yere dikilen 1 m. uzunlu undaki ç tan n güne tam tepedeyken yere dü en gölgesinin uzunlu u, ki buna fey-i zevâl denir, yar m metre olsun. Bu durumda ç tan n yere dü en gölge uzunlu u 1.5 m. oldu u zaman, gölgesinin uzunlu u kendi uzunlu u kadar (bir misli) olmu olur. Ç tan n gölge uzunlu u 2.5 metreye ula rsa, kendi uzunlu unun iki misline ula m olur. Bu ihtilâftan kurtulmak için, ö le namaz n her eyin gölgesi, fey-i zevâl d nda, gölgesi bir misli olana kadar geciktirmemek; ikindi namaz n da her eyin gölgesi, fey-i zevâl d nda, iki misli olmad kça k lmamak evlâd r. Normal kullan mda gündüz denilince, güne in do mas ndan batmas na kadar olan süre anla l r (örfî gündüz). Fakat er î bak aç s ndan ise gündüz, fecr-i sâd ktan güne in batmas na kadar olan süredir ( er î gündüz). er î gündüz örfî gündüzden daha uzun bir süredir. Ö le namaz n n vakti, güne in tepe noktas n geçip bat ya do ru kaymas ndan itibaren ba lar. Güne in tepe noktas n geçmesine "zeval" denilir. Zeval, örfî gündüzün tam ortas na denk gelir. Meselâ örfî gündüz on saat ise, bu sürenin yar s (be saat) zeval vaktidir ve güne görünü e göre gökteki yar yolu katetmi olur. imdiye kadar her eyin gölgesi do udan bat ya do ru dü mekte iken, bundan sonra bat dan do uya do ru dü meye ba lar. te güne in tam bu yar yola geldi i anda yere dü en gölgesine "zeval an ndaki gölge" anlam nda "fey-i zevâl" denir. Fey-i zevâlin yönü ve uzunlu u bölgenin ekvatordan uzakl na, kuzey veya güney yar kürede olu una göre de i ir. Bu anda yere dikilen 1 m. uzunlu undaki bir eyin gölgesi, meselâ yar m metre olsun, fey-i zevâldir. Bu andan itibaren o eyin gölgesi, fey-i zevâle ilâveten 2 metreye ula nca, yani 2.5 m. olunca, asr- sânî olmu, mâm- Âzam'a göre ö le vakti ç km, ikindi vakti girmi olur. Tam zeval vaktinde namaz k l nmaz. Namaz k l nmas câiz olmayan bu vakit, çok k sa süren bir ana m mahsustur, yoksa bu an n biraz öncesinden mi ba lar? Bir görü e göre bu hususta örfî gündüz esas al n r. Buna göre tam zeval vaktine, gündüzün bu ana kadar geçen süresi ile geri kalan süresinin birbirine e itli i anlam na gelmek üzere "istivâ vakti" denir ki, güne sanki herkesin ba n n üzerindeymi gibi görünür. te namaz k lman n câiz olmad vakit bu and r. Di er görü e göre ise, bu hususta er î gündüz esas al n r.

20 236 LM HAL er î gündüzde ise, gündüz güne in do mas ile de il, fecr-i sâd k n do mas ile ba lad için istivâ vakti, zeval vaktinden biraz önceye denk gelir. Bu bak a göre kerahet vakti, istivâ vakti ile zeval vakti aras ndaki süredir. Cuma namaz n n vakti de tam ö le namaz n n vakti gibidir. 3. kindi Namaz n n Vakti. kindi namaz n n vakti, ö le namaz n n vaktinin ç kmas ndan güne in batmas na kadar olan süredir. Ö le namaz n n vaktinin ne zaman sona erdi i konusundaki görü ayr l na göre söylenecek olursa, ikindi namaz n n vakti, Ebû Hanîfe'ye göre her eyin gölge uzunlu u, kendi uzunlu unun iki kat na ç kt andan itibaren, di erlerine göre ise bir kat na çakt andan itibaren ba lar. 4. Ak am Namaz n n Vakti. Ak am namaz n n vakti güne in batmas yla ba lar, afa n kaybolaca zamana kadar sürer. afak, mâm- Âzam'a göre ak amleyin ufuktaki k z ll ktan/k zart dan sonra meydana gelen beyazl ktan ibarettir. Ebû Yûsuf, Muhammed ve di er üç mezhebin imam na göre afak, ufukta meydana gelen k z ll kt r. Ebû Hanîfe'nin bu görü te oldu u rivayeti de vard r. Bu k z ll k kaybolunca ak- am namaz n n vakti ç km olur. Ak am namaz n n vakti dar oldu u için, bu namaz ilk vaktinde k lmak müstehapt r. Ufuktaki k z ll n kaybolmas na kadar geciktirmek uygun de ildir. 5. Yats Namaz n n Vakti. Yats namaz n n vakti, afa n kaybolmas ndan yani ak am namaz vaktinin ç kmas ndan itibaren ba lar, ikinci fecrin do mas na kadar devam eder. bb) Müstehap Vakitler Her vaktin namaz, kendisi için belirlenmi olan vaktin hangi parças nda k l n rsa k l ns n vaktinde k l nm olur. Farz namazlar vaktin ilk girdi i anda k lmak efdaldir. Nitekim Hz. Peygamber "Vaktin evveli, Allah' n ho nutlu udur, vaktin sonu ise aff d r" (Tirmizî, Mevâkýt, 13) buyurmu tur. Fakat namaz n ilk vaktinden sonraya b rak lmas nda bir fazilet varsa bu takdirde vaktin sonuna b rak labilir. Hz. Peygamber, sabah namaz n n ortal k biraz ayd nl kça iken k l nmas n n daha faziletli oldu unu belirtti i için, sabah namaz n n vaktin ilk k sm nda de il son k sm nda k l nmas (isfâr) Hanefîler ce daha faziletli kabul edilmi tir. Fakat sonras nda vakfe yap laca için Müzdelife'de k l nan sabah namaz n n, vaktin evvelinde k l nmas (taglîs) daha uygun ve faziletlidir.